Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti haqqında anlayış

2) официальная отрицательная оценка чьего-л. поступка, отношения к работе. İntizamı pozduğuna görə töhmət выговор за нарушение дисциплины, pis davranışa görə töhmət выговор за плохое поведение, işə səhlənkar yanaşmağa görə töhmət выговор за халатное отношение к работе, xəbərdarlıqla töhmət выговор с предупреждением, şifahi töhmət устный выговор, şiddətli töhmət строгий выговор, şəxsi işinə keçməklə (yazmaqla) töhmət выговор с занесением в учетное (личное) дело; töhmət almaq получить выговор, töhmət elan etmək объявить выговор

sifahi

1) высказывание, передача мыслей, чувств словами. Sözlə ifadə выражение словами, yazılı ifadə письменное выражение, şifahi ifadə устное выражение, ifadə vasitələri средства выражения, poetik ifadə formaları поэтические формы выражения

2) то, что является внешним проявлением, отражением чего-л. Dəyərin pulla ifadəsi денежное выражение стоимости, öz ifadəsini tapmaq nədə находить свое выражение в чем, təşəkkür ifadəsi выражение благодарности

3) внешний вид чего-л., отражающий внутреннее состояние человека. Gözlərinin ifadəsi выражение глаз, üzünün qəmgin ifadəsi печальное выражение лица

4) фраза, оборот речи. Anlaşılmaz ifadə непонятное выражение, obrazlı ifadə образное выражение, frazeoloji ifadələr фразеологические выражения

2. изложение (письменный пересказ чего-л. своими словами). İfadə yazmaq писать изложение

3. юрид. показания (ответы на допросе: сведения, сообщаемые на допросе). İfadə almaq kimdən получить показания у кого, ifadə vermək дать показания, şahidlərin ifadələri показания свидетелей, yazılı ifadə письменное показание, ifadə etmək: 1. выражать, выразить:

1) показать, обнаружить в каком-л. внешнем проявлении. Gözləri sevinc ifadə edir глаза выражают радость, narahatçılıq ifadə etmək выражать беспокойство

2) являться отражением, обозначением чего-л., обозначать. Bu mənanı ifadə edir выражает это значение; 2. излагать, изложить, рассказать о ч емлибо. Öz fikrini ifadə etmək изложить свою мысль, öz dərdini ifadə etmək рассказать о своем горе; ifadə olunmaq выражаться, выразиться, быть выраженным:

1. обнаруживаться, обнаружиться, проявляться, проявиться. Sifətində inamsızlıq ifadə olunurdu лицо выражало недоверчивость

2. исчисляться, быть исчисленным в каких-л. единицах, мерах

1. экзамен (проверочное испытание по какому-л. учебному предмету). Şifahi imtahan устный экзамен, yazılı imtahan письменный экзамен, buraxılış imtahanı выпускной экзамен, qəbul imtahanları вступительные экзамены, test imtahanları тестовые экзамены, imtahana hazırlaşmaq готовиться к экзаменам, imtahan vermək сдавать, сдать экзамен, imtahan verən экзаменующийся

2. перен. какое-л. испытание, проверка. Zamanın imtahanı испытание временем, imtahan ayağında перед испытанием, axırıncı imtahan последнее испытание, ağır imtahan тяжелое испытание

прил. экзаменационный. İmtahan sessiyası экзаменационная сессия, imtahan dövrü экзаменационный период, imtahan komissiyası экзаменационная комиссия, imtahan vərəqəsi экзаменационный лист, imtahan bileti экзаменационный билет; imtahan vermək (tutmaq) держать экзамен, выдерживать, выдержать (сдать) экзамен; imtahana çəkmək kimi экзаменовать, проэкзаменовать, испытывать, испытать кого; imtahandan çıxmaq выдержать экзамен, испытание

1. объяснение; разъяснение; изъяснение (изложение причин, обстоятельств чего-л.). İzahata ehtiyac yoxdur нет надобности в объяснении, yazılı izahat письменное объяснение, şifahi izahat устное объяснение

2. разг. комментарий:
1) толкование, разъяснение какого-л. текста. Əlyazmasına izahat (şərh) комментарии к рукописи

2) рассуждения, пояснительные и критические замечания по поводу чего-л. Hadisələrə izahat (şərh) комментарии к событиям; izahat yazmaq написать объяснение (объяснительную), izahat almaq получить объяснение, разъяснение, izahat tələb etmək требовать объяснения; izahat vermək дать объяснение

1. обьяснительный. İzahat vərəqəsi объяснительная записка
2. разъяснительный. İzahat işləri разъяснительная работа

1) способность говорить, выражать словесно свои мысли. Nitq üzvləri органы речи, nitqin inkişafı развитие речи, nitqin pozulması расстройство речи, nitqin çətinliyi затруднение речи

2) система словесного выражения мыслей с определённым звуковым и грамматическим строем, служащая средством общения. Şifahi nitq устная речь, yazılı nitq письменная речь

3) язык, свойственный кому-л.; манера говорить. Savadlı nitq грамотная речь, aydın nitq ясная речь, artist nitqi речь артиста

4) публичное словесное выступление. Qısa nitq короткая речь, maraqlı nitq интересная речь, alovlu nitq пламенная речь, nitq söyləmək выступить с речью, произнести речь

2. слово (публичное выступление, речь). Cavab nitqi ilə çıxış etmək выступить с ответным словом, təbrik nitqi приветственное слово

прил. речевой. Nitq mikrofonu тех. , связь. речевой микрофон, nitq siqnalı мед. , псих. речевой сигнал, лингв. nitq ədatları частицы речи, nitq səslərinin təsnifi классификация звуков речи, nitq hissələri части речи, nitqin ünsiyyət vahidi коммуникативная единица речи, nitq mərkəzi физиол. центр речи, nitq mədəniyyati культура речи, nitqin ifadəliliyi выразительность речи, nitqin məzmunluluğu содержательность речи, nitqin təsirliliyi действенность речи, nitq artikulyasiyası артикуляция речи; nitq pozğunluğu мед. афазия (утрата способности речи)

◊ nitqdən düşmək (qalmaq) см. nitqi tutulmaq; nitqə gəlmək начинать говорить, заговорить; nitqi açılmaq см. nitqə gəlmək; nitqi tutulmaq (bağlanmaq, batmaq, kəsilmək, qurumaq, çəkilmək) терять, потерять дар речи, лишиться дара речи

1) порицание, выражение неудовольствия чьим-л. поведением, поступками и т.п. Atanın töhməti выговор отца, töhmət etmək kimi сделать выговор к ому

2) официальная отрицательная оценка чьего-л. поступка, отношения к работе. İntizamı pozduğuna görə töhmət выговор за нарушение дисциплины, pis davranışa görə töhmət выговор за плохое поведение, işə səhlənkar yanaşmağa görə töhmət выговор за халатное отношение к работе, xəbərdarlıqla töhmət выговор с предупреждением, şifahi töhmət устный выговор, şiddətli töhmət строгий выговор, şəxsi işinə keçməklə (yazmaqla) töhmət выговор с занесением в учетное (личное) дело; töhmət almaq получить выговор, töhmət elan etmək объявить выговор

2. укор, укоризна, упрёк (порицание, обвинение)

сущ. агитация (устная и печатная деятельность, имеющая целью политическое воздействие на широкие народные массы). Siyasi təşviqat политическая агитация, inqilabi təşviqat революционная агитация, əyani təşviqat наглядная агитация, şifahi təşviqat устная агитация

прил. агитационный. Təşviqat plakatları агитационные плакаты; təşviqat briqadası агитбригада; təşviqat qatarı агитпоезд; təşviqat məntəqəsi агитпункт, təşviqat aparmaq вести агитацию, агитировать

См. также в других словарях:

• şifahi — sif. <ər.> Yazı ilə deyil, dil ilə; dilcavabı, ağızdan (yazılı əksi). Şifahi imtahan. Şifahi nitq. – Əlibəy haqqında şifahi və ya yazılı danışıqların neçə illik tarixi vardı. M. C.. ◊ Şifahi ədəbiyyat – bax folklor 1 ci mənada. Xalq… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• şifahi — sf., esk., Ar. şifāhī Sözlü, tahrirî karşıtı Hilmi Bey in bir âdeti de kira arabasına bindiği zaman arabacı ile şifahi bir mukavele akdetmesiydi. S. Ayverdi … Çağatay Osmanlı Sözlük
• sıfahı — (Qəbələ) bax sifayi. – Özümə sıfahı bir cüt ayaqqabı tikdirmişəm … Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti
• sifahi — (Mingəçevir) bax sifayi … Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti
• şifâhî — (A.) [ ﯽهﺎﻔﺵ ] sözlü olarak … Osmanli Türkçesİ sözlüğü
• şifahi — ə. ağızdan olan; dilcavabı, söyləməklə … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• ŞİFAHÎ — Ağızdan, şifahen, sözl … Yeni Lügat Türkçe Sözlük
• şifahi beyan — sözlü açıklama … Hukuk Sözlüğü
• təqriri — ə. şifahi … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• müşafihə — ə. şifahi söyləmə; bir biri ilə şifahi danışma … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• ifadə — is. <ər.> 1. Anlatma, izah etmə, aydın və açıq söyləmə, demə, izhar etmə; izah, şərh, bəyan. Yazılı ifadə (yazı ilə bildirmə). Şifahi ifadə (ağızdan anlatma). İfadə tərzi. – Bu sualın ahəngi içərisində nə kimi ifadələr olduğunu Zeynal çox… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti

Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti haqqında anlayış

Nitq mədəniyyəti insanlara məxsus ümumi mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biridir. Bu anlayışa danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyəti də daxildir. Belə yüksək keyfiyyətə yiyələnən şəxs cəmiyyətin ictimai həyatında, onun hər hansı bir sahəsində fəal və məhsuldar iştirak etməkimkanına malik olur. Xüsusən, ziyalıların nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi vacibsayılır. Yazıçılar, müəllimlər, aktyorlar, radio və televiziya işçiləri, jurnalistlər,bədii söz ustaları nitqinin təsirliliyi, obrazlılığı, ifadəliliyi, məntiqliyi, zənginliyi ilə fərqlənməli, başqaları onların danışığından, oxusundan, yazdıqlarındannümunə götürməlidirlər.
Dilçilik ədəbiyyatında nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti tətbiqi dilçilik sahəsi olub, hər hansı konkret bir dilin orfoepik,orfoqrafik, leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müəyyənləşdirən nəzəriaxtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir”. Bu tərifi başqa bir şəkildəifadə etmiş olsaq, deyə bilərik ki, nitq mədəniyyəti danışıq və yazı zamanıorfoqrafik və orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, üslub normalarınaəməl etmək, zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, nitqin etik normalarını gözləməkdir.
Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadəqaydalarını öyrənir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik (orfoepik və orfoqrafik),leksik və qrammatik qayda -qanunlarını bilmək və nitq zamanı onlara əməl etmək zəruridir.
Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fıkirləri əməli (praktik)şəkildə həyata keçiri-lir. Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri yox, praktik sahəsi sayılır. Nitq mədə-niyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya hadisələri yox, dilçiliyin qayda-qanunları sistemi öyrənilir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur.“Nitq mədəniyyəti”nin konkret predmetini müəyyənləşdirmək (Məsələn:fonetikanı, leksikanı yaxud, qrammatika predmeti kimi) çox çətindir. Nitq mədəniyyətində bu və ya digər dil faktı hadisəsi yox, üsullar qayda-qanunlar sistemi öyrənilir. Nitq mədəniyyəti filologiya elminin praktik sahəsidir. Yəni nitq mədəniyyəti dedikdə hər şeydən əvvəl filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını, elmin əsasında öyrənilən sahəsi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda həmin anlayışdan bu və ya digər nitq təzahürünün keyfiyyətini bildirmək üçün də istifadə edilir.
Bildiyimiz kimi, dil lüğət fondu, qrammatik quruluşu, fonetik sistemi ilə təşəkkül tapmış ünsiyyət vasitəsidir. Nitq isə xalqın hər bir nümayəndəsinin bu ünsiyyət vasitəsindən fərqli istifadəsidir, ayrı-ayrı insanların danışığıdır.
Hər hansı bir xalqın milli mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir. Gözəl nitq üçün, əsasən, iki şərt tələb olunur:
1.Dilin özünün ifadə imkanlarının genişliyi, yəni hər hansı bir fikri ifadə etmək imka-nının olması.
2.Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə istifadə etməsi.
Hər hansı dilin fonetik, leksik (yaxud leksik-semantik), qrammatik, eləcə də orfoq-rafik və orfoepik qayda-qanunları vardır. Onları öyrənmədən, bilmədən nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mümkün deyildir. Haqqında danışılan qayda-qanunlar müəyyən tarixi təkamülün məhsulu olub, cəmiyyətin normal ünsiyyətinə xidmət edir.
Azərbaycan dili fonetik, leksik və qrammatik quruluşuna görə dünyanın inkişaf etmiş və zəngin dillərindən biri sayılır. Bu dilözünəməxsus musiqili ahəngi, səlisliyi və axıcılığı ilə diqqəti cəlb edir. Çox-çox qədim zamanlarda dilimizdə şifahi xalq ədəbiyyatı nümunə-ləri, sonralar isə yazılı ədəbiyyat yaranmışdır. İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatımız xalqımızın gözəl və zəngin nitq mədəniyyətinin olduğunu sübut edir.
Milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısı bütöv-lükdə xalqdır. Xalqın hər bir nümayəndəsi nitq mədəniyyətinə dərindən yiyəlnəməli və onu layiqli şəkildə qorumalıdır. Bu mədəniyyəti inkişaf etdirməkdə, yaymaqda söz ustalarının böyük xidmətləri olmuşdur.
Nitq mədəniyyəti nitqin müxtəlif şəraitində məzmun və məqsədə uyğunolaraq ədəbi dilin yazılı və şifahi formalarından, ifadəlilik vasitələrindən istifadəedə bilmə bacarığıdır. Bu anlayış dilin mənimsənilməsinin iki pilləsini özündəehtiva edir: 1) düzgün nitq, yazan, oxuyan və danışanın nitq normalarını gözləməsi; 2) nitq məharəti. Təkcə nitq normalarını deyil, həm də mövcudvariantlardan məzmun baxımından dəqiq, üslub və situativlik cəhətdən dahauyarlı dil vahidini seçib işlədə bilmək. Nitq mədəniyyəti normativ qrammatika iləüslubiyyatın vəhdətidir.
Başqa bir mənbədə mədəni nitq, nitq mədəniyyəti anlayışı belə izaholunur: “Nitq mə-dəniyyəti – nitqin ədəbi dil normalarına uyğunluğu, dilin ifadəvasitə və imkanlarından nitqin məqsəd və məzmununa müvafiq surətdə istifadəetmək bacarığı; dil səviyyələrinin və onlara daxil olan vahidlər sistemininformalaşdırılması, təkmilləşdirilməsi problemlərini, dil hadisə və proseslərinininkişaf xəttini, üslubiyyat məsələlərini araşdıran dilçilik bəhsi”. Bu tərif nitqmədəniyyəti anlayışını ehtiva etmək baxımından daha dəqiq və əhatəlidir.
Nitq mədəniyyəti insanın yüksək ictimai mədəniyyəti, təfəkkür mədəniyyəti, dilə şü-urlu sevgisi, ən yüksək keyfiyyətdir. Böyük Britaniyada qadınlarınnitqi ilə bağlı aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, nə qədər nitqdüzgündürsə qadın şəxsi və professional həyatda bir o qədər xöşbəxtdir. Bunəticəni, şübhəsiz, dilin bütün daşıyıcılarına aid etmək olar. İnsanın nitqi onun içdünyasını aşkarlayan başlıca vasitədir. Adamları tanımaq, onlara bələd olmaqüçün, hər şeydən əvvəl, ünsiyyətə girmək, təmasda olmaq lazımdır. Antik dövrünböyük filosofu Sokrat həmişə deyərmiş: “Ey insan danış səni tanıyım”. Həzrət Əlibuyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib. Danışmayınca onun ağıllı və yaağılsız olması məlum olmur. Tarixi inkişafın bütün dövrlərində nitqə, onungözəlliyinə xüsusi diqqət yetirilmiş, qiymət ve-rilmişdir.“Qabusnamə”də deyilir: “Sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həmsöz an-layan olasan, həm də söz anladasan”.
Maraqlı və canlı danışıq aləmi səslərin deyiliş tərzi, işlənmə forması iləçox bağlıdır. K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, “sadə və gözəl danışığı bacarmaqözü bir elmdir və onun xüsusi qanunları var”.A.P.Çexov “Gözəl danışığa etinasız yanaşan adamlar özlərini insana layiqola biləcək ən ali, nəcib bir zövqdən məhrum edirlər” fikrini söyləmişdir.Bir latın atalar sözündə deyilir ki, şair anadan şair doğulur, natiqlər isətədricən yetişir. Buradan aydın şəkildə bəlli olur ki, gözəl danışığa yiyələnməkhəyatda qazanılır və hər kəsin özündən asılıdır. Lap qədim zamanlarda yaranmışbir zərb-məsəldə deyilir: “Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır”.
Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün dilin lüğət tərkibinə dərindən bələdlik, onun fo-netik, leksik-semantik və qrammatik normalarına yiyələnmək, dil qanunlarını nitqdə düzgün tətbiq edə bilmək zəruridir. Söz ehtiyatı zəngin olan, sözlərin məna çalarlarını nitqində düzgün əlaqələndirməyi bacaran, geniş erudisiyalı insan öz fikrini çətinlik çəkmədən məntiqi cəhətdən ifadə edə bilmək qabiliyyətində olur.
Yaxşı nitqi, mədəni nitqi şərtləndirən bir sıra tələblər (əslində onlarmədəni nitqin keyfiyyətləridir) vardır ki, bunlar nitqin normativliyidir. Həmintələblər bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq, zənginlik,təmizlik, münasiblik, ifadəlilik, orijinallıq, səmimilik və s. Yazılı nitq mədəniyyətiprobleminə həmçinin orfoqrafiya və durğu işarələrinə əməl edilməsi də daxildir.Bunlar hər biri ayrılıqda və hamısı birlikdə etalon səviyyəli nitqi yaradır ki, bunitqə yiyələnənlər natiqlik sənətində, müəllimlik fəaliyyətində və digər sahələrdəböyük uğurlar qazanırlar.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1.Gülsəda Quluqızı. Nitq mədəniyyəti. Nitqin yığcamlığı üzərində iş. “Təhsil problemləri” saytı. Bakı, 2014
2. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
3. Nağısoylu M.Z. Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinləyiciləri üçün dərs vəsaiti.
4. Hüseynov S.S. Nitq mədəniyyəti (dərslik). Bakı, “Yazıçı” nəşriyyatı, 2010

Yazılı nitq

Yazılı nitq ağız danışmasının inkişafına böyük təsir göstərir. Axı mətnlərin təkrarlanması, əsas fikirlərin formalaşdırılması – bunlar bizim ünsiyyətimizin ayrılmaz hissəsidir. Daha sonra, sözlü danışmanın inkişafı təkcə bütün cəmiyyətin inkişafı deyil, həm də insanın fərdi keyfiyyətlərini xarakterizə edir .

“Yazılı danışma” konsepsiyası dəqiq, çoxtərəfli, ətraflı söz formasıdır. Xüsusi təlim vasitəsilə özünü göstərir. Yazılı sözlərin formalaşması insan düşüncəsinin formalaşmasına böyük təsir göstərir.

Yazılı nitq növləri

Yazı tarixi üç növ yazılı nitqdən ibarətdir.

1. Əvvəlcə pikoptik bir məktub doğuldu. İnsanlar düşüncələrini diaqram və təsvirlər vasitəsilə ifadə etdilər. Məsələn, əlində bir çubuqla ata atlı bir atlı, bir tısbağa təsvir edən bir sıra tırtılları olan gəmilər, aşağıdakıları göstərmişdir: “İnsanlar gölün içində gəmilərdə liderləri ilə birlikdə getdilər”.
2. Bu gün, Çin yazısında ideoqrafik məktub istifadə olunur. Eqoiqrafik təsvir müəyyən bir dilin sözlərinin səsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu nömrə görünüşünə aiddir. Məsələn, günəş və ayın təsviri günəşin və ayın çəkilişi kimi bir şifrə daşımır. Onlar müəyyən obyektləri təyin edə bilərlər.
3. Yazılı danışmanın ən yaygın növü bir çıxış məktubudur. Məktublar bir insan tərəfindən səsləndirilən və onun tərəfindən eşidilənlərə tam uyğun gəlmir.

Yazıya sahib olmaq üçün bir növ sözdən digərinə keçid yaratmalısınız. Beləliklə, oxu prosesində görülən sözün danışıq sözünə və insanın nə eşitdiyinə bir keçid var. Yazılı şəkildə, əksinə doğrudur.

Yazılı danışmanın xüsusiyyətləri

Fikrini yazılı şəkildə çatdırmaq üçün bir şəxs mətnin oxumağın qəbulunun tənzimlənməsinə kömək edən bir paraqrafdan istifadə edir. Kosmik bar, mətn hissələrini bir-birindən ayırmağa imkan verir. Müəyyən seçimlər, şriftlər istifadə edirsinizsə, bu şəkildə oxucu diqqətini bəzi xüsusi məlumatlara çəkə bilərsiniz.

Yazıların əsas xüsusiyyətlərindən biri onun ilk vizual qavrayışıdır və bu, kim tərəfindən tənzimlənə bilər mətni yaradır.

Yazılı nitqin pozulması

Bir şəxsdə yazılı danışmanın qismən pozulması diskoqrafiya adlanır. Bu, özünün təzahürünün davamlılığı ilə xarakterizə edilən səhvdə özünü göstərir. Bu, yazılı proseslərdə birbaşa iştirak edən zehni inkişafın daha yüksək funksiyalarının olmaması ilə nəticələnir. Bir danışma terapevisi bu problemi düzəldə bilər.

Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, yazılı dil ağızdan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir və sonuncu kimi bir sıra üstünlükləri və mənfi cəhətləri var.