Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti Dil haqqında verilən fikirlərdən hansı daha dəqiqdir

Fəzalar dönərək sular qararsa,

DİL VƏ NİTQ

Hər kəsin cəmiyyətdə, insanlar arasında, yığıncaqlarda, müxtəlif məclislərdə, ailədə müəyyən ölçülərə sığan, ümumi davranış normalarına tabe olan hərəkət mədəniyyəti də olmalıdır. Bilindiyi kimi, dilin bütün sahələrində – fonetik sistemində, lüğət tərkibində, qrammatik quruluşunda daxili qanunlar əsasında müəyyənləşmiş normalar var. İnsanların həmin normalara yiyələnməsi və gündəlik ünsiyyətində ona əməl etməsi nitq mədəniyyətidir. Əlbəttə, fonetik tələffüz, leksik, qrammatik normalara bələd olmaq vacibdir. Ancaq əsl nitq mədəniyyəti üçün bu, kifayət deyil. “Gözlədiyimiz yoldaşlar gəlməmişdirlər” cümləsində bütün fonetik, qrammatik tələblərə əməl olunmuşdur. Ancaq bu, süni deyilişdir. “Gözdədiyimiz yoldaşdar gəliblər” deyilişində akademik norma pozulur, lakin təbii danışıq forması gözlədiyi üçün bu variant nitq mədəniyyəti baxımından daha məqbul sayılır.

Məsələnin başqa tərəfi də var. Nitqin gözəlliyi normalara formal əməl olunmasında da deyil. Nitqin məzmunu gözəl olmalı, danışıq aydın və dinləyənin, ya dinləyənlərin səviyyəsinə uyğun gəlməli, anlaşılmalıdır; Birisi geniş çıxışında məzmuna uyğun olaraq intonasiyasını yerli – yerində dəyişməklə dinləyicilərin diqqətini cəlb edir, onları yorulmağa qoymur – bu, nitqin gözəlliyidir.

Natiqliklə nitq mədəniyyətini eyniləşdirmək olmaz. Natiqlik və şairlik, rəssamlıq, bəstəkarlıq, müğənnilik kimi sənətdir. Hər kəs nitqini tərbiyə edə bilər, lakin hamı natiq ola bilməz. Ancaq hər kəs nitqini tərbiyə etməyə, normaları öyrənməyə çalışmalıdır. Ədəbi dilə yiyələnməyin özü nitq mədəniyyətinə sahib olmağa çalışmaqdır. Təsadüfi deyil ki, bir sıra Avropa xalqlarında “ədəbi dil” adlandırdığımız anlayışa “mədəni dil”, “mədəniyyət dili” deyirlər. Yəni nitqin mədəniliyi dilin – danışığın gözəlliyi bütövlükdə millətin mədəniyyətinin tərkib hissəsidir.

“Mədəniyyət” sözü ərəbcə şəhər mənası verən mədinə sözündəndir. Deməli, vaxtilə şəhər və kənd arasında mədəniyyət baxımından uçurum olmuşdur. İndi ölkəmizdə maarifin – təhsilin, elmin, mədəniyyətin inkişafı, radio – televiziyanın ən ucqar kəndlərin və məişətinə daxil olması ilə bağlı dilimiz kütləviləşmiş, şəhərlə yanaşı, bütün kəndlərimizi də əhatə etmişdir. Bu gün nitq mədəniyyətinə yiyələnmək hamının, hər kəsin işidir.

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ MİLLİ MƏDƏNİYYƏTİN

TƏRKİB HSSƏSİDİR

Hansı millət olursa – olsun, onun mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir (burada həm şifahi, həm də yazılı nitq nəzərdə tutulur). Gözəl nitq üçün, birinci növbədə, aşağıdakılar tələb olunur:

• dilin özünün səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyi;
• həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı, yəni dilin səlisliyindən, ifadə

imkanlarının genişliyindən düzgün faydalanmaq vərdişlərinin olması.

Azərbaycan dili həm fonetik, həm keksik, həm də qrammatikquruluşuna görə dünyanın ən inkişaf etmiş zəngin dillərindən biridir. Bu dil hansı fikri ifadə imkanlarına görə də, musiqililiyi ilə də diqqəti cəlb edir.

İtaliyada musiqi təhsili aldığı üçün italyan dilinin imkanlarına yaxşı bələd olan böyük müğənnimiz Bülbül Azərbaycan dilini dünyanın bu ən musiqili dili ilə müqayisə edir. İtalyancada 6, azərbaycanda 9 saitin olmasını nəzərə alaraq o, Azərbaycan dilini daha musiqili olduğunu söyləyir. – Dilin musiqililiyində saitlərin böyük rol oynadığı məlumdur. Musiqinin mədəniyyət tarixi üçün nə demək olduğunu bilən hər kəs Azərbaycan dilinin Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı rolunu aydın təsəvvür edə bilər.

Azərbaycan dilində çox qədim dövrlərin şifahi, eləcədə də yazılı ədəbiyyatı yaranmışdır. Bu dildə “Dədə Qorqud kitabı” kimi dünya mədəniyyətinin nadir incisi yaranıb. Böyük türk alimi Fuad Köprülü deyir ki, bütün türk ədəbiyyatını (yəni bütün türk xalqlarının ədəbiyyatını) tərəzinin bir gözünə, təkcə “Dədə Qorqud kitabı”nı o biri gözünə qoysan, Dədə Qorqud gözü ağır gələr. Bu dildə Nəsimi, Füzuli, M. F. Axundov, M.Ə. Sabir, C. Məmmədquluzadə, Ü. Hacıbəyli və başqa dahi sənətkarlarımızın söz inciləri yaranıb. Həmin ədəbiyyat xalqımızın zəngin nitq mədəniyyətindən xəbər verir. Hər bir azərbaycanlı bu mədəniyyəti dərindən mənimsəməyə, ana dilindən lazımi səviyyədə istifadə etməyə (gözəl danışmağa) borcludur. Öz dilini yaxşı bilməyən adamı yüksək mədəniyyətli adam hesab etmək olmaz, öz dilini yaxşı bilməyən millət isə tədricən mədəni millətlər arasında əriyib gedər.

Xalq ümumən milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısıdır. Böyük söz ustaları həmişə xalqın dilinə əsaslanmış və onun inkişafı, yayılması yolunda çalışmışlar.

NİTQİN NÖVLƏRİ

Şifahi və yazılı nitq: Nitqin şifahi və yazılı növləri arasında əlaqə və bağlılıq

var. Şifahi və yazılı formalaşmasında fizioloji amillərlə yanaşı, görmə, eşitmə kimi hiss üzvləri iştirak edir.

Şifahi nitqin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. Şifahi nitq danışılır və eşidilir.
2. Şifahi nitq leksikasında hamıya aydın ümumişlək sözlərə daha çox yer verilir.
3. Şifahi nitqdə cümlələr, əsasən qısa və sadə olur.
4. Şifahi nitqdə danışıq dilin xüsusiyyətləri mühafizə olunur.
5. Şifahi nitqdə intonasiya fasilə vurğu və s. vasitələrdən istifadə olunur.
6. Mimika, jest və başqa hərəkətlər özünü göstərir.
7. Şifahi nitqin axını sürətli olur.

Adi halda insan 1 dəq – də 80 – 100 söz tələffüz edir. Lakin bəziləri isə 1

dəq- də 120 – dən artıq söz tələffüz edir.

Yazılı nitqin xüsusiyyətləri.

1. Bu nitq yazılıdır və oxunur.
2. Yazılı nitqdə elmi, texniki, siyasi və başqa terminlər çox işlədilir.
3. Yazılı nitq ədəbi dilin əsasında formalaşıb inkişaf edir.
4. Yazılı nitqdə intonasiya fasilə vurğu və s. şifahi nitq ünsürlərini əks

etdirən durğu işarələrindən istifadə edilir.

1. Yazılı nitqdə mimika və jest əsas rol oynamır.
2. Yazılı nitq hər hansı məlumatın fikirlərin nəsildən – nəslə keçməsində

əsas rol oynayır.

Monoloq danışanın öz – özünə müraciətlə söylədiyi nitqdir. Monoloji nitq hər hansı bir müəyyən bir ideya, fikir, məsələn, məlum informasiya, xatirə və s. bir nəfərin ardıcıl, rabitəli, geniş və ya qısa nitqi kimi özünü göstərməlidir. Bu nitqdə fasilə sürət, ahəng, ton xüsusi rol oynayır. Buraya mühazirə, məruzə, məlumat, çıxış, məktib, məqalə və s. daxildir. Monoloji nitq müxtəlif məqsədli və məzmunludur: öyrətmə, inandırma, məlumat vermə, müxtəlif təbiət və cəmiyyət hadisələri haqqında daxili fikir, hiss və həyacanları yerinə yetirmə məzmunluluq və s. monoloq daha mürəkkəb formadır. Hər adam monoloji nitqə qabil deyil. Adamların çoxu rabitəli danışa bilmir. Monoloji nitq danışandan yüksək nitq mədəniyyəti tələb edir. Monoloji nitqin aşağıdakı növləri var:

1. Nəqletmə monoloqu.
2. Təsviri monoloq.
3. Məlumatverici.
4. İnandırma.
5. Təbliği monoloq.

Dioloji nitqin xüsusiyyətləri.

2 və daha çox şəxs arasında gedən qarşılıqlı söhbətdir. Dialoq replikalardan

təşkil olunur. Dioloji nitqin 5 forması var.

1. Söhbət və danışıq.
2. Sual – cavab.
3. Müsahibə.
4. Müzakirə

Dialoq mikrodialoq (bir neçə nəfərin qısa mükaliməsindən ibarətdir),

Makrodialoq (bütövlükdə bədii əsərlərin quruluşunu əhatə edir).

Zahiri və daxili nitq.

DİL MƏDƏNİYYƏTİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ

Dil və nitq mədəniyyəti ümumxalq səciyyəlidir. Hər ikisi xalq mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Ondan qidalanır, mayalanır. Nitq dilin dinamik hissəsidir. Dilin hazır modellərindən məqsədəuyğun istifadə danışanın və ya da yazanın dünyagörüşündən, onun savad dərəcəsindən, dilə şüurlu münasibətindən, əhalinin mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsindən, fəallığın artmasından asılıdır.

“Dil” və “nitq mədəniyyəti” məfhumları eyni obyektli müxtəlif planlıdır. Hər iki anlayışlar bir – biri ilə əlaqədardır. Bir – birini tamamlayır. Hər ikisi birbaşa insanların münasibəti davranışı və nitqi ilə bağlıdır.

Dil mədəniyyəti anlayışı genişdir. Dilimizdə dil mədəniyyəti ilə yanaşı, mədəni dil termini də işlədilir. Dil mədəniyyəti dedikdə hər bir xalqın öz dilində öz fikrini bütün incəliyi ilə ifadə edə bilməsi başa düşülür. Hər bir mədəniyyət dili üçün onun ahəngdar fonemlər sistemi, geniş lüğət tərkibi sabit qrammatik quruluşu, mükəmməl və dəyişməz yazı sistemi olmalıdır.

Dil mədəniyyəti anlayışı ümumidir. Burada şifahi və yazılı nitqlər birgə götütülür. Nitq mədəniyyəti əsasən yazılı, şifahi nitqlə bağlıdır.

Dil mədəniyyəti nəzakətli ünsiyyət, xoş rəftar mehribançılıq, qarşılıqlı anlama ilə bağlıdır. Dilin inkişaf tarixində onun bir dövrünün nailiyyəti, o bir dövrdəkindən fərqlənir. Hər hansı bir dilin inkişafı həmin dil üçün böyük mədəniyyət əhəmiyyət kəsb edir. Dil mədəniyyəti tarixi səciyyə daşıyır. Bu ayrı – ayrı dövrlərdə müxtəlif keyfiyyət özünü göstərir. Bu mənada dil mədəniyyəti keçmişin canlı şahidi, müasir mədəniyyətin fəal iştirakçısıdır.

Nitq mədəniyyəti dilin funksional və struktur inkişafının ən yüksək mərhələsidir. Nitq mədəniyyəti geniş mənada fikir, düşüncə mədəniyyətidir.

Öz düşüncəsini düzgün yazmaqla və danışmaqla ifadə edərək kamil nitqə malik olmaq mədəni nitqin əsas əlamətidir.

Nitq mədəniyyəti dilin normalarının və kateqoriyalarının tələbələrinə ciddi əmək edilməsidir. Yüksək nitq mədəniyyəti təfəkkür mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır.

DİL VƏ NİTQ

Dil bütövlükdə həyat, tarix, xalqın yaşayış tərzi yaddaşıdır. O cəmiyyətin varlığı, təşəkkülü və inkişafı üçün ən mühüm şərtdir. XV – XVI əsrlərdə yaşamış alim, mütəfəkkir və yazıçı Makiavellinin sözləri ilə desək, dil insana öz fikrini bildirmək üçün verilmişdir. Həqiqətən dil sehrli bir aləmdir. Dili yaradan yaşadan dəyişdirən, inkişaf etdirən xalqdır. Dilin vəzifəsi ancaq informasiya vermək və ünsiyyət vasitəsi olmaqla bitmir. O, milli şüur və təfəkkürün vacib göstəricisidir. Dil milli nailiyyətdir. Həyat kimi canlıdır, keçmişin şahididir. Dil olmasaydı şifahi və yazılı ədəb xəzinəsi olmazdı. Dil olmasaydı Homer Esxil, Nizami, Şekspir, Puşkin olmazdı, onların sehrli söz sərvəti olmazdı. Dil millətin ən mühüm nailiyyəti göstəricisi kimi onu daşıyan hər bir şəxsdən ona qarşı qayğılı və diqqətli olmağı tələb edir. Dil insanı hər yerdə və həmişə müşahidə edir, onun işində, düşüncəsində, həyəcanlananda, sevinən də və s. Məhz bu mənada dil təbiətinə görə bəşəri, xidmətinə görə millidir. Əmək prosesi birgə yaşayan insanları bir – biri ilə ünsiyyət yaratmaq, fikirlərini bir – birinə çatdırmaq, bir – birindən kömək almaq ehtiyacı oyatmışdır. Belə ünsiyyət ehtiyacı nitq fəaliyyəti təkan vermiş, nitq fəaliyyəti nitqi, nitq isə nitq vahidlərini sabitləşdirmişdir, onun qaydaları dilin lüğət tərkibi, dilin qanunları yaranmışdır. Dil şüuru, biliyi, təfəkkürü əks etdirir. Dil və nitq bir – biri ilə əlaqədardır və bir – birinə təsir göstərir. Dil ünsiyyətin işarələr mexanizmidir. Dil dil sistemi və nitq fəaliyyətinin birliyi sayəsində mövcuddur. Dil fəaliyyət prosesində həyata tətbiq edilirsə cansızlaşır, ölü vəziyyətinə düşür. Ü. Hacıbəyov: bir millətin varlığının isbati – vücud etməsinə səbəb onun dilidir. Fikir nitqlə ifadə olunur, nitqdə formalaşır. Nitq fikirlə yanaşı, insanın iradəsini və estetik vəziyyətini də bildirir. Bir fikir müxtəlif formalarda ifadə edilə bilər. Nitqdə işlənən sözlər dəyişir, bir qismi köhnəlir, digəri yeniləşir.

Dil və nitq arasında əlaqə obyektiv zərurət kimi mövcuddur, çünki, dil varlığını nitqdə, nitq isə öz mənbəyini dildə tapır. Nitq prosesi olmasa dil, dil olmasa, nitq prosesi təzahür edə bilməz. Nitq dilin dinamik hissəsidir. Danışıq şəxs dilin daxili qanunları əsasında yaranan bu və ya digər formadan məqsədəuyğun şəkildə istifadə edilir.

Dil və nitqin fərqləri aşağıdakılardır:

1. Dil həcmcə nitqdən genişdir.
2. Dil ümumxalq nitq fərdi səciyyə daşıyır.
3. Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq ünsiyyət prosesidir.
4. Nitq fikrin ifadəçisidir, təfəkkürün formasıdır.
5. Dilin əsas mahiyyəti ünsiyyət vasitəsi olmasıdır. Nitqin əsas cəhəti

məzmunluluq, aydınlıq, mənalılıq, təsirlilik və dəqiqlikdir.

1. Dil nitqin silahıdır, məhsuludur, nitq dilin hər dəfə ünsiyyət vasitəsi kimi işlədilməsidir.
2. Dil dilçiliyin, nitq psixologiyanın tədqiqat obyektidir.

NİTQİN MİLLİ SƏCİYYƏLİLİYİ

Nitq milli səciyyəlidir, millətin ayrılmaz əlamətidir. Dil ümumiliyi psixoloji xarakterlə, maddi yaşayış tərzi və mədəniyyətlə müəyyən edilir. Buna görə də milli nirma bütün bu hadisələrlə əlaqədar təsvir olunmalıdır. Normanın səciyyəsi daxili və xarici tutuşdirma yolu ilə müəyyələşdirilir. Üslubi təsvirə uyğun olaraq normanın səciyyəsini 2 yerə ayırmaq olar:

1. Milli normanın xarici təsviri.
2. Milli normanın daxili təsviri.

Birində Azərbaycan dilinin norması başqa dillərin normaları ilə müqayisə

edilir. Müqayisə normanın daxili təsvirində danışanın sosial vəziyyətinə işarə edən sosial məlumat verən münasibət və emosional informasiya nəzərdə tutulur. Dildə milli dərq ən ayıq – sayıq müşahidəçilərdə və mənəvi xarakteri isə yazıçılarda öz əksini tapır.

Dil millətin təbiətinin açarıdır.

Azərbaycan dili və nitqində güclü və poetik Azərbaycan xalqı ifadə olunur. Həqiqətən dilimiz musiqili və poetikdir. Lomonosovun müxtəlif dillərin xarakterinə uyğun müəyyənləşdirdiyi müraciət formalarının sintezinin düşmən, dost və qadınla danışıq dilidir, ona görə də Azərbaycan nitqi daha milli səciyyəlidir.

Milli xüsusiyyət insan və təbiətin xarakter təsvirində daha aydın meydana çıxır: portret və mənzərədə, rəssamlıq və ədəbiyyatda. Avropalılar gözəl portretdə üzə, gözə, ələ daha çox diqqət yetirirdi. Lakin vəziyyət çox yeknəsəkdir. Yapon portretlərində əksinə demək olar ki, üz fərqləndirilmir, amma daramaya personajların sosial vəziyyətin səciyyələndirməyə kömək edən mənəviyyatdır. Vəziyyətini verən pozaya bütün dillərini yönəltməyə çalışırlar.

Aəzrbaycan dili elə incə gözəl dildir ki, onu nə türk dilləri ilə, nə də avropa dilləri ilə müqayisə etmək olar. Çünki, o islam dininin əzəmətini, fransız dilinin oynaqlığını, alman dilinin möhkəmliyini, italyan dilinin zərifliyini, yunan və latın dilinin zənginliyini və yığcamlığının, ərəb dilinin elmiliyini, fars dilinin şeriyyətini özündə birləşdirən musiqili dildir. Başqa sözlə desək, Azərbaycan dili qeyd edilən dillərin hər birinə xas olan xüsusiyyətləri özündə yaşadır.

ÜNSİYYƏT MƏDƏNİYYƏTİ

Nitq etiketi və ünsiyyəti mədəniyyəti bir – biri ilə sıx əlaqədədir. Bunlar bir – birindən ayrılmaz və bir – birini tamamlayan anlayışlar ünsiyyət prosesində şəxsin özünü az formada təqdim edə və ya tanıtdıra bilər:

1. Öz hərəkəti, rəftarı təbiəti ilə
2. Şəxsiyyətin elmi və mədəni səviyyəsilə
3. Kimlə və necə, kimə nədən danışmağıyla.

Ünsiyyət mədəniyyəti nitq mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Danışıq

etikasının aşağıdakı növləri var:

1. Müraciət qaydaları
2. Şad və qəmli xəbərləri çatdırma qaydaları
3. Dinləmə qaydaları
4. Söhbətə qoşulma qaydaları
5. Verilən suallara mədəni cavab qaydaları.
6. Mimika və jestlərdən məqamında düzgün istifadə etmə qaydaları

Azərbaycan dilinin izahat lüğətində ünsiyyət sözünün aşağıdakı mənaları var:

1. Qarşılıqlı münasibət, əlaqə, yaxınlıq, ülfət mənasında. Hələ bir – birini

tanımayan adamlar heç xəbərləri olmadan bir – birinə yaxınlaşır, onların arasında ülfət və ünsiyyət daha da möhkəmlənməsi nəzərdə tutulur.

1. Əlaqə, rabitə, qarşılıqlı münasibət mənasında. Dil insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir.
2. Xoş münasibət yaxşılıq, mehribalıq mənasında.

Əsl ünsiyyət insanın müraciəti ilə başlanır. Salam vermək, kef – əhval tutmaq müraciətin ilkin şərtidir. Hər bir azərbaycanlı, xüsusən ziyalılar, kimə, harada və necə müraciət etməyi bilməlidir. Ailədə xoş

ünsiyyət mehribanlı, işdə kollektiv arasında səmimi münasibət, qayğı, hörmət yaradır.

N Tusinin danışıq etikası haqqında XII əsrdə dediyi sözlər bu gün üçün də əhəmiyyətlidir. O, demişdir: Az danışmğı, susmğı, soruşanda cavab verməyi, böyüklərə qulaq asmağı öyrətməli, nalayiq sözlər, söyüşlər, yersiz kəlmələr işlətmədən utandırmalı, gözəl, zərfi, xoş kəlamlardan istifadə etdikdə isə tərifləməli, belə danışığa adət etməyə hüsnrəğbət oyatmalıdır. Özünə, müəllimə, özündən yaşca böyük olanlara hörmət və xidmət etməyi bilməlidir.

Çox danışmamalı, başqasının sözünü, yarımçıq kəsməməlidir. Böyüklərlə danışarkən kinayə işlətməməli, nə bərkdən, nə də yavaşdan, müa, nə bərkdən, nə də yavaşdan, mülayim səslə özünü göstərməlidir. Nalayiq sözlər işlətməməli, qondarma ibarələr düzəltməməli, ona deyilənlərə axıra qədər qulaq asmamış cavab verməməli, deəyəcəyi fikri beynində bişirməmiş dilinə gətirməməlidir. Dilinə söyüşə öyrətməməlidir. Hər məclisdə münasib danışmağı bacarmalıdır. Danışıq əl – qolunu işə salmamalı, qaş = gözünü oynatmamalıdır. Belə hərəkətləri yalnız danışılan əhvalat tələb etdikdə nəzarəli və gözəl bir tərzdə göstərmək olar. Qeybət, böhtan, iftira, yalançılıqdan çəkinməlidir. Ümumiyyətlə, az danışmalı, çox eşitməlidir. Bir filosofdan soruşurlar: Nə üçün az danışır çox qulaq asırsan. Dedi: Çünki, mənə iki qulaq veriblər, bir dil. Yəni iki eşit, bir de.

DANIŞIQ ETİKASI VƏ MÜRACİƏT FORMASI

Müraciət formalarının tarixi qədimdir. Qədim insanlar öz emosiya istək və arzularını başqalarına çatdırmaq üçün müraciət formalarından istifadə etmişlər. Müəyyən təhlükə qarşısında qalan, təbiət qüvvələri ilə üzləşən qədim insanlar kömək məqsədilə başqalarını haraylamışlar. İndi dilimizdə ə, əyə, ayə və s. kimi vahidlər qədim müraciət formalarının qalığıdır.

Danışıq etikasını və müraciət formalarını xalqımızın milli ənənəsinə, təfəkkür tərzinə, etik görüşlərinə, şifahi və yazılı ədəbiyyata nəzəri qaydalara Xəqani, Nizami, Ə. Haqverdiyev, S. Vurğun kimi söz sərraflarının əsərlərinə, N. Tusinin “Əxlaqi – Nasir”nə, A. Bakıxanovun “Nəsihətnaməsinə” öyrənmək olar.

Mədəni ünsiyyətin sual – cavab formalı dialoqu əsl müraciət nümunəsidir. Dialoqda əxlaq normaları və ədəb qaydaları gözlənilməli, verilən suallara ya hə, ya da yox, bəli, xeyr sğzləri ilə cavab vermək olar və mədəni təsir bağışlar.

Müraciət formaları müxtəlifdir. Yaş qohumluq, şəxsi münasibətlər əsasən gözlənilməlidir. Etik normaları gözlənilməyəndə insanlar arasında münasibələtr korlanır.

Müraciətdə yaş və vəzifə və münasibət əsas yer tutur. Həmyaşıdlar müraciət edənə bir – birinə öz adlarının, qısa, əzizləmə, qohumluq bildirən sözlərlə müraciət edirlər. Əli – Əliş, bacı, qardaş və s. Yaşca və vəzifəcə vəziyyətdən asılı olaraq rəsmi və qeyri – rəsmi məqamlarda adla, familiya ilə müraciət olunur.

Əksinə müraciət edən , müraciət olunandan yaşca və vəzifəcə kiçikdirsə, “siz” deyə müraciət “fam iliya” rəsmi müraciət formasıdır. Böyüklərə kiçiklərə bala, oğul, qızı və s. deyir belə sözlərqəlbi ovundurur, mehribanlıq yaradır. Tarixən azərbaycanlılar arasında rəsmi müraciət olmamışdır. Rus imperiyası dövründə işlənən yoldaş sözü əsl azərbaycan sözü olsa da indi lazımsı söz kimi kənarda qalmışdır.

Müəllim sözü 60 – 80 rəsmi və qeyri – rəsmi müraciət forması kimi istifadə edilir.

1995 – ci ilin ortalarında sənədlərdə cənab və cənablar sözü işlənməkdədir.

NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ – MƏDƏNİ FORMALARI

Səlis, qydın, zəngin ifadəli nitqdə ədəbi dilin normalarını və xüsusən də üslubiyyatı üslub qaydalarını vil vahidlərindən məqsədəuyğun istifadə etmə yollarını bilmək əsas şərtdir. Hər bir azərbaycanlı nitq mədəniyyətinə həssasla yiyələnmək üçün qayda və qanunlarını, onun fonetik leksik semantik, orfoqrafik və orfoepik, morfoloji və sintaktik üslubi və fonetik normalarını yaxşı mənimsəməli və onları nitqdə düzgün etməyi bacarmalıdır.

Ədəbi dilin mənimsənilməsi 2 mərhələlidir. Nitqin düzgünlüyü ədəbi dilin mənimsənilməsinin ilkin mərhələsidir. Söhbət ədəbi nitqə və onun normalarına yiyələnməkdən gedir. Mədəni nitq sözün həqiqi mənasında ədəbi dilə yiyələnməyin yüksək mərhələsidir. Savadlanma hər kəsin öz ana dilinə yaxşı bələd olması yazılı və şifahi ədəbi dilin normalarına düzgün riayət etməsi, ona yiyələnmə bacarığı başa düşülür. Nitqi mədəni və qeyri – mədəni forması var. Mədəni nitqin özü də 2 formalıdır. Orta, yüksək.

Yüksək mədəni fikrin dil vasitələri ilə düzgün, dəqiq və ifadəli olması imkanıdır. Orta və mədni nitq dil vasitələrindən istifadə zəifdir, ifadəlilik aşağı səviyyədədir.

Qeyri – mədəni nitqdə normalar pozulur. Ədəbsiz sözlərə yer verilir. Dialektizm və loru sözlər öz əksini tapır. Nitqin hər iki formasından məqsədli istifadə edilmə özünü göstərir. Mədəni nitq özü də məqsədlilik baxımından 2 yerə bölünür. Belə ki, mədəni nitqin bir qismi də məqsəd dinləyicilərə mövzu ilə əlaqədar obyektiv məlumat verməkdir. Belə nitqdə fikir aydın məntiqli ifadəli olunur. Burada təlim – tərbiyə , öyüd – nəsihət, əxlaq qaydalarının təbliği əsas yer tutur.

Savadsız adamların da nitləri müxtəlifdir. Elə savadsız adamlar var ki, həqiqətən onların nitqləri elmi qrammatik və məntiqi cəhətdən dinləyicilərə pis təsir bağışlayır. Lakin elə savadsız adamlar var ki, dilin qrammatik qayda – qanunlarını, elmi əsaslarını bilmir. Amma məntiqli danışır. Nitqi ümumxalq danışıq dili əsasında qurur ki, dinləyicilər onu dəfələrlə dinləmək istəyirlər.

Kollektiv içərisində bir nəfər bədxasiyyət adam olanda bütün kollektivə ləkə gətirir. Onu pis vəziyyətə salır. Ayın işığı, ətri onun xoş rəftarı, xoş xasiyyətidir.

Gözəl və mədəni danışmaq üçün zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, dilin qrammatik qaydalarını kamil bilmək, ondan düzgün istifadə etmək lazımdır.

Nitqin gözəlliyi ilə yanaşı, ona xələl gətirən sözlər də var.

Əzizbaycan, vəxtilə, dəvam, hası (hansı)

Nazlı – Naziçka və s. bu cür sözlər nitqdə qüsurdur. Bir qüsur da da vurğu ilə bağlıdır.

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti Dil haqqında verilən fikirlərdən hansı daha dəqiqdir?

B) İnsanlar düşündükləri və dərk etdiklərini dil vasitəsilə ifadə edirlər.

C) Dil cəmiyyətin varlığı, onun təşəkkülü və inkişafı üçün zəruri olan vasitədir.

D) Təffəkürün ifadə vasitəsi olan dil ictimai hadisədir

E) Dil xalqın tarixi ilə üzvi surətdə əlaqədar olur.

1. Dil haqqında verilən fikirlərdən biri yanlışdır.

B) Dil ictimai hadisədir.

C) Dil ünsiyyət vasitəsidir.

D) İnsanın dik yeriməyə başlaması, onun orqanizminin şaquli şəklə düşməsi dilin yaranmasında mühüm rol oynamışdır.

E) Dil anlayışı insana məxsusdur, heyvanlar yalnız münasibəti duya bilirlər.

3.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən imzalanmış Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi barədə fərmanın imzalanma tarixini göstər.

A) 2001-ci il 18 iyun

B) 2001-ci il 4 iyul

C) 2001-ci il 9 avqust

D) 2002 ci il 30 sentyabr

E) 2003-cü il 2 yanvar

4.“Dil xalqın böyük sərvətidir” – ifadəsi kimə məxsusdur?

5.Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu neçə fəsil və neçə maddədən ibarətdir?

A) 3fəsil, 20 maddə

B)2 fəsil, 22maddə

C)3 fəsil, 15 maddə

D) 2fəsil, 20 maddə

E) 2fəsil, 10 maddə

6. Bu dillərin biri türk dillərinin oğuz qrupuna daxil deyil.

7.Məhəmməd peyğəmbərə aid olan BU kəlam hansı məşhur əsərdəngöturülmüşdür: “ Türk dilini öyrənin, türklərin uzun sürən hakimiyyəti vardır”

A) “Divani lüğət-it-türk”;

E) “Əsrimizin Səyavuşu”

8.Azərbaycan dili hansı xüsusiyyətlərinə görə iltisaqi dillərə daxildir?

A) morfoloji quruluşuna görə;

B) türk dilləri ilə qohumluğuna görə;

C) lüğət tərkibinin zənginliyinə görə;

D) cümlədəki sözlərin sırasına görə;

E) Alınma sözlərin azlığına görə

1. Piktoqrafik yazı
2. Sillioqrafik yazı
3. Ideoqrafik yazı
4. Fonoqrafik yazı
5. Fonematik yazı

1. Şərti işarələrlə bütöv hecaları göstərən yazıya;
2. Şərti işarələrlə dilin səslərini əks etdirən yazıya;
3. Bu və ya başqa məlumat və hadisənin şəkillər vasitəsilə ifadə etdiyi yazıya;
4. Nitqdəki sözlərin ideoqramlarla əks olunmasına;
5. Dilin ancaq səslərini əks etdirən yazıya.

1. 1929-cu il yanvarın 1-də
2. 1918-ci il yanvarın 1-də
3. 1922-ci il yanvarın 1-də
4. 1925-ci il yanvarın 1-də
5. 1930-cu il yanvarın 1-də

1. M.F.Axundov
2. H.Zərdabi
3. C.Məmmədquluzadə
4. M.Ə.Sabir
5. Ə.Haqverdiyev

1. 42
2. 32
3. 33
4. 35
5. 45

1. 1939-cu ilin əvvəllərində
2. 1937-ci ilin axırlarında
3. 1938-ci ilin əvvəllərində
4. 1940-cı ilin axırlarında
5. 1942-ci ilin əvvəllərində

1. 1940
2. 1937
3. 1938
4. 1939
5. 1942

1. 2001-ci il 1 avqustdan
2. 1992-ci il 1 avqustdan
3. 1995-ci il 1 avqustdan
4. 2000-ci il 1 avqustdan
5. 2002-ci il 1 avqustdan

1. 1300 ildən çox
2. 1200 ildən çox
3. 1250 ildən çox
4. 1400 ildən çox
5. 1500 ildən çox

1. XIII əsrdən
2. XII əsrdən
3. XIV əsrdən
4. XV əsrdən
5. XIV əsrdən

1. 3
2. 1
3. 2
4. 4
5. 5

21.XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur:

22.XV əsrdə Azərbaycan dilini dövlət səviyyəsinə qədər yüksəlməsinə xüsusi səy göstərmişdir:

23.Qoşma üslubunun formalaşmasında və inkişafında xüsusi rol oynamışdır:

24.Ədəbi dilimizin inkişafında rolu böyük olmuşdur:

25.XVI əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur:

26.Kim demişdir: “Bizə elə bir əlifba ixtira etmək lazımdır ki, onun nəticəsində üç məqsədə çatmaq mümkün olsun: asan yazmaq, asan oxumaq, asan çap etmək”.

27. Ədəbi dil danışıq dilinə hansı cəhətdən təsir edir və inkişaf etdirir?

A) Fonetik və leksik

C)Leksik və qrammatik

D)Fonetik, leksik və qrammatik

E)Fonetik və qrammatik

28.Yunanlar “Azərbaycan” adını necə yazmışlar?

29.“Azərbaycan dili” adına ilk dəfə təsadüf olunur:

30.Ümumxalq dili neçə tərkib hissəyə bölünür?

1 – ədəbi dil 2 – rəsmi və kütləvi dil 3 – danışıq dili 4 – dialekt və şivə 5 – şifahi və yazılı

E) 1, 4
31. Aşağıda verilmiş bəndlərdən hansı ümumxalq danışıq dilinə aiddir? 1 – rəsmi danışıq; 2 – dialekt danışığı; 3 – jarqon danışığı; 4 – kütləvi – ədəbi söhbət; 5 – loru danışıq

D) 1, 4, 5
32.Danışıq dilinin xüsusiyyətidir:

A) Dilin arxaikləşmiş ünsürləri mühafizə olunub uzun zaman saxlanıla bilər.

B)Bütün mədəni tələblərin ödənilməsinə kömək edir.

C)Yazı ənənələri ilə sıx bağlıdır.

D)Bütün milli dil vasitələri hamı üçün eynidir.

E) Müəyyən normalara əsaslanır.

33. Tələffüz üslublarını seçin.

1 – kitab üslubu 2 – normativ üslub 3 – adi danışıq üslubu 4 – səsli oxuma üslubu 5 – ifadəli oxu üslubu 6 – səssiz oxuma üslubu

1. Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına;
2. Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;
3. Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına;
4. Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə;
5. Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

35. Yerdəyişmə hadisəsi nəyə deyilir?

A) Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

B)Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə;

C)Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına;

D)Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;

E)Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına.
36. Səsdüşümü nəyə deyilir?

A) Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə.

B) Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;

C)Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına.

D)Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

E) Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına.

37.Səsartımı nəyə deyilir?

A) Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına.

B)Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına;

C)Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

D) Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;

E)Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə.

38.Dissimilyasiya hadisəsi nəyə deyilir?

A) Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa səsə çevirməsinə;

B)Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına.

C)Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə.

D) Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

E)Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına.

39. Qohum dillər və konkret bir dilin fonetik tərkibindəki müəyyən yaxınlıq, oxşarlıq və fərqli cəhətlərin öyrənilməsi ilə fonetikanın hansı növləri məşğul olur?

A) Müqayisəli fonetika;

B)Ümumi və xüsusi fonetika;

D) Təsviri fonetika;

E) Təcrübi fonetika

40. Fonetikanın neçə növü var?

E)5
41.Fonetika dilin hansı sahəsini öyrənir?

A) Dilin səs sistemini;

B) Diliin leksik sistemini;

C) Dilin morfem sistemini;

D) Dilin sintaqm sistemini;

E) Dilin üslubi xüsusiyyətləri.
42.Fizioloji fonetika nədən bəhs edir?

A) Danışıq üzvlərindən

B) Danışıq səslərinin ictimai mahiyyətindən;

C) Danışıq səslərinin funksiyasından;

D) Danışıq səslərinin məxrəcindən.

E) Danışıq səslərinin fiziki xassələrindən

43.Akustik fonetika nəyi izah edir?

A) Danışıq səslərinin fiziki xüsusiyyətlərini;

C) Danışıq səslərinin ictimai mahiyyətini;

D) Danışıq səslərinin məxrəcini;

44.Sözü fərqləndirən səs necə adlanır?

45.Dilçilikdə saitlər sistemi . adlanır. Nöqtələrin yerinə hansı söz yazılmalıdır?

46.Dilçilikdə samitlər sistemi . adlanır. Nöqtələrin yerinə hansı söz yazılmalıdlr?

47.Fəal danışıq üzvlərini göstər.

A) dil, dodaqlar, yumşaq damaq;

B)dil, dişlər, sərt damaq;

C) dil, yumşaq damaq, yuvaqlar;

D) dil, dişlər, yuvaqlar;

E) üst çənə, dil, dodaqlar

48.Saitlər hansı əlamətinə görə acıq və qapalı kimi növlərə bölünür?

A) dilin üst damağa doğru qalxması və ya nisbətən aşağı enməsinə görə

B) uzun və qısa tələffüz olunmasına görə

C) dodaqların vəziyyətinə görə

D ) dilin ön və arxa hissəsində deyilməsinə görə

E) sərbəst və maneəsiz tələffüzünə görə

49. Hansı növ saitlərin tələffüzü ücün alt cənənin yuxarıya doğru qalxması və ağız boşluğunun daralması səciyyəvi xüsusiyyətdir?

50. Cingiltili samitlərin yaranmasında aşağıdakılardan hansı daha fəal iştirak edir?

51. Yalnız cingiltili samitlər olan sıranı göstərin.

52. “Məftil” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin:

B) İki hecadan ibarətdir

C) Saitlərin hər ikisi incədir, dodaqlanmayandır

D) Samitlərdən ikisi [m] və [l] kar qarşılığı olmayan çingiltili samitdir.

E) 6 hərf, 6 səsdən ibarətdir

53. Hansı sözdə bitişdirici samit işlənmişdir?

54. “Çarıq” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin:

A) Bir kar [ç], iki cingiltili – [r], [q], samit işlənmişdir

B) Deyilişi ilə yazılışi fərqlənir.

C) Sözdə qalın və dodaqlanmayan saitlərin ahəngi gözlənilmişdir

D) Saitlərdən biri açıq, digəri isə qapalıdır

E) İkihecalıdır, vurğusu ikinci hecaya düşür

55.Hansı sırada açıq, incə, dodaqlanmayan saitlər verilmişdir?

E) ö, ü
56.Burun samitləri hansı cərgədədir?

E) m, b;
57.Dilönü saitlər verilən sıranı göstər.

58.Azərbaycan dilində kipləşən – novlu( qovuşuq) samitləri göstər.

59. “a”, “e”, “o”, “ə” saitlərini birləşdirən nədir?

A) acıq saitlərdir

B) dodaqlanan saitlərdir

C) qapalı saitlərdir

D) dodaqlanmayan saitlərdir

E) qalın saitlərdir

60. Sözlərdən biri səhv yazılmışdır:

61.Azərbaycan dilində hansı saitlər sözün həm əvvəlində, həm ortasında, həm də sonunda işlənir?

62. Hansı sırada dodaqlanan qalın saitlərin ahəngi var?

A) ulduz, noğul, bulud

B) qoyun, uşaq, oyun

C) kömür, ürək, üzük

D) qalib, sahib, nazir

E) ailə, nadir, Səlim

63. Hansı sözdə tələffüz zamanı saitlərdən biri düşür?

64. İlk saiti “o” ilə yazilib “a” kimi oxunan sözlər cərgəsini göstərin:

A) Odessa, portfel

C) proqram, oçerk

65. “Torpaq” sözünün fonetik təhlilində səhvi tapın:

A) Samitlərin ikisi kar, ikisi cingiltilidir.

B) “p” samitdir, kardır

C) “a” saitdir, qalındır

D) Sözdə iki sait, dörd samit var

E) İkihecalıdır, vurğu ikinci hecaya düşür

66.T, d, s, z, ş, j, c, ç, l, n, r samitləri əmələgəlmə yerinə görə necə adlanır?

A) Dilönü samitlər;

B) Dilarxası samitlər;

C) dodaq samitləri;

D) Qoşadodaq samitləri;

E) dodaq- diş samitləri

67.Partlayan samitlərin sırasını göstər.

A) k, g, p, b, t, d, q, m, n ;

B) t, d, s, z, ş, j, c, ç, l, n, r;

C) z, s, j, ş, v, f, y, l, r, ğ, x, h;

68.Sözdə hecaların sayı necə müəyyənləşdirilir?

A) saitlərin sayına görə;

B) dodaqlanan saitlərin sayına görə;

C )samitlərin sayına görə;

D) açıq saitlərin sayına görə;

E) kar samitlərin sayına görə

69.Açıq hecalı sözlər olan sıranı göstər.

A) xala, nəvə, dayı;

B) qapı, ağac, uşaq;

C) ipək, dovşan, körpü;

D) quzu, dəftər, noxud;

E) əmi, dəniz, dəmir

70.Qapalı hecalı sözlər olan sıranı göstər.

A) qardaş, dəftər, pambıq;

B) dolça, qələm, armud;

C) dərə, papaq, liman;

D) ayaq, gilas, agız;

E) boyun, çinar, barmaq

71.Sonu samitlə bitən hecalar . adlanır. Nöqtələrin yerinə yerinə hansı söz yazılmalıdır.

E) örtülü- qapalı heca

72. Azərbaycan dilində sözün sonunda işlənməyən sait.

E) i
73.Göstərilən vurğu növlərindən hansı Azərbaycan dili üçün səciyyəvi deyil?

B) məntiqi vurğu;

D) həyəcanlı vurğu;

E) həyəcanlı və sabit vurğu
74.Sərbəst vurğu ən çox hansı dil üçün səciyyəvidir?

D) Azərbaycan dili;

75.Hansı sözdə vurğu son hecaya düşür?

76.Hansı sıra yalnız vurğu qəbul etməyən şəkilçilərdən ibarətdir?

A) –gil, -madan, -casına, – san;

B)- dan, -di, -sız, -lı;

C) – il, -da, -ıntı, -mış;

E) –lar, – ın, -çı, -cil;

77.Az, üst, səs, dost, şəxs- sözlərindəki hecaların növünü müəyyənləşdir

C) küylü- sonorlu heca;

D) təksonorlu – heca;

E) küylü- təksonorlu heca

78.Çəmənlər, bağçalar, bağlar sararsa,

Fəzalar dönərək sular qararsa,

Hər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa

Əyiməm bir daha . bir həvəs məni.

nümunəsində altından xətt çəkilmiş sözdə hansı fonetik hadisə baş vermişdir?

79.Ahəng qanununa tabe olmayan, fars dilindən keçmiş və əslinə müvafiq tələffüz olunması tələb edilən sözlərdə, bəzi Avropa mənşəli sözlərdə hansı səs uzun tələffüz olunur?

80.Örtüsüz hecalı sözlərdən ibarət olan cərgəni göstər.

81.Hansı sıradakı sözlərin hamısı iki səsdən ibarət təkhecalı sözlərdir?

82.Cingiltili samitlərin yaranmasında aşağıdakılardan hansı daha fəal iştirak edir?

83.Bu əlamətlərdən samitlər üçün doğru olanı hansıdır?

A) kar və cingiltili olur

B) dodaqlanan və dodaqlanmayan olur

C) qalın və incə olur

E) açıq və qapalı olur

84.Yalnız cingiltili samitlər olan sıranı göstərin.

85. “a”, “e”, “o”, “ə” saitlərini birləşdirən nədir?

A) acıq saitlərdir

B) dodaqlanan saitlərdir

C) qapalı saitlərdir

D) dodaqlanmayan saitlərdir

E) qalın saitlərdir

86.İlk saiti “o” ilə yazilib “a” kimi oxunan sözlər cərgəsini göstərin:

A) Odessa, portfel

B) proqram, oçerk

87.Yalnız fonetikaya aid terminlər hansı sırada verilib?

D) ahəng qanunu, sinonim

88.Aşağıdakılardan hansı fonetikanın mövzusuna aid deyil?

A) sözün tərkibi

E) sözün səs tərkibi

89.Hansı sözdə vurğu ilk hecaya düşür?

90.Hansı söz düzgün yazılmamışdır?

91.Fonetik təhlilə aid deyil:

A) sözün mənşəyinin tapılması

B) sözün səs və hərf tərkibinin göstərilməsi

C) sait səslərin göstərilməsi

D) samit səslərin göstərilməsi

E) sözün heca və vurğusunun göstərilməsi

92.Heca üçün yanlış olanı göstərin:

A) sözlərdəki bütün hecalar vurğulu olur

B) sözlər sətirdən-sətrə heçalarla keçirilir

C) heçalar sait səslər əsasında formalaşır

D) heca tələffüz zamanı sözlərin asanlıqla bölünə bilən hissəsidir

E) əsl Azərbaycan sözlərində vurğu son hecaya düşür

93.Dilimizdə vurğu əsasən hansı hecaya düşür?

B) birinci hecaya

D) həm ilk, həm də son hecaya

E) ikinci hecaya

94.Vurğusu birinci hecaya düşən söz hansıdır?

95.Hansı sözdə ahəng qanunu pozulub?

96.Hansı sözdə – lar şəkilçisi vurğu qəbul etmir?

97. “Kitab” sözünə bu şəkilçilərdən hansı artırılsa, vurğu yerini dəyişməyəcək?

98.Hansı sıradakı bütün sözlərdə vurğu ilk hecanın üzərinə düşür?

A) sapsarı, sanki, lakin

B) ancaq, gömgöy, tüstü

C) büsbütün, yalnız, yalqız

D) amma, nəhayət, bizcə

E) bəzən, görünür, dinməzcə

99.Vurğudan asılı olaraq mənası dəyişə bilən sözü müəyyənləşdirin:

E) tirmə
100. Yazılı nitqdə məntiqi vurğunun yeri:

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət