Vergi islahatları biznesin şəffaflığına necə təsir etdi?TƏHLİL

Son bir ildə bir sıra rəqəmsal layihələrin həyata keçirilməsi, xüsusilə də ticarət obyektlərində yeni nəsil onlayn kassaların tətbiqi, “ƏDV geri al” layihəsinin işə salınması bu ticarət sektorunda rəsmiləşmə səviyyəsinin artması ilə nəticələnib. Birincisi, ticarət obyektlərinin rəsmi dövriyyəsi artıb. Əgər təkcə iri şəbəkə marketlərinin göstəricilərinə baxarıqsa, 2020-ci ilin birinci rübünun orta aylıq göstəricisi ilə müqayisədə üçüncü rübdə onlayn kassa çekləri üzrə pərakəndə ticarət dövriyyəsinin orta aylıq həcmində 29 %, dördüncü rübdə isə 37 % artım müşahidə olunub. İkinci, “ƏDV geri al” layihəsi vasitəsilə ictimai marağın təmin edilməsi hesabına rəsmiləşən kassa dövriyyəsi artıb. Bu layihənin tətbiqindən sonra təkcə istehlakçılar tərəfindən sistemə daxil edilmiş kassa çeklərinin sayı 132 milyondan yuxarıdır. Üçüncüsü, bu sistem müştəri axınlarını ƏDV ödəyicisi olan marketlərə yönəltmişdir ki, bu da rəsmiləşən istehlak dövriyyəsinin, o cümlədən ƏDV ödəyicisi kimi çalışmaq istəyən ticarət şəbəkələrinin də sayının artmasına müsbət təsir göstərir.

Vergilərin mahiyyəti və funksiyaları – kurs işi

Mövzuya girişi mərhum liderimiz Heydər Əlirza oğlu Əliyevin sözləri ilə başlamaq istərdim: “İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir”. Doğrudan da belədir. İqtisadiyyat hər bir dövlətin döyünən ürəyidir. Ürək döyünməsə insan ölər, iqtisadiyyat inkişaf etməsə ölkə süquta uğrayar. Bunun qarşısını almaq üçün isə güclü və möhkəm iqtisadiyyat yaratmaq lazımdır. Bu güclü və möhkəm iqtisadiyyatı yaratmaq üçün də güclü iqtisadi potensiala malik olmaq, beynəlxalq aləmdə iqtisadi əməkdaşlıq etmək vacib şərtdir. Çünki əgər dövlətin potensialı yoxdursa, yəni o, hər hansı bir dövlətdən asılıdırsa, deməli bu ölkənin və onun xalqının iqtisadi mənafeyi müvafiq şəkildə təmin edilməyəcəkdir. Elə məhz buna görə də, hər bir ölkə çalışır ki, iqtisadi cəhətdən güclü və siyasi cəhətdən müstəqil bir dövlət qursun. Təsadufi deyildir ki, 2003-cü il oktyabrın 31-də andiçmə mərasimində Cənab İlham Əliyev möhtərəm Heydər Əlirza oğlu Əliyevə müraciətlə belə söyləmişdir: “Əziz Prezident, əsərin olan müasir Azərbaycanı gücləndirəcəyik, zənginləşdirəcəyik, hər tərəfli inkişaf etdirəcəyik, sizin yolunuzla yeni qələbələrə doğru addımlayacayıq”.

1. Vergi anlayışı

Məlum olduğu kimi bütün iqtisadi fəaliyyətlərin başlıca məqsədi və son nəticəsi gəlir əldə etməkdir. Hər bir şəxs, müəssisə, təşkilat, şirkət və s. iqtisadi sistem daxilində müəyyən münasibətlərə malikdir. Bu münasibətləri saxlamaq üçün hökmən gəlir və xərclərə malik olmaq lazımdır. Hər bir şəxsin ən mühüm məqsədi isə xərcləri üçün lazım olandan daha çox vəsait – gəlir əldə etməkdir. Bütün iqtisadi fəaliyyətlərdə maddi maraq məhz gəlirin artırılmasıdır. Gəlir çox olarsa istehlak da çox olar, yığım da. İstehlak istehsalı, yığım isə investisiyanı stimullaşdırır. Yəni hər bir iqtisadi prosesin əvvəli də, sonu da gəlirlə bağlıdır.
Dövlət də şəxslər kimi həmişə öz gəlirini artırmağa çalışır. Belə ki, gəlirsiz heç bir dövlət yaşaya, müdafiə oluna və inkişaf edə bilməz.
Dövlət həmişə və hər şeydən daha çox gəlir əldə etməyə can atır. Bu səbəbdən də dövlət gəlirlərinin mənbələri müxtəlif və çoxsaylıdır. Bu mənbələrin bir çoxu tarixi olaraq lap qədim zamanlardan yaranıb inkişaf etsə də, iqtisadiyyat inkişaf etdikcə yeni – yeni gəlir mənbələri yaranmaqda və dövlət gəlirlərinin tərkibi genişlənməkdədir. Bu baxımdan da inkişaf etməkdə olan ölkələr, ilk növbədə, onlara daha çox gəlir gətirən və gəlirlərini artıracaq sahələri inkişaf etdirməyə çalışır, həmin sahələrə böyuk həcmdə sərmayə ayırırlar. İqtisadi inkişaf və artım baş verdikdə isə dövlətin gəlirləri artır, əksinə böhranlar baş verdikdə isə dövlət gəlirlərində azalma başlayır.
Dövlətin sərvətindən istifadəyə görə tutulan gəlirlər dövlətin sahib olduğu daşınan və daşınmaz sərvətlərin istifadəsindən götürülən gəlirlərdir. Meşələrin oduncağının satışından və ya istifadəsindən, balıq ovundan, çöllərdəki ovdan, həmçinin dövlət əmlakının istifadəsindən gələn gəlirlər bu gəlirlərə aiddir. Bu gəlirləri vergi ilə qarışıq salmaq olmaz. İndiki dövrdə bu gəlirlər, həcmcə xeyli artsada, ümumiyyətlə götürdükdə dövlət büdcəsində çox az yer tutur. Bu payın azalmasının ən mühüm səbəblərindən biri vergi obyektlərinin genişləndirilməsi və vergilərin ən əsas dövlət gəlirinə çevrilməsidir.
Keçid dövrünü yaşayan bir qrup ölkələr yaranmış konkret tarixi şərait üzündən bir qayda olaraq, inkişafın başlanğıc mərhələlərində dövlət büdcəsi gəlirlərini daha çox vergi və rüsumları artırmaq yolu ilə qaydaya salmaq istəyirlər.
Dövlət büdcəsi gəlirləri bölməsində toplanan maliyyə vəsaitləri müxtəlif mənbələrdən yığılır. Məhz belə gəlir mənbələrindən biri və başlıcası vergilərdir. Biz vergi, rüsum, gömrük rüsumu və s. adı altında istər dövlət büdcəsi, istərsə də büdcədənkənar fondlara bu və ya digər ölkədə qüvvədə olan vergi, rüsum baradəki normativ aktlara əsasən və həmin qanunverici aktlarda qoyulan hədlərə, səviyyəyə uyğun tutulan məcburi ödəmələri başa düşürük. Bundan əlavə nəzərə almalıyıq ki, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən vergi və dövlət maliyyə rüsumları adlanan vəsaitlərin toplanma mənbəyidir.
Vergiyə verilən tərifin doğru və dolğun olmasından ötrü, tərif bir neçə vacib və zəruri cəhətləri: vergilərin tutulma məsrəfləri; onların tutulma xarakteri və icra etdiyi funksiyaları ehtiva etməlidir.
Vergilər dövlətin öz funksiyalarını icra etməsindən ötrü zəruri olan, bu ölkənin qanunvericiliyinin tabeliyində olan fiziki və hüquqi şəxslərdən dövlət və yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən məcburi qaydada tutulan vəsaitlərdir.
Vergilər iqtisadiyyatın inkişafında qüdrətli bir iqtisadi alət kimi fəaliyyət göstərir. O, ölkə gəlirlərinin və maliyyə resurslarının yenidən bölgüsü əməliyyatlarını yerinə yetirir. Belə bir yenidən bölgüyə ehtiyac və zərurət ondan irəli gəlir ki, bəzi işləri öz daxili imkanları hesabına görə bilməyən qurumlar, fiziki şəxslər maliyyə resursları baxımından ehtiyac duyurlar. Yenidən bölgü həmin boşluğu doldurmaqda əhəmiyyətli rol oynayır. Vergi münasibətləri bir tərəfdən hüquqi, digər tərəfdən iqtisadi münasibətləri tərənnüm edir. Məsələyə hüquqi qütbdən yanaşdıqda dövlətlə vergi subyektləri arasındakı təəhhüdlü münasibətləri, iqtisadi cəhətdən yanaşanda büdcə gəlirləri təminatçısı və iqtisadiyyatın tənzimlənməsi münasibətlərini görürük. Ən vacibi odur ki, iqtisadi inkişafın hər bir mərhələsində vergi funksiyaları arasında ən əlverişli əlaqələndirmə yaradılsn, məkan və zamana görə funksiyalardan hər hansı birinə üstünlük verilsin, dövrün nəbzini tutub, əsas halqa seçilsin. Həmin funksiyalar düzgün əlaqələndiriləndə vergilər istehsala başlıca olaraq stimullaşdırma, investisiya həcmi, istehsal maliyyəsi vasitəsi ilə birbaşa tə’sir göstərə bilir və nəticə uğurlu olur. Bir sözlə, iqtisadiyyatın keçid dövrünə uyğun vergi siyasəti olmalı, maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi kimi o, həmin dövrün spesifik cəhətləri və əlamətlərini özündə reallıqla əks etdirməlidir. Başqa cür hərəkət keçid iqtisadiyyatlı ölkəyə zərər gətirər və iqtisadiyyata güclü zərbə vura bilər.
Vergilər həcminə görə və istifadə əhəmiyyətinə görə ən mühüm dövlət gəlirlərindən biri olub, dövlət büdcəsi gəlirlərinin 90 – 95% – ni təşkil edir.
Vergi zaman keçdikcə inkişaf etmiş, sağlam bir düşüncə sisteminə çevrilmiş anlayışdır. Vergi ən qədim dövlət gəliridir. Vergiyə aşağıdakı kimi ümumiləşdirilmiş tərif vermək mümkündür:
Vergilər – dövlətin öz xərclərini ödəmək və iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsini tə’min etmək məqsədilə hüquqi və fiziki şəxslərdən toplanan məcburi gəlirdir.
Vergilər müəyyən iqtisadi fəaliyyəti stimullaşdırmaqla genişləndirə və ya müəyyən iqtisadi fəaliyyətin qarşısını ala bilər. Vergilər mükəlləflərin gəlirləri, sərvətlərindən və xərclərindən alınır. Yəni vergi mükəlləfləri ödədikləri vergiləri birbaşa olaraq qazandıqları gəlirlərdən, sahib olduqları sərvətdən və həyata keçirdikləri xərclərdən ödəyirlər.
Vergilər – ödəyicilərin gəlirlərindən tutulmalar, indiki müasir dövlətin əsas gəlir mənbəyi və bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsinin səmərəli alətidir.
Vergilərin tarixi bəşəriyyətin tarixi qədər qədimdir və min illərdir ki, mövcuddur. İlk dövlətlərin yaranmasından və cəmiyyətin siniflərə bölündüyü andan vergilər iqtisadi münasibətlərin əsas elementi olmuşdur. Müharibə dövründə məğlub olmuş xalqdan bac – xərac alınması, dinc dövrlərdə isə yerli əhalidən alınan xərac və renta ödənişlərini verginin ilk forması hesab etmək olar.
Lakin ilk dövlətin yaranması ilə bağlı olan və müxtəlif təbəqələrdən alınan vergilər ilk əvvəllər sistemsiz olmuş, sonralar isə nizamlı pul vergiləri tətbiq edilməyə başlamışdır. Qədim Roma və Afinada sülh dövründə vergi tətbiq olunmazmış və yalnız müharibələr zamanı əsasən natural formada vergilər tutularmış. Əmtəə – pul münasibətləri inkişaf edib möhkəmləndikcə vergilər də pul forması almağa başlamışdır.
Vergilərin təsadüfi xarakter daşıması onların tutulmasında ayrıseçkiliyə yol verilməsi çox zaman əhali arasında böyük narazılıqlara səbəb olmuşdur. Bu nöqteyi nəzərdən Əhəmənilər dövlətinin hökmdarı həyata keçirdiyi vergi islahatları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bizim eradan əvvəl 518 – ci ildə I Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini tətbiq etmişdir. Bu qanuna əsasən bütün vilayətlər becərilən torpaqların həcminə və münbitliyinə uyğun olaraq müəyyən edilmiş miqdarda vergini pul şəklində ödəməli idilər. Əhali bu vergini ödəmək üçün kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsullarını satmağa məcbur olurdu ki, bu da əmtəə – pul münasibətlərinin inkişafına səbəb olurdu.
İlk mütəşəkkil vergi sistemlərindən biri Qədim Romanın vergi sistemidir. Roma vətinkişafı həm ümumdövlət, həm də yerli vergilərin yaranmasına səbəb oldu. Müharibələrdə qələbə qazanan Roma vətəndaşları qalibiyyətli müharibələrdən sonra bəzən tamamilə ümumi vergidən azad olurdular. Kommunal vergilər isə müntəzəm olaraq alınırdı.

2. Vergilərin mahiyyəti

Vergi problemində məzmun və forma cəhətləri nəzər – diqqəti cəlb edir. O cümlədən, verginin məzmunu, mahiyyətinə müdaxilə edəndə aşkar olunur ki, vergi ödəyənlərin hamısı tərəfindən gəlirlərindən asılı olmadan məcburi surətdə vergi ödəmə aktının baş verməsinin vacibliyi faktı real həqiqətdir. Bilirik ki, istehsal edilmiş məhsullar və yerinə yetirilən müxtəlif növlü xidmətlərdən tutulan vergilər büdcə gəlirlərini tə’min edən ən başlıca mənbə olmaqla bərabər bir sıra funksiyaları yerinə yetirir. Görünür, vergilər üçün ən vacib, birinci, əsas funksiya büdcə gəlirlərini təmin etmək funksiyasını yerinə yetirməkdir. Ən ağır, çətin, lakin daha çox əhəmiyyət kəsb edən vəzifə budur, çünki burada söhbət büdcə gəlirlərənin 90 – 95% – ni təmin etməkdən gedir. Buradakı mürəkkəbliyi, ağırlığı bir daha xatırlatmaq yerinə düşər ki, axı, hələ bu gün də müəssisə və təşkilatlardan əhalinin sosial müdafiəsi üçün əmək haqqı fondunun 35% – i məşğulluq fondunda, əmək haqqı fondunun 2% – i əlillərin sosial müdafiəsinə, mənfəətin 1% – i icbari ödənilir. Əlavə edək ki, hazırda respublikamızda büdcədən maliyyələşdirilən təşkilatlar üzrə əmək haqqı fondu müavinətlərlə bir yerdə 1,6 trilyon manatdan çoxdur. Bir cəhətə də toxunaq. Məsələ burasındadır ki, dövlətin iqtisadi vəzifələri ilə maliyyə mexanizmi arasında qarşılıqlı əlaqə var, o cümlədən, əgər dövlət əhalinin rifahı, sosial vəziyyəti ilə məşğul olursa, necə deyərlər, əhalinin qayğısına qalmaq funksiyasını yerinə yetirirsə, onda istər – istəməz vergilər məsələsi obyektiv hal kimi ortaya çıxır. Bu mənada vergilər ölkə iqtisadiyyatında maliyyə tənzimlənməsinin ən mühüm və səmərəli mexanizmi, aləti kimi təzahür etmiş olur. Mərkəzləşdirilmiş pul fondu kassası, müəssisələrin və vətəndaşların mənfəət və gəlirlərindən, ayrı – ayrı malların dəyərindən, müxtəlif fəaliyyət növlərindən, təbii ehtiyatlardən istifadədən, əmlakdan alınan məhsulun, görülən işin, yerinə yetirilən xidmətin dəyər artımından əldə olunan, toplanan vergilər hesabına formalaşır. Keçid iqtisadiyyatının inkişaf pilləsi, mərhələsi, bazar iqtisadiyyatı, bilavasitə maliyyə sistemsiz ola bilməz. Bir tarixi həqiqəti də yada salaq. Pulun iqtisadi kateqoriya olmasını heç kəs inkar etmir, lakin onun mahiyyətinin nədən ibarət olması birmə’nalı qiymətləndirilmir. Bir danılmaz həqiqət var ki, pulun mahiyyəti bilavasitə onun funksiyalarında ifadə olunur və həqiqi mə’nada üzə çıxır. Məhz vergilər də bu qəbildən olan iqtisadi kateqoriyalardan biridir və onun mahiyyəti verginin yerinə yetirdiyi funksiyalarda özünü göstərir.
Qeyd etdiyimiz kimi, bu gün vergi dövlətin ən mühüm gəliridir. Dövlətin özünə pul əldə etmək məqsədilə emissiya siyasətinə əl atması və iqtisadiyyatda pul kütləsi artıqlığının yaranması uzun müddət davam edə bilməz. Çünki bu gəlir əsassız, iqtisadi zərərlərə gətirən bir gəlirdir. Buna görə də dövlət, vətəndaşların həyata keçirdikləri iqtisadi fəaliyyətdən özü üçün məcburi şəkildə fayda götürmək istiqamətini seçdi. Bu fayda vergilər şəklində təmin edilir. Vergi icbari xarakter daşıyır. Yəni vergi könüllü deyil. Bu hal demokratiklikdən uzaq olsada, məsələyə dövlət mənafeyi baxımından yanaşsaq, onda bu məcburiliyə haqq qazandırmaq mümkündür. Belə ki, vergi dövlət xərclərinin təminatının axtarılması baxımından ən demokratik müəyyənləşdirmə üsuludur. Verginin inkişafının müxtəlif dövlərində bu xüsusiyyət bir – birindən fərqli şəkildə istifadə olunmuşdur. İlk dövrlərdə dövlət gəlirlərinin sabit gəlirlərlə təmin olunması demokratik və qanunverici təşklatların inkişafının əsasını təşkil etmişdir. İkinci mərhələdə vergi bərəbərlik prinsipi – vergi qanunu qarşısında bütün vətəndaşların bərabərliyi daha da möhkəmlənməsinə və daha yaxşı həyata keçirilməsinə şərait yaranmışdır. Sonrakı mərhələdə isə vergi dövlətin iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsinin ən mühüm çevrilmiş və bu sahədə sosial və iqtisadi demokratiyanın inkişafında müsbət rol oynamışdır.
Vergilər haqqında dövlət xüsusi olaraq qanunlar qəbul edir. Hər bir vergi növü haqqında parlament tərəfindən qanun qəbul olunur. Bu da bütün dövlət həyatının parlamentlər tərəfindən nəzarət altına alınmasını təmin edir. Büdcənin parlamentdə təsdiqi parlamentlərin bir illik müddətdə həyata keçiriləcək dövlət xərclərinin həcmi və tərkibi haqqında söz deməsidir. Parlamentin eyni formada dövlətin bir illik gəlirlərinin tərkibini və həcmini təsdiq edərək büdcəni təsdiqləməsi dövlət həyatını nəzarətə almaqdır. Bir şeyi də qeyd edək ki, vergi qanunlarının təsdiq və icrasına nəzarəti heç də bütün ölkələrdə parlamentlər icra etmir.
Vergilər maliyyə sisteminin mühüm tərkib hissəsi olmaqla iqtisadi siyasətin ən əsas vasitələrindəndir. Buna görə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergilər dövlətin iqtisadi siyasətində öz rolunu daha da artırır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət büdcəsi gəlirlərində də vergilər əsas yer tutur (bax cədvəl).

Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin quruluşu
(2000 – ci ildə).
Dövlət büdcəsi
(cəmi mln. manat). Xüsusi çəki (%) – lə.
Əlavə dəyər vergisi. 233.000.000 11,5
Aksiz vergisi. 91.000.000 4,5
Mənfəət vergisi 535.900.000 26,5
Gömrük vergisi. 244.400.000 12,1
Ticarət vergisi. 418.000.000 20,7
Digər vergilər. 497.594.000 2,46
Cəmi 2.019.894.000 100

Müasir iqtisadiyyatda tətbiq olunan vergilərin tərkibi çox müxtəlifdir. Hər bir ölkədə tətbiq edilən vergilər həmin ölkənin vergi sistemini yaradır. Vergilər müxtəlif olduğu və hər bir vergi növnün özünəməxsus xüsusiyyəti olduğu üçün bu vergilərin təsnifləşdirilməsinə çox böyük ehtiyac var. Müəyyən ölçülərə uyğun olaraq eyni xüsusiyyətli vergiləri bir yerə toplayaraq qruplaşdırmaq lazımdır. Bu qruplaşdırma siyasətində bir tərəfdən vergi sisteminin bütövlüyü haqqında daha geniş və daha aydın biliyə malik olacaq, digər tərəfdən isə zaman daxilində daim təkmilləşən verginin bu günkü inkişaf səviyyəsini müəyyən edəcəyik.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində vaxtı ilə qəbul olunmuş müxtəlif vergi növləri əsas etibarı ilə 4 qrup üzrə təsnifləşdirilir. Bu qrupları ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1. Gəlir vergiləri və sərvət vergiləri.
Dövlət vergini həm vergi mükəlləflərinin hər il əldə etdikləri gəlirdən, həm də mükəlləflərin sahib olduqları sərvətdən (kapitaldan) ala bilər. Bu vergi obyektlərini ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək.
Gəliri bir qayda olaraq ya fiziki şəxslər, ya da hüquqi şəxslər əldə edirlər. Verginin fiziki şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi vergiləri, təşkilatların, müəssisələrin, şirkətlərin, bir sözlə hüquqi şəxslərin gəlirlərinə tətbiq edilməsi təşkilat vergilərini əks etdirir. Şəxsi gəlir vergiləri də, təşkilatların gəlir vergiləri də geniş mə’nada gəlir vergisinə daxil olan vergilərdir. Gəlir, vergi mükəlləflərinin nizamlı olaraq, ümumilikdə bir illik dövrdə müxtəlif mənbələrdən götürdükləri qazancların məcmusudur.
Vergi mükəlləflərin bu əmlakı həm yığım vəsaitləri hesabına aldıqları mallardan, onlara bağışlanmış şeylərdən və ya miras (vərəsəlik) qalmış mallardan yaranır. Sərvətdə də, təzələmə, artıb – azalma baş verir, lakin bu gəlirdə olduğu kimi nizamlı olaraq hər il və müəyyən vaxt ərzində baş vermir. Buna görə də sərvəti vergiyə cəlb edərkən bə’zi vəziyyətləri, xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əgər vergi mükəlləfləri əldə etdiyi gəlirlə sərvət vergisi ödəyə bilmirsə, onda borclanmaya və sahib olduğu sərvətin bir hissəsini satmağa məcbur olur. Bu baxımdan da sərvət vergiləri vergi mükəlləflərinin sərvətinin azalmasına səbəb olur ki, bu da müsbət hal hesab edilmir.
Sərvət vergilərini iki tərəfdən izah etmək olar. Birincisi, həqiqi, sabit sərvətdən alınan vergi, ikincisi, sərvətin dəyərində əmələ gələn artım və ya sərvət gəliri vergiləridir. Həqiq sərvət vergiləri, ümumiyyətlə, əmlaka qoyulan sabit vergiləridir və bu vergilər müntəzəm olaqar vergi mükəlləfinin əmlakından tutulur. Sərvət gəliri vergiləri sərvətin özünə yox, yalnız müəyyən vaxtda onu yaratdığı gəlirə tətbiq edilir. Sərvət gəilirləri ən çox iqtisadiyyatda baş verəcək təsadüflər nəticəsində baş verir. Sərvət vergiləri birbaşa vergilər olmaqla mühüm həmiyyət kəsb edir. Bə’zən sərvətin vergiyə cəlb edilməsi çox böyük zərurətə çevrilir.
2. Birbaşa vergilər və dolayı vergilər.
Maliyyə elmində müzakirə və mübahisə yaradan məsələlərdən biri vergilərin təsnifləşdirilməsi olmuşdur. Bu məsələnin artıq tam aydınlaşdırldığını söyləmək çətindir. Buna görə də məsələyə açıqlıq gətirmək məqsədilə birbaşa və dolayı vergilərin müəyyən olunmasına böyük ehtiyac var.
Ümumiyyətlə, birbaşa və dolayı vergiləri bir – birindən fərqləndirmək üçün aşağıdakı elmi və hüquqi ölçülərdən istifadə olunur.
Gəlir və sərvətin mövcud formasından və ya gəlir və sərvətdən alınan vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin istifadə olunmasından alınan vergilər isə dolayı vergilərdir. Bu halda əldə edilən və ya sərəncamda olan sərvətə görə ödənilən vergilər birbaşa, gəlir və sərvətin xərclənmənsindən alınan vergi dolayıdır. Birinci qrup vergilər vergi mükəlləfinin gəlir və sərvətinin həcmi hesablanaraq alınır və deməli birbaşa vergidir. Bu verglər içərisində ən geniş yayılmış vergi, mükəlləfin bir illik müddət ərzində əldə etdiyi gəlirin ümumi həcmindən tutulan gəlir vergisidir.
Vergi mükəlləfləri haqında əvvəlcədən tərtib oluna cədvəllərdə nəzərdə tutulan vergilər birbaşa vergilərdir. Vergi müfəttişlikəri bə’zi vergi növləri üzrə vergi ödəyicilərinin cədvəllərini tərtib edirlər. Bu cədvəllər vergi mükəlləfinin nə qədər vergi ödəcəyini nəzərdə tutan idarəçilik sənədidir. Gəlir vergisi, hüquqi şəxslərin vergisi, ərazi və bina vergiləri kimi vergilər cədvəllər tərtib edilərkən nəzərdə tutulur, müəyyən olunur.
Göründüyü kimi, birbaşa vergilər daha çox gəlir və sərvət vergilərini əhatə edir. Dolayı vergilər isə daha mürəkkəb anlayışdır. Dolayı vergilər vergi mükəlləflərindən dolayı yolla alınan vergilərdir. Bu vergilərə ən çox uyğun olanı əlavə dəyər vergisi və aksiz vergiləri, həmçinin birbaşa gömrük vergiləridir.
3. Spesifik və uyğun qiymət vergiləri.
Bu vergi qrupu inkişaf etmiş ölkələrdə formalaşmışdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə demək olar ki, bu cür vergi qrupundan çox az istifadə olunur. Bu vergilərə xarici ticarətdən, bəzi mal və xidmətdərdən tutulan vergilər daxildir. Xarici ticarətdən tutulan vergilər gömrük vergiləri olmaqla, mal və xidmətlərdən alınan rəsmiləşdirmə vergiləridir. Bu vergilərin tə’rifini iki şəkildə vermək mümkündür. Bu vergiləri xarici ticarətlə bağlı olan mal və xidmətlərin fiziki ölçülərinə – sayları, çəkiləri, həcmləri, uzunluqlarına görə müəyyən etmək və tənzimləmək mümkündür. Bu vergilərin fiziki ölçülərə görə müəyyən olunması spesifik vergilər, dəyərə görə müəyyən olunması dəyər vergiləri adlanır. Spesifik vergilər vergiqoyma texnikası baxımından sadə olduğu üsün bu vergilərin idarə edilməsi də asandır. Dəyərə görə alınan vergilərin isə həyata keçirilməsi nisbətən mürəkkəb və çətindir. Spesifik vergilər dövlətin vergiqoymada müdaxilə prinsipinin həyata keçirilməsində çox mühüm rol oynayır. Spesifik vergilər əsasən gömrük vergilərini əhatə etdiyi üçün dövlətin milli istehsalı xarici tə’sirlərdən qorumaq və ya daha doğrusu proteksionizm (himayədarlıq) siyasətinin ən əsas vasitəsidir. Dövlət həmçinin qiymətləri eyni olan bir sıra mühüm məhsulların ticarətindən uyğun qiymət vergiləri alır.
4. Şəxsi və qeyri – şəxsi vergilər.
Vergi mükəlləf üçün bir borc, dövlət üçün isə alacaq rolunu oynayır. Dövlət öz vergi alacağını əvvəlcədən müəyyənlşdirir. Bu zaman dövlət vergi mükəlləfinin şəxsi vəziyyətini, subay və ya ailəli olmasını, uşaqlı və ya uşaqsız olmasını, əldə etdiyi gəlirin mənbəyini və miqdarını nəzərə ala və ya almaya bilər. Birinci halda, yəni dövlət şəxsin vəziyyətini nəzərə aldığı halda, vergilər şəxsi, ikinci halda isə qeyri – şəxsi vergilər hesab edilir. Vergi mükəlləflərinin vergi borcllarının şəxsi vəziyyətləri nəzərə alınaraq müəyyən edilməsi vergiqoymada şəxsiyyət prinsipinin həyata keçirilməsi deməkdir. Şəxsi vergilər həmçinin ədalət prinsipinin tərkib hissəsi olmaqla, vergi sistmində çox mühüm yer tutur.
Bəzi vergilər müəyyən edilərkən, vergi mükəlləflərinin şəxsi vəziyyəti, sosial şəraiti, əldə etdiyi gəlirin mənbəyi və miqdarı nəzərə alınmıır. Bu vergilər maliyyədə qeyri – şəxsi və yaxud real vergilər adlanır. Ərazi və ya torpğa, bina və tikililər, mühərrikli nəqliyyata qoyulan vergi, daşıma vasitələrindən tutulan vergilər bu cür vergilərdəndir. Bu vergilər ümumiyyətlə, ədalət prinsipinə uyğun olmayan və ya ədalətsiz vergilər hesab edilir.

3. Vergilərin funksiyaları

Maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla vergi siyasətinin formalaşdırılması və həyata keçirilməsi ümumi – iqtisadi inkişafın əsas şərtlərindəndir. Ona görə də vergi işinin təşkilində inkişaf ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilməsi və mükəmməl vergi siyasətinin formalaşdırılması çox vacibdir. Vergi siyasəti nəticə etbarı ilə bir vergi sisteminin formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır ki, bu sistem iqtisadi tənzimləmə fueusiyasını normal şəkildə həyata keçirə bilsin. Bu baxımdan mükəmməl vergi siyasətinə çox böyük ehtiyac var. İqtisadi ədəbiyyatda vergilərin funksiyaları – say cəhətdən birmənalı göstərilmir, üstəlik də funksiyalardan bu və ya digərinə üstünlük verilir və o, ön plana çəkilir. İqtisadi ədəbiyyatda verginin 2 funksiyası: fiskal və stimullaşdırıcı funksiyasını söyləyənlər var. Bir başqaları, verginin: fiskal – monetar və bölüşdürücü funksiyasını qeyd edirlər. Nəhayət, verginin funksiyalarını 3 yerə bölənlər də var. Bu funksiyalar büdcə gəlirlərini tə’min etmə, istehsalı stimullaşdırma və tənzimləmə funksiyalarıdır. Gedişat göstərir ki, əvvəl adı çəkilən birinci funksiya ön plana çəkilir, halbuki, biz öz bugünkü konkret vəziyyətimizdən çıxış etsək, gərək daha çox ağır vəziyyətdə olan istehsalımızın bərpa və inkişaf etdirmək məsələsinə diqqət yetirək və iqtisadiyyatımızı irəli aparmaq üçün güclü stimul yaradaq. Təsadüfi deyildir ki, xüsusi ekspertlər Azərbaycanda verginin hələ də fiskal siyasətinə üstünlük verilməsini, onun tənzimləmə və stimullaşdırıcı vəzifələrindən demək olar ki, istifadə olunmamasını bizə nöqsan tuturlar. Deməli, vergilərə yalnız büdcə gəlirlərini tə’min edən yığım mənbəsi kimi yanaşmaq olmaz. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dövlət büdcəsi gəlirləri ilə üzvi vəhdət təşkil edən, ondan asılı olan sahibkarlığın inkişafı və ona diqqət yetirilməsi ölkəmizdə qənaətbəxş deyil və dövrün tələblərinə heç bir cavab vermir, proses ləngiyir. Baxmayaraq ki, vergilər kiçik biznesin, sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırmalı və ona böyük təkan olmalıdır.
Vergi sisteminin aşağıdakı formaları vardır:
1. Klassik ikiqat vergiqoyma sistemi.
Burada həm korporasiyaların (müəssisələrin), həm də fiziki şəxslərin, yə’ni səhm sahibkarının dividetlərindən vergi tutulur. Bu sistem Niderlandda, Lüksemburqda, ABŞ – da, İsveçdə fəaliyyət göstərir.
2. Korporasiyaların (müəssisələrin) bölüşdürülən mənfəətindən korporativ vergi.
Bu vergi sistemində korporasiyalar vergidən azad olunur və ya əksinə səhmdarların səhmlərə görə əldə etdiyi gəlirdən tutulan vergilər tam və ya qismən azad olur. Bu sistem Avstraliayada, Yeni – Zelandiyada, İtaliyada və Finlandiyada fəaliyyət göstərir.
3. Kompaniya səviyyəsində vergitutmanın azaldılması sistemi.
Bu halda bölüşdürülən mənfəət daha aşağı stavka ilə vergiyə cəlb edilməlidir. Bu sistem Avstriya, AFR, Portuqaliya və Yaponiyada, müəyyən hissəsindən azad etmə isə İspaniya və İslandiyada fəaliyyət göstərir.
4. Səhmdarlar səviyyəsində vergitutmanın azaldılması sistemi.
Bu halda səhmdarlar aldıqları dividentlərdən tutulan vergilərdən (Danimarka, Yaponiya, Kanada) və ya kompaniyanın bölüşdürdüyü mənfəətdən tutulan vergidən qismən azad edilir (Böyük Britaniya, İrlandiya, Fransa).
İqtisadi sistemdə vergilərin aşağıdakı funksiyaları vardır:
1. Fiskal funksiya.
“Fisk” latın sözü olub “zənbil” deməkdir. Bu funksiya dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsinin gəlirlərini tə’min etmək məqsədini güdür. Bunun üçün ayrı – ayrı fiziki və hüquqi şəxslərin gəlirlərinin müəyyən hissəsi xəzinəyə cəlb olunur. Vergilərin əsas təyinatı, yəni ümumdövlət proqramlarının həyata keçirilməsi üçün vəsaitlərin dövlət büdcəsinə toplanması məhz bu funksiya vasitəsilə həyata keçirilir. Bütün ölkələrdə, hər bir ictimai qurumlarda vergilər ilk növbədə fiskal funksiyanı yerinə yetiriblər.
2. Sosial funksiya.
Vergilər insanların sosial siyasi həyatında əsas rol oynadığı üçün onların xüsusi bölmələri partiya və hökumət proqramlarında yerləşdirilib, onlar barəsində parlament iclaslarında mübahisələr edirlər, dövlətlər arası danəşıqlar aparır, beynəlxalq forumlarda müzakirə edirlər. Bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə bölüşdürülmüş mülkiyyətlə birgə vergilərin gəlirləri və qiyməti sosial mübarizənin əsas xəttidir. Sosial sorğuların nəticəsinə görə vətəndaşların əksəriyyəti hesab edirlər ki, onlar yüksək vergi ödəyirlər, digər sosial qruplar osə az vergi ödəyirlər. Təcrübədə verginin alınmasının 3 prinsipinə rast gəlinsə də sosial nəticələr tamamilə bir – birinə əks olurlar.
Korporasiya və şəxsi gəlirlərin vergisi çox vaxt proqressiv şkala ilə hesablanır. Yəni, sosial düzgünlük prinsipinə cavab verir. Ancaq bu vergilər siyasi savaş predmetini təşkil edir. Yəni, sol tərəfli partiyalar və həmkarlar təşkilatları hesab edirlər ki, proqressiv şkala o qədər də yüksək deyil və yüksək təbəqəli əhali və firmalar büdcəyə daha çox vergi ödəməlidirlər.
Şəxsi əmlakın ödənişləri və vergiləri proporsional xarakter daşıyır. Qeyri – düzgün vergilər – dolayı vergilərdir, yəni, onlar yüksək və aşağı gəlirləri olan şəxslərə də aid olunurlar (ƏDV, aksiz və gömrük rüsumu). Birinci və ikinci dünya müharibələrindən sonra, 60 – cı illərin sonunda inkişaf etmiş dövlətlərin vergi sistemi ən çox sosial funksiyalar tərəfinə yönəldilib. Sosial istiqamətli vergilər əsasən çoxuşaqlı ailələrə, veteran və əlilləri olan ailələrə, xaricdən öz tarixi vətəninə gələn köçkünlərə aiddir. Azalmış vergiləri kəndçilər, sənayeçilər, xırda və orta səviyyəli sahibkarlar ödəyirlər. Bu vergilər nəinki sosial, həm də tənzimləyici xarakter daşıyır. Verginin ikitərəfli rolu – sosial və tənzimləyici – bir sıra ölkələrdə pensiya fonduna keçirilmiş verginin gəlirinin çox hissəsinin azad olması deməkdir. Bu fondda vəsaitlərin toplanması firmalarda işləyən fəhlə və xidmətçilərin təqaüd eçen olan maliyyə bazası deməkdir. Ölkəin vergi sisteminin sosial istiqamətlərinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün göstəricilər aşağıdakılardır:
• Birbaşa və dolayı vergilərin büdcə gəlirlərində nisbəti;
• Büdcə xərclərinin sosial məqsədlərə, muzdla işləyən şəxslərdə, kəndlilərdən tələb olunan mallara ƏDV daxil olmaqla vergilərin nisbəti;
• Muzd üzrə işdən, fərdi əmək fəaliyyətindən, daşınmaz əmlakdan, bankda yerləşdirilmiş kapitaldan və qiymətli kağızlardan alınan fərdi gəlirin vergi tutulmayan gəlir vergisinin kəmiyyəti;
• Vergi dərəcəsinin üç növündən birini seçmə üsulu ilə: proqressiv, reqressiv və ya proporsianal, həm də proqressiya və ya reqressiya dərəcələri.
Sosial vergi güzəştləri seçilmə xarakteri də daşıya bilərlər. Məsələn, dövlətin qiymətli kağızlarına tutulan gəlir vergisinin, fiziki və hüquqi şəxslərinin gəlirləriin azad olması.
3. Tənzimləyici funksiya.
Müxtəlif istiqamətlər üzrə (sahə, ərazi, struktur) iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi başa düşülür. Vergiləri bu funskiyası vergitutma sisteminin dəyişilməsi və düzəldilməsinə əsaslanır.
Hökumətin istifadə edilən vergitutma sistemi ən əsas tənzimləyici rol oynayır. İqtisaddiyatın vergi tənzimlənməsi iki tip mexaizmlə həyata keçirilir: avtomatlaşdırılmış və məqsədəuyğun.
Avtomatlaşdırılmış mexanizm avtopilot kimi bir şeydir. O, vergitutma sisteminə imtiyazların ləğv ediməsinə və ya daxil edilməsinə baxmır.
Vergilərin qlobal azaldılması təmiz gəlirlərin çoxalmasına, təsərrüfat fəaliyyətinin stimulunun artmaslna, kapital qoyuluşunun artmasına, təsərrüfat konyukturasının canlanmasına gətirib çıxara bilər. Vergi dərəcələri dəyişilməsə gəlir artdıqca vergi yığımlarının da məbləği artır. Gəlir vergisinin dərəcələrini dəyişdikdə dövlət kapital qoyuluşunu azalda bilər, dolayı vergilərlə isə fonda qiymtə səviyyəsində təsir edə bilər.
Vergi dərəcələri çox elastik olurlar. Vergi qanunvericiliyinin strukturunun saxlanılmasına görə dövlət tənzimləyici orqanlar hərdən vergi dərəclərini azaldır və ya dövlətin iqtisadi siyasəti məqsədi ilə işləyən müəssisələrin vergi dərəcələrini ləğv edirlər. Bəzən bu təcrübədən elmi təcrübələrə, yeni iş yerinin açılmasına və ətraf mühiti oqrumasına görə istifadə edirlər.
Vergilərin tənzimlənməsi konkret olaraq iqtisadi obyektlərə istiqamətlənir. Məsələn, muüəssiənin diferesialaşmış vergi tutması iki hissədən ibarətdir: qeyri – tönzimləyici və dividentlərdən.
Vergilərin tənzimləyici funksiyası o deməkdir ki, fiziki və hüquqi şəxslər gəlir və mənfəətdən maksimal azad olur, iqtisadiyyatın inkişafında isə ümumi şərtlər həyata keçirilir. Vergi sisteminin istifadəsində ilk ali kriteriyalardan biri siyasi iqtisadi məqsədlərin qavranmasıdır. İnvestitsiya tələbatının ən əsas formalarından biri (axır 10 illikdə) özünü maliyyələşdirmədir.

Təriflərdən və çoxəsrli təcrübələrdən görünür ki, vergilər aşağıdakıları əhatə edir:
1. Vergi subyektin gəlirinin və ya mülkiyyətinin bir hissəsinin əvəzsiz (qeyri – ekvivalent) olaraq müsadirəsidir və verginin ödənilməsi vergi instansiyaları üçün xüsusi öhdəliklər yaratmır.
2. Vergi, miqdarı və ödəmə müddəti müəyyən edilmiş ödənişlərdir.
3. Hər bir vergi və yığım növlərinin ödənilməsinin miqdarı və qaydaları hüquqi cəhətdən əsaslandırılmışdır.
4. Vergilər ödənilmədikdə, tam ödənilmədikdə və ya vaxtında ödənilmədikdə ictimai məcburiyyət kimi hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi və inzibati sanskiyalar tətbiq edilir.
Beləliklə, ümumi nəticəyə gəlirik ki, vergilər, rüsumlar, yığımlar və s. ödənişlər dedikdə büdcəyə və büdcədənkənar fondlara mövcud qanunvericilyə uyğun miqdarda, qaydada və şərtlərlə ödəyicilər tərəfindən ödənilən icbari ödənişlər başa düşülür.
Bəşər tarixinin son iki min illiyi ərzində vergilər, əhalinin bütün təbəqələrinin nəzər və diqqətində düzgün olmayan və ədalətsiz olaraq toplanan vəsaitdir. Bu elə bir sahədir ki, ona istənilən dəyişiklik siyasi mübarizələrin və kütləvi informasiya vasitələrinin tənqid obyektinə çevrilir. Ona görə də hər bir ölkədə vergitutma ictimaiyyət üçün ədalətli prinsiplərə əsaslanmalıdır. Bu zaman həm hüquqi və fiziki şəxslərin, həm də dövlətin mənafeyi nəzərə alınmalıdır.
Vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması, iqtisadi inkişafın artım surətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması, yüksək peşə keyfiyyətlərinə malik vergi xidməti orqanı əməkdaşlarının yetişdirilməsi hər bir dövlətinin vergi siyasətinin əsasını təşkil etməlidir. Bunun üçün dövlət ardıcıl olaraq səmərəli vergi islahatları aparmalı və onların həyata keçirilməsində nəzarəti gücləndirməlidir. İEÖ – də hər 5 – 7 ildən bir əsaslı vergi islahatları, hər 2 – 3 ildən bir isə fəaliyyətdə olan vergi normalarınıən səmərəliliyinin dərin təhlili aparılır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1. Həsənli M. “Vergilər”. Bakı – 1999.
2. Məmmədov S. “Maliyyə”. Bakı – 1998.
3. Musayev A. “Vergi sistemi”. Bakı – 2001.
4. “Vergilər” qəzetinin dövrü nəşrləri.
5. Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyası.
6. “Azərbaycan Respublikasının Vergi qanunvericiliyi”. Hüquq. Bakı – 2002.
7. “Azərbaycan Respublikasının Vergi orqanlarının fəaliyyətinə dair statistik məcmuə”. Bakı – 2001.
8. Babayev R.Ə., Məmmədov S.M. “Dövlət büdcəsi və milli gəlirin bölgüsündə onun rolu”. Bakı – 1999.
9. Məmmədov S.M. “Vergi və vergi sistemi”. Bakı – 1998.
10. Məmmədov S. “Maliyyə”. Bakı – 2000.
11. Məmmədov S. “Maliyyənin təşkili və idarə edilməsi”. Bakı – 1998.
12. Həsənli M. “Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin vergi sisteminin formalaşdırılması”. Bakı – 1998.

Vergi islahatları biznesin şəffaflığına necə təsir etdi? -TƏHLİL

Koronavirus pandemiyasının iqtisadiyyata və biznes subyektlərinə mənfi təsirlərinə, bununla əlaqədar 2020-ci ildə sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətində məcburi məhdudiyyətlərin tətbiqinə baxmayaraq, Dövlət Vergi Xidmətinin xətti ilə nəzərdə tutulmuş proqnoz daxilolmalar tam həcmdə yerinə yetirildi və proqnozdan əlavə daxilolmalar 197,3 milyon manat təşkil etdi.

Pandemiya dövründə vergi daxilolmalarının tam həcmdə təmin olunması bir sıra iqtisadçı ekspertlərdə müəyyən suallar yaradıb. Resessiya şəraitində daxilolmaların azalmalı olduğu, ÜDM-in real həcminin azalması fonunda gəlirlərin və vergi ödəmələrinin də aşağı düşməli olduğu vurğulanır, eyni zamanda, daxilolmaların icrası sahibkarlardan daha çox vergi toplanması ilə əlaqələndirilir.

Hər şeydən öncə o qeyd edilməlidir ki, resessiya şəraiti daxilolmalara mənfi təsir göstərsə də, hər bir iqtisadiyyatın fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, büdcə daxilolmaları artım nümayiş etdirə bilir. Bu region dövlətləri üçün də xarakterikdir. Məsələn, Qazaxıstanda büdcə daxilolmaları proqnozlardan artıq olub, enerji resurslarının ÜDM-də və ixracda yüksək payı olan Rusiyada isə büdcənin qeyri-xammal gəlirlərində əhəmiyyətli artım olub.

Azərbaycanda vergi daxilolmalarının artımına gətirmiş əsas səbəbləri təhlil edərkən, burada önə çıxan əsas məsələ son iki ildə biznes dövriyyənin, gəlir mənbələrinin, əmək haqqı fondunun, iş yerlərinin “ağardılması”, vergi inzibatçılığının keyfiyyətinin yüksəlməsi, ayrı-ayrı mənbə formalaşdırıcı sektorlarda müşahidə olunan artımlar diqqət çəkir.

İqtisadi fəaliyyət sahələrində vəziyyət

Proqnozdan artıq vergi daxilolması qeyri-neft sektorunun hesabına təmin edilib. Daxilolmaların artımına səbəb olan sektorlara diqqət yetirsək, görə bilərik ki, resessiya şəraitində bəzi sektorlardan vergi daxilolmaları daha çox olub. Məsələn, bunlar ticarət və qeyri-neft sənayesi sektorlarıdır. Qeyri-neft daxilolmalarında ən yüksək paya malik ticarət sektorundan daxilolmalar 16,8 %, qeyri-neft sənayesindən isə 9,2 % artıb. Topdan ticarətdə daxilolmanın artımı isə 33,3 % təşkil edir. Bu daxilolmaların formalaşmasına təsir edən əsas bu sektorlardır. Təkcə bu iki sektorun vergi daxilolmalarında xüsusi çəkisi 36 % təşkil edir. Qeyri-neft sektoru üzrə daxilolmaların 2 milyard manata yaxınını məhz bu iki sektor təmin edib.

Qeyd edək ki, pandemiya və karantin dövründə ticarət, o cümlədən pərakəndə və topdan ticarət sahələri iqtisadi fəallığı daha çox qoruyan sferalardır. Əhalinin kritik istehlak xərcləri məcmu tələbin digər komponentləri ilə müqayisədə tənəzzülə az həssas olan element olduğuna görə, ticarət sektoru (xüsusilə də, ərzaq dövriyyəsi üzrə) öz dövriyyəsini əhəmiyyətli səviyyədə qoruya bilib.

Digər tərəfdən, şaxələnmə siyasəti çərçivəsində ötən il qeyri-neft sənaye istehsalı da əhəmiyyətli dərəcədə artıb ki, bu da daxili bazarın idxaldan asılığının azaldılmasına xidmət edir. Məhz bu səbəblərdən ticarət və qeyri-neft sənayesindən vergi daxiolmalarının artımı müşahidə olunub. Üstəlik ticarət sektorunda rəqəmsal vergi inizbatçılığının tətbiqi də dövriyyəni “ağardan” əhəmiyyətli amil olub.

Bundan başqa, bank-maliyyə sektorunda 4,8 %, nəqliyyat sektorunda 18,6 %, kənd təsərrüfatı sektorunda 15,8 %, büdcənin digər sektorlar bölməsi üzrə isə 3,9 % artım qeydə alınıb. Bu sektorlar vergi daxilolmalarının 1,15 milyard manatını təmin edib.

Əsas geriləmə turizm, iaşə və tikinti sektorlarında müşahidə olunub. Bununla belə, xidmət sektoru 1,3 milyard manat, tikinti sektoru 842 milyon manat, rabitə sektoru 283 milyon manata yaxın daxilolmanı təmin edib.

Tədiyyə növləri üzrə vəziyyət

Tədiyyələr üzrə təhlillər isə göstərir ki, qeyri-neft sektorunda aksizlər iki dəfə, mənfəət vergisi 12% və fiziki şəxslərin gəlir vergisi 20,9 % artıb. Bu üç tədiyyə üzrə vergi daxilolmaları 3,1 milyard manata yaxındır və ümumi vergi yığımının 55 %-ə yaxınını təmin edir. Qeyri-neft sektorundan təkcə mənfəət vergisi üzrə 1,6 milyard manata yaxın daxilolma təmin edilib.

Aksizli məhsulların istehsalı sahəsi “kölgə iqtisadiyyatı”nın əsas mövcud olduğu sektorlardan biri idi və bu sahədə son üç ildə aparılan islahatların nəticəsi olaraq köklü “ağarma” meyilləri müşahidə olunur. Aksizli malların istehsalçıları üzrə dövriyyə 2020-ci ildə 51,0 %, vergi ödəmələri isə iki dəfədən çox artıb. 2020-ci ildə aksiz vergisi üzrə daxilolma 2017-ci illə müqayisədə 18 dəfə artıb.

Fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə proqnozlaşdırılandan 21 milyon manat artıq vəsait daxil olub. Burada fərdi sahibkarların gəlir vergisi üzrə ödəmələrin həcmində müsbət dinamika müşahidə olunur. 2019-cu ildə sadələşdirilmiş vergi sahəsində islahatın aparılması, ödəyicilərin əhatə dairəsinin optimallaşdırılması gəlir vergisinin ödəyicilərinin sayının artmasına və bu tədiyyə növü üzrə daxilolmaların artımı ilə nəticələnib.

ƏDV-yə gəlincə, bu vergi növü üzrə cəmi daxilolmalar ÜDM-in azalması meyli ilə uzlaşmaqla əvvəlki illə müqayisədə bir qədər az olsa da, 2020-ci ildə qeyri-neft sektorunda ƏDV üzrə daxilolmalar proqnozdan 162,4 milyon manat artıq olub. ƏDV büdcənin əsas mənbəyi olaraq qalır və bu vərgi növündən 1,8 milyard manat daxilolma təmin edilib.

Beləliklə, sektorial analizlər göstərir ki, biznes müəyyən gərginliyə məruz qalmasına baxmayaraq, ayrı-ayrı sektorlar öz potensialını saxlaya bilib. Bunun əsas səbəbi həmin sektorlarda dövriyyənin şəffaflaşması və gəlirlərin leqallaşmasıdır ki, bu da vergi daxilolmalarının artımını labüd edir.

Vergi inzibatçılığı və “şəffaflıq indikatorları”

Bu amillərin iqtisadi proseslərə və vergi daxilolmalarına təsirini müəyyən etmək üçün vergitutma bazasının pandemiyadan əvvəlki illə, habelə 2018-ci illə müqayisə edilməlidir. Çünki, son iki ildə vergi daxilolmalarının artımasına təsir edən əsas amil biznes dövriyyənin leqallaşmasıdır ki, bu da bir çox göstəricilərdə öz sözünü deməkdədir.

Vergitutmanın əsas bazası olan ÜDM-in real həcmi azalsa da, vergi ödəyicilərinin sayının, vergi inzibatçılığının rəqəmsallaşmasının genişlənməsi şəraitində biznes dövriyyələrinin artımı əsaslıdır. Bunu sübut edən belə bir makro amilə diqqət yetirək. 2020-ci ildə qeyri-neft sahəsi üzrə vergi daxilolmalarının nominal artım tempi (3,3 %) qeyri-neft sektorunda ÜDM-in nominal artım tempini (0,8 %) 2,5 faiz bəndi üstələyib ki, bu da vergi inzibatçılığının keyfiyyətinin artmasının göstəricisidir (məlum olduğu kimi qeyri-neft ÜDM-in real həcmi azalıb, onun nominal həcminin artımı isə deflyator indeksi ilə bağlıdır).

Belə ki, qeyri-neft ÜDM-in nominal həcmi vergi daxilolmalarının nominal həcminin iqtisadi (vergitutma) bazasını təşkil edir. Əgər daxilolmaların nominal artım tempi ÜDM-in nominal artımını üstələyirsə, bunun yeganə izahı vergi inzibatçılığının keyfiyyətinin yüksəlməsi və məhz bunun nəticəsində yığım səviyyəsinin artımıdır.

İqtisadi tənəzzül dövründə büdcə gəlirlərinin dayanıqlığını təmin etmək üçün vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsi və səmərəliyinin artırılması prosesi həyata keçirilib.

Pandemiya müddətində şəffaflıq mexanizmlərinin gücləndirilməsi hesabına ilin sonuna olan vergitutma bazası pandemiyadan əvvəlki dövrdə mövcud olan vergitutma bazasından təbii ki, fərqlənir. Sahibkarlara pandemiya ilə bağlı maliyyə dəstəyinin ayrılması şəffaflıq və yüksək göstəricilərə əsasən ayrılması, iş icazəsi mexanizmlərinin əmək müqaviləsi əsasında tətbiqi 2020-ci ildə biznesin öz göstəricilərini rəsmiləşdirmə səviyyəsinə müsbət təsir edib.

Bundan başqa, sahibkarlıq subyektləri pandemiya dövrünə daxil olarkən müəyyən “maliyyə yastığı”na malik olub. Son illər ərzində həyata keçirilən vergi islahatları nəticəsində sahibkarlıq subyektlərinə geniş həcmli vergi güzəştləri və azadolmalar tətbiq edilib ki, bu da onlar üçün biznes fəaliyyətlərinin gələcək inkişafını sürətləndirməyə imkan verib.

Dövlət tərəfindən göstərilən maliyyə dəstəyi və vergi güzəştləri iqtisadi fəallığı dəstəkləyib, nəticə etibarilə vergitutma bazasının qorunmasını təmin edib və tənəzzülü yumşaldıb.

2020-ci ildə aktiv vergi ödəyicilərinin sayı 24,2 %, o cümlədən aktiv ƏDV ödəyicilərinin sayının 17,4 % artması, habelə aktiv vergi obyektlərinin sayının 9 %-dək çoxalması qeyd edilməlidir. ƏDV ödəyicilərinin sayında, ümumiyyətlə, son iki ildə iki dəfəyə yaxın artım qeydə alınıb ki, bu da daxilolmaların üçdə birini formalaşdıran ƏDV ödəmələrinin həcminə müsbət təsir edir.

Həmçinin, son illər ərzində vergi inzibatçılığının elektron platformasının və infrastrukturunun müasirləşdirilməsi, rəqəmsal vergi inzibatçılığına keçidin sürətləndirilməsi tədbirləri çərçivəsində üçüncü şəxslərlə, o cümlədən dövlət orqanları, banklar, sığorta təşkilatları ilə aparılan elektron məlumat mübadiləsi genişləndirilib, yeni nəsil nəzarət mexanizmlərinin tətbiqi ilə gündəlik dövriyyələrə nəzarət təmin edilib, ölkə daxilində sahibkarlıq subyeklərinin dövriyyələrinin böyük həcmi elektron qaimələr ilə rəsmiləşdirilib və idxal-ixrac əməliyyatlarına nəzarət sistemi təkmilləşdirilib.

Vergi inzibatçılığının vergitutma bazasına təsirlərini qiymətləndirərkən, “ağarma” indikatorlarının necə işləməsinə diqqət yetirmək lazımdır.

Son bir ildə bir sıra rəqəmsal layihələrin həyata keçirilməsi, xüsusilə də ticarət obyektlərində yeni nəsil onlayn kassaların tətbiqi, “ƏDV geri al” layihəsinin işə salınması bu ticarət sektorunda rəsmiləşmə səviyyəsinin artması ilə nəticələnib. Birincisi, ticarət obyektlərinin rəsmi dövriyyəsi artıb. Əgər təkcə iri şəbəkə marketlərinin göstəricilərinə baxarıqsa, 2020-ci ilin birinci rübünun orta aylıq göstəricisi ilə müqayisədə üçüncü rübdə onlayn kassa çekləri üzrə pərakəndə ticarət dövriyyəsinin orta aylıq həcmində 29 %, dördüncü rübdə isə 37 % artım müşahidə olunub. İkinci, “ƏDV geri al” layihəsi vasitəsilə ictimai marağın təmin edilməsi hesabına rəsmiləşən kassa dövriyyəsi artıb. Bu layihənin tətbiqindən sonra təkcə istehlakçılar tərəfindən sistemə daxil edilmiş kassa çeklərinin sayı 132 milyondan yuxarıdır. Üçüncüsü, bu sistem müştəri axınlarını ƏDV ödəyicisi olan marketlərə yönəltmişdir ki, bu da rəsmiləşən istehlak dövriyyəsinin, o cümlədən ƏDV ödəyicisi kimi çalışmaq istəyən ticarət şəbəkələrinin də sayının artmasına müsbət təsir göstərir.

Digər mühüm bir “ağarma” indikatoru e-qaimə əsasında rəsmiləşən dövriyyədir. Əgər iki il öncəki vəziyyətlə müqayisə etsək, o zaman vergi orqanlarının “görə bildiyi” dövriyyə bazası indiki şəraitdə qeydə alınan dövriyyə bazasından xeyli fərqlənirdi.

Məsələn, topdan ticarət sahəsində e-qaimə üzrə dövriyyə cəmi topdan ticarət üzrə dövriyyənin 66 %-ni təşkil edirdi. 2020-ci il üzrə isə bu göstərici 84 %-ə çatıb. Bu sektorun daxilolmalarda mühüm payı olduğunu nəzərə alsaq, 28 %-dək leqallaşan bir dövriyyənin öhdəliklərə necə təsir etdiyini qiymətləndirmək olar. Xidmət sektorunda bu gün e-qaimə ilə rəsmiləşdirilən dövriyyənin cəmi dövriyyədə xüsusi çəkisi 92 %-i ötür (iki il qabaq 70 % idi), tikinti sektorunda 93 % (iki il qabaq 84 % idi) təşkil edir.

2020-ci ildə təkcə aksizli məhsul istehsalçıları üzrə e-qaimə ilə rəsmiləşən dövriyyənin həcmi 65%-dək artıb. Ticarət sektorunda bu göstərici 5%-dək, rabitə sektorunda 17%-dək, kənd təsərrüfatında isə 24%-dən çox artıb.

Vergi sisteminin şəffaflaşmasının dolayı göstəricilərindən biri də bank müştərilərinin bank hesblarının sayının müsbət artım dinamikasıdır. Mərkəzi Bankın məlumatına görə, 2020-ci ildə müştərilərin bank hesablarının sayı 10%-dək, o cümlədən sahibkarlıqla məşğul olan fiziki şəxslərin bank hesablarının sayı 28%-dək artıb. 2018-2020-ci illərdə isə ümumi bank hesablarının sayı 18%, o cümlədən sahibkarlıqla məşğul olan fiziki şəxslərin bank hesablarının sayı 61%-dək, hüquqi şəxslərin bank hesablarının sayı isə 21%-dək artıb.

Sahibkarlar artıq vergi vermir

Vergi daxilolmalarının sahibkarların gələcək ödəmələri üzrə yerinə yetirilməsi ilə bağlı iddialar isə tamamilə əsassızdır. Bunun əsas göstəricisi könüllü vergi ödəmələrinin səviyyəsidir ki, 2020-ci il üzrə bu göstərici 91,3% təşkil edib. Könüllü ödəmələr vergi ödəyiciləri tərəfindən təqdim edilmiş bəyannamə göstəriciləri əsasında hesablanmış və ödənilmiş vergiləri əks etdirir.

Bu göstərici sahibkarların hər hansı əlavə öhdəliklərə məruz qalmadığını, daxilolmaların sırf mövcud potensial üzərindən həyata keçirildliyini göstərir.

Əmək bazarının şəffaflaşması

Əmək bazarının şəffaflaşması özünü iki mühüm indikatorda – əmək müqavilələrinin artan sayında və əmək haqqı fondunun “ağarması”nda göstərir.

2019-cu ilin əvvəlindən əmək müqavilələrinin sayı 301 mindən çox artıb, bu artımın 84%-dək hissəsi əmək haqqı islahatının tətbiq olunduğu qeyri-neft özəl sektorun payına düşüb. Göründüyü kimi, iqtisadi tənəzzül şəraitində sektorda işçi sayının artması müşahidə olunub. Əmək müqavilələrinin artımı məcburi dövlət sosial sığorta ödənişlərinə müsbət təsir edir.

Eyni zamanda, əmək haqqı fondunun əhalinin gəlirlərinə nisbəti artmaqdadır. 2020-ci ildə qeyri-neft özəl sektorda bu göstərici 1,2% artıb. Buna səbəb əmək haqqı fondunun leqallaşması prosesidir. 2020-ci ildə əmək haqqı fondunun artım tempi əvvəlki ilə müqayisədə 23,5%, 2018-ci illə müqayisədə isə 56,2%-ə yaxın təşkil edib. Qeyri-neft özəl sektorda 2020-ci ildə artım göstəricisi 12,3% təşkil edib ki (2018-2020-ci illərdə toplam 45,4%), bu da əhalinin gəlirlərinin azalması fonunda baş verib.

Bu göstəricilərin əsaslı şəkildə artımı əmək bazarının şəffaflaşması üçün islahatların müsbət nəticələrini xarakterizə edir. Qeyd edilməlidir ki, resessiya şəraitində bütün bu müsbət proseslər yalnız “ağarma” effekti ilə, habelə hökumətin anti-böhran dəstəyi (muzdlu işçilərin əmək haqları üzrə ödəmələr) müqabilində işəgötürənlər tərəfindən işçi sayının azaldılmaması şərtinə əmək edilməsi ilə izah oluna bilər.

İslahatların nəticələri

Beləliklə, müvafiq göstəricilər rəsmiləşən dövriyyələrin əsaslı artımını sübut edir. Biznesin fəaliyyətində şəffaflığın təmin edilməsinə yönəlmiş vergi islahatları məhz bu məqsədləri güdürdü. Pandemiya şəraitində aparılan vergi islahatları biznesin şəffaf və rəqabətli mühitdə işləməsinin verdiyi üstünlükləri aşkar göstərdi. 2020-ci ilin vergi daxilolmaları proqnozlarının icrası mahiyyət etibarilə məhz bu islahatların nəticələri olaraq ortaya çıxıb. Əlbəttə, pandemiya olmasaydı, iqtisadi artımın və daxilolmaların daha böyük həcmdə artımı baş verə bilərdi.

Artıq 2021-ci ilin yanvar ayı üzrə göstəricilər də məlumdur və ilkin fiskal göstəricilər üzrə proqnozlar icra edilib. Biznes tədricən fəallığını bərpa etməkdədir və 2021-ci ilin ilk iki ayı əslində, postpandemiya dövrü üçün keçid mərhələsi ola bilər. Enerji bazarlarında müsbət dinamika neft sektorunda ötən il müşahidə olunan geriləməni minimallaşdırmalıdır və hasilatın aşağı düşmə templərinə baxmayaraq, bu il neft sektorunda da artım bərpa oluna bilər.

Kütləvi vaksinasiyanın başlaması ilə pandemiya nisbətən səngiməyə döğru getməlidir, qeyri-neft sektorunda da iqtisadi fəallıq tədricən bərpa olunmalıdır. Digər tərəfdən işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpasına başlanması əlavə iqtisadi imkanlar yaradır. Belə bir şəraitdə 2021-ci ilin dönüş ili olacağına dair optimizm artır.

VERGİLƏR

Qanunvericiliyə əsasən, Azərbaycan Respublikasının ərazisinə daxil olan və həmin ərazidən sərnişin və yük daşınması üçün istifadə edən avtonəqliyyat vasitələrinin sahibləri olan qeyri-rezidentlər, eləcə də ölkə ərazisində avtomobil benzininin, dizel yanacağının və maye qazın istehsalı ilə məşğul olan şəxslər yol vergisinin ödəyicisidir. Bu verginin vergitutma obyekti isə ölkə ərazisinə daxil olan və ərazini tərk edən zaman yol vergisinə cəlb edilməli olan xarici dövlətlərin avtonəqliyyat vasitələri, ölkə ərazisində istehsal edilən və idxal edilən daxili istehlaka yönəldilən (topdan satılan) benzin, dizel yanacağı və maye qazdır.

Vergi Məcəlləsinin 211.1.2-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilərək daxili istehlaka yönəldilən (topdan satılan) avtomobil benzininə, dizel yanacağına və maye qaza görə yol vergisi onların hər litrinin topdansatış qiymətinə (ƏDV və aksiz daxil olmaqla) 0,02 manat əlavə edilməklə hesablanır. İdxal olunan avtomobil benzininə, dizel yanacağına və maye qaza görə yol vergisi Gömrük Məcəlləsinə uyğun olaraq müəyyən edilən, lakin onların hər litrinin topdansatış bazar qiymətindən aşağı olmayan gömrük dəyərinə (ƏDV və aksiz daxil olmaqla) 0,02 manat əlavə edilməklə hesablanır.

Məsələni şərh edən mühasibat və vergi üzrə ekspert Ramin Ramazanov bildirib ki, yol vergisinin aylıq məbləği bu qaydada hesablanır: Tutaq ki, rezident müəssisə tərəfindən hesabat ayı ərzində 70.000 litr benzin istehsal edilərək yanacaqdoldurma məntəqələrinə satılıb. Bu halda rezident müəssisə tərəfindən yol vergisinin aylıq məbləği 1.400 manat olacaq.

70.000 x 0.02 = 1400 manat

Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilərək daxili istehlaka yönəldilən (topdan satılan) avtomobil benzininə, dizel yanacağına və maye qaza görə hesablanmış yol vergisinə nəzarət dövlət vergi orqanları, Azərbaycan Respublikasının ərazisinə idxal edilən avtomobil benzininə, dizel yanacağına və maye qaza görə yol vergisinin hesablanmasına və ödənilməsinə nəzarət isə gömrük orqanları tərəfindən həyata keçirilir.

Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazisində avtomobil benzininin, dizel yanacağının və maye qazın istehsalı ilə məşğul olan şəxslər yol vergisini aylıq olaraq hesablayır və hesabat ayından sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq, Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi forma üzrə yol vergisi bəyannaməsini vergi orqanına təqdim etməklə vergini dövlət büdcəsinə ödəyirlər.

R.Ramazanov vurğulayıb ki, avtonəqliyyat vasitələrini dövlət qeydiyyatına alan Daxili İşlər Nazirliyi hər rüb hesabat rübündən sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq, yeni qeydiyyata alınmış və qeydiyyatdan çıxarılmış avtonəqliyyat vasitələri barədə məlumatı Vergilər Nazirliyinin müəyyən etdiyi formada nazirliyə təqdim edir.