Mövcud nömrələnmiş siyahını necə nömrələyə bilərəm?

Ümumiyyətlə, təsiri şiddətli tənəffüs çətinliyi halları xaricində görünmür, təsiri o qədər açıq olduqda ki, hər ilhamla burun qanadının yüksəlməsindən ibarət olan burun yandırması kimi tanınan bir klinik əlamət ortaya çıxır. .

Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində

XX əsrin əvvəllərində siyasi qüvvə və hərəkatlar, əsası hələ XIX əsrin ikinci yarısında qoyulmuş dörd istiqamətdə cəmləşmişdi. Onlardan biri «maarifçi demokratlar» hərəkatı idi. Bu hərəkatın formalaşmasında «Əkinçi» (1875-1877), «Ziya» (1879-1881) və «Qafqazın ziyası»( 1881-1894) qəzetlərinin və «Kəşkül» (1887-1894) jurnalının mühüm rolu olmuşdu. Bu hərəkatın görkəmli nümayəndələri M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, N.Nərimanov, S.Ə.Şirvani, M.T.Sidqi, H.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev, S.M. Qənizadə və b. idi.
İkinci ictimai hərəkat inqilabçı demokratlar idi. Bu hərəkatın formalaşmasında «Molla Nəsrəddin», «Dəbistan» jurnallarının, M.Ə.Sabir poeziyasının müstəsna əhəmiyyəti olmuşdu,
Azərbaycanda milli-demokratik hərəkatın formalaşması da bu dövrə aiddir. Milli-demokratik fikrin əsasları hələ XDC əsrin ikinci yarısında verilmişdi. Bu cəhətdən M.F.Axundovun fəlsəfi və dram əsərləri, H.B.Zərdabinin «Əkinçi» qəzeti və s. müstəsna əhəmiyyətə malik idilər. Ümumən milli demokratik fikrin formalaşdırılmasında Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Ə.M.Topçubaşov və b. böyük xidmət göstərmişdilər. Bu ideyaların təbliğində «Həyat», «Füyuzat», «İrşad», «Təzə həyat», «Şəlalə», «Açıq söz», «İqbal» və b. mətbu orqanların müstəsna rolu olmuşdur.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, xüsusən Bakıda geniş yayılan ictimai-siyasi hərəkatlardan biri də sosialist-demokratiya hərəkatı idi. O, fəhlə ideologiyasını təmsil edirdi. Bu hərəkatın başında əsasən qeyri-azərbaycanlılar dururdular. Onlardan P.Toçiyskini, A.Yenukidzeni, S.Avetisyanı, İ.Krasini, A.Begzadyanı, B.Knunyantsi, İ.Sturuanı, V.Ketsxovelini və b. göstərmək olar. Bu hərəkata azərbaycanlılardan da qoşulanlar var idi. Ə.Axundov, N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, S.M.Əfəndiyev, M.Məmmədyarov, M.B.Qasımov və b. bu qəbildən idilər. Əvvəllər M.H.Hacınski, M.Ə.Rəsulzadə də bu hərəkatda iştirak etmişdilər. Lakin sonralar onlar bu hərəkatdan uzaqlaşmışdılar.
Əslində bu hərəkat Azərbaycanda Ümumrusiya sosialist və sosial-demokratiya hərəkatının tərkib hissəsi, onun filialları kimi fəaliyyət göstərirdi.
Sözügedən ictimai hərəkatların hərəsinin özünəməxsus qayəsi var idi. Birincilər Azərbaycanın səadətini maariflənmədə, mədəniyyətin inkişafında, ikincilər cəmiyyətin nöqsanlarını, yaramazlıqlarını kəskin tənqid etməkdə, üçüncülər milli azadlıq, heç olmasa, demokratik Rusiya tərkibində milli muxtariyyət əldə etməkdə və nəhayət, dördüncülər mövcud cəmiyyəti radikal yolla dəyişdirməkdə görürdülər. Dördüncülər, xüsusən inqilabi sosial-demokratiya (bolşeviklər) milli parçalanma, vətəndaş müharibəsi yolu ilə cəmiyyəti dəyişdirməyə üstünlük verirdilər.
Beləliklə, bu dövrdə Azərbaycanda çarizmə qarşı sosial ədalət və milli azadlıq uğrunda mübarizə aparan qüvvə üç istiqamətdə qruplaşmışdı: birinci, sosialist və sosial-demokratik qüvvələrin başçılıq etdiyi fəhlələrin, əsasən rus dilli fəhlələrm istismara qarşı mübarizəsi, ikinci milli demokratiyanın nüfuzu altında olan qüvvələrin müstəmləkəçiliyə qarşı milli-azadlıq mübarizəsi və üçüncü, mövcud quruluşla barışmağa hazır olan liberal burjuaziyanın nüfuz dairəsində olan qüvvələrin barişdırma mübarizəsi. Millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ barədə şüarını proqramına daxil etmiş sosial-demokratiyanın mübarizəsi çox vaxt milli-azadlıq uğrunda mübarizə aparan milli demokratiyanın məqsədləri ilə üst-üstə düşürdü. Məhz buna görə də milli vilayətlərdə sosial-demokratiyanın başçılıq etdiyi fəhlə çıxışları milli-azadlıq mübarizəsi kimi də səciyyələnirdi.
XIX — XX əsrlərin hüdudları Azərbaycanda da islamçılıq (panislamizm) və türkçülük (pantürkizm) ideya cərəyanlarının formalaşması ilə də səciyyələnir. Azərbaycanlılarda özünüdərketmənin inkişafında bu ideya cərəyanlarının çox mühüm rolu olmuşdu. Tanınmış Azərbaycan ziyalılarından Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.M.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə və b. Azərbaycanda türkçülüyün əsasım qoymuş, islamçılıqla yanaşı, türkçülük ideyalarının formalaşdırılması və yayılmasında fəal iştirak etmişdilər. Onlar dil, etnik və milli fərqlərdən asılı olmayaraq islam dininə itaət edənləri islamçılıq ideyaları əsasında birləşməyə çağırmışdılar.
Çarizmə qarşı fəhlə hərəkatı tarixində Bakı proletariatının 1903-cü il iyul və 1904-cü il dekabr tətillərinin xüsusi yeri olmuşdur.
Bakı fəhlələrinin 1903-cü iyul tətili iyulun 1-də (14-də) erməni Xatisovun zavodunda başlayaraq tezliklə Bakının Qara və
Ağ şəhərlərini, Bibiheybəti, Balaxanı-Sabunçu neft sənaye rayonunu əhatə etmişdi. O, kütləvi xarakter almışdı. Tətildə 40 mindən çox adam iştirak etmişdi. Bu tətildə azərbaycanlı fəhlələr də iştirak edirdilər. Əvvəlki tətillərdən fərqli olaraq bu tətildə tətil, mətbuat, yığıncaq azadlıqları kimi siyasi tələblər də irəli sürülmüşdü.
Güclü təqib və təzyiqlərə baxmayaraq tətil hərəkatı iyulun 22-nə kimi davam etmişdi. Cüzi tələblərin ödənilməsi istisna olmaqla, ümumən tətilçilərin əsas tələbləri yerinə yetirilməmiş qalmışdı.
Bakı fəhlələrinin 1903-cü il iyul tətili Rusiyada fəhlə çıxışlarının yüksəlməsinə böyük təsir göstərmişdi. Onun təsiri ilə Tiflisdə, Batumidə, Odessada, Kiyevdə, Yekatirinoslavda, Novorossiyskdə və b. şəhərlərdə tətillər baş vermişdi.
Bu tətil nəinki Rusiyada, habelə Avropa ölkələrində müzakirə obyektinə çevrilmişdi. Alman sosial-demokratı A.Bebel onu alman sosial-demokratlarının reyxstaq seçkilərindəki böyük qələbəsinə bərabər mühüm hadisə kimi qiymətləndirmişdi.
Bakı fəhlələrinin ən əzəmətli inqilabi çıxışlarından biri də 1904-cü il dekabr tətilidir. O, birinci olaraq «Balaxanı və Bibiheybət fəhlələri təşkilatının» dekabrın 12-dəki çağırışına qoşulan «Xəzər-Qara dəniz cəmiyyəti» fəhlələrinin tətili ilə başlamışdı. Dekabrın 14-17-də sənaye fəhlələri ilə yanaşı ticarət, nəqliyyat və kiçik emalatxanaların işçiləri də tətilə qoşulmuşdular. O, kütləvi xarakter almışdı. Tətildə 50 minədək adam iştirak etmişdi. Tətilə hələ dekabrın 13-də yaradılmış tətil komitəsi rəhbərlik edirdi. Komitənin tərkibinə A.Çaparidze, İ.Fioletov, A.Stopani daxil idi. Neft sahibkarlarına təqdim olunmaq üçün tətil komitəsi tərəfindən 34 maddədən ibarət tələbnamə hazırlanmışdı. Onların əksəriyyəti iqtisadi tələblər idi. Onlar tələbnaməyə şendrekovçular tərəfindən daxil edilmişdi. Tətil hərəkatının ara verməyib gücləndiyini görən neft sahibkarları verilən tələblər əsasında danışıqlara getməyə məcbur olmuşdular. Tətilçilər və neft sahibkarları tərəfindən seçilmiş 15 nəfərlik komissiyanın dekabrın 15-dən etibarən apardıqları müştərək danışıqlar dekabrın 30-da uğurla başa çatmışdı. Hər iki tərəfin nümayəndələri tərəfindən müştərək müqavilə imzalanmışdı. Bu müqavilə Bakı fəhlələrinin mübarizə tarixinə «Mazut Konstitusiyası» adı ilə daxil olmuşdur. Fəhlələr onu belə adlandırırdılar. Bu fəhlə tətil hərəkatının böyük qələbəsi idi.
Bakıda 1904-cü ildə dekabr fəhlə tətili tarix ədəbiyyatında Rusiyada 1905-cı ilin yanvar-fevral aylarında başlanan fəhlə çıxışları üçün siqnal hadisəsi və 1905 — 1907-cı illər inqilabının müjdəçisi kimi qiymətləndirilmişdir.
Doğrudan da, bu tətildən cəmi 9 gün sonra, 1905-ci il yanvarın 9-da Rusiyada 1905 — 1907-ci illər inqilab* başlamışdı.
1905 — 1907-ci illər inqilabı dövründə də Azərbaycanda fəhlə çıxışları davam edirdi. 1905-ci ilin yaz-yayında Azərbaycanı fəhlə tətilləri və kəndli çıxışları bürümüşdü. Bakıda, Gəncədə, Ağstafada, Yevlax və Hacıqabulda dəmiryolçular tətil etmişdilər. Yayda Bakının bütün sənaye müəssisələrinin dörddə üçünü tətil hərəkatı əhatə etmişdi. Kəndli hərəkatı geniş miqyas almışdı, Kəndlərdə qaçaqçılıq geniş yayılmışdı. Təkcə Yelizavetpol quberniyasında Qandal Nağının, Əli Məhərrəm oğlunun, Kərbəlayı Əskərin başçılığı ilə qaçaqçılıq hərəkatı başlamışdı.
1905-ci il dekabr Moskva silahlı üsyanının məğlubiyyətindən sonra Rusiyada fəhlə çıxışlarının getdikcə zəifləməsinə baxmayaraq 1905 — 1907-ci illərdə Azərbaycanda fəhlə tətilləri və kəndli çıxışları davam edirdi. 1906-cı ildə lıərbçilərin, məktəblilərin çıxışları baş vermişdi. Nuxa, Qazax, Cavanşir, Quba, Göyçay qəzalarında və Zaqatala dairəsində kəndlilərin qaçaqçılıq hərəkatı fəallaşmışdı. Təkcə Nuxa qəzasında 10 qaçaq dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. 1907-ci ilin yanvarında Bakıda 7000-dən çox sənaye fəhləsini əhatə edən 32 tətil baş vermişdi. 1907-ci ilin ikinci yarısında 91 tətil keçirilmişdi. 1907-ci il noyabrın 22-də keçirilən birgünlük siyasi tətildə 50 min adam iştirak etmişdi.
Qatı müstəmləkəçilik siyasəti yürüdən Çar hökuməti fəhlə və kəndli çıxışlarının qarşısını almaq üçün 1905 — 1907-ci illərdə
Azərbaycanda milli qırğın — erməni-müsəlman qırğını təşkil etmişdi. Ermənilərin «Böyük Ermənistan» xülyasını coşduraraq azərbaycanlılara qarşı soyqırımı təşkil edilmişdi. 1905-ci il fevralın 6 — 9-da Bakıda, may-iyun aylarında İrəvan, Naxçıvan, Şuşa, Cəbrayıl, Qaryagin (indiki Füzuli), Zəngəzur qəzalarında azərbaycanlıların kütləvi qırğınları törədilmişdi. 1905-ci ilin sentyabrında Qazax şəhəri ermənilər tərəfindən yandırılmışdı, 1905-ci il noyabrın 15 — 18-də Gəncədə, 20 — 24-də Tiflisdə azərbaycanlılar qırğına məruz qalmışdılar. Bu qırğınlar zamanı görkəmli Azərbaycan yazıçısı M.S.Ordubadi bu hadisələri «Qanlı illər» əsərində sənədlər əsasında genişliyi ilə məlumatlandırmışdı.
Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəlləri dövrü siyasi partiya və təşkilatların meydana gəlməsi ilə də səciyyələnir. Bu da Azərbaycan cəmiyyətində də siyasi fəallaşmanın yüksəlməsi ilə əlaqədar idi. Azərbaycanda ilk siyasi təşkilat hələ XIX əsrin 90-cı illərində meydana gəlmiş ilk sosial-demokrat dərnəklərin birləşdirilməsi əsasında 1901-ci ildə yaradılan RSDFP-nin Bakı Komitəsi olmuşdu. O, Azərbaycanın milli adət-ənənələrindən xəbəri olmayan, kənardan gəlmiş və əsasən rus dilli adamlar tərəfindən yaradılmışdı. Həmin təşkilatda da başlıca olaraq rus dilli fəhlələr birləşmişdi. Ona görə də onun təsiri Bakıdan kənara çox yayıla bilməmişdi.
Azərbaycanda ilk milli partiya M.Ə.Rəsulzadənin hələ 17 yaşında ikən yaratdığı «Müsəlman gənclik təşkilatı» olmuşdu. Bir az sonra o, «Müsəlman demokratik «Müsavat» Cəmiyyəti» adı ilə gizli fəaliyyət göstərmişdi. Bu təşkilatın bir qolu da Güney Azərbaycanda yaradılmışdı. 1904-cü ilin oktyabrında bir qrup müsəlman sosialistləri: M.Mövsümov, M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacınski və b. tərəfindən həmin cəmiyyətin əsasında müsəlman sosial-demokrat təşkilatı — «Hümmət» yaradılmışdı. O. «E1 bir olsa, dağı oynadar yerindən» devizi ilə eyni adlı qəzet nəşr etdirmişdi. Sonralar bu təşkilata N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, S.M.Əfendiyev de daxil olmuşdu.
«Hümmət»in yerlərdə şöbələri də yaradılmışdı, O cümlədən Tiflisdə də menşevik istiqamətli «Hümmət» təşkilatı yaradılmışdı. Əvvəllər təşkilata A.Yüzbaşov, Ə.Bayramov, Ə.H.Qarayev, M.Mirheydərzadə və b. daxil idi. Sonralar ona İ.Əbilov, Ə.Şeyxülislamov, S.Ağamalı oğlu da daxil olmuşdu. Onun əsas lideri S.Ağamalı oğlu olmuşdu.
1905-ci ilin noyabrında eser partiyasının hələ 1903-cü ildə yaradılmış Bakı təşkilatı «İttifaq» adı ilə müstəqil partiyaya çevrilmişdi,
1904-cü ildə Bakıda Şendrikov qardaşları tərəfindən «Balaxanı və Bibiheybət fəhlələri İttifaqı» adlanan menşevik təşkilatı yaradılmışdı. Sonralar o, «Bakı fəhlələri ittifaqı» adını almışdı.
1905-ci ilin fevralında Gəncədə «Sosial-federalistlərin türk inqilabı komitəsi» yaradılmışdı. O, Azərbaycana muxtariyyət verilməsi, federativ Rusiya yaradılması ideyasını irəli sürmüşdü.
1905-ci ilin yayında Gəncədə Şəfı bəy Rüstəmbəyovun başçılığı ilə «Qeyrət» adlı qrup yaradılmışdı. O, sonradan «Qeyrət» partiyasına çevrilmişdi. Onun yaradılmasında Ələkbər bəy Rəfıbəyli və Adil bəy Xasməmmədli fəal iştirak etmişdilər. Bu partiya 1908-ci ilədək fəaliyyət göstərmişdi. 1917-ci il fevral inqilabından sonra «Qeyrət» partiyası «Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası» adı ilə yenidən fəaliyyətə başlamışdı. Onun yaradıcısı Nəsib bəy Yusifbəyli olmuşdu.
Çarın 1905-ci il oktyabrın 17-də Manifest verməsi ölkənin ictimai-siyasi həyatında canlanma yaratdı. Azərbaycanda da siyasiləşmə yüksəldi. Siyasi partiyaların yaradılması prosesi genişləndi.
1905-ci il dekabrın əvvəllərində Konstitusion demokratlar partiyasının Bakı şöbəsi yaradıldı. Onun yaradılmasında I.Hacınski, İ.Hacıyev, Ə.M.Topçubaşov, K.Səfərəliyev mühüm rol oynamışdılar. O, 1906-cı ilin yanvarında «Müsəlman Konstitusiyası partiyası»na çevrilmişdi.
1905-ci ilin payızında «Müsəlman əyanları, ziyalıları və yuxarı təbəqələrin ittifaqı və müdafiə cəmiyyəti» meydana çıxdı,
1905-ci ilin noyabrında tələbə-gənclərin inqilabi-demokratik «Üxüvvət» («Qardaşlıq») təşkilatı yaradılmışdı. 1905-ci ildə Bakıda və Təbrizdə «Mücahid» partiyası yaradılmışdı.
1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında «Difai» partiyası meydana çıxdı, Partiyanın başlıca məqsədi Azərbaycan xalqını erməni terrorundan müdafiə etmək idi. «Difai» partiyasının Bakıda, Gəncədə, Şuşada, Ağdamda, Bərdədə, Yevlaxda, Tərtərdə, Qarsda, Naxçıvanda, Vladiqafqazda və b. yerlərdə şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın Bakı şöbəsinə Ə. Ağayev başçılıq edirdi,
Partiyanın ən iri şöbəsi «Qarabağ birlik məclisi» idi. Onun fəaliyyəti bütün Qarabağı əhatə edirdi. Məclisin baş komitəsi Şuşada yerləşirdi. Onun sədri Kərim bəy Mehmandarov idi.
1906-cı ildə Dağıstandan olan fəhlələr arasında iş aparmaq üçün başda Q.M.Ağasiyev və M.Aydınbəyov olmaqla sosial-demokrat «Faruq» qrupu yaradılmışdı.

Azərbaycanda həmkarlar ittifaqlarının formalaşması da bu dövrə təsadüf edir. 1906-cı ilin noyabrında Azərbaycanda həmkarlar ittifaqları təşəkkül tapmışdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda «Müsəlman», «Nəşr maarif», «Nicat», «Səadət» və b. xeyriyyə cəmiyyətləri fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Onların yaradılmasında böyük xeyriyyəçi Z.A.Tağıyevin müstəsna xidmətləri olmuşdu.
Bu dövrdə Azərbaycanda erməni «Daşnaksütyun», «Qnçaq» partiyaları da fəaliyyət göstərmişdi.
«Müsavat» partiyasının yaradılması bu dövr Azərbaycan tarixinin çox mühüm hadisəsi idi. O, 1911-ci ildə Bakıda keçmiş hümmətçilərdən Məmməd Əli Rəsulzadə, Tağı Nağıyev, Abbasqulu Kazımzadə, Kərbəlayi Vəli Mikayılzadə və Qulamrza Şərifzadə tərəfindən yaradılmışdı. 1913-cü ildə mühacirətdən qayıdan Məmməd Əmin Rəsulzadə «Müsavat»a daxil olmuş və onun əvəzsiz liderinə çevrilmişdi.
1917-ci ilin yazında Nəsib bəy Yusifbəyli tərəfindən Gəncədə yaradılmış «Türk ədəmi-mərkəziyyət» partiyası həmin ilin iyununda «Müsavat» partiyası ilə birləşmişdi.
1917-ci ilin martında bolşevik «Hümmət» təşkilatı öz fəaliyyətini bərpa etdi. Onun başında N.Nərimanov dururdu.
1917-ci ilın sentyabrında «Rusiyada müsəlmançılıq» partiyası yaradıldı. O, Gəncədəki «İttihadi islam» partiyası ilə birləşərək «Rusiyada müsəlmançılıq-ittihad» birliyini təşkil etmişdi,
Nəhayət, 1920-ci ilin fevralında bolşevik «Hümmət», «Ədalət» və RSDFP-nin Bakı Komitəsi zəminində Azərbaycan Kommunist partiyası təşkil edildi. Bununla da Azərbaycanda da təkpartiyalılığın əsası qoyuldu.
Azərbaycanda gedən siyasi fəallaşmanın təzahürlərindən biri də çarın yanında məsləhətçi orqan olan Dövlət Dumasına seçkilərdə iştirak etmək idi. Bu seçkilərdə (1906-cı ilin mayında) birinci Dövlət Dumasına Azərbaycandan Məmmədtağı Əliyev, Ə.Haqverdiyev, İ.Ə.Ziyadxanov, Ə.Muradxanov və Ə.M.Topçubaşov deputat seçilmişdilər. Onlar Dumada yaradılmış Müsəlman fraksiyasına daxil idilər.
Azərbaycanlı deputatlar Dumanın işində fəal iştirak edirdilər. Dumada İ.Ziyadxanovun və Ə.M.Topçubaşovun çıxışları daha kəskin idi. İ.Ziyadxanov İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında millətlərarası toqquşmalardan, inzibati orqanların özbaşınalığından bəhs etmiş, hökumətin köçürmə siyasətinə qarşı çıxmışdı. O, Duma tribunasından demişdi: «Biz bir əsr bundan əvvəl işğal edilmişik, Bizə heç bir hüquq və haqq verilməmişdir. Kölə halına salınmışıq. Milli varlığımıza təcavüz edilmişdir. Bir sıra ali məktəblərə qəbul olunmağımıza qadağa qoyulmuşdur. Dövlət idarələrində türk məmurlarına rast gəlmək mümkün deyildir. Torpaq azlığından əziyyət çəkirik. Lakin buraya Rusiyadan axın-axın kəndlilər köçürülür. Bilavasitə dövlətin əli ilə törədilən milli qırğın zəminində qana boyanmış bu torpaqlarda rus kəndliləri üçün planlaşdırdığınız yaşayış məntəqələrini qurursunuz. Bu hökumətin gizli surətdə hazırlayıb həyata keçirdiyi „parçala və hökm sür“ idarə tərzidir. İki ildən bəri qan içində üzən Vətənimdə cəsədlərin üstündən keçirik. Artıq səbrimiz tükənib».
Rus deputatlar çıxışı «rədd olun gedin Türkiyəyə» qışqırığı ilə qarşılaşmışdılar.
Sərt çıxışlarına görə Ə.M.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov Dövlət Dumasının tərkibinə seçilmək hüququndan məhrum edilmişdilər.
Azərbaycandan II Dövlət Dumasına F.İ.Xoyski, X.Xasməmmədov, İ.Z.Tağıyev, M.M.Şahtaxtinski, M.H.Mahmudov, Z.E.Zeynalov deputat seçilmişdilər.
Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının müsəlman əhalisindən III Dövlət Dumasına Xəlil bəy Xasməmmədov deputat seçilmişdi. O, da Dumada öz kəskin çıxışları ilə fərqlənirdi. X.Xasməmmədov öz çıxışlarında dəfələrlə hökumətin milli ayrı-seçkilik siyasəti, vətəndaş azadlıqları və siyasi hüquqlar verilməsi, köçürmə siyasəti, təhsil və məhkəmənin ana dilində aparılması və s. vacib məsələlərə toxunmuşdu.
Azərbaycandan IV Dövlət Dumasına M.Y.Cəfərov deputat seçilmişdi. O zaman onun cəmi 27 yaşı var idi. Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi.
M.Y.Cəfərov Dumadakı çıxışlarından birində çar Rusiyasının milli əyalətlərdəki ruslaşdırma siyasətini ifşa edərək demişdi: «Biz xalq maarifinə, ilk baxışda siyasətə heç bir yer olmadığı bu müqəddəs işə hökumətin qərəzli münasibətini acı təəssüflə qeyd edirik. Indiyədək hökumət müsəlmanların maariflendirilməsi adı altında onların ruslaşdırılmasına yönələn tədbirləri həyata keçirməyə çalışmışdır».

• Teqlər:
• Azərbaycan tarixi

Mövcud nömrələnmiş siyahını necə nömrələyə bilərəm?

Məhkəmə instansiyalarında mülki işlərə baxılarkən, rast gəlinən mübahisəli məsələlər – Hüquqşünas şərhi

Şəfayət HƏSƏNOV

Bakı şəhəri 4 №-li Vəkil Bürosunun vəkili,

Vəkillər Kollegiyasının Rəyasət Heyətinin üzvü

“Məhkəmə hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilmsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 03 aprel 2019-cu il tarixli Fərmanı ilə bağlı məhkəmə hüquq sistemində geniş islahatlara başlanıb.

İslahatlarda əsas məqsəd məhkəmələrin fəaliyyətlərində ədalət, qanunçuluq, qərərsizlik, aşkarlıq, hər kəsin qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi prinsiplərinin gözlənilməsinin, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və Qanunlarında təsbit edilmiş ədalət mühakiməsinin digər prinsiplərinə riayət edilməsinin təminidir.

Bununla bağlı, ilk növbədə, məhkəmə təcrübəsində mülki işlərə baxılarkən müddətlərin hesablanması, müddət pozuntuları və s. mübahisəli məsələlərin şərh edilməsini zəruri hesab edirəm.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Prossesula Məcəlləsinin 216.1-ci maddəsinə əsasən işi mahiyyəti üzrə həll edən birinci instansiya məhkəməsinin aktı qətnamə formasında çıxarılır. Məhkəmə qətnaməsi elan olunana kimi tərtib olunmalıdır (MPM-nin 227.1-cu maddəsi).

Eyni zamanda müstəsna hallarda, xüsusilə mürəkkəb işlər üzrə qətnamənin nəticə hissəsi elan edildikdən sonra əsaslandırılmış qətnamənin tərtib edilməsi 10 gün müddətinədək başa çatdırılmalıdır. Bu halda məhkəmə qətnamənin nəticə hissəsinin elan olunduğu gün onun təsdiq olunmuş surətini işdə iştirak edən şəxslərə rəsmi qaydada verməlidir. Sədrlik edən eyni zamanda işdə iştirak edən şəxslərin əsaslandırılmış qətnaməni nə vaxt ala biləcəklərini elan etməlidir.

“Məhkəmə qətnaməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun 24 noyabr 2005-ci il tarixli 4 №-li Qərarının 2.4-cü bəndinə əsasən Qətnamə o vaxt əsaslı hesab edilir ki, onda baxılan iş üçün əhəmiyyətli olan, qanunun tələblərinə uyğun olaraq isə aid edilən və mötəbər sübutlarla təsdiq olunan faktlar əks etdirilmiş olsun, məhkəmənin iş üzrə müəyyən edilən faktlardan irəli gələn qəti nəticəsi onda şərh edilsin, habelə qətnamədə göstərilən hallar işin materiallarına uyğun olsun.

Həmin Plenum qərarının 7-ci bəndinə əsasən Apellyasiya instansiya məhkəməsi şikayəti təmin etmədikdə və ya birinci instansiya məhkəməsinin qətnaməsini dəyişdirdikdə hansı dəlillərə əsasən şikayətin təmin edilməməsi və yaxud qətnamənin dəyişdirildiyini göstərməyə borcludur.

Məhkəmənin qətnaməsi işdə iştirak edən şəxslərə tərtib edildikdən sonra 3 gün ərzində rəsmi qaydada verilməlidir (MPM-nin 227.2 və 227.3-cü maddəsi).

Birinci instansiya məhkəməsində çıxarılmış qətnamədən şikayət verilməmişdirsə, qətnamə qəbul edildiyi gündən 1 (bir) ay keçdikdən sonra qanuni qüvvəyə minmiş hesab edilir.

Qərardada gəldikdə, məhkəmə iş üzrə icraatı dayandırdıqda, icraata xitam verdikdə, iddianın baxılmamış saxladıqda, eyni zamanda Mülki Prosessual Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş digər hallarda qərardad çıxarır (MPM-nın 263.2 m.).

MPM-nin 263.6-cı maddəsinə əsasən məhkəmə tərəfindən qərardad, işdə iştirak edən şəxslərin çəkişmə, hüquq bərabərliyi prinsipinin təmin edildiyi bu Məcələyə müvafiq olaraq məhkəmə baxışının ümumi müddəalarına əməl olunduğu bir şəraitdə qəbul edilir.

Eyni zamanda MPM-nin 266-cı maddəsinə müvafiq olaraq məhkəmənin ayrıca akt şəklində çıxardığı qərardad çıxa­rıldıqdan sonra 5 gün müddətində işdə iştirak edən şəxslərə, aidiy­yəti olan digər şəxslərə rəsmi qaydada verilir.

Bu Məcəlləyə müvafiq olaraq şikayət verilə bilən qərardadlar işdə iştirak edən şəxslərə və aidiyyəti olan digər şəxslərə rəsmi qayda­da verilərkən, bu barədə məhkəməyə məlumat verilməlidir.

Əgər qərardaddan şikayət verilmişdirsə, MPM-nin 267-ci maddəsinə müvafiq olaraq məhkəmə tərəfindən ayrıca akt şəklində qəbul edilmiş qərardaddan bu Məcəllədə göstərilmiş hallarda şikayət verilə bilər.

İşdə iştirak edən şəxslər və qərardadın bilavasitə aid ol­duğu digər şəxslər şikayət vermək hüququna malikdirlər.

Şikayət yazılı şəkildə qərardadı qəbul edən məhkəməyə verilir.

Şikayətin verilmə müddətinə gəldikdə, MPM-nin 268-ci maddəsinə müvafiq olaraq şikayət qərardad tərəfə təqdim rəsmi qaydada verildikdən sonra 10 gün müddə­tində verilir.

Qərardad, ondan şikayət vermək hüququna malik olan şəxslərin yanında elan edilmişdirsə, şikayət vermə müddəti qərar­dadın elan olunduğu vaxtdan hesablanır.

Qeyd etməyi zəruri hesab edirəm ki, birinci instansiya məhkəməsinin qətanaməsindən Apellyasiya və Kasassiya şikayəti verilə bilər.

MPM-nin 360-cı maddəsinə əsasən Apellyasiya şikayəti məhkəmə qətnaməsi rəsmi qaydada verildiyi gündən 1 ay müddətinə verilə bilər.

Apellyasiya şikayəti verən şəxsin birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilməyən yeni sübutlara istinad etməsinə yalnız o hallarda yol verilir ki, o, şikayətdə həmin sübutların birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu əsaslandırsın.

Apellyasiya şikayəti və ona əlavə olunan yazılı sənədlər işdə iştirak edən şəxslərin sayına görə işə birinci instansiyada baxmış məhkəməyə təqdim edilir.

MPM-nin 363-cü maddəsinə müvafiq olaraq Apellyasiya şikayəti birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən aşağıdakı hallarda qaytarılır:

1. Apellyasiya şikayəti imzalanmamışdırsa və ya onu im­zalamağa hüququ olmayan şəxs və ya vəzifəsi göstərilməyən şəxs tərəfindən imzalanmışdırsa;

2. Apellyasiya şikayətinə müəyyən edilmiş qaydada və məbləğdə dövlət rüsumunun ödənilməsini təsdiq edən sənədlər əlavə olunmamışdırsa, qanunla dövlət rüsumunun ödənilməsinə möhlət verilməsi, hissə-hissə ödənilməsi və ya onun məbləğinin azaldılması imkanı nəzərdə tutulmuşdursa, bu barədə vəsatət olmadıqda və ya vəsatət rədd edilmişdirsə;

3. Apellyasiya şikayəti müəyyən edilmiş müddət keçdik­dən sonra verilmişdirsə;

4. Apellyasiya şikayətinin icraata qəbul edilməsi haqqında qərardad işdə iştirak edən şəxslərə göndərilənədək şikayəti verən şəxsin onun geri qaytarılması haqqında ərizəsi daxil olmuşdursa;

5. Apellyasiya şikayətinin qaytarılması haqqında qərardad çıxarılır.

6. Apellyasiya şikayətinin qaytarılması haqqında qərardad­dan şikayət verilə bilər.

Bu Məcəllənin 363.1.1 və 363.1.2-ci maddələrində gös­tərilmiş hallar aradan qaldırıldıqdan sonra şikayəti vermiş şəxs ye­nidən məhkəməyə ümumi qaydada apellyasiya şikayəti ilə müraci­ət edə bilər.

Apellyasiya şikayətləri Bakı və Regionlarda olan ixtisaslaşmış Apellyasiya Məhkəmələrinin Mülki Kollegiyasıba göndərilir.

Kassasiya şikayəti isə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki İşlər Kollegiyasının işə baxmış birinci instansiya məhkəməsi vasitəsi ilə göndərilir.

Apellyasiya instansiya Məhkəməsinin qətnamələrindən və qərardadlarından tərəflər, üçüncü şəxslər, xüsusi icraat işləri üzrə ərizəçi və maraqlı şəxslər şikayət verə bilərlər.

MPM-nin 405-ci maddəsinə əsasən Apellyasiya Məhkəməsinin aktlarından kassasiya şikayəti aşağıdakı müddətlərdə verilə bilər:

1. Qətnamə işdə iştirak edən şəxslərə rəsmi qaydada verildiyi gündən 2 ay müddətinə;

2. Qərardad işdə iştirak edən şəxslərə rəsmi qaydada verildiyi gündən 10 gün müddətinə.

MPM-nin 408-ci maddəsinin müvafiq olaraq aşağıdakı hallarda kasassiya şiakyətləri qaytarılır:

1. kassasiya şikayəti bu Məcəllənin 407.1-ci maddəsinin tələblərinə cavab vermirsə, kassasiya şikayəti imzalanmamış­sa, yaxud onu imzalamağa hüququ olmayan və ya vəzifəsi göstəril­məyən şəxs tərəfindən imzalanmışsa;

2. şikayət qətnamə və qərardadı qəbul etmiş məhkəmə vasitəsi ilə göndərilməmişsə;

3. kassasiya şikayətinə vəkilin orderi və müəyyən olunmuş qaydada və məbləğdə dövlət rüsumunun ödənilməsi barədə sənədlər əlavə edilməmişsə;

4. kassasiya şikayəti müəyyən edilmiş müddət ötürülmək­lə verilmişsə və buraxılmış müddətin bərpa edilməsinə dair vəsa­tət verilməsi təmin olunmamışsa;

5. kassasiya şikayətində maddi və prosessual hüquq nor­malarının pozulmasının, yaxud düzgün tətbiq edilməməsinin nədən ibarət olması göstərilməmişsə;

6. kassasiya şikayətinin icraata qəbul edilməsi barədə qə­rardad işdə iştirak edən şəxslərə göndərilənə kimi şikayəti verən şəxsdən onun geri qaytarılması barədə ərizə daxil olmuşsa;

408.2. Bu Məcəllənin 408.1.1 və 408.1.3- 408.1,5-ci maddələ­rində nəzərdə tutulmuş hallarda kassasiya şikayəti apellyasiya ins­tansiyası məhkəməsi tərəfindən, 408.1.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hallar mövcud olduqda kassasiya şikayəti kassasiya ins­tansiyası məhkəməsi tərəfindən, 408.1.6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş hallar mövcud olduqda isə kassasiya şikayətinin qaytarıl­ması barədə ərizənin daxil olduğu vaxt işin şikayətlə hansı instan­siya məhkəməsində olmasından asılı olaraq apellyasiya və kassasi­ya instansiyası məhkəmələri tərəfindən qaytarılır.

Kassasıya şikayətinin qaytarılması barədə qərardad çıxarılır.

1. Kassasiya şikayətinin apellyasiya instansiyası məhkəmə­si tərəfindən qaytarılmasına dair qərardaddan kassasiya instansiya­sı məhkəməsinə şikayət verilə bilər.

2. Bu Məcəllənin 408.1.1-408.1.6-cı maddələrində göstəri­lən nöqsanlar aradan qaldırıldıqdan sonra, şikayəti verən şəxs yeni­dən ümumi qaydada kassasiya şikayəti ilə müraciət edə bilər.

MPM-nin 409-cu maddəsinə müvafiq olaraq.

Apellyasiya instansiyası məhkəməsi kassasiya şikayətinin bu Məcəllənin 407-ci maddəsinin tələblərinə uyğunluğunu yoxlayır. Bu Məcəllənin 407-ci maddəsinin tələblərinə cavab verən kassasi­ya şikayəti ona əlavə olunmuş sənədlərlə və işlə birlikdə kassasiya şikayətinin verilmə müddəti bitdikdən sonra 7 gün müddətinə kassasiya instansiyası məhkəməsinə göndərilir.

Mülki Prosessual qanunvericilikdə istər Apellyasiya (MPM-nin 363-cü maddəsi), istərsə də kasassiya şikayətində (MPM-nin 408-ci maddəsi) qeyd edilən əsaslara görə birinci instansiya məhkəməsinə qaytarıldıqdan sonra qeyd edilən hallar aradan qaldırıldıqdan sonra şikayəti vermiş şəxs yenidən məhkəməyə ümumi qaydada apellyasiya və ya kasassiya şikayəti verə bilər.

Apellyasiya instansiya məhkəməsi iş məhkəməyə daxil olduqdan sonra 15 gün müddətində apellyasiyanın mümkünlüyünü yoxlayır.

Əgər Apellyasiyanın mümkünlüyü üçün əsaslar yoxdursa, o, qəbul edilməmiş hesab edilir və Apellyasiyanın münkünlüyü üzrə məhkəmə qərardad çıxarır.

MPM-nin 386-cı maddəsinə əsasən maddi hüquq normaları o halda pozulmuş və ya düzgün tətbiq olunmamış hesab edilir ki, birinci instansiya məhkəməsi hüququn tətbiq edilməsində səhv buraxsın, tətbiq edilməli olan qanunu və ya digər normativ hüquqi aktı tətbiq etməsin, yaxud qanunu səhv təfsir etsin.

Eyni zamanda MPM-nin 385-ci maddəsinə əsasən məhkəmə qətnaməsinin apellyasiya qaydasında ləğv edilməsi üçün aşağıdakılar əsas hesab edilir.

Məhkəmə qətnaməsinin apellyasiya qaydasında ləğv edilməsi üçün əsaslar aşağıdakılardır:

1. maddi hüquq normalarının və ya prosessual hüquq normalarının pozulması və ya düzgün tətbiq edilməməsi;

2. məhkəmənin gəldiyi nəticə üçün mühüm əhəmiyyəti olan bütün faktiki halların aydınlaşdırılmaması;

3. birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən müəyyən edil­miş, iş üçün əhəmiyyəti olan halların sübut edilməməsi;

4. birinci instansiya məhkəməsinin qətnamədə göstəril­miş nəticələrinin işin hallarına uyğun gəlməməsi;

Birinci instansiya məhkəməsinin faktlar nöqteyi-nəzərin­dən qanuni və əsaslı olan və mahiyyəti üzrə düzgün olan qətnamə­si yalnız formal mülahizələrə görə ləğv edilə bilməz.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Apellyasiya instansiyalarında MPM-nin 263.6-cı maddəsinə əsasən məhkəmə tərəfindən qərardad işdə iştirak edən şəxslərin çəkişmə, hüquq bərabərliyi prinsipinin təmin edildiyi, bu Məcəlləyə müvafiq olaraq məhkəmə baxışının ümumi müddəalarına əməl olunduğu bir şəraitdə qəbul edilməlidir.

Fikrimcə, Apellyasiya Məhkəməsinin belə halda tərəflərin iştirakları təmin edilmədən, onların və ya nümayəndələrinin vəsatətləri dinlənilmədən təkbaşına və ya bir neçə hakimin iştirakı ilə baxıb qərardad qəbul edilməsi düzgün deyildir. Bu, kobud prosessual pozuntu hesab edilməlidir.

Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 127-ci maddəsinin II hissəsinə əsasən hakimlər işlərə qərəzsiz, ədalətlə, tərəflərin hüquq bərabərliyinə, faktlara əsasən və qanuna müvafiq baxılmalıdır.

“Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin VII hissəsinin Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual baxımından şərh edilməsinə dair” Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 18 mart 2019-cu il tarixli Qərarında qeyd edilir ki, Konstitusiyanın 127-ci maddəsinə əsasən Mülki Prosessual Məcəllənin 9.1 və 9.3-cü maddələrində qeyd edilmişdir ki, ədalət mühakiməsi çəkişmə, tərəflərin bərabərliyi və faktlar əsasında həyata keçirilir. Hakim bütün hallarda prosesin çəkişmə prinsipini təmin etməlidir. O öz qərarını yalnız tərəflərin çəkişmə prinsipinə əsasən müzakirə etdiyi dəlillərlə, onların verdiyi izahatlarla, sənədlərlə əsaslandırmalıdır. Məhkəmə qərarını tərəfləri dəvət etmədən özünün qulluq mövqeyinə görə irəli sürdüyü hüquqi dəlillərlə əsaslandıra bilməz.

Göründüyü kimi, birmənalı olaraq Apellyasiya Məhkəməsi bütün hallarda apellyasiya şikayətinin mümkünlüyünü yoxlayarkən Konstitusiyanın 127-ci maddəsi və Konstitusiya Məhkəməsinin qeyd edilən Plenum qərarının tələblərinə riayət etməlidir.

Odur ki, qeyd edilən mübahisəli məsələlərə ya Ali Məhkəmə və ya da Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən aydınlıq gətirilməsi zəruridir.

“Məhkəmə hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 03 aprel 2019-cu il tarixli Fərmanının 3.8-ci bəndində qeyd edildiyi kimi, Mülki işlərə, habelə İnzibati Xətalara, İqtisadi və İnzibati Mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmə ekspertizasının keçirilməsi və ekspert rəyinin verilməsi müddətlərinin dəyişdirilməsi məhkəmə prosesi, tərəflərin ekspertiza təyin edilməsi ilə bağlı hüquqlarının genişləndirilməsi ilə bağlıdır.

Məhz buna görə də Mülki Prosessual Məcəlləsində dəyişikliklər edilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının 29 noyabr 2019-cu il tarixli Qanununa əsasən MPM-də aşağıdakı məzmunda 97.4.1-ci maddəsində əlavə edilmişdir.

MPM-nin 97.4.1-ci maddəsinə əsasən işdə iştirak edən şəxslər ekspert tədqiqatının obyekti kimi əşya və sənədləri təqdim etmək hüquqna malikdirlər. Məhkəmə təqdim edilmiş əşya və sənədləri ekspert tədqiqatının obtyekti kimi qəbul etmədikdə, bu barədə əsaslandırılmış qərardad qəbul etməlidir.

MPM-nin yeni redaksiyada verilmiş 101-ci maddəsi ekspert rəyi, 101.1-ci maddəyə əsasən işdə iştirak edən şəxslərin təşəbbüsü ilə ekspertizanın aparılması və s. qeyd edilmişdir. Bunları geniş şərh etməyə ehtiyac duymuram. Lakin burada mübahisə doğuran bir məsələni qeyd etməyi zəruri hesab edirəm.

“Eleketron imza və elektron sənəd haqqında” Azərbaycan Respublikasının 09 mart 2004-cü il tarixli Qanunun 2-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, elektron imza və elektron sənəd müvafiq vasitələr tətbiq olunmuş bütün fəaliyyət sahələrində istifadə oluna bilər. Elektron sənəd vasitəsilə rəsmi və qeyri-rəsmi yazışmalar, hüquqi məsuliyyət və öhdəliklər doğuran sənəd və informasiya mübadiləsi aparıla bilər.

Həmin Qanunun elektron imza və elektron sənədin hüquqi qüvvəsi haqqında 3-cü maddəsinə əsasən:

3.1. Elektron formada və ya sertifikatsız olduğuna, sertifikatlaşdırılmamış imza vasitələri ilə yaradıldığına görə elektron imza etibarsız sayıla bilməz.

3.2. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla sertifikatlaşdırılmış imza vasitələri ilə yaradılmış və qüvvədə olan təkmil sertifikatlı gücləndirilmiş imza əl imzası ilə bərabər hüquqi qüvvəyə malikdir.

3.3. Təkmil sertifikatda imza sahibinin səlahiyyətlərinə dair məlumatlar göstərildikdə bu qanunun 3.2-ci maddəsinə müvafiq olan gücləndirilmiş imza şəxsin kağız daşıyıcısı üzərindəki və möhürlə təsdiq edilmiş əl imzasına bərabər tutulur.

3.4. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə sənədin yazılı şəkildə təqdim olunması tələb olunduqda bu Qanunun 3.2-ci, 3.3-cü maddələrinə müvafiq qaydada imzalanmış elektron sənəd şərtlərə cavab verən hesab edilir.

Odur ki, bütün hallarda istər məhkəmə ekspertizası (mühasibat, əməttəşünaaslıq, sənədlərin texniki və xətşünaslıq və s. ekspertizalar) tədqiqat üçün həmin Qanunun 3.1-ci maddəsində qeyd edilən formada hazırlanmış sənədlər ekspertiza tədqiqatı üçün yararlı hesab edilmir.

Eyni zamanda, bütün hallarda həmin Qanunun 3.4-cü maddəsində qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Respublikasının Qanunvericiliyi ilə sənədin yazılı şəkildə təqdim olunması tələb olunduqda bu qanunun 3.2-ci və 3.3-cü maddələrinə müvafiq qaydaa imzalanmış elektron sənəd şərtlərə cavab verən hesab edilir. Bu, eyni zamanda məhkəmə aktlarına da şamil edilməlidir.

MPM-ə edilən yeni dəyişikliyə əsasən aşağıdakı məzmunda əlavə edilən 418.6-cı maddəsinə görə hüququn tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin pozulması qətnamənin və ya qərardadın ləğv edilməsinə yalnız o halda əsas olur ki, qətnamə və ya qərardad Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Plenumunun maddi və ya prosessual hüquq normalarının tətbiqi ilə bağlı məhkəmə təcrübəsinə dair məsələlər üzrə izahlarına zidd olsun və həmin izahlarda təsbit olunmuş hüquqi mövqedən fərqli yanaşmanın tətbiqi zərurəti kifayət qədər əsaslandırılmasın.

01 mart 2020-ci il tarixdə Mülki Prosessual Məcəllədə qüvvəyə minən maddələrin tətbiqi, fikrimcə, mülki işlərin tam və ətraflı, qərəzsiz həllinə şərait yaradacaqdır.

Mübahisəli məsələlərdən biri də prosessual müddətlərin müəyyən edilməsi və hesablanması məsələsidir.

MPM-nin 129.2-ci maddəsinə əsasən müddətin son günü qeyri-iş gününə düşərsə, ondan sonrakı iş günü hesab edilir.

Əmək Məcəlləsinin 90-cı maddəsinə əsasən bir qayda olaraq 2 (iki) istirahət günü olan beş günlük iş həftəsi müəyyən edilir.

İstehsalın, işin, xidmətin və əmək şəraitinin xarakterindən asılı olaraq Nazirlər Kabineti tam iş vaxtının müddəti çərçivəsində altı günlük iş həftəsi müəyyən edilə bilər.

Əmək Məcəlləsinin 105, 107-ci maddəsinin müvafiq olaraq bayram, səsvermə və ümümxalq hüzn günləri qeyri iş günləri hesab edilir.

Bütün instansiyada olan məhkəmələr beşgünlük iş həftəsində fəaliyyət göstərir.

Əgər qərardad sonuncu iş günü, yəni beşinci gün göndərilibsə və tutaq ki, Novruz Bayramı günlərinə düşübsə burada müddəti 10 gün nəzərdə tutulan qərardadın qeyri-iş günündə 5 günü itir. MPM-nin 130.2-ci maddəsinə əsasən prosessual müddətin keçməsi prosessual vəzifələrin yerinə yetirməkdən azad etmir. Belə zidiyyətli məqamların necə tənzim edilməsi isə Mülki Prosessual qanunvericilikdə ətraflı qeyd edilməmişdir.

Odur ki, bu məsələyə aydınlıq gətirməklə yanaşı, fikrimcə, qərardaddan şikayət vermə müddətinin artırılmasını məqsədəmüvafiq hesab edirəm.

Hələ birinci instansiya və ya Apellyasiya Məhkəməsinin qərardadından şikayət verilərkən və iddiaçının və ya cavabdehin şikayətinə etiraz edildikdə, vaxt itkisinə görə, 10 gün müddətində bunları etmək mümkün olmur.

Odur ki, məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir.

Beləliklə də, “Məhkəmə hüquq sistemində islahatların dərinləşməsi haqqında” qeyd edilən firmanın tələblərinə uyğun olaraq mülki və cinayət prosessual məcəllələrdə və digər normativ aktlarda edilən dəyişikliklər, məhkəmə təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi ədalət mühakiməsinin obyektivliyinə və müdafiə institutunun təkmilləşdirilməsinə şərait yaradacaqdır.

Üz əzələləri: xüsusiyyətləri və funksiyaları

The Üz əzələləri Bunlar o qədər çox və müxtəlifdirlər ki, bu qədər çox əzələ qrupunun bu qədər kiçik bir məkanda necə paylana biləcəyini təsəvvür etmək çox çətin ola bilər ki, bu da bu cür spesifik və fərqli funksiyalara malikdir.

Üz ifadəsinin mürəkkəbliyi, fonasiya və udma funksiyalarına əlavə olaraq yalnız bir çox əzələ qrupu deyil, eyni zamanda müxtəlif əzələ qrupları arasında fövqəladə bir koordinasiya tələb edir. düdük gücünə qədər sadə göz qırpma.

Ümumiyyətlə, üz əzələləri iki böyük qrupa bölünə bilər: kiçik ölçülü və üz ifadəsi ilə məhdud bir funksiyası olanlar və danışıq, qidalanma və hətta vacib olan funksiyalarda əsas rolu olan böyük ölçülü əzələlər. nəfəs alma.

Üzdə tapılan 15-dən çox əzələ quruluşunun əzələ əzələsi ilə bağlı ətraflı bir təhlili bu yazının əhatə dairəsindən çox kənarda, bunları təfərrüatlı bilmək üçün illərlə anatomiya tədqiqatı və cərrahi tətbiqetmə aparmaq lazımdır. Bu münasibətlə hamısı xatırlanacaq və yalnız ən uyğunları təsvir ediləcək.

Ümumi xüsusiyyətlər

Böyük əksəriyyəti kifayət qədər təmkinli ölçü / güc nisbətinə sahib olan düz, nazik əzələlərdir; yəni bir çox əzələ lifinə sahib olan və ya böyük güc yaradan əzələlər deyillər.

Demək olar ki, hamısı fərqli nöqtələrdə biri üzün sümüklərində, digəri dəri dərisində və ya bəzi qonşu əzələlərin aponevrozunda iki insertasiya edir; bəzən hər ikisi də ola bilər.

Daha böyük əzələlər bu qaydanın istisnasıdır. Bunlar sümük səthlərində iki əlavəsi olan kütlələrdir; Bir oynağı hərəkət edə bilirlər və səthinin kvadrat santimetrinə görə bədənin ən güclü əzələlərindəndir.

Təsnifatı və funksiyaları

Üz əzələləri funksiyalarına və əlaqəli olduqları anatomik sahəyə görə təsnif edilə bilər.

Üzün əzələləri funksiyalarına görə ifadə əzələlərinə və çeynəmə əzələlərinə bölünə bilər.

İfadə əzələləri demək olar ki, hər zaman sümük və dəri içərisinə daxil olur, çeynəmə əzələləri isə həmişə sümüklü səthlərdə.

Digər tərəfdən, anatomik vəziyyətinə görə üz əzələlərini aşağıdakılara bölmək olar:

– Göz qapaqları və qaş əzələləri.

– Ağız və dodaq əzələləri.

Pinnanın əzələləri

Pinnanın yerləşdiyi yerə, quruluşuna və insanın xüsusi təkamülünə görə – həyatda qalması üçün qulağa o qədər də çox ehtiyac qalmayan pinnanın əzələləri əzələ qalıcı sayılır.

Mövcud olsalar da, funksiyaları boşdur. Əslində, pinnələrini hərəkət etdirmə qabiliyyətinə sahib fərdlərin halları müstəsna haldır.

Onları hərəkət etdirməyin mümkün olduğu hallarda, bütün insanlarda mövcud olan, lakin çox az vəziyyətdə görünən bir təsir göstərmək üçün kifayət qədər qüvvə olan anterior, posterior və üstün qulaq qulaq əzələlərinin hərəkəti ilə əlaqədardır.

Göz qapaqları və qaş əzələləri

Əsas funksiyası qaşların tərpənməsini yaratmaq və hər şeydən əvvəl gözün açılmasına imkan verməkdir; bu qrupa aiddir:

– Göz qapaqlarının Orbicularis əzələsi.

İkincisi, hamısı üçün ən vacibdir, çünki gözlərin bağlanmasına imkan verir; orbitlərin xarici hissəsini əhatə edən böyük, düz, dairəvi bir əzələdir. Gözlərinizi yumarkən yumaq və ya bağlayarkən gözlərinizi “sıxmaq” imkanı verən bir neçə hissəyə bölünür.

Əks funksiya (göz açılışı), levator əzələsinin sinerji hərəkəti ilə əlaqədardır ki, orbicularis oculi rahatlandıqca göz qapağını kor kimi “qaldırır” və aşağı göz qapağının demək olar ki, cazibə qüvvəsi ilə düşməsinə imkan yaradır.

Livatorun yuxarı göz qapağının üzün əzələsi sayılmadığını xatırlamaq vacibdir, çünki orbitin içərisində başlayır və yuxarı göz qapağında bitir; Bundan əlavə, innervasiyası 7-ci kəllə sinirinin (üz sinirinin) məsuliyyət daşıdığı üzün əzələlərindən fərqli olaraq 3-cü kəllə sinirindən (ümumi göz motoru) asılıdır.

Burun əzələləri

Bu əzələlərdən yalnız birinin (burun piramidası) ifadə ilə əlaqəsi var, qalanlarının tənəffüs sistemində spesifik bir funksiyası var.

Mirtiform əzələ burun qanadını “basdırmaqdan” və beləliklə burun dəliklərinin girişini bağlamaqdan məsuldur, bu da toz kimi çirklərin yuxarı tənəffüs yollarına girməsini məhdudlaşdırmaqda xüsusilə faydalıdır.

Digər tərəfdən, burunun eninə və dilatatoru bunun əksini etmək üçün sinerji olaraq hərəkət edir: havanın daha asan daxil olması üçün burun deşiyinin girişini genişləndirin.

Ümumiyyətlə, təsiri şiddətli tənəffüs çətinliyi halları xaricində görünmür, təsiri o qədər açıq olduqda ki, hər ilhamla burun qanadının yüksəlməsindən ibarət olan burun yandırması kimi tanınan bir klinik əlamət ortaya çıxır. .

Ağız və dodaq əzələləri

Üzün ümumi sahəsinin 60% -dən çoxunu tutan ən çox sayda və ən çox yayılmış olanlardır.

Bu əzələlər üz ifadələrinin çoxundan məsuldur. Bundan əlavə, bəziləri fonasiyaya kömək edir, bəziləri isə çeynəməyə çox imkan verir: qırğın edənlər

– Burun və yuxarı dodağın ümumi lifti.

– Üst dodağın öz lifti.

Demək olar ki, üz siniri tərəfindən innervasiya olunan bu əzələlərin hamısı insan üzündəki yüzlərlə üz ifadəsindən məsuldur.

Məsələn, təbəssüm risorio və zigomatikus böyük və kiçik əzələlərin büzülməsinin nəticəsidir; Eynilə, bu cüt əzələnin cüzi büzülməsi dodaq komissarlığını yüksəltməyə imkan verir.

Buccinator, öz növbəsində, labial küncləri geri çəkir; Bu, fit çalmağa, nəfəsli alətlərdə çalmağa və diş ətinin vestibulyar nahiyəsində yığılan qidanın xaric edilməsinə imkan verir.

Orbicularis oris, əmmək üçün lazım olan hərəkətlər kompleksində kömək etməklə yanaşı, ağzın bağlanmasına imkan verən başqa bir xüsusi əzələdir.

Nəhayət, pterygoid əzələlərlə birlikdə (pterygoid fossaya aid) çeynəmə əzələlərinin bir hissəsi olan masseter var.

90 kq / sm2 təzyiq göstərə bilər, bu da tətbiq olunan ölçü / güc nisbətini nəzərə alaraq bədənin ən güclü əzələlərindən biridir.

Ağızın bağlanmasına və çeynənməsinə imkan verən zigomatik tağda və alt çənənin yuxarıya qalxan budağında yerləşdirmə aparılır. Bunu etmək üçün, çeynənən əzələlərin qalan hissəsi ilə sinerjidə və boyun əzələləri ilə koordinasiyada, ağzın açılmasından məsul olurlar (digastrik, molohyoid, infrahyoid əzələlər və digərləri arasında).

İstinadlar

1. Pessa, J. E., Zadoo, V. P., Adrian, J. E., Yuan, C. H., Aydelotte, J., & Garza, J. R. (1998). Orta üz əzələlərinin dəyişkənliyi: 50 hemifasial kadavra diseksiyasının analizi.Plastik və rekonstruktiv cərrahiyyə, 102(6), 1888-1893.
2. Gasser, R. F. (1967). İnsanda üz əzələlərinin inkişafı.İnkişaf dinamikası, 120(2), 357-375.
3. Goodmurphy, C. W., & Ovalle, W. K. (1999). İki insan üz əzələsinin morfoloji tədqiqi: orbicularis oculi və corrugator supercilii.Klinik Anatomiya, 12(1), 1-11.
4. Szentagothai, J. (1948). Üz nüvəsindəki üz və baş dərisi əzələlərinin nümayişi.Müqayisəli Nevrologiya Jurnalı, 88(2), 207-220.
5. Freilinger, G., Gruber, H., Happak, W., & Pechmann, U. (1987). Mimik əzələ sistemi və üz sinirinin cərrahi anatomiyası: rekonstruktiv və estetik əməliyyat üçün əhəmiyyət.Plastik və rekonstruktiv cərrahiyyə, 80(5), 686-690.
6. Rubin, L. R., Mishriki, Y. & Lee, G. (1989). Nazolabial qatın anatomiyası: gülümsəyən mexanizmin təməl daşı.Plastik və rekonstruktiv cərrahiyyə, 83(1), 1-10.
7. Schwarting, S., Schröder, M., Stennert, E., & Goebel, H. H. (1984). Denervasiya olunmuş insan üz əzələlərinin morfologiyası.Orl, 46(5), 248-256.