Şahmat dərsliiyi

Məlumdur ki.şahmat ilkin variantda dörd dəst fiqur olan dörd nəfərin oynanılması üçün nəzərdə tutulurdu. Bu oyun Şətrənc adlanırdı. ( sanskritcə «Şatr» «dörd», «anqa» isə «dəstə» deməkdir). Hind mistisizminə əsasən «şətrənc» özünə kainatı təcəssüm etdirir. Dörd tərəf dörd ünsürü- torpaq, hava, od, və suyu, habelə dörd fəsli və dörd insan temperamentini əks etdirir.

Şahmat

Bir rəvayətdə deyilir ki , Dilaram adlı hind taciri pul ilə şahmat oynamağın həvəskarı idi. Bu işə həddindən artıq aludə olması nəticəsində o, öz var-dövlətini tədricən itirmişdi. Son oyunda Dilaram hətta öz həyat yoldaşını pul əvəzinə qoyaraq öz tələskənliyi ucbatından az qala onu da uduzmuşdu. Lakin tacirin arvadı hiss edir ki yoldaşı iki topu qurban verməklə öz rəqibinə mat qoya bilər. Arvadı bunu onun qulağına pıçıldayır və nəticədə əri öz rəqibini udur.

Dünyada şahmat adlanan bu oyunun dəqiq yaşı məlum deyil. Bir rəvayətə əsasən şahmat miladdan əvvəl 1000-ci ildə qüvvəyə yüksəltməni ixtira etmiş hind riyaziyatçısı tərəfindən ixtira olunmuşdu. Həmin vilayətin hökmdarı bu gözəl oyuna görə hansı hədiyyə ilə mükafatlandırılmaq istədiyini soruşduqad o belə söyləmişdi : «Gəl şahmat lövhəsinin birinci xanasına bir buğda dənəsi , ikincisinə iki, üçüncüsünə üç, dördüncüsünə dörd və s. qoyaq. Beləcə bütün 64 xana dolandan sonra alınan buğdanın miqdarını mənə verin». Hökmdar cəmi iki-üç kisə buğdadan söhbət getdiyini düşünərək çox sevinir. Lakin bütün buğdaları saydıqdan sonra başa düşür ki dünyanın bütün buğdasını bir yerə yığsan belə, bu riyaziyatçı ilə hesablaşmaq mümkün olmayacaq.

Misir, İraq və Hindistanda aparılan arxeoloji qazıntılar əsasında tapılmış materiallar şahmatın yaranma tarixini daha uzaqlara, miladdan əvvəl III-II minilliklərə aid edir. Yazılı ədəbiyyatda bu oyun barədə ilk məlumat V əsrə aid olan fars poemasında təsadüf olunur.Orada şahmat oyununun məhz Hindistanda ixtira olunduğundan söhbət gedir. Buna görə də şahmatın ixtira tarixini məhz bu dövrdən hesab edirlər. Sasani şahı I Xosrov Ənuşirvanın hakimiyyəti dövründə( 531-579) şahmat İrana yayılır. Farsca yazılmış bir əsərdə bütün dəqiqliyi ilə bütün şahmat terminologiyası, şahmat fiqurlarının adları və hərəkəti qaydaları təsvir olunur. Şahmat oyunu haqqında məlumata Ə.Firdovsinin «Şahnamə» əsərində də rast gəlinir. Poemada hind racəsinin elçilərinin Sasani şahı I Xosrov Ənuşirvana təqdim etdiyi hədiyyələr təsvir edilir. Poemaya görə bu hədiyyələr sırasında iki ordunun döyüşünü xatırladan oyun da var idi.

Sasani imperiyasının varlığına ərəblər tərəfindən son qoyulduqdan sonra, şahmat bütün dünyada geniş yayılmağa başladı. İspaniyaya bu oyun ərəblər tərəfindən gətirilmişdir və Avropada onun haqqında ilk məlumat 1010-cu ilə ilə aiddir. Bəzi rəvayətlərə görə bahalı şahmat fiqurlar dəsti hədiyyə olaraq Frank imperatoru Böyük Karla Ərəb xəlifəsi Harun əl Rəşid tərəfindən hədiyyə olaraq verilmişdir. Əfsanəvi kral Arturun sarayında şahmat oynanılması barədə bir poema da mövcuddur. Alman ədəbiyyatında bu barədə ilk qeyd rahib Frumun fon Teqermse tərəfindən edilmişdir.1030-1050-cu illərdə o yazmışdı ki, Xorvatiyadan olan Svetoslav Şurin Venesiya doju II Piterdən Dalmasiya vilayətini idarə etmək hüququnu məhz şahmatda udmuşdur. Almaniyadan şahmat İtaliyaya,oradan isə İngiltərəyə yayılmışdır. X-XI əsrlərdə şahmat Skandinaviyada tanındı. Novqorod ərazisində əldə olunmuş arxeoloji tapıntılar şahmatın Rusiyaya Orta Şərqdən gəldiyini subut edir. Bu günkü şahmat fiqurlarının adları onların ərəb və fars köklərinə malik olduğuna işarə verir.

Məlumdur ki.şahmat ilkin variantda dörd dəst fiqur olan dörd nəfərin oynanılması üçün nəzərdə tutulurdu. Bu oyun Şətrənc adlanırdı. ( sanskritcə «Şatr» «dörd», «anqa» isə «dəstə» deməkdir). Hind mistisizminə əsasən «şətrənc» özünə kainatı təcəssüm etdirir. Dörd tərəf dörd ünsürü- torpaq, hava, od, və suyu, habelə dörd fəsli və dörd insan temperamentini əks etdirir.

Bu oyuna ən böyük təsiri ərəbləri göstərmişlər. « Şahmat» sözü farsca «şah»

( hökmdar) və ərəbcə «mat» («öldü») sözlərindən ibarətdir. Məşhur ərəb riyaziyyatçısı Əl-Ədlin şahmat haqqında ilk kitabında «mənsub» adlı şahmat məsələləri verilmişdir. Təəssüf ki, bu qiymətli kitab bu günümüzədək gəlib çatmamışdır. Şahmat oyunu Avropaya yayıldıqdan sonra ona bir çox kitablar həsr olunmuşdur. Onların içərisində ən qiymətlisi İspaniya kralı Müdrik Alfanso tərəfindən 1283-cü ildə yazılmış kitabdır.

Şahmat oyununu idman yarışlarına aid edirlər. Sözsüz ki, şahmat oyunu fiziki gərginlik tələb etmir. Lakin bu oyunun vasitəsilə intellektual qabiliyyətləri inkişaf etdirmək, böhranlı vəziyyətdə hisslər üzərində nəzarət etmək mümkündür. Bir sözlə şahmat oyunu insan sağlamlığına xidmət edən müdrik bir oyundur.

Şahmat

Qədim tarixçilər şahmatı “məqsədi rəqib şahını udmaq” olan oyun adlandırmışlar. Əgər, belədirsə, onda şahmatın tarixi kökləri çox qədimlərə gedib çıxır. Şahmat haqqında ilk məlumat 6-cı əsrə (Hindistan) aiddir. Müasir şahmatın ən yaxın “əcdad”-ı şətrənc olmuşdur. Həmin oyun çox ləng gedirdi, fiqurlar az sürətdə hərəkət edirdilər. Qərbi Avropaya şahmat Pireney yarımadasından (7-ci əsrdə ərəblər tərəfindən işğal olunan zaman) keçmişdir. Rusiyaya isə şahmat, yəgin ki, İrandan, Orta Asiyaya isə Hindistandan keçmişdir.

Zaman keçdikcə, şahmatçıların sayı artdıqca insanlar əmin olurlar ki, şətrənc kifayət qədər çətin deyil. İntibah dövründə şahmat xeyli təkmilləşdirilir və fiqurlar daha sürətlə hərəkət etdirilir, lakin 400 ildən artıqdır ki, şahmat necə varsa, eləcə də qalıb, dəyişdirilməyib.

Şahmat ilə əlaqədar ilk yazılı sənədlər Hindistandadır. Avropada şahmat haqqında ilk məlumat 1010-cu ilə aiddir. Bir rəvayətə görə Frank imperatoru Böyük Karla ərəb xəlifəsi Harun ər-Rəşid tərəfindən bahalı şahmat fiqurları dəsti hədiyyə verilmişdi. “Şahmat” sözü farsca “şah” (hökmdar) və ərəbcə “mat” ( öldü ) sözlərinin birləşməsindən yaranıb, lakin buna qədər bu oyun “şətrənc” adlanırdı ( “şətr “-dörd, ” anqa” isə dəstə deməkdir).

Rəvayətə görə, şahmat oyununa valeh olan hind şahzadəsi ixtiraçını yanına çağıraraq onu mükafatlandırmaq istəyir: “Nə arzun varsa, de, yerinə yetirim”.

İxtiraçı deyir: “Əmr edin mənə şahmat taxtasının birinci daması üçün 1 buğda, ikinci daması üçün-2, üçüncü daması üçün-4, bir sözlə, sonrakı hər dama üçün əvvəlkindən iki dəfə çox buğda versinlər”.

İxtiraçının istəyinin bir kisə buğdadan çox olmadığını düşünən şahzadə şahlara layiq olmayan bu xırda xahişdən məyus olub xəzinədarı çağırır və ixtiraçının xahişini yerinə yetirməyi əmr edir, lakin bir gündən sonra xəzinədar şahzadəyə xəbər verir ki, ixtiraçının istədiyi buğdanın sayı ağlagəlməz dərəcədə çoxdur: 18 446 744 073 709 551 616, yəni 18 kvintilyon 446 kvadrilyon 744 trilyon 73 milyard 709 milyon 551 min 615. Bu qədər buğdanı bir yerə yığmaq üçün hündürlüyü 4m, eni 10m olan bir anbar tikilsə, həmin anbarın uzunluğu 30 milyon km olmalıdır. Bu isə Yer kürəsinin ekvatorunun uzunluğundan 750 dəfə çoxdur.

Şahmat daşları fərqli insan xarakterlərini əks etdirir.
– Qala: Qürurlu, sözünün əri, etibarlı, dost canlısı, çalışqan.
– At: Səmimi olmayan, hər vaxt asan yolu seçən.
– Fil: Davamlı ziqzaqlar çəkən, sabitlik təmin edə bilməyən.
– Vəzir: Hər mühitdə işini həll edə bilən, fikir çıxaran, ağılını yaxşı istifadə edən.
– Piyada: Digər insanların işlərini asanlaşdıran, fədakar, cəsur.
– Şah: Davamlı təmkinli hərəkət edən, idarəsini əlindən buraxmayan, güclü.

Dərslər

Why is Jose Raul Capablanca still admired a century after his reign as world champion? GM Leinier Dominguez shows off some of Capablanca’s greatest brilliancies!

Leinier Dominguez Perez

Learn The Evans Gambit

Learn to play one of the sharpest and most exciting openings in all of chess!

Chess.com Coach

How To Attack Without Sacrificing

World Champion Magnus Carlsen teaches you how to attack! By going through some of his best games, Magnus shows his method of quietly closing in on the opponent’s king, even without giving up material.

Magnus Carlsen

Perfect Chess Games

Have you ever played a perfect chess game? See if you can find the moves from amazing games that earned 100% Game Review scores.

Jeremy Kane

My Best Loss

Normally top players focus on their wins, but you can learn even more from your losses. Check out how memorable defeats have shaped the careers of four strong players.

Chess.com Coach

How I Became A Five Time World Champion

How did Vishy Anand win the World Championship title five times? Join him for an inside tour of chess at the highest level.

Viswanathan Anand

Refute The Sacrifice

There’s nothing more terrifying in chess than being on the receiving end of a dangerous sacrifice. See if you can defeat these daring, but flawed sacrifices.

Jeremy Kane

The Ten Most Beautiful Chess Moves

The Chess.com Curriculum Director, Jeremy Kane, put together his list of the ten most beautiful chess moves ever played. See if you can spot them and let us know what other moves should have made the list.

Jeremy Kane

Play Like A Chess Streamer

Find the moves in great games by some of today’s top chess streamers.

Jeremy Kane

SCC Tactics

Check out recaps and tactical highlights from the 2022 Speed Chess Championship.

Chess.com Coach

Chess In The Movies

Chess has been a staple of movies for generations. Check out some of the greatest chess movie moments from James Bond to Harry Potter!

Jeremy Kane

Play Like Levy Rozman

Levy Rozman, AKA Gothamchess, is the most popular online chess teacher in the world! He’s currently retired from classical chess, but a monster at blitz. Find the moves from some of his best attacking games!

Jeremy Kane

Play Like A World Champion: The Carlsen Years

In 2013 Magnus Carlsen defeated Vishy Anand to become World Champion. Since then he has defended his title against Anand again, Sergey Karjakin, Fabiano Caruana, and Ian Nepomniachtchi.

Jeremy Kane

Play Like Daniel Naroditsky

GM Daniel (Danya) Naroditsky is not only a great chess broadcaster, but he’s also one of the strongest blitz and bullet players in the world and capable of competing with anyone at classical chess! Check out five of his best games!

Jeremy Kane

Play Like a World Champion: The Anand Years

In 2007 FIDE held an eight-player World Championship tournament, which was won by Vishy Anand. He then joined the lineage of match champions by defeating Vladimir Kramnik in a 2008 match. He further defended his title in 2010 against Veselin Topalov and in 2012 against Boris Gelfand.

Jeremy Kane

How To Analyze Your Games

One of the best ways to improve at chess is to analyze your own games. NM Matthew Jensen and his student, Lula Robs, demonstrate how to learn from your own mistakes.

Matt Jensen

Learn Every Chess Opening

Learn the key ideas and variations in every mainstream chess opening!

Chess.com Coach

Learn The Catalan

The Catalan is one of the most popular openings at the highest level. Learn the main variations, strategic ideas, and tactical patterns in the Catalan.

Chess.com Coach

Learn The Indian Defenses And The Black Knights’ Tango

After 1.d4, Black can copy with 1. d5 or imbalance the game with 1. Nf6 and the various Indian Defense, including the sharp Black Knights’ Tango.

Chess.com Coach

Learn The Flank Openings

Learn how to play the flank openings, particularly the Orangutang, Larsen’s Opening, and Bird’s Opening for both sides.

Chess.com Coach

Learn The Old Indian Defense

Learn the rare, but tricky Old Indian Defense.

Chess.com Coach

Learn The Dutch Defense

Learn the main lines and key ideas for both sides in the dynamic Dutch Defense.

Chess.com Coach

Learn The King’s Indian Attack And The Reti Opening

With the move, 1.Nf3 White typically aims for the King’s Indian attack and an early kingside initiative. In the Reti White allows Black to build a big center and then aims to break it down.

Chess.com Coach

Learn The Pirc Defense And The Modern Defense

When Black wants to avoid theory and play an imbalanced position straight from the opening, the Pirc and Modern Defenses are both good choices.

Chess.com Coach

Learn The English Opening

When White wants to avoid 1.e4 and 1.d4 openings, 1.c4 is a great opening to try. The English Opening leads to unique positions where both sides can play for a win.

Chess.com Coach

Şahmatda Yeni (Necə Oynayaq)

How to Move the Pieces

Get to know the chess pieces and how to set up the board.