Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

Best Effort Arrangement (hərfi tərcüməsi “ən yaxşı səyin təşkili”).
İnvestisiya bankı “A” şirkətinin hər bir səhminə 1.00 dollar qiymət verir. Bundan sonra “A” şirkəti açıq bazara çıxıb səhmlərini həmin qiymətə özü satmağa başlayır.

Qiymetli Kagiz – Wikipedia

Qiymətli kağız — müəyyənləşdirilmiş formaya riayət edilməklə hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan həyata keçirilə və başqa şəxsə verilə bilməz.

Mündəricat

• 1 Qiymətli kağızların növləri
• 2 Səhm
• 3 Veksel
• 4 İstinadlar
• 5 Xarici keçidlər

Qiymətli kağızların növləri

Qiymətli kağızlar, pul və yaxud əmtəə sənədləridir, onların sahibinə mülk hüquqları verilir və müəyyən pul məbləğlərinin, gəlirlərin alınmasına hüquq verir. Pullu qiymətli kağızlara — istiqraz vərəqələrini, vekselləri, pul çeklərini aid etmək olar. Əmtəə qiymətli kağızlara — onların sahiblərinin maddi, mülkiyyət hüquqlarını təsbit edən konosamentlər (əmtəə fakturaları), anbar vəsiqələri aiddir. Qiymətli kağızların arasında xüsusi yeri səhmlər tutur, onlar istər pul istərsə də mülk hüquqlarını əks etdirir. Qiymətli kağızlar alqı-satqı obyekti ola bilər.

Qiymətli kağız forması və rekvizitləri qanunvericiliklə müəyyənləşən və hər hansı hüququ təsdiq və təsbit edən sənəddir. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 987.1-ci maddəsində qiymətli kağız anlayışı aşağıdakı kimi verilmişdir:”Qiymətli kağız müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqlədiyi bütün hüquqlar da keçir.” ABŞ-nin Vahid Ticarət Kodeksində qiymətli kağızlara aşağıdakı anlayış verilir: Qiymətli kağızlar (securities) – pul kapitalını cəlb etmək üçün silsiləvi olaraq buraxılan qiymətli kağızlardır, yəni: səhm, istiqraz, dövlətin borc öhdəlikləri və onlardan törəyən sənədlərdir (klassik opsionlar, varrant, üstünlük hüququ və s.). [1]

Qiymətli kağızları iki böyük qrupa ayırmaq olar; birinci dərəcəli əsas qiymətli kağızlar, ikinci dərəcəli törəmə qiymətli kağızlar.

Birinci dərəcəli əsas qiymətli kağızlara mülkiyyət hüququ olan — pul, əmtəə, əmlak, kapital və s. daxildir. Törəmə qiymətli kağızlar isə valyuta, faiz, indeks və opsionlar hesab edilir.

Əsas qiymətli kağızlar özləri də 2 qrupda cəmləşirlər:

• ilkin qiymətli (aksiyalar, veksellər )
• ikinci dərəcəli qiymətli kağızlar (ilkin qiymətli kağızların əsasında buraxılan kağızlardır).

Qiymətli kağızlar bazarında müddətli qiymətli kağızlar da olur. Müddətinə görə qiymətli kağızlar üç yarımnövə ayrılır:

• qısamüddətli (1 ilə qədər),
• ortamüddətli (5 −10 ilə qədər )
• uzunmüddətli (20 −30 ilə qədər)

Qiymətli kağızlar bazarında dövlət və qeyri-dövlət adını daşıyan qiymətli kağızlar da var. Dövlət qiymətli kağızları, adı müxtəlif olan istiqrazlar hesab edilir. Qeyri dövlət qiymətli kağızları isə müxtəlif şirkətlər yaxud fiziki şəxslər tərəfindən tədavülə buraxılan qiymətli kağızlardır. Qiymətli kağızların dövriyyədən çıxarılması və ləğv edilməsi qaydaları Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən müəyyən edilir.

Səhm, qiymətli kağız olaraq səhmdar cəmiyyətin üzvü kimi, divident almaq və səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında iştirak etməyə şərait yaradır. Səhmdar milli valyuta ilə və ya nizamnamədə nəzərdə tutulan halda xarici valyutada ödənilə bilər, həmçinin natural mülkiyyət formasında ödəmələr də səhmdar cəmiyyətin fəaliyyətində istifadə oluna bilər. Ödəmə formasından asılı olmayaraq səhmin qiyməti milli valyutada göstərilir. Hər bir səhmdar cəmiyyətin səhmləri eyni nominal qiymətə malikdir, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin təsdiq etdiyi formada səhmlərini buraxa bilər. Müəssisə müflisləşən halda səhmləri geri qaytarılmır. Səhmdarlar , müəssisənin əmlakı satıldıqdan və bütün borclar ödənildikdən sonra qalan pulları öz aralarında bölüşdürürlər.

Abunəli sertifikatlar, istiqrazlar , imtiyazlı səhmlərlə birgə buraxılır və sahibinə müəyyən müddətdə danışılmış qiymətə adi səhmləri almağa və onların dividentləri qalxdıqda isə gəlir əldə etməyə hüquq verir. Bu səhmdarları bazar vasitəsilə korporasiyalara buraxılan istiqrazların faizlərini aşağa salmağa , alıcıları səhmlərin güzəştli satılmasına sövq edir.

İstiqraz, dövlət və korporasiyalar tərəfindən buraxıla bilən, sahibi ilə emitenti arasındakı borc münasibətlərini təsdiqləyən və sahibinə emitentdən buraxılış şərtlərində nəzərdə tutulan müddətdə borcun nominal dəyərini və başqa əmlak ekvivalentini, həmçinin təsbit edilmiş faiz şəklində illik gəlir almağa təxirə salınmaz hüquq verən fond qiymətli kağızıdır. İki razılaşan tərəflər , borcverən və borcalan arasında müqavilə , saziş növüdür.

Rendit, qiymətli kağızlarin nisbi gərginlik göstəricisidir. İstiqrazların renditi ödənilən dividentlərin istiqrazların cari məzənnələrinə nisbəti kimi hesablanır və faizlə ölçülür.

Veksel -(alman sözü olub — mübadilə deməkdir) müəyyən formada yazılı şəkildə tərtib edilmiş (uzunmüddətli öhdəlik şəklində) qiymətli kağızdır. Vekselin verdiyi şəxs (kreditor, borcverən) veksel sahibi adlanır, veksel şərtsiz,qanun tərəfindən qəbul edilən, qeyd edilmiş müddətə və müəyyən şərtlərlə ona pul borcunun alınması (qaytarılması ) hüququnu verir. Veksel qiymətli kağız olaraq borc alanın öhdəçiliyini təsdiq edir, borcun qaytarılma vaxtını,həcmi və kimə qaytarıldığını göstərir. Normal fəaliyyət göstərən bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir bazar subyekti malı borc götürərkən mal yiyəsinə onun razılığı ilə qaytarma vaxtını uzatmaq şərtilə veksel verə bilər.

Veksel aşağıdakı rekvizitlərlə öz əksini tapmalıdır:

• Veksel nişanı “veksel” sözü hansı dildə tərtib olunacaqsa;
• Müəyyən məbləğin ödənmilməsi qeyri-şərtsiz təsdiqlənir;
• Ödəmə müddəti;
• Ödəmə yeri;
• Məbləği alan şəxsin adı və onun tələbləri;
• Vekselin tərtib yeri,vaxtı;
• Veksel verənin imzası.

Veksellərlə hesablaşma zamanı vəsaitlərin dövriyyə qabiliyyətini sürətləndirmək üçün banklar onları diskont edə,vekselin təminatı qismində ssudalar verə bilər, müştərilərə vekselə görə ödənişin əldə edilməsi və borcların ödənilməsi üzrə xidmətlər göstərə bilərlər. Veksel malların satışının yaxşılaşdırılmasına və dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyə sürətinin artırılmasına kömək edir, bu da müəssisənin borc kapitala və ümumilikdə pul vəsaitlərinə ehtiyacının azalmasına səbəb olur.

Bu növbəti hallarda baş verir:

• vekselin müddəti malların satış müddəti ilə uyğun gəlir;
• mal sövdələşmələri veksellərlə rəsmiləşdirilir.

Tətbiq sferasından asılı olaraq veksel iki formada tərtib olunur: sadə(solo) və ötürülmə ( tratta) veksel. Sadə (solo) veksel verilirsə, bu halda vekseldə alıcı,satıcı,məbləğ,müddət və yer göstərilir. Ötürülmə ( tratta) veksel tərtib olunarkən burada bir neçə fiziki və hüquqi şəxslər iştirak edə bilərlər.Ötürülmə vekselı vekselverənin yazılı təklifi, trassant adlanaraq ,başqa şəxsə borclana , veksel qəbuledənə, trassat adlanana, üçüncü şəxsə təqdim edənə, remitent adlanana məlum məbləğin verilməsi haqqında sənəddir.

Bank veksellərlə əməliyyatları öz adından , lakin müştərinin marağını nəzərə almaqla aparır. Müştəridən müəyyən ödəniş -komission, bunun ölçüsü müştəri ilə bank arasında bağlanan müqavilədə təyin olunur.

İstinadlar

1. ↑”Korporativ qiymətli kağızlar”. 2021-10-20 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2011-04-23 .

Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının yaranması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Hələ 1900-cu ildə Bakıda fəaliyyət göstərən banklar tərəfindən veksellər və faiz kağızları istehsal edilmişdir. İlk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizamnaməsi təsdiq edildikdən sonra buraxılmışdır.

Veksel bazarı Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə də inkişaf etdirilmiş, lakin Sovet hakimiyyəti dövründə məhdudlaşdırılmışdır. SSRİ-də qiymətli kağızlar bazarı 1922-ci ildə Yeni İqtisadi Siyasətə keçidlə əlaqədar yenidən dirçəlmişdir.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkənin qiymətli kağızlar bazarının yaradılması və inkişaf etdirilməsi məqsədilə, 1998-ci il 30 dekabr tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi yaradılıb.
Komitə qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi ilə bağlı normativ aktların qəbul edilməsi, qiymətli kağızların emissiyası və tədavülü, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının və investisiya fondlarının fəaliyyətləri, qiymətli kağızlarla rəsmiləşdirilmiş borc öhdəlikləri bazarı, müvafiq fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılmasının həyata keçirilməsi ilə məşğul olur.
Qiymətli kağızlar bazarı depozitar xidmətinin yaradılması və fəaliyyət göstərməsi məqsədi ilə 1997-ci il 18 sentyabr tarixindən etibarən Milli Depozit Mərkəzi fəaliyyətə başlayıb.

Ünvan: AZ1000 Bakı,
Bülbül prospekti 19
Tel: (994 12) 4935058
Faks: (994 12) 5982559
E-mail: [email protected]

İqtisadi bloq

Bu və digər yazılarda qiymətli kağızlar haqqında mümkün qədər ətraflı amma yığcam məlumat verməyə çalışacağam.

İngilis dilinin maliyyə dünyasında mühüm yer tutduğunu nəzərə alaraq bir çox məfhumun ingilis dilinə olan tərcüməsini verməyin vacib olduğunu hesab edirəm. Beləliklə, ingiliscə qiymətli kağıza ” security” deyilir.

Qiymətli kağızların bir neçə təsnifatı mövcuddur: istiqrazlar , səhmlər və derivativlər . Bunlardan biri olan səhmlərin təsvirini aşağıda görə bilərsiniz.

SƏHMLƏR

Şirkət öz məcmu kapitalını (yəni bütün dəyərini) səhmlərə bölə bilər. Nəticədə, səhmlər şirkətin sahibliyinin tərəflər arasında bölüşdürülməsini və satılıb-alınması prosesini asanlaşdırır. Belə ki, səhm – şirkət sahibliyinin bir parçasıdır.

Səhm sahibi həm şəxs, həm şirkət və ya təşkilat, həm də dövlət ola bilər. Aşağıdakı misala nəzər yetirin:

Məsələn, “A” şirkətinin ümumi dəyəri 10,000 ABŞ dollardır (şirkət dəyərinin hesablanması yolunu buradan öyrənə bilərsiniz). Şirkət bazara istənilən sayda səhm buraxa bilər. Fərz edək ki, şirkət bazara 1,000 səhm buraxır. Bu halda, səhmlər bazara düşən kimi hər birinin dəyəri 10 dollara bərabər olur (10,000 dollar / 1,000 səhm = 10 dollar). Şirkət bazara 10,000 səhm buraxsa idi, hər bir səhmin dəyəri 1 dollar olardı (10,000 dollar / 10,000 səhm = 1 dollar)*.

Şirkətin kapitalizasiyası – şirkətin ümumi dəyərinə deyilir (səhmlərin sayı x səhmin dəyəri = kapitalizasiya)

Bir şirkətin öz tarixində ilk dəfə bazara səhm çıxarmasına İlkin Kütləvi Təklif deyilir (ingiliscə “Initial Public Offering” və ya qısaca “IPO”).

“Bazar” dedikdə səhmlərin satılıb-alınması üçün yaradılmış birjalar nəzərdə tutulur. Bu cür birjaların ən böyükləri arasında Nyu York Fond Birjası (New York Stock Exchange), London Fond Birjası (London Stock Exchange), Tokyo Fond Birjası və sairlərin adını çəkmək olar. Eyni zamanda, fiziki məkanı olmayıb yalnız onlayn mövcud olan NASDAQ Fond Birjasını da misal gətirmək olar.

Açıq satışa çıxarılmış səhmlər ilkin satıcıdan alınandan sonra bazar iştirakçılarının öz aralarında satılıb-alına bilər. Hər bir bazar iştirakçısı (şirkət, təşkilat, dövlət və s.) “A” şirkətinin səhmini aldıqda avtomatik olaraq həmin şirkətin investoruna və həmsahibinə çevrilir. Bazar iştirakçısı “A” şirkətinin nə qədər çox səhmini alırsa, həmin şirkətin bir o qədər çox payına sahib olur.

Şirkəti öz səhmlərini açıq bazara çıxarmağa nə vadar edir?

IPO edilməsinin bir neçə səbəbi var. Bunlardan ən başlıcası – əlavə maliyyənin əldə edilməsidir.
Yuxarıdakı misalda “A” şirkəti bazara səhm satmaqla birdən-birə 10,000 ABŞ dolları əldə etmiş olur. IPO-nun məqsədi də məhz maliyyə əldə etməkdir. Şirkət sonradan bu maliyyəni müxtəlif layihələrə xərcləyə bilər.

Şirkət ilkin kütləvi təklif (IPO) etdikdə səhmlərinin hamısını bazara çıxarmaq məcburiyyətində deyil. Şirkət özünün yalnız müəyyən hissəsini (məsələn 30%-ini, 49%-ini, 75%-ini və s.) bazara çıxara bilər.

İndi də təsəvvür edin ki, yuxarıda adı çəkilən “A” şirkəti öz səhmlərinin yalnız 40%-ini bazarda satmağa qərar vermişdir. Bu halda şirkət bazara ümumi dəyəri 4,000 ABŞ dollar təşkil edən səhm buraxır. Nəticədə, “A” şirkəti müxtəlif layihələrə xərcləmək üçün 4,000 dollar əldə etmiş olur, amma şirkətin 60%-i onun ilkin sahiblərinin əlində qalır.

Həqiqətən də, şirkətlər adətən 50%-dən az olan hissəsini bazara çıxarmağa qərar verir. Bu yolla şirkətin ilkin sahibləri şirkətin yarısından çox hissəsini öz əllərində saxlamış olurlar. Şirkətin əksər hissəsini əldə saxlamaq isə şirkətin qərarlarında həlledici rol oynamağa imkan verir.

IPO edilməsinin digər səbəblərə aşağıdakılar daxildir.

Maaş əvəzi səhm.
IPO keçmiş şirkət öz işçilərinə yüksək maaş və bonus ödəmək əvəzinə, maaşın bir qismini səhmlərlə əvəz edə bilər, və bu yolla onları şirkətə bağlı saxlamağa nail olur. Əlində şirkətin səhmlərini saxlayan işçilər şirkətin həmsahiblərinə çevrildikləri üçün şirkətin dəyərinin artması naminə, bir qayda olaraq, daha çox səy göstərirlər. Bu üsul eyni zamanda kənardan yüksək səviyyəli peşəkarları da cəlb etməkdə kömək edir.

Daha asan borcalma imkanları.
Şirkət gələcəkdə istiqraz çıxarıb onun dəyərini ödəməkdənsə, onu səhmlərə çevirməyi təklif edə bilər. IPO keçmiş şirkət ictimaiyyətə daha açıq olduğu üçün risklərinin ölçülməsi daha asandır və, beləliklə, banklardan daha ucuz kredit almaq imkanı olur.

Prestij.
Bir qayda olaraq, IPO keçmiş və səhmləri açıq bazarda satılıb-alınan şirkətin prestiji daha yüksək və brendinin imici daha yaxşı tanınan olur.

Və digər səbəblər.

Açıq bazarda səhmin qiymətinin müəyyənləşməsi.

Qapalı səhmdar cəmiyyəti olan şirkətlərin (yəni səhmləri açıq bazarda satılıb-alınMAyan şirkətlərin) dəyərinin ölçülməsi barədə növbəti yazıların birində danışılacaq.

Bir şirkət IPO keçirib açıq bazara səhm çıxardımı, dəyəri daima dəyişkən olur. Şirkət bazara yalnız kiçik hissəsini buraxıbsa da belə, açıq bazardakı səhmlərin qiyməti dəyişdikcə, bütün şirkətin ümumi dəyəri həmin qiymətə görə dəyişir.

Məsələn, “A” şirkəti səhmlərinin 40%-ini bazara çıxarıb satdıqdan sonra, açıq bazardakı səhmlərin 2% bahalaşması (və ya ucuzlaşması) bütün şirkət dəyərinin 2% bahalaşmasına (və ya ucuzlaşmasına) gətirib çıxarır.

Bundan əlavə, açıq bazardakı şirkətlərin dəyəri çox sürətlə dəyişir; gün ərzində hətta 5-10%-ədək dəyişə bilər (bu cür hallar nadir olsa da). Bunun səbəbi isə ondadır ki, şirkət açıq bazara səhm buraxmaqla öz dəyərinin bazar iqtisadiyyatı qanunları ilə müəyyənləşməsinə razılıq verir.

IPO edən şirkət eyni zamanda ictimaiyyətə çoxlu hesabatlar vermək məcburiyyətində olur, çünki onun səhmdarları bu məlumatı ictimai mediadan və internetdən əldə edirlər.

Beləliklə, “A” şirkəti misalına qayıdaq:
a) Təsəvvür edin ki, IPO-dan bir neçə gün sonra məlumat yayılır ki, şirkətin prezidenti ağır xəstələnib. Hər səhmin qiyməti dərhal məsələn 3% azalaraq 9.71 ABŞ dollarına enir. Bu isə şirkətin ümumi dəyərinin 10,000 dollardan 9,709 dollara enməsinə gətirib çıxarır (10 min – 3% = 9.7 min) . Çünki şirkəti idarə edən başlıca insan xəstə olduğu müddətdə şirkətin idarə edilməsi, çox güman ki, effektiv olmayacaq.
b) Dərhal sonra şirkətin hələ də xəstə olan prezidenti çıxış edir və “A” şirkətinin yeni layihəyə başlamaq niyyətində olduğu barədə məlumat verir. Bu layihənin müəyyən gəlir gətirəcəyi gözlənildiyi üçün şirkətin səhmləri bazar iştirakçıları tərəfindən kütləvi şəkildə bir-birindən alınmağa başlanır. Nəticədə, hər səhmin dəyəri məsələn 7% artaraq 10.39 dollar təşkil edir (və şirkətin ümumi dəyəri 10,388 dollara yüksəlir).
c) Bazar analitikləri həmin layihəni analizdən keçirdikdən sonra xəbər yayırlar ki, həmin layihə, çox çətin layihə olduğu üçün və “A” şirkətinin bu cür layihələrdə təcrübəsi olmadığı üçün, gözləniləndən daha çox vaxt və resurs tələb edə bilər. Nəticədə “A” şirkətinin səhmləri 2% ucuzlaşaraq 10.18 dollar təşkil etməyə başlayır (və şirkətin ümumi dəyəri 10,185 dollara enir).
d) və s.

Bunların hamısı hətta bir-iki gün ərzində baş verə bilər. Və məhz bu cür xəbərlərə olan reaksiya IPO keçirmiş şirkətlərin dəyərini dəyişkən edir.

Səhmlərin bazara buraxılması prosesi – İlkin Kütləvi Təklif (IPO).

Səhmlərin buraxılması prosesinə underraytinq deyilir (ingiliscə underwriting; bu termin tərcümə olunmur).

Şirkət və ya təşkilat özü tək başına bazara səhm buraxa bilməz. Səhm buraxmaq istəyən təşkilat investisiya bankına müraciət edir (investisiya bankçılığı yox dərəcəsində olan bazarlarda (məs. Azərbaycan) bu proses adi broker təşkilatları tərəfindən həyata keçirilə bilər).

İvestisiya bankı ilk növbətə səhm buraxmaq istəyən şirkətin dəyərini ölçür və bir səhmə düşən qiyməti müəyyən edir. Məsələ də orasındadır ki, açıq bazara satışa buraxılandan sonra səhmin qiyməti artıq bazar tərəfindən müəyyən ediləcəyi üçün səhmlərə düzgün qiymət qoymaq prosesi çox böyük analitik bacarıq və məsuliyyət tələb edir.

“A” şirkətinin misalına qayıdaq.
Təsəvvür edin ki, “A” şirkəti səhm buraxmaq üçün bir investisiya bankına müraciət edir. Bank “A” şirkətinin analizini keçirir və onun 10,000 ABŞ dolları dəyərində olduğunu müəyyən edir. 1,000 səhm buraxıldığı halda bir səhmə düşəcək qiymət 1.00 dollar təşkil edir.

İndi təsəvvür edin ki, investisiya bankı “A” şirkətinə çox az dəyər verib. Bu halda, bazara buraxılandan və tam satıldıqdan sonra “A” şirkətinin səhmləri açıq bazarda bahalaşmağa başlayacaq və həmin günün sonunda, məsələn, 1.40 dollara çatacaq. Bu o deməkdir ki, investisiya bankı düzgün hesablamalar aparmayıb və “A” şirkəti hər bir səhmini əslində 1.40 dollara satıb daha çox pul qazana bilərdi.

İndi isə təsəvvür edin ki, investisiya bankı “A” şirkətinə həddindən artıq yüksək dəyər verib. Bu halda,”A” şirkətinin bütün səhmlərini ümumiyyətlə satılmaya bilər. Amma satılsa “A” şirkəti daha çox maliyyə əldə etmiş olar, yanlış hesablamalar etmiş investisiya bankının isə reputasiyasına xələl gələr.

Bu cür riskləri nəzərə alaraq, səhmlərin bazarda satılmasının iki əsas yolu var.

Firm Commitment (hərfi tərcüməsi “sərt öhdəlik”).
İnvestisiya bankı “A” şirkətinin hər bir səhminə 1.00 dollar qiymət verdikdən sonra həmin səhmləri “A” şirkətindən 0.98 dollara almağı təklif edir. “A” şirkəti buna razılaşıb bütün səhmlərini investisiya bankına satsa, investisiya bankı sonradan açıq bazara çıxıb həmin səhmləri 1.00 dollara bazar iştirakçılarına satmağa başlayır. Belə variantda “A” şirkətinin heç bir riski yoxdur amma şirkət hər səhmə yalnız 0.98 dollar əldə etmiş olur.

Bütün risk investisiya bankının üstündədir: səhmləri 0.98 dollardan yuxarı qiymətə sata bilməsə qiymətini aşağı salıb ziyana girə bilər. Eyni zamanda, investisiya bankı hər səhmi daha yuxarı qiymətə satıb daha çox mənfəət də əldə edə bilər.

Best Effort Arrangement (hərfi tərcüməsi “ən yaxşı səyin təşkili”).
İnvestisiya bankı “A” şirkətinin hər bir səhminə 1.00 dollar qiymət verir. Bundan sonra “A” şirkəti açıq bazara çıxıb səhmlərini həmin qiymətə özü satmağa başlayır.

Bu halda investisiya bankı yalnız öz xidmət haqqını alır. Bütün risklər “A” şirkətinin üstündə olur: “A” şirkəti səhmlərini daha ucuza satıb az pul əldə edə bilər və ya daha bahaya satıb gözləniləndən daha çox pul əldə edə bilər.

Səhmin gəlirliliyi.

Səhm alan bazar iştirakçısı bir neçə yolla mənfəət əldə edə bilər.

Dividend şəklində mənfəət.

İldə adətən bir dəfə şirkət öz səhmdarlarına dividend ödəyib-ödəməməyi qərar verir. Qərar verildiyi halda, hər bir səhmə müəyyən məbləğ ödənilir. Ödənilən məbləğ hər dəfə fərqli ola bilər.

Daha sadə yolla dividendləri aşağıdakı kimi təsvir etmək olar.

Ərzaq dükanın sahibi olan Məmməd kişi ayda bir dəfə dükanın xəzinəsindən (kassasından) (yəni öz biznesinin dövriyyəsindən) müəyyən məbləğ götürüb özünün və ailəsinin ehtiyacları üçün xərcləyir. Xəzinədən götürülən həmin məbləğə korporativ dildə “dividend” deyilir.

Dividendi alanlar – səhmdarlardır, yəni şirkətin sahibləri. Dividendləri aldıqdan sonra səhmdarlar həmin pulları istədikləri yerə xərcləyə bilər və ya yeni səhm almaqla yenidən şirkətə yatıra bilərlər.

Səhmin bahalaşmasından alınan mənfəət (capital gain)

Təsəvvür edin ki, səhm 1.00 dollara alınıb. Müəyyən müddət sonra isə bahalaşıb və dəyəri 1.20 dollara bərabər olub. Bu halda “capital gain” 20% təşkil edir.

Amma faktiki mənfəəti yalnız səhmi həmin yüksək qiymətə satdıqdan sonra əldə etmək olur. Satılmadığı halda isə investor əlində “bahalı əşya” saxlayaraq ya dividendlərdən, ya da səhmin daha da çox bahalaşmasından gəlir əldə edəcəyini gözləyir.

Səhmlərin növləri.

Səhmlər bir neçə növdə olur:

Adi səhm (common stock).

Əlində adi səhm saxlayan şəxs şirkətin qərarlarında səsvermə yolu ilə iştirak edə bilər. Bu cür qərarlara şirkətin ümumi strategiyası, idarə heyətinin təyin edilməsi, digər şirkətlərin satın alınması və s. qərarlar aiddir.
Hər səhm bir səsvermə hüququ verir.

İmtiyazlı səhm (preferred stock).

İmtiyazlı səhmin səsvermə hüququ olmur. Lakin imtiyazlı səhm şirkətin payladığı dividendləri digərlərdən öncə almaq hüququna sahibdir.

Bundan əlavə, imtiyazlı səhm müflisləşmiş şirkətin səhmdarlarına digər səhmlərə nisbətən üstünlük verir. Belə ki, müflisləşən şirkətin aktivləri satıldıqdan sonra əldə olunmuş vəsaitdən şirkətin borclu olduğu tərəflərə ödənişlər edilir. Borclar ödənildikdən sonra qalan vəsait şirkətin səhmdarları arasında bölüşdürülür. Bu halda da, həmin vəsaitlər ilk növbətə imtiyazlı səhm sahiblərinə çatır.

Dəyişdiriləbilən imtiyazlı səhm (convertible preferred stock).

Bu səhmlər satıldıqdan sonra müəyyən vaxt keçdikdə istiqrazlara çevrilə bilən imtiyazlı səhmlərdir.

*Həqiqi məbləğlər misaldakılardan azı on min dəfələrlə çox olur.

Növbəti yazılarda derivativlər və digər qiymətli kağız növlərindən danışılacaq. Yazı paylaşılan kimi xəbər almanız üçün ekranın sağ hissəsində e-poçtla abunə ola bilərsiniz; yeni yazı haqqında bildiriş email-ınıza gələcək.

Həmçinin bloqun Facebook səhifəsini”like” edib yeni paylaşımlardan bildiriş almağı seçə bilərsiniz.

Facebook: Iqtisadi bloq