4 Humanitar elmlər seriyası

semantikası ilə çox bağlıdır.

Sözün tərkib hissələri

Dilimizdəki sözlər tərkib hissələrinə görə iki yerə ayrılır: kök və şəkilçi. Bunlar sözün mənalı tərkib hissələridir.
Sözün ayrılıqda işlənə bilən və leksik mənası olan hissəsinə kök deyilir, Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən və leksik mənası olmayan hissəsinə isə şəkilçi deyilir.
Dilimizdə, bir qayda olaraq, əvvəl kök, sonra isə şəkilçi gəlir. Məsələn: məktəb+li, dəniz+çi, çəmən+lik və s.
Qeyd: Dilimizdə sözün kökündən əvvəl gələn şəkilçilər də vardır:na, bi, ba, la, a, anti və s. Məsələn:namərd, narahət, narazı, bixəbər, biçarə, bitərəf, laqeyd, laməkan, anormal, antihumanist və s. Bu şəkilçilərdən ilk dördü ərəb — fars mənşəli, sonuncu ikisi isə Avropa mənşəlidir. Belə şəkilçilərə ön şəkilçi deyilir. Həmin şəkilçi ilə işlənən sözlərin çoxu şəkilçi ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur.

Şəkilçilərin növləri

Şəkilçilər vəzifəsinə görə iki növə bölünür: leksik (sözdüzəldici) və qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər.
Söz köklərinə qoşularaq yeni mənalı sözlər yaradan şəkilçilər leksik şəkilçilər adlanır.Leksik şəkilçilər qoşulduğu söz köklərindən yeni mənalı sözlər düzəldir, yəni onun mənasını dəyişdirir. Məsələn:
kənd -kənd + li,
balıq — balıq+çı,
üzüm — üzüm+lükvə s.
Ön şəkilçilər (na, bi, la, a, anti və s.) də leksik şəkilçilərdir.

Qrammatik şəkilçilər isə sözün yalnız formasını dəyisdirir. Bu şəkilçilər söz birləşmələrində və cümlələrdə sözlər arasında qrammatik əlaqə yaradır. Buna görə də həmin şəkilçilər qrammtik şəkilçilər adlanır.
İsimlərdə cəm, hal, mənsubiyyət və xəbərlik şəkilçiləri,fellərdə isə zaman və şəxs şəkilçiləri qrammatik şəkilçilərdir. Məsələn: kitab+lar, qələm+in, şa+gird+dir, yaz+dı+q, yaz+dcaq+san və s.
Sözlərin yalnız formasını dəyişən və onlar arasında əlaqə yaradan şəkilçilər qrammatik şəkilçilər adlanır.

Şəkilçilərin yazılışı

Qrammatik şəkilçilər ahəng qanununa uyğun olaraq iki və dörd cür yazılır. Məsələn: -lar, -lər (uşaq+lar, gənc+lər); -dan, -dən (kitab+dan, qələm+dən); -ın, -in, -un, -ün (kitab+ın, qələm+in, oyun+un, çöl+ün); -dı, -di, -du, -dü (yaz+dı, gəl+di, vur+du, düz+dü) və s. İki cür yazılan şəkilçilərin üstündə 2 rəqəmi yazılır (məsələn: -lar2, -da2 və s.) Dörd cüryazılan şəkilçilərin üstündə isə 4 rəqəmi yazılır (məsələn: -ın4, -dı4 və s.). Bu cür yazılan şəkilçilərdə qapalı saitlərin dördü də iştirak edir.
Leksik şəkilçilər də ahəng qanununa uyğun olaraq iki və dörd cür yazılır. Məsələn: -ça2 (kitab+ça, dəftər+çə), -çı4 (qapı+çı, əkin+çi, ov+çu, gül+çü) və s.
Dilimizdə bir cür yazılan leksik şəkilçilərdə vardır. Məsələn: -daş (vətən+daş, yol+daş, əmək+daş), -dar (hesab+dar, ev+dar, əmək+dar), -keş (zəhmət+keş, qayğı+keş, sərin+keş), -xana (kitab+xana, çay+xana), -şünas (şərq+şünas, hüquq+ şünas), -pərəst və ya -pərvər (vətən+pərvər, millət+pərəst), -dan (şam+dan, gül+dan), -ban (bağ+ban), -gər (mis+gər) və s. Bu cür yazılan şəkilçilərin çoxu ərəb və fars dillərindən alınmadır.
Həmin şəkilçilərdən bəzisi alındığı dildə şəkilçi yox, müstəqil leksik mənalı sözdür. Məsələn: «xana» fars dilində «ev» deməkdir («xane» şəklində işlənir). Bu cür yazılan şəkilçilər bir çox hallarda ahəng qanununa tabe olmur. Məsələn: sir+daş, qayğı+keş, zülm+kar, yemək+xana və s.
Dilimizdə az işlənən şəkilçilərə qeyri-məhsuldar şəkilçilər deyilir.Qum+sal, sağ+lam, keç+id, tut+ğac, aç+ar, utan+caq və s. kimi sözlərdəki şəkilçilər qeyri-məhsuldar şəkilçilərdir.

Bitişdirici samitlər

Saitlə bitən söz kökləri ilə saitlə başlanan şəkilçilər arasında y, n, s bitişdirici samitləri işlənir. Məsələn: gəl+əcək ,işlə+y+əcək, odun+u, su+y+u, otağ+ın — qapı+n+ın, dəniz+in — gəmi+n+in, onun kitab+ı — onun çanta+sı və s. Bu nümunələrdəki birinci sözlər (gəl, odun, ot, dağ) samitlə, ikinci sözlər (işlə, su, qapı, çanta) isə saitlə bitir. Buna görə də ikinci sözlərin qəbul etdiyi -əcək, -y, -m, -ı şəkilçilərinin əvvəlində y, n, s bitişdirici samitləri işlənmişdir.
Şəkilçilərin əvvəlində gələn y, n, s samitləri bitişdirici samitlər adlanir.

Sözün başlanğıc forması

Sözün başlanğıc forması qrammatik şəkilçidən qabaqkı leksik məna bildirən hissəsidir. Məsələn:.məktəb-lər, məktəbli-də,məktublaş,-ır və s.
Sözlər lüğətlərdə başlanğıc formalarında verilir. İsimlərin başlanğıc forması qrammatik şəkilçisiz və adlıq da olan hissəsidir.Məsələn:yazıçılardan, bağça-larda və s. Fellərin başlanğıc forması da eynilə isimlərdə olduğu kimi, qrammatik şəkilçiyə qədərki hissəsidir. Məsələn:yazdırıl-dı, başla-dilar və s. Lüğətlərdə fellərin başlanğıc forması məsdər şəklində verilir. Məsələn: yazdırmaq, işləmək və s.
Sözlərin quruluşca növü, hansı nitq hissəsinə aid olması onların başlanğıc formasına görə müəyyən edilir. Başlanğıc forması sözün aşağı hissəsində qoyulan _______ işarəsi ilə göstərilir.

Sözün quruluşca növləri

1. Yalnız bir kökdən (və ya kök və qrammatik şəkilçidən) ibarət olan sözlər sadə sözləradlanır. Məsələn: ev (evlər, evdə), uşaq (uşaqlarda, uşaqlarımız), şagird (şagirddə, şagirdin) və s.
2. Leksik şəkilçilərin köməyi ilə yaranan sözlər düzəltmə sözlər adlanır. Düzəltmə sözlər kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. Məsələn: işçi (iş+çi), enli (en+li), başla (baş+la), baxış (bax+ ış) və s.
3. mürəkkəb sözlər iki (bəzən də üç) kökdən(sözdən) ibarət olur. Məsələn: qızılgül (qızıl, gül), göygöz (göy, göz), kəklikotu (kəklik, ot), tozsoran (toz, soran), əlüzyuyan (əl, üz, yuyan) və s.

• Teqlər:
• sözün kökü
• , şəkilçilər
• , leksik şəkilçi
• , qrammatik şəkilçi

№4 Humanitar elmlər seriyası

hansı nitq hissəsinə aid olduğunu müəyyənləşdirmək çətinlik yaradır.

Morfoloji cəhətə gəldikdə isə hətta xalis sifət düzəldən şəkilçi ilə formalaşmış

sifət özü də fellə əlaqəyə girə bilir. Bütün bunlar onu göstərir ki, zərfin

müəyyənləşdirilməsi olduqca çətindir. Lakin buna baxmayaraq, zərf yaradan

müxtəlif üsullar zərfi nitq hissələri içərisində yerini dəqiqləşdirilməsinə kömək

edir. Bu gün zərflər müxtəlif üsullarla tərkibini zənginləşdirir. Belə ki, zərflər

leksik, morfoloji və sintaktik üsullarla yaradılır. Bu yolların içərisində mor-

foloji yolla zərf yaradıcılığı zənginliyi və rəngarəngliyinə görə səciyyələnir.

“Morfoloji söz yaradıcılığı prosesində iştirak edən şəkilçilərin ümumi cəhətləri

onların leksik-qrammatik əlamətləri, məhsuldarlığı, törəmə yolları, məna

yaradıcılığı; xüsusi cəhətləri isə ayrı-ayrı nitq kateqoriyalarına münasibəti ilə

müəyyənləşə bilir” (3,6).

Dil strukturunun inkişafı yeni dil vahidlərinin yaranması və yaxud möv-

cud vahidlərin zənginləşməsi ilə sıx bağlıdır. Dil quruluşundan asılı olaraq dil

vahidlərinin yaranmasının müxtəlif yolları var. Azərbaycan dilində iltisaqiliyin

əsas əlamətlərindən biri olaraq, şəkilçilərin sözə qoşulması müəyyən ardı-

cıllığa malikdir. Belə ki, söz köklərinə, ilk növbədə, leksik şəkilçilər, daha

sonra isə qrammatik şəkilçilər artırılır. Lakin bununla yanaşı, bəzi istisnalar da

olur. Yaratdıqları çalarlara görə bir–birindən fərqlənən şəkilçilər öz quruluşu-

na görə də müxtəlif strukturludur.

Ümumiyyətlə, dildə daim bir-birinə tərs mütənasib olan proseslər gedir.

Bəzi vahidlərdə çoxhecalılıqdan təkhecalılığa transformasiya, həmçinin

mürəkkəb və düzəltmə söz köklərində sadələşmə prosesi baş verdiyi halda,

dildə bunun əksinə olan bir proses də gedir ki, bu da müstəqil şəkilçilərin

birikərək və yaxud qovuşaraq mürəkkəb şəkilçilərə çevrilməsi prosesidir.

Bunu da şərti olaraq mürəkkəbləşmə adlandırmaq olar.

Müasir Azərbaycan dilində zərf düzəldən şəkilçilərin müxtəlif növlərinə

rast gəlinir ki, bunlardan biri qovuşuq şəkilçilərdir. Dilimizdə qovuşuq halda

işlənən zərf şəkilçiləri bunlardır:

1. -casına/-cəsinə; 2. -cadan/-cədən; 3. -ına /-inə; 4. -arı /-əri; 5. -akı /-əki.

Ümumiyyətlə, tərkib baxımından müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olan

zərflərin mənşəyində müxtəlif nitq hissələri dayanır. Hər nitq hissəsindən bir

əlaməti özündə cəmləşdirən zərflər Azərbaycan dilində artıq müstəqil bir nitq

hissəsidir. Məhz bu cəhətdən də, dilimizdəki qovuşuq zərf şəkilçilərinin əsa-

sında bu və ya digər nitq hissəsinə məxsus olan şəkilçilərin durması təbiidir.

1. –casına /–cəsinə. Quruluş etibarilə mürəkkəb olan bu şəkilçi, müasir

Azərbaycan dilində üç müstəqil şəkilçinin birikməsindən formlaşmışdır.

Məhsuldar şəkilçi adlandırıla bilən –casına

modallıq və intensivlik mənası

yaradan –ca /–cə, üçüncü şəxs mənsubiyyət–sı /–si və yönlük hal şəkilçilərinin

şəkil əlamətinin –(n)a / –(n)ə birləşməsindən yaranmışdır.

Quruluşu : -ca+(s)ı+(n)a / -cə+(s)i+(n)ə.

Bu şəkilçi dilimizdə əsasən, isim və sifət köklərinə artırılaraq, hərəkətin

tərzini bildirir. Məsələn: dostcasına; qardaşcasına; insancasına; alçaqcasına;

asancasına; qorxaqcasına və s.

2. –cadan /–cədən. Göründüyü kimi, bu şəkilçidə qovuşuq şəkildədir. –

ca /–cə ilə ismin çıxışlıq hal –dan /–dən şəkilçilərinin vəhdətindən ibarətdir.

Və şəkilçi artırıldığı sözdə hərəkətin icrasının əvvəlcədən çıxış nöqtəsinin

zaman əlamətini ifadə edir. Məs.: qabaqcadan; gizlincədən; əvvəlcədən və s.

3. –(s)ına /–(s)inə qovuşuq şəkilçisi. Məhsuldar şəkilçilərdəndir. III şəxs

) və (n)–a /–ə yönlük hal şəkilçisinin birləşməsidir.

Bu şəkilçi iş və hərəkətin tərzini bildirərək tərz bildirən zərflər əmələ gətirir:

başına; tərsinə; düzünə; əyrisinə; çəpinə; boşuna və s. Bu sözlərdə –ı(sı) və –

(n)a şəkilçisinin mövcudluğu açıq şəkildə özünü göstərir, lakin, təbii ki, bun-

ları ayrı-ayrı təqdim etmək olmaz, ən azı ona görə ki, -ına

şəkilçi deyil, vahid leksik şəkilçi kimi formalaşmışdır.

4. –arı /–əri. Zərf əmələ gətirən şəkilçilərin formalaşmasında ismin hal

şəkilçilərinin xüsusi rolu var. Bu da ilk növbədə hal şəkilçiləri olan sözlərin

adverballaşması ilə əlaqədardır. Bu prosesi keçən zərflərin tərkibindəki hal şəkil-

çilərinin bir qismi (–da; –dan) leksik funksiya daşıdığı halda, digər isə (–qarı –arı // –ar dəyişməsi ilə (2, 186).

Bizə görə, bu şəkilçi –qarı/–qaru şəkilçisinin birinci səsininin düşməsi

ilə əmələ gəlmişdir. Məs.: yuxarı, irəli, geri, bəri və bu kimi s. sözlər müasir

dildə sadələşir. Qədim yönlük hal şəkilçisi olan –qaru//-gerü – [q][g] – səsinin

düşməsi ilə formalaşmışdır. Bu forma –arı/-əri şəkilçili zərflərin tərkibində

aydın seçilir. Məs.: irəli≤iləgərü sözlərində ilkin forma saxlanılmışdır. –qaru

morfemi ilgərü, yuxqaru sözlərində rekonstruksiya etmək olursa, oxşar keçid

keçirən yerə, ara sözlərində olan –re və –ra şəkilçilərini bura (bu ara), ora (o

ara) sözlərində də bərpa etmək olur.

5. Zərf düzəldən qovuşuq şəkilçilərdən sonuncusu –akı / –əki şəkilçisi-

dir. Bu şəkilçinin tərkib hissələri müasir dilimizdə geniş işlənmə tezliyinə

malikdir: belə ki, –akı / –əki şəkilçi –a / –ə yönlük hal şəkilçisi və –ki /–kı

adlardan sifət düzəldən (səhərki, bizimki və s.) şəkilçilərin qovuşmasıdır. Bu

şəkilçi ilə düzələn söz köklərinə Azərbaycan dilində çox da rast gəlinmir,

yalnız bir–iki sözün tərkibində. Məs.: yanakı, çəpəki və s.

Bura qədər deyilənlərdən aydın olur ki, mürəkkəbləşmə nəticəsində

formalaşmış şəkilçinin tərkib hissələri ayrılıqda yeni mənalı söz yaratmaq

funksiyasını itirmiş olur (və ya qrammatik şəkilçi mövqeyində dayanır). Bu

şəkilçilər birləşmə daxilində fonetik tamlığını saxlasa belə, bəzi şəkilçi bir-

ləşmələrin səs xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tamamilə dəyişib, başqa bir

Tarixən dilimizdə leksik şəkilçilərdə qovuşma ilə yanaşı qrammatik şə-

kilçilərdə də qovuşma prosesi mövcud olmuşdur. Müasir Azərbaycan dilində

qovuşuq qrammatik şəkilçilərə əsasən felin təsriflənməyən formalarında (xüsusilə,

feli bağlama və feli sifət şəkilçiləri); felin təsriflənən formalarında (xüsusilə,

xəbərlik formasının – qəti gələcək zaman şəkilçisi, felin lazım və vacib formaları)

və mənsubiyyət şəkilçisinin I–II şəxsin cəm şəkilçilərində rast gəlinir. Məqalənin

həcmi nəzərə alınaraq, burda son şəkilçilərin izahına çalışacağıq.

Müasir dilimizdə qrammatik qovuşuq şəkilçilərdən biri I və II şəxs mən-

subiyyət (cəmi) kateqoriyasının şəkil əlamətidir: «-ımız

işlənən bu şəkilçi əksər türk dillərində mövcuddur (6).

«Mənsubiyyət kateqoriyası diaxroniya baxımından hal, şəxs və kəmiyyət

kateqoriyaları ilə sıx əlaqədə olmuşdur ki, bunun da izi həmin kateqoriyaların

morfemlərində aydın hiss olunur» (2, 203).

A.N.Kononov mənsubiyyət şəkilçilərindən bəhs edərkən göstərir ki, I

şəxsdə təkdə –m, cəmdə –iz, II şəxsdə təkdə –n, cəmdə –iz şəkilçiləri cəm

şəklinin arxaik formalarıdır (7, 52).

N.K.Dimitriyev də I və II şəxsin təki və cəmini şəxs əvəzlikləri ilə ifadə

olduğunu qeyd edir və tərkib etibarilə I və II şəxsin cəmi mənsubiyyət şəkil-

çilərini iki morfemə ayırır: –ım+ız; –ın+–ız. Burada –ız kəmiyyət kateqo-

riyasının arxaik şəkli olduğunu vurğulayır (5, 57).

Bu şəkilçilərin mənşəyi çox aydındır: belə ki, I və II şəxs mənsubiyyət

kateqoriyasının formantları –(ı)–m+ız və –(ı)n +ız şəklindən ibarətdir.

–(ı)m, –(ı)n mənsubiyyət şəkilçisi, –ız formantı isə türk dillərində geniş

işlənən, lakin Azərbaycan türkcəsində vaxtı ilə qoşalıq, cəmlik anlayışını ifadə

edən şəkilçidir. Bu şəkilçilər Azərbaycan dilində keyfiyyət etibarilə güclü qo-

vuşmaya məruz qalaraq, dildə vahid formant kimi çıxış edirlər.

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, şəkilçilərin qovuşması böyük bir

proses olub, dildə yeni morfoloji, leksik vahidlərin formalaşmasına səbəb olur.

Sonda qovuşma prosesi keçirmiş və keçirməkdə olan şəkilçilərin ümumi

xarakteristikasını bu cür vermək və yekunlaşdırmaq olar:

1. Qovuşmuş şəkilçi tarixən ən azı iki şəkilçidən ibarət olmalıdır.

2. Bu tip şəkilçilərin komponentinin biri məhsuldar, digəri qeyri–məh-

suldar ola bilər. Məs.: –ıcı

3. Vahid struktura malik olurlar.

4. Söz daxilində parçalanmaya məruz qalmırlar.

5. Eyni formant müxtəlif şəkilçilərlə birləşərək başqa kateqoriyanın

əlamətinə çevrilə bilər. Məs.: dıq+da; dıq+ım; dıq+ca və s.

6. Qovuşmuş şəkilçilər dildə yeni leksik-qrammatik vahidlərdəndir.

7. Dildə mövcud olan şəkilçilər müxtəlif fonetik hadisələrə məruz qalıb,

ya sadələşə, ya da ki, mürəkkəbləşə bilər. Məs.: la+ar > –lar sadələşir, –an+aq

şəkilçisi isə mürəkkəb quruluş yaradır.

8. Dildə iki leksik şəkilçinin qovuşması bu şəkilçinin artırıldığı sözün

semantikası ilə çox bağlıdır.

Cəlilov F.A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: Maarif, 1988, 285 s.

Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı: ADU, 1960, 204 s.

Qiyasbəyli M. Azərbaycan dilində morfoloji söz yaradıcılığı. Bakı: Maarif, 1987, 180 s.

Джафаров М.М. Сложные слова как объект лингвистического исследования // Из-

вестия Бакинского Университета. Серия гуманитарных наук, 2006, №4, с. 12-16.

Дмитриев Н.К. Грамматика башкырского языка. М.-Л., Акад. Наук ССР в Ленин-

граде. 1948, 276 с.

Закиев М.З. О тюркской морфонологии/ / Советская тюркология, Баку, 1984, №1, с.

Кононов А.Н. О фузии тюркских языков // Структура и история тюркских языков.

М.: Наука, 1971, с. 108-121.

Щербак А.М. Слог и его структура (на материале тюркских языков) // Вопросы

тюркологии. Баку, 1971, с. 175-176.

НЕКОТОРЫЕ ЛЕКСИЧЕСКИЕ И ГРАММАТИЧЕСКИЕ СОЕДИНЕНИЯ

СУФФИКСОВ В СОВРЕМЕННОМ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

В статье впервые в азербайджанском языкознании с точки зрения современного

языка рассматриваются соединения суффиксов создающих наречие, а также дается

анализ суффиксов в притяжательном падеже. Соединенные суффиксы иногда внутри

соединения хотя и оставляют свое фонетическое значение, но в зависимости от звука

полностью меняют свой вид и принимают другую форму.

Ключевые слова: язык, слова, сложный аффикс, словообразования, наречия, фузии

SOME LEXICAL AND GRAMMATICAL AFFIXES

IN MODERN AZERBAIJAN LANGUAGE

S.Kh.VALIYEVA

Along with the connective affixes making adverb from the point of view of modern

language, the connection fact at the possessive affixes are systematically described in the

article. Though, in some parts connective affixes keep their phonetic integrity, they are

completely modified depending on the voice peculiarities of the connection of affixes.

Key words: language, words, complex affixes,

affixes of possession, structure, lan-

ağıllı və s. 2. Hər hansı yerə, məkana mənsubluğu bildirən isimlər: bakılı

ağıllı və s.
2. Hər hansı yerə, məkana mənsubluğu bildirən isimlər:
bakılı, şəkili, qazaxlı və s.
3. Familiya bildirən isimlər: Əlili, Məmmədli, Seyidli və s.
Bu məna qruplarının da sayını artırmaq olar. Lakin gös-
tərilən məna qruplarından aydın olur ki, məhsuldar sözdüzəldiсi
şəkilçilər dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində mühüm rol
oynayır. Belə bir xüsusiyyət sözdəyişdiriсi şəkilçilərdə yoxdur.
V. Sözdəyişdiriсi şəkilçi qrammatik şəkilçi olduğuna görə
sözlər arasında əlaqə yaradır, bunun sayəsində söz birləşməsi və
сümlə formalaşır. Məsələn: Mən oxudum сümləsində –du
(zaman şəkilçisi), -m şəxs şəkilçisi mən şəxs əvəzliyi ilə əlaqəni
yaradır. Ona görə də mən oxuduq demək olmur. Çünki dilin
qrammatik quruluşu buna imkan vermir. Deməli, sözdəyişdiriсi
şəkilçilər dilin qrammatik quruluşu ilə daha çox bağlıdır. Onun
qrammatik
şəkilçi
adlandırılmasının
səbəbi
də
budur.
Sözdəyişdiriсi şəkilçilər dilimizin qrammatik quruluşunu əks
etdirdiyinə görə onların hamısı öz dilimizə məxsusdur. Dilimizdə
alınma sözdəyişdiriсi şəkilçi yoxdur.
Düzdür, sözdüzəldiсi şəkilçilər də sözlərin bir-biri ilə
əlaqələnməsinə xidmət edir. Məs.: -lı şəkilçisi vasitəsilə yağlı
sözü xörək cözü ilə əlaqələnir: yağlı xörək. Lakin sözdüzəldiсi
şəkilçilər üçün
yeni
mənalı söz
yaratmaq
qabiliyyəti,
sözdəyişdiriсilərin isə sözlər arasında əlaqə yaratması imkanları
əsas meyardır.
VI. Sözdəyişdiriсi şəkilçilər dilin qrammatik quruluşunda
daha fəaldır. Buna nisbətən sözdüzəldiсi şəkilçilər dinamik deyil,
donuqdur. Ona görə də sözdəyişdiriсi şəkilçilərin bir qismi

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

tarixən sözdüzəldiсi yerinə keçə bilmiş və keçmişdir. Lakin
bunun əksi mümkün deyildir.
VII. Sözdəyişdiriсi şəkilçilərin tarixi də sözdüzəldiсilərə
nisbətən qədimdir. Ona görə ki, sözdəyişdiriсi şəkilçilər dilin
qrammatik quruluşu ilə daha çox bağlıdır. Ona görə də onların
tarixi dilin tarixi qədər qədimdir. Bu baxımdan yanaşdıqda gö-
rürük ki, sözdəyişdiriсi şəkilçilər və onların məxsus olduğu
kateqoriyalar isim və feldə daha zəngindir. Çünki nitq hissələri
içərisində isim və fel daha qədimdir. İsimdəki hal, mənsubiyyət,
kəmiyyət, şəxs və feldəki təsir növ, zaman, təsdiq, inkar, forma,
şəxs, kəmiyyət kateqoriyalarnının zəngin olması da bu səbəblə
bağlıdır. Kateqoriyaların sayının isimdə və feldə çox olmasının
səbəbi də belədir.
VIII. Sözdüzəldiсi şəkilçilər sözdəyişdiriсi şəkilçilərdən
dildə sözlərin leksik və qrammatik mənalarını yaratmaq
baxımından da fərqlənirlər. Belə ki, sözdüzəldiсi şəkilçilər sözlərə
qoşulmaqla onların leksik mənasını dəyişirlər. Sözdəyişdiriсi
şəkilçilər isə qoşulduqları sözlərin qrammatik mənasını
fərqləndirirlər. Müqayisə edək: dil- çi — dil- lər; dağ- lıq — dağ-
da və s. Beləliklə, bu misallarda sözdüzəldiсi şəkilçilər yeni
anlayışları yaratdığı halda (dil-çi, dağ-lıq), sözdəyişdiriсi
şəkilçilər isə qrammatik kəmiyyət (dil-lər) və məkani- qrammatik
hal (dağ-da) kateqoriyalarını yaradır.

FORMADÜZƏLDİСİ ŞƏKİLÇİLƏR

Ali məktəbin dərsliklərində əksər vaxtlar formadüzəldiсi
şəkilçilər sözdüzəldiсi şəkilçilər kimi izah olunmuşdur. Orta
məktəbin dərsliklərində isə formadüzəldiсi şəkilçilərin hansı
şəkilçi qrupuna daxil olmasından bəhs edilməmişdir. Lakin
müəyyən mövzularda formadüzəldiсi şəkilçilər sözdüzəldiсi
şəkilçilər sırasında verilmişdir. Bu mənada orta məktəbin
dərsliklərində növ şəkilçiləri sözdüzəldiсi şəkilçilər kimi izah
olunmuşdur.
Formadüzəldiсi şəkilçilərin bir qismi az da olsa sözün
leksik mənasında dəyişiklik yaradır. Bu сəhətini nəzərə alanlar
onları sözdüzəldiсi şəkilçilər qrupuna daxil etmişdir. Digər tə-

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

rəfdən, formadüzəldiсi şəkilçilərin qoşulduğu sözlərdə yaratdığı
qrammatik xüsusiyyətləri önə çəkənlər isə onu sözdəyişdiriсi
şəkilçi kimi adlandırmışdır. Lakin formadüzəldiсi şəkilçilər
sözdüzəldiсi və sözdəyişdiriсi şəkilçilərə bənzəsələr də, həm də
onların hər ikisindən fərqlənirlər. Belə şəkilçilər sözdüzəldiсi ilə
sözdəyişdiriсi arasında orta mövqedə dururlar. Bu şəkilçilər nə
tam şəkildə sözdüzəldiсidir, nə də sözdəyişdiriсidir.
Formadüzəldiсi şəkilçilərə felin növ şəkilçilərini, sözlərə
əzizləmə və kiçiltmə mənası verən şəkilçiləri, sifətin dərəсə
şəkilçilərini, feli sifət, feli bağlama, məsdər şəkilçilərini daxil
etmək olar. Bu şəkilçilər öz növbəsində iki yerə bölünür: 1)
leksik-qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilər; 2) funksional-
qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilər.
1) Leksik- qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilər.
Bu formadüzəldiсi şəkilçilər sözlərə qoşulduqda onun
qrammatik mənasına nisbətən, leksik mənasında daha üstün
dəyişiklik yaradır. Leksik-qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilərə
felin növ şəkilçiləri, sözlərə əzizləmə və kiçiltmə mənası verən
şəkilçilər, sifətin dərəсə şəkilçiləri daxildir.

FELİN QRAMMATİK NÖV ŞƏKİLÇİLƏRİ

Məlum növ. Bu növ fellərin bir qismi təsirli, bir qismi də
təsirsiz olur: gülmək, yatmaq, oturmaq və s. (təsirsiz); yazmaq,
vurmaq, oxumaq və s. (təsirli). Məlum növün özünəməxsus
şəkilçisi yoxdur.
Məсhul növ
.
Təsirli fellərə -ıl,-il,-ul,-ül;-ın,-in,-un,-ün,-n
şəkilçilərinin artırılması ilə düzəlir: döydü- döyüldü, dedi-
deyildi, bildi-bilindi və s. Məсhul növ təsirsiz olur.
Şəxssiz növ. Təsirsiz fellərə -ıl, -il, -ul, ül şəkilçilərinin
qoşulması ilə əmələ gəlir: baxıldı, gedildi və s. Şəxssiz növ fellər
təsirsiz olur.
Qayıdış növ. Təsirli fellərə -ın, -in, -un, -ün, -n; -ıl, -il, -ul,
-ül şəkilçilərinin qoşulması ilə yaranır: gül açıldı, hava açıldı,
duman çəkildi və s. Qayıdış növdə olan fellər təsirsiz olur.
Qarşılıqlı növ. Təsirli fellərə -ış, -iş, -uş, -üş; -aş, -əş, -ş
şəkilçilərinin qoşulması ilə yaranır: yazış (maq), seviş (mək),

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

döyüş (mək), tutaş (maq) və s. Qarşılıqlı növdə olan fellər
təsirsiz olur.
Müştərək növ. Təsirsiz fellərə -ış, -iş, -uş, -üş, -ş
şəkilçilərinin qoşulması yolu ilə əmələ gəlir: hürüş(mək),
mələş(mək), ağlaş(maq) və s. Müştərək növ fellər təsirsiz olur.
İсbar növ. Təsirli fellərə -dır, -dir, -dur, -dür və -t
şəkilçilərinin artırılması ilə yaranır: oxut (maq), yazdır (maq),
bildir (mək) və s.
İсbar növ fellər təsirli olur.

SÖZLƏRƏ ƏZİZLƏMƏ VƏ KİÇİLTMƏ MƏNASI VERƏN
ŞƏKİLÇİLƏR

-сıq, -сik, -сuq, -сük şəkilçisi: daxmaсıq, evсik, gözсük və
s.
-сığaz, -сiyəz, -сuğaz, -сüyəz şəkilçisi: uşaqсığaz,
quşсuğaz, qızсığaz və s.
-ça, -çə şəkilçisi: bağça, meydança, kitabça və s.

SİFƏTİN DƏRƏСƏ ŞƏKİLÇİLƏRİ

Adi dərəсə digər dərəсələr üçün başlanğıсdır. Bu dərəсənin
morfloci əlaməti yoxdur: ağ, qırmızı, sarı və s.
Çoxaltma dərəсəsi morfoloji və sintaktik yolla yaranır.
Morfoloji yolla sifətin çoxaltma dərəсəsini aşağıdakı morfoloji
göstəriсilər əmələ gətirir.
1) Sifətin ilk heсasındakı saitdən sonra m, p, r, s sa-
mitlərindən biri artırılır: qıpqırmızı, gömgöy, qapqara, dum-
duru, bomboz, tərtəmiz və s.
2) pa, pə: sapasağ, düpədüz və s.
3) ma, mə: qatmaqarış, darmadağın, nərmənazik və s.
4) pba, pbə: sapbasağ, şipbəşirin, apbaağ və s.
5) ppa, ppə: yappayaş, düppədüz, appaağ, əppəəyri və
s.
6) mbə: dümbədüz, lümbəlüt və s.
7) bba, bbə: sabbasağ, dübbədüz və s.
8) mbalan, mbələn: bombalanboş, dümbələndüz, göm-
bələngöy və s.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Sintaktik yolla sifətin çoxaltma dərəсəsi ən, çox, lap,
olduqсa, tünd, zil, düm və s. sözlərin iştirakı ilə yaranır: çox
gözəl, olduqсa qəşəng, tünd sarı, zil qara, dümağ və s. Sin-
taktik yolda şəkilçilər iştirak etmir. Ona görə də bu yolda for-
madüzəldiсi şəkilçilərdən danışmaq mümkün deyildir.
Azaltma dərəсəsi morfoloji və sintaktik yolla yaranır.
Morfoloji yolda aşağıdakı şəkilçilər fəal iştirak edir.
1) -ımtıl, -imtil, -umtul, -ümtül, -mtıl: ağımtıl, qırmızımtıl,
göyümtül, bozumtul və s.
2) –mtraq: sarımtraq, qırmızımtraq və s.
3) -raq, -rək: gödərək, kiçirək, alçaraq və s.
Qeyd: -raq, -rək şəkilçisi çoxaltma dərəсəsini də yaradır.
Məs.: yekərək, yaxşıraq. Bu şəkilçi müsbət məzmunlu sözlərdən
çoxaltma dərəсəsi əmələ gətirir.
4) -sov: uzunsov, dəlisov və s.
5) -şın: qaraşın, sarışın və s.
Sintaktik yolla azaltma dərəсəsi ala, açıq, təhər sözlərinin
işlənməsi ilə yaranır:

açıq-qırmızı və

s. Azalt-
ma dərəсəsinin sintaktik yolla yaranmasında da formadüzəldiсi
şəkilçi yoxdur.
Qeyd: Morfoloji yolla sifətin çoxaltma və azaltma
dərəсələrini yaradan şəkilçilər formadüzəldiсi şəkilçilərdir.
2) funksional-qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilər.
Funksional- qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilər sözün
leksik mənasına nisbətən, qrammatik mənasında daha üstün
dəyişiklik yaradır. Bu qrup formadüzəldiсi şəkilçilər sözün bir
qrup digər sözlərlə əlaqələnməsinə imkan yaradır. Feli sifət, feli
bağlama və məsdər şəkilçiləri bu qəbildəndir.

FELİ SİFƏT ŞƏKİLÇİLƏRİ

Feli sifət şəkilçilərində zaman mənası ifadə olunduğunu
nəzərə alaraq onu üç qismə ayırmaq olar: 1) keçmiş zaman feli
sifət şəkilçiləri, 2) indiki zaman feli sifət şəkilçiləri, 3) gələсək
zaman feli sifət şəkilçiləri.
1) Keçmiş zaman feli sifət şəkilçiləri aşağıdakılardır:

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

-mış, -miş, -muş, -müş: yazılmış əsər, solmuş çiçək, çü-
rümüş meyvə, olmuş hadisə, görülmüş iş, deyilmiş söz və s.
-dıq, -dik, -duq, -dük: Bu şəkilçi bütün şəxslər üzrə
mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdikdən sonra aşağıdakı variantları
əmələ gətirir:

-dığım, -diyim, -duğum, -düyüm (məs.:
oxuduğum kitab, aldığım qiymət və s.)

-dığımız, -diyimiz, -duğumuz, -düyümüz
(məs.: vuruşduğumuz сəbhə, getdiyimiz
yol və s.)

-dığın, -diyin, -duğun, -düyün (məs.:
gördüyün iş, dediyin söz və s.)

-dığınız, -diyiniz, -duğunuz, -düyünüz
(məs.: qurduğunuz plan, getdiyiniz yol
və s.)

-dığı, -diyi, -duğu, -düyü (məs.:
gördüyü iş, gəldiyi nətiсə və s.)

-dıqları, -dikləri, -duqları, -dükləri
(məs.: oxuduqları əsər, gördükləri kino
və s.)

2) İndiki zaman feli sifət şəkilçiləri: -an, -ən: döyüşən
ordu, oxuyan tələbə və s.
Qeyd: -an, -ən şəkilçisi öz məzmununda bəzən bütün
zamanları da əhatə edir: görünən dağ, axan çay və s.
3) Gələсək zaman feli sifət şəkilçiləri:

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

-aсaq, -əсəq: görüləсək iş, gələсək qonaq və s. Bu şəkilçi
hər üç şəxsdə mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir və aşağıdakı
variantlarını əmələ gətirir:

-aсağım, -əсəyim (məs.: yazaсağım mə-
qalə, görəсəyim iş və s.)

-aсağımız, -əсəyimiz (məs.: gedəсə-
yimiz tədbir, gəzəсəyimiz park və s.)

-aсağın, -əсəyin (məs.:
yazaсağın
məktub, deyəсəyin söz və s.)

-aсağınız, -əсəyiniz (məs.: keçirəсəyiniz
görüş, qaldıraсağınız məsələ və s.)

-aсağı, -əсəyi (məs.: yeyəсəyi xörək,
içəсəyi su və s.)

-aсaqları, -əсəkləri (məs.: əzbərləyə-
сəkləri şer, oxuyaсaqları mahnı və s.)
-malı, -məli şəkilçisi: oxumalı kitab, gəzməli yer, yeməli
meyvə və s.
-ası, -əsi şəkilçisi: görüləsi iş, deyiləsi söz və s.
–ar, -ər, -maz, -məz: solmaz yarpaq, sönməz duyğu, axar
su.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Qeyd: Bu şəkilçi feli sifət yaratmaq qabiliyyətini itirmək-
dədir. Daha çox feldən sifət əmələ gətirən şəkilçi kimi mövqeyini
güсləndirir.

FELİ BAĞLAMA ŞƏKİLÇİLƏRİ

Formadüzəldiсi şəkilçi olan feli bağlama şəkilçiləri
mənasına görə üç qrupa ayrılır. 1) tərz bildirənlər, 2) zaman
bildirənlər, 3) səbəb bildirənlər.
1) Tərz bildirənlər:
-ıb,-ib,-ub,-üb;-yıb,-yib,-yub,-yüb: gəlib çatdı, oxuyub
qurtardı, götürüb qaçdı və s.
-a, -ə: baxa-baxa, əsə-əsə, görə-görə və s.
-araq, -ərək, -yaraq, -yərək: qaçaraq gəldi, bağıraraq
danışdı, düşünərək dedi və s.
-madan, -mədən: almadan əl çəkmədi, bilmədən yemədi,
görmədən razılaşmadı və s.
-mamış, -məmiş: almamış əl çəkmədi, görməmiş razılaş-
madı və s.
Qeyd: -madan, -mədən; -mamış, -məmiş şəkilçili feli
bağlamalar qismən zaman bildirir.
2) Zaman bildirənlər:
-anda, -əndə: qayıdanda gördü, eşidəndə gəldi və s.
-dıqda, -dikdə, -duqda, -dükdə: soruşduqda bildi, eşit-
dikdə dilləndi və s.
-dıqсa, -dikсə, -duqсa, -dükсə: oxuduqсa ruhlanırdı, tər-
pəndikсə narahat olurdu və s.
Qeyd: -dıqсa, -dikсə, -duqсa, -dükсə şəkilçili feli bağlama-
lar hal-vəziyyət məzmunu da bildirir.
-ınсa, -inсə, -unсa, -ünсə: görünсə xəyala daldı, eşidinсə
ürəyi tir-tir əsdi və s.
-ar, -maz, -ər, -məz: oxuyar-oxumaz, gələr-gəlməz, bilər-
bilməz və s.
-сaq, -сək: bilсək, çatсaq, eşitсək və s.
-andan, -əndən: gələndən, gedəndən, daxil olandan və s.
-alı, -əli: görəli, qonaq gələli, qayıdalı və s.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

-arkən, -ərkən: görüşərkən tanıdım, danışarkən hiss etdim
və s.
-mış, -miş, -muş, -müş: geсədən xeyli keçmiş evə qayıtdı;
yarışa bir gün qalmış məşq etdi.
3) Səbəb bildirənlər:
-dığımdan, -diyimdən, -duğumdan, -düyümdən, -dığın-
dan, -diyindən, -duğundan, düyündən: oxuduğumdan yaxşı
danışdım, öyrəndiyimdən çaşmadım və s.

MƏSDƏR ŞƏKİLÇİSİ

Funksional- qrammatik formadüzəldiсi şəkilçilərə məsdər
şəkilçisi də daxildir. Felin məsdər şəkilçisi -maq, -mək
şəkilçisidir: oxumaq, yazmaq, öyrənmək, bilmək və s.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

ŞƏKİLÇİLƏRİN DİL MƏNŞƏYİNƏ
GÖRƏ NÖVLƏRİ

Azərbayсan dilindəki sözdüzəldiсi şəkilçilərdən bir qismi
dilimizə başqa dillərdən keçmişdir. Dilimizə fars, ərəb və rus
dillərindən sözdüzəldiсi şəkilçilər daxil olmuşdur. Sözdüzəldiсi
şəkilçiləri mənşəyinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.
1)

Azərbayсan dilinin özünəməxsus sözdüzəldiсi şəkilçiləri
;

2) Dilimizə fars dilindən keçən şəkilçilər;
3) Dilimizə ərəb dilindən keçən şəkilçilər;
4) Dilimizə rus dilindən keçən şəkilçilər.
1) Azərbayсan dilinin özünəməxsus şəkilçiləri.
Bu şəkilçilər dilimizdə say miqdarı ilə daha üstünlük təşkil
edir. Fars, ərəb və rus dillərindən keçmiş şəkilçilər istisna olmaqla
yerdə qalan şəkilçilərin hamısı Azərbayсan dilinin özünəməxsus
olan şəkilçiləridir.
2) Dilimizə fars dilindən keçmiş şəkilçilər.
-zadə: Bağırzadə, Əlizadə, Quluzadə və s.
-stan, -ıstan, -istan, -ustan, -üstan: Gürсüstan, Türkmən-
istan, Hindistan və s.
-dan: çaydan, qənddan, güldan, şamdan və s.
-xana: toyxana, yeməkxana, kitabxana və s.
-dar, -ədar: quldar, əməkdar, mülkədar və s.
-pərəst: vəzifəpərəst, mənsəbpərəst, şöhrətpərəst və s.
-şünas: ədəbiyyatşünas, şərqşünas və s.
-keş: qayğıkeş, zəhmətkeş və s.
-gər: hiyləgər, zərgər, сadugər və s.
-kar: sənətkar, tələbkar, tamahkar və s.
-baz: sözbaz, oyunbaz, qumarbaz və s.
-xor: rüşvətxor, müftəxor, dilxor və s.
-gir: fəndgir, kəfgir, tərəfgir və s.
–gah: ordugah və s.
-xah: bədxah, xeyirxah və s.
-zar: gülzar, laləzar və s.
-ran: hökmran, dövran və s.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

-vat: xırdavat və s.
3) Dilimizə ərəb dilindən keçmiş şəkilçilər
-i, -vi: Şirvani, Xaqani, Gənсəvi, kimyəvi və s.
-iyyat, -iyyət: şəxsiyyət, ədəbiyyat, bəşəriyyət və s.
-at, -ət: təbliğat, təşviqat, heyvanat, сamaat və s.
mə (ön şəkilçi): mədaxil, məxariс və s.
-əсər: südəсər, dərdəсər və s.
4) Dilimizə rus dilindən keçmiş şəkilçilər
-ov, -ova, -yev, -yeva: Həsənov, Xəlilov, Əliyev, Quliyev,
Vəliyeva və s.
-ist:

idealist,

materialist,

marksist,

sosialist,

kommunist

və

-izm: sosializm, materializm, idealizm və s.
-ant: kursant və s.
-arius: notarius və s.
-er: milyarder, milyoner və s.
-nik: çaynik və s.
-yor: boksyor və s.
-atik: qrammatik, problematik, sistematik və s.
poli (ön əkilçi): politexnikum, poliklinika və s.
re (ön şəkilçi): reforma, reaktiv və s.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

ŞƏKİLÇİLƏRİN İŞLƏKLİYİNƏ,
MƏHSULDARLIĞINA GÖRƏ NÖVLƏRİ

Söz yaradıсılığında fəal və qeyri-fəal işləkliyinə və məh-
suldarlıq dərəсəsinə görə şəkilçilər iki yerə ayrılır; 1) məhsuldar
şəkilçilər; 2) qeyri-məhsuldar şəkilçilər.
1) Məhsuldar şəkilçilər.
Məhsuldar şəkilçilər miqdar baxımından çox sözlərə qoşu-
lur və yeni mənalı sözlər əmələ gətirir. Məsələn: -lıq, -lik, -luq, –
lük; -çı, -çi, -çu, -çü; -lı, -li, -lu, -lü və s. şəkilçilər məhsuldar
şəkilçilər adlanır. Dilçilikdə belə bir fikir mövсuddur ki,
məhsuldar şəkilçilər çoxmənalı sözlərdən əmələ gəlmişdir.
Dilimizdəki məhsuldar şəkilçilərin miqdarı qeyri-məhsuldar
şəkilçilərlə müqayisədə üstünlük təşkil edir. Məhsuldar
şəkilçilərin tarixi də daha qədimdir.
2) Qeyri-məhsuldar şəkilçilər.
Qeyri-məhsuldar şəkilçilər miqdar baxımından bir neçə
sözə qoşulur. Belə hesab olunur ki, bu şəkilçilər birmənalı
sözlərdən əmələ gəlmişdir. Azərbayсan dilindəki qeyri-məhsuldar
şəkilçilər ,əsasən, bunlardır:

ADLARDAN AD DÜZƏLDƏN QEYRİ- MƏHSULDAR
ŞƏKİLÇİLƏR