Ziya Bünyadov

с а м о й л е т о п и с и , г д е с к а з а н о : « С е л о К а г а н к а й т у к , в т о й ж е о б л а с т и У т и , о т к у д а и

Буниятов Зия. Азербайджан в VII-IX вв

А . Б е л я е в у и 3 . В . А н ч а б а д з е , к а н д и д а т а м и с т о р и ч е с к и х н а у к М . X . Ш а – р и ф л и , О .

А . Э ф е н д и е в у , Р . М . В а и д о в у , 3 . И . Я м п о л ь с к о м у , М . С . Н е й м а т о в о й , к а н д и д а т у

филол огиче ских на ук П . А . Гр яз невич у , сотр удник ам отдела среднев ек овья
Инсти тута ист ории АН Азерба йджа нской ССР и ка федры истории Аз ер байджа на
Азерба йджа нского г осудар ствен ного унив ерс итета , з авед у ющ ей на у чным арх ивом
Инсти тута Ш . Ал иевой и ученом у секр етарю научной библ иотек и Ленингр адск ог о

о т д е л е н и я И н с т и т у т а н а р о д о в А з и и А Н С С С Р В . Б . Т р е т ь я к о в о й , о к а з а в ш е й

бол ьш ую п омощ ь а вт ор у в в ып ол нен ии ег о з а ка з ов по фот ом ик р оф ил ьм ир ов ани ю
работ , отсу т с тв у ющих в би блиотеках АН Азербайджанско й ССР . Авто р благо дарит
так же В . А . Ры би ну , затр ат ивш у ю мн ого вре мен и н а п ере пе чат ку рабо ты .
ОБЗОР ИС ТОЧНИКО В И Л ИТЕРАТУРЫ
В к онц е п ер в ой п ол ов ины VI I в . под уда ра м и в ойс к т ол ь ко чт о з а р одив шег о ся
Араб ск о го хал ифат а ис чезла мо гу ществе нная имп ери я Сасан ид ов . Все стран ы и
обл а сти , вх оди в шие в сос т ав э той им пе р и и , ст а ли ча ст ью нов ог о г ром а дн ог о
гос уда р ст ва , пр ост ир а в шег ося от бер ег ов Атл а нтич ес ког о оке а на до И ндии и
Азе рбай джан б ыл захв аче н хал ифат о м и вк лю чен в е го сос тав в к аче стве двух
провин ций — Аз ербайджа на и Ара на . Поэтом у Аз ерба йджа н оказ ался в поле
зрения арабских хронисто в и географов . Именно их тр у ды содержат ос новную
ма ссу материа ла по истори и Азерба йджа на VII—IX в в .
Кроме этог о , источни кам и для истори и Азерба йджа на сл у жа т сочине ния
гр у з инских , виз антийских и а рм яноязычны х ав торов , из которых , п осле
крити ческого сопоставлен ия ма те риалов , нам у далось извлечь вес ьма ма ло
сведе ний по истории , эк ономике , политическ ом у поло жению и др угим обла стям
социа льно-эк ономиче ск ой жизни Аз ерба йджана .
Единствен ным местным источн иком , да ющим возможность судить о
по л о жении Азерб айджана VII—IX в в ., являе тся « Ис т о рия Агван » Мо исея
Ка ганка тваци ( Дасх у ра нци )
Са мое ра ннее уп омина ние об « Ист ори и Агв ан » встреча ется в связ и с приезд ом
като ликос а Армении Анании Мо каци (943—967) в Хаче н , кото ры й сос тоялся
вско ре пос ле 95 Р г ., ко гда като лик осом Алб ании был Га гик (9 48—96 2)
История Агван Моисея Каган катваци , п исателя X ве ка . Перевод с
древнеарм янского К . Пат канова . СПб , 18 61; Th e Histor y of the Cau casian
Albanians by Movses Dasxuran ci. Trans by C . J. F. Dow sett. London, 1961 .
Далее стра ницы р усского и англий ского переводов пр иводятся вм ес т е .
См .: X. Дадеан . Арар ат , 1896 , стр . 22—25; Я . А кинеан . Мовсес
Дасхуранци ( кочуа ц Каганкат ваци ) ев ир патм ут’ивн Аг уаниц , Анд ес
Амсореа , В ена , 1953 , стр . 13—15.
Гагик с ообщил , чт о он п освящен в ка толик осы Алба нии имен ем св . Гр иг ория ,
«к ак эт о б ыло с с амо го н ачала и к ак эт о зап и сано в « И сто ри и А гван » (« о рпес ев е р
и с кзбане ле ал ев кар-геа л и пат му т’еан Агу ан иц »)». К огд а Гагик выра зил поже –
ла ние справиться п о этой ист ории , ибо он слыш ал , что Алба ния была обращена в
хр истиа нств о ра ньше Ар мени и , то ка толик ос Арм ен ии н е раз решил этого сд ела ть .
Анания за явил , что книга эта невер на , ибо « Ал бания является а рх иепископств ом , а
Армен ия — като ликосато м ». « Ис тория » с л у чайно попала в ру ки армянс кого
католик оса , и он п отреб овал найти « за писа нное в ней происх ожд ени е освящен ия

[а л ба нов ] , кот ор ое на м не обх оди м о [ т . е . уг одн о е на м ] , кот ор ое м ы ж е ла ем в ид еть

(з ор сир еак ‘ ор у м ев ца нг ордн еа к ‘ тес ут’еа н ) ». За тем Анания проч ел сл ед ующую
выде ржку из этой ис тории : « Через 266 лет пос ле апостолов Барто ломея и Фадде я ,
на 17 году Трда та , царя Армении и [ во дни ] Урна йра , ца ря Ал бании , вла дыка св .
Григо рий из ро да С у реан Пахлав Ар-ш аку ни , просветитель Армении , был

п о с в я щ е н н а п р е с т о л э т и м и а п о с т о л а м и , в т о в р е м я , к а к Т р д а т и У р н а й р , ц а р и

Арм ении и Алба нии , в се еще пребы ва ли в идолопокл он ‘ стве »
Эт ог о , как мы знае м , не т в « Ис то рии Аг ван ».
Степа ннос Орбелиа н , описыв ая эти же события , гов ор ит , что в « Историю
Агва н », по со вет у Ана нии , « был о с большой тща тельность ю вписан о , что перв ый
еписк оп в Ал бании был посвящ ен св . Гр игорием , просв етит елем Арм ении , по
прось бе Урна йра , ца ря Алба нии ; что они [ алба ны ] остав ались покорным и
бенефици ям и арм янского пре ст ола в тече ние 440 лет и что ка толик осы Албан ии
получа ли посвящ ение из р у к арм ян , ибо те [ а рхиеписк опы ] арм ян был и
патриархами , а те [ албаны ] — архие пископами ; и это [ про должалось так ] в тече –
ние пра вления 25 католико сов Арм ении , вплоть до в ладыки Авра ама »
Этот отрывок из лож ен ( с добав ленным и анн отаци ями ) в « Истор ии Агва н » ( I, 9

и I I , 4 8 ) , о д н а к о в с е э т о я в л я е т с я н а д у м а н н ы м и в ы м ы ш л е н н ы м д о б а в л е н и е м к

«Исто р ии Агван ». Анания не читал в текс те « Ис тории » (II, 47)
, ч то « пр ест ол
Алба нии был учрежд ен до арм янског о и был в согл асии с нам и [ а рмянам и ]».
Сл едующ ее упом ина ние об « Ист ори и Агв а н » встр е ча ется у Ух та неса в
«Истор ии церк овн ого ра зрыв а м ежду гр у з ина м и и арм янам и »
, состав ленн ой в
ко нце X в . В это й раб о те
X. Дад еан . Ц ит . соч ., стр . 25.
Степаннос Орбелиан . Пат мут’ивн н ахангин Сисакан , стр . 2 79; His-
toire de la Sioun ie. p. 161.
История Агван , стр . 216—217/17 4.
Ухт ане с . И стор ия отд елен ия .. , I I , стр . 12 2. Deu x h i s t o r i e n s Arm eni ens . p .
есть наст оящи е т екс товы е согл ас ова ния . У хта нес в гл ав е 60 говор ит , чт о ее тек ст
вз ят им « из дру г ой ист ории ( йайлм е патм у т’ ене )» , прич ем текст Ухта не са слов о в
слов о совпа да ет с 47 гл ав ой II част и
« Истории Агв ан », хотя в последней со –
держи тся т ольк о из ложе ние п исьм а Ав раа ма , котор ое у Ух та неса ( гл . 70)
цит ир ует ся бол ее п олно . Э т о ука з ы ва ет толь ко на то , чт о Ух та нес бол ее пол но
использова л один и тот же источни к .
Нек оторы е де тал и , отмечен ны е Ух танес ом в гл аве 65
, взяты из « Исто рии
Агва н » « и патм у т’ ене ивреа нц [ точнее : а г у а ниц »] или « историк ов алба нов
(па тма грацн а гу аниц )»
. Бо лее ве ро ятн о , что эти дет али взят ы и з « Ис то рии Аг ван »

( I , 6 ) , н е ж е л и и з г л а в ы 4 8 ч а с т и I I . И с н о в а я с н о , ч т о и У х т а н е с и М о и с е й

Ка ганка тваци польз овались одним ист очником .
Упомина ние « Ист ори и Агва н » писа телем XI II в . Степа нносом Орб елиа ном в 25
и 26 глав ах его сочине ния пре дстав ляет собо й прям у ю к омпиляц ию
соо твет ст в у ющ их мес т « Исто рии Агв ан », а гл ава 25 пря мо у поми нае т ее
«среднюю » ( втор ую ) ча сть »
Перв ым историком , который в ыска за л при близ ительн у ю да т у состав ления
«Истории Агв ан », бы л Мхитар Анеци
, ко то ры й поме сти л ее ме жду Се беосо м (VII

в . ) и Г е в о н д о м ( V I I I в . ) , н о , н а ч и н а я с Ш а п у х а Б а г р а т у н и , е е п о м е щ а ю т п е р е д

Себе осом . Одна ко по своем у содержа нию « История Агва н » в списке
средн ев ековы х ист очни ков должна з аним а ть дру г о е место .
Авторств о « Ис тории » приписыв ает ся обычн о дв ум Моисеям — Ка га нкатв аци и
Дас ху ран ци . Од нако до се го вр е мени эт о т во про с ос тае тся не реше нны м , иб о до нас
не дошл о ни одн ого на мека об имени а втора или а втор ов « Ис тори и », и сужден ия
по э т ом у пов од у в е сьм а ра з нор ечив ы . В осн ов н ом в се они осн ов а ны на тек ст е

с а м о й л е т о п и с и , г д е с к а з а н о : « С е л о К а г а н к а й т у к , в т о й ж е о б л а с т и У т и , о т к у д а и

. А . Я- Ман андя н с чи тае т , что про звищ е авто ра « Каган кат вац и » пре дст авляе т
собой выд у м ку позд нейших писател ей , в веденных
Ухт ане с . И ст ори я от дел ен ия . I I , ст р . 12 1. De ux hist or iens Arm en i-
История Агван , стр . 216—217/17 4.
У хтан ес ,’ стр . 12 2/34 5—346 . См .: « И стор ия Агв ан », стр . 220—
Эта ф раза Ухта неса говорит о то м , что « Истори я Агван » состав
лена не одним автором . Подробно об этом см . дале е .
И Степанно с Орбелиа н ( Тифлис , XXV, стр . 90—10 0): йАгуаниц Пат –
мут’эани и мижин хатор п ». Histoire d e la Siou nie. p. 63 .
Мхит’арай Анедвой патмут’ив н , изд . К . И . Пат канян а . СПб , 1879,
История Агв ан , стр . 106 /84.
в з аблуждение н епра виль ным толкова нием текста летописи , и на зыв ает а втора
«Моисеем из Ути »
. С л е д у я э т о й т р а д и ц и и , М . А б е г я н п о л а г а е т , ч т о а в т о р о м

л е т о п и си б ы л М о ис е и , « к ак о н с ам п и ше т , р о до м и з с е ла К аг ан к ай ту к , в о б ла с ти

Первым , кто стал говорит ь о Каганкатваци ( Агваниц ) ка к авто ре « Истории »,
был Мхит ар Айрив а нци
, но как он , та к и послед ующие писател и , счита ют
Ка ганка тваци а втором всех трех часте й « Ист ории ». На это обратил внима ние и

К . П а т к а н о в , к о т о р ы й з а я в и л , ч т о о н б ы л б ы с о г л а с е н « п р и з н а т ь а в т о р а

писател ем VII в . , если бы кт о-ни будь из арм янск их писател ей упомя нул об
«Истор ии Агва н » в дв ух книг а х потому , чт о тр етья ча сть , бессп орн о , есть
произ вед ение X в ека »
Из ложенны е в лето пи си собы тия , отн осящ иеся к VI I в . -, р асска з ываются
оче видцем , о чем свидет ельствует приписка в ко нце р у кописи № 667 (1855)
Ма тенада ра на : « История сия п ереп исана с копии , на зыва емой « Истори ей
Агван », кот орая была н аписана в 74 го ду армянс ком (625 г . и . э .) в ар-дапето м
Мо исеем Каг анк атвац и »
. Одна ко , несмо тря на эт о ука за ние , 3. И . Ям польский
с праве дли во заме чае т , чт о он о ни в к ое м слу чае н е у ни чтожа ет со мни те ль нос ти и
тог о , ч то « им я М оисе я Ка га нк а тва ци был о дос т овер н о из в ест н о »
Самая дре вняя р укоп ись « Исто рии » относи т с я к 1 279 г .
и поэ т ом у
дост оверн ос ть им ени а втора , очеви дца событ ий VII в . Моисея Ка га нкатв аци ,
опирает ся тольк о на свидет ель ств о Мх итара Айрив анци . Настоящее же имя этог о
чело века нам не известно . В качестве вто рого авто ра « Исто рии »— продо лжателя
Мо исея Каган кат ваци также называе тс я Мо исе й . Уче ник Мхит ара Го ша ( у чите ль
Кира коса Га ндза кеци ) ва р-да пет Вана ка н пролив ает св ет на пр озв ище вт орог о

М о и с е я . З а д а в а я в о п р о с : « К т о е с т ь а г в а н с к и й и с т о р и к ? » , о н д а е т н а н е г о о т в е т :

«Моис ей , а его сел о—Д асх урен ( Мов сес ев гелжн Да схурен )»
Manand ean. Be itrage zur albanisc hen Ges chichte, S. 2 2.
M. Аб егян . Ист ория др евнеарм янской литературы , стр . 521.
Мхит’арай Айрива нецвой Патмут’ив н Хайоц , изд . Эмина , М , 1860,
стр . 23 , 57; H istoi r e chrono logique par Mkhithar d’ Ai r ivan k, pp 2 5,88.
Предислови е К . Пат канова к « Истории Агван », стр . VII—IX.
Сказанное относ ится и к те кс т у , в котором изложены события X в .
3. И . Ямпольс кий . К изучению Летопи си Кавказско й Албании ,
К . Патканов . Предислови е , стр . IV.
Г . Алшиан . Хайапатум , патмут’ивн хайоц , стр . 175; Т . И . Те р-Григор ян . К
вопросу об « Истории страны Албан ск о й Моисея Каганкат ваци », Л . 90 .
Т аки м обр а з ом , подт вер ж да ет ся на л ичи е дв ух М ои се ев . М хит а р Г ош г ов ор ит ,
что ав тором « Истор ии » был Моис ей Д асх у ра нци , « который с дела л полный
(подч еркн уто нам и .— З . Б .) отчет об а лба нской дина стии »
. Киракос Га ндза кеци
счи тает Мо исея Каг анк атвац и авт о ром X в .
Очевидно на основании п ос ле дних
данных Н . Акинь ян пришел к вывод у , чт о а втор ом « Ист ории » был тольк о один

М о и с е й . Н о к а к о й ? О н п и ш е т , ч т о « . в X I I и X I I I в в . , к о г д а ч и т а т е л и и с т о р и й х о –

тели у з нать — кт о же был эт от неиз вестны й ав тор , они , ес теств енно , прих одили к

в ы во ду , ч то ал ба н с к и м и с т о р и ко м б ы л т о ль к о к а т о ли ко с А лб ан и и . А е с ли э то т ак ,

то им м ожет быть последний ка т оликос « Моис ей » ( см . к онец « Истории »)
3. Довсетт сч итает , что « проз вище Ка ганка тва ци относится к на зв анию
мо нас тыр я Мои сея в Каган кайт у ке , в то вре мя к ак Дас ху ран ци отно сит ся к его

р о д н о й д е р е в н е . М ы м о г л и , т а к и м о б р а з о м , с ч и т а т ь , ч т о М о и с е й К а г а н к а т в а ц и и

М о и с е й Д а с х у р а н ц и — о д н о и т о ж е л и ц о »
. Од нак о п озже Ч . До все тт от дает
предп очт ение проз вищ у Д асх у ра нци
Т . И . Тер- Григорьян прид ерж ива ется мнени я о на личии дв ух авторов

« И с т о р и и » — М о и с е я К а г а н к а т в а ц и , о п и с а в ш е г о с о б ы т и я д о V I I в . , т . е . а в т о р а

пе рвых дв у х частей « Истории », и Моисея Дасху ранци , до бавивше го ее третью

3 . И . Я м п о л ь с к и й , п р и в о д я р а с с у ж д е н и я о т о м ‘ , б ы л л и а в т о р о м о д и н и т о т ж е

Моисей ( Ка ганка тва ци-Дасхуранц и ), ка к это дела ют Н . Акиньян и Ч . Д ов сетт , ил и
же Мо исе е в было два , го во ри т , что п риво ди мые до казат ель ст ва ве с ьма п ри зрачн ы ,
ибо до сего врем ени н и один из исслед ова телей « И стор ии » не уделил дета льног о
вним а ния ее на ча лу , кот ор ое боле е всег о ут очня ет им ена ее ав торов

Я мп о ль с к и й сс ы л ае т с я н а т у ч ас т ь « Ис то р и и » , г де со де рж ат с я с в ед е н ия по VI I в . и

есть сл ед ующая з апись очевид ца собы тий : « Я , Адр иан , писав ший эт о у п омина ние ,
пр ош у ва с , ч ит ат ел ей , уп ом ян уть м еня , недос т ойн ог о »
. По мнению 3 . И . Ям поль –
ского , пере писчик никак н е мог в ставить слова Адриа на в одн у из на чаль ных гла в
«Истор ии » и поэт ому Адриан ‘ яв ляется
Мхи тар Го ш . Алба нс ка я хро ника , ст р . 8; С . J . F. D ow sett. T h e Alb a
nian Chroni cle of Mk hitar Gos, p . 476 .
К – Г андзакеци . И стория , стр . 15 . Оч ень стра нно , что К . Гандза ке
ци , ученик Ванакана , не упо минает имени Дасхуранц и . О н вооб ще не
приводит имен и просто ссылаетс я на « тог о , кто писал « Истор ию Аг –
Н . Акиньян . Ци т . с оч ., с тр . 30.
“‘ С . J. F. Dow sett. Th e Albanian Chro nicle. p. 476 .
H isto ry , p.
Т . И . Тер-Григорь ян . Цит . соч ., л . 91.
3. И . Ямпольс кий . Цит . соч ., стр . 150.
История Агван , стр . 98/72.
одним из на иболее дост оверных ав торов « Ист ории »
. Д ля об основ а ни я св оег о
вы во да 3. И . Я мп оль с кий при в о ди т име ющее ся в то й част и , г де Ад ри ан у по мин ает
о себе , у ж е отм ечен но е выше в ыр ажен ие : « Сел о Кага нка йт ук , в той же обла ст и

У т и , о т к у д а и я ( и н м и н й У т и г а в а р и й о р м е ‘ е в е c ) » и д а л е е — « в с т р а н е н а ш е й

М ы п о л а г а е м , ч т о в ы в о д ы 3 . И . Я м п о л ь с к о г о н у ж д а ю т с я в д о п о л н и т е л ь н ы х

доказ атель ствах , ибо « Адр иа н , писа вший эт о упомина ние », был т ольк о

п е р е п и с ч и к о м . Т о , ч т о п е р е п и с ч и к в с т а в и л с в о е и м я в р у к о п и с ь — я в л е н и е

о б ы ч н о е и и з э т о г о , к о н е ч н о , н е с л е д у е т д е л а т ь в ы в о д а о т о м , ч т о о н д о лж е н б ы т ь

а вт ором . П о на шем у мне н ию , в в опр осе об ав т ор ств е « И ст ории » н еобх оди м о

с о г л а с и т ь с я с в ы в о д а м и Т . И . Т е р – Г р и г о р ь я н а . т . е . н а д о п р и з н а т ь н а л и ч и е д в у х

Ziya Bünyadov

Ziya Bünyadov 1923-cü il dekabr ayının 21-də Astara şəhərində, Oktyabr inqilabından xeyli əvvəl ataman Lyaxovun kazak diviziyasının alaylarından birində xidmət etmiş hərbi tərcüməçi ailəsində anadan olmuşdur. Onun atası Bibi-Heybət alim-şeyxləri nəslindən olmuş Musa Mövsüm oğlu Bünyadov idi. O, atasının sayəsində hələ uşaqlıqdan ərəb dilini öyrənmiş və Quranı oxumağa başlamışdı. Onun anası – Lənkəranda doğulmuş Azərbaycandakı köhnə rus köçmənlərindən olan Raisa Mixaylovna Qusakova idi

Nəsil şəcərəsinin əsaslandığı tarixi sənədlərə görə, Bünyadov soyadı onun 13-cü ulu babası şeyx Bünyadın adından götürülüb. Onun bütöv adı: Şeyx Ziya əd-Din bin Şeyx Musa bin Şeyx Məsum bin Şeyx Mehdi bin Şeyx Mirzə bin Şeyx İsmayıl bin Şeyx Uli Məhəmməd bin Şeyx Məhəmməd Umin bin Şeyx Uli Usqər bin Şeyx Məhəmməd Muğam bin Şeyx Usgər Uli bin Şeyx Qulaməli bin Şeyx Bünyad əl-Bakuvi. Ziya Bünyadov özü haqqında dediklərindən:

Ziya Bünyadov özü haqqında dediklərindən: “Atam azərbaycanlı, anam rusdur. Mənim əsl adım Ziyavuddin, atam – şeyx Musa, babam – şeyx Məsum, atamın babası – şeyx Məhdi və s. Mən öz nəslimin tarixini sənədlər üzrə araşdırmışam və məlum olub ki,mənim ata tərəfdən 15 sülaləm şeyxlər olubdur və onların hər birinin adını təyin etmişəm. Mənim soyadım 15-ci ulu babamın adından yaranmışdır – Büned”.

Erkən illəri

Uşaqlıqda ciddi tərbiyə alan Bünyadov ailəsində altı uşaqdan ən böyükü idi. Xidməti işi ilə əlaqədar olaraq atası Göyçaya göndərildiyinə görə, Bünyadov orta məktəb illərini Göyçayda keçirmişdi. 1939-cu ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra, o, təyyarəçilik məktəbinə daxil olmaq məqsədilə Bakıya getmişdi. Lakin tibb komissiyasından keçə bilmədiyindən, yaşına iki il əlavə edib S.Orconikidze adına Bakı Piyadalar Məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. 1941-ci ilin mayında hərbi məktəbi leytenant rütbəsində əlaçı diplomu ilə bitirdi.

Hərbi illəri

Bünyadovu yubatmadan gələcək xidmət yerinə – Bessarabiyaya göndərdilər. O burada – Dnestr çayı üzərindəki kiçik liman şəhəri olan Bəndərdə İkinci dünya müharibəsi başladıqdan cəmi bir saat sonra həyatında ilk döyüşünə girdi. Xəstəxanalarda keçirdiyi vaxtı (iki dəfə yaralanma və kontuziya) çıxmaqla, Ziya Bünyadov İkinci dünya müharibəsində cəbhədə Berlinədək vuruşaraq şərəfli döyüş yolu keçirmişdir.

O, Ukrayna və Moldova uğrunda döyüşlərdə, Mozdok və Tuapse, Belorusiya və Polşa uğrunda savaşlarda fəal surətdə iştirak etmişdi. Düşdüyü mühasirədən döyüşərək çıxmış və polkun bayrağını xilas etməyi bacarmış, və bununla da polkun əsgəri şərəfini qoruya bilmişdi. Bünyadov Şimali Qafqazda gedən döyüşlərin iştirakçısı olmuş, Saratovdan olan yarısına qədər volqa matroslarından təşkil olunmuş 120 nəfərlik rotaya başçılıq etmişdi.

Özünün haqlılığını sübut etməyə çalışarkən komandirlə söyüşdüyünə görə, o, cərimə rotasına göndərilmiş və bir il orada qalmışdı. Gənc leytenant olmasına baxmayaraq orada yaşca və təcrübəcə özündən böyük olan cəzalıların hörmətini qazanmağa nail olmuşdu. [ Bunu diqqətdən qaçırmayan komandanlıq, artıq atıcı batalyonun komandiri olan Bünyadova cərimə rotasına başçılıq etməyi təklif etmişdidi. O, bu təyinatı heç fikirləşmədən qəbul eləmişdi.

Visla-Oder əməliyyatı zamanı kapitan Bünyadovun komandanlığı altında 123-cü cərimə rotası Pilitsa çayı üzərindəki 80 metrlik minalanmış körpünü ələ keçirmiş və əsas qüvvələr gəlib çıxıncaya qədər bir neçə saat ərzində onu düşmənin aramsız hücumlarından qoruyub saxlaya bilmişdi. Bu müddət ərzində 670 nəfər döyüşçüsü olan rotasından cəmi 47 nəfər sağ qalmışdı. Təltif vərəqindən:

Kapitan Z.M.Bünyadovun 123-cü əlahiddə ordu rotası 1945-ci il yanvar ayının 14-16-da düşmənin Manquşevsk sahəsindəki müdafiə xəttinin yarılmasında iştirak etmiş, məharətli komandanlıq nəticəsində Domburovki kəndinin cənub kənarından və dəmir yolu xəttindən keçərək yanvarın 14-də Pilitsa çayını birinci keçmiş, sol sahildə ələ keçirdiyi döyüş mövqeyini 89-cu qvardiya diviziyasının əsas atıcı hissələrinin gəlib çıxmasına qədər saxlamışdır. Rota düşmənin 160 əsgər və zabitini öldürmüş, 45 əsgərini əsir götürmüş, 5 ədəd altılüləli minamyot, 3 top, çoxlu sayda avtomat, tüfəng, sursat, ərzaq və başqa qənimətlər ələ keçirmişdir. Rota komandiri kapitan Z.M.Bünyadov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.

1945-ci il 27 fevralda Ziya Bünyadova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdir.

Elmi fəaliyyəti

Müharibə başa çatdıqdan sonra Bünyadov 1945-ci ilin mayından 1946-cı ilin mayınadək Berlinin ən nüfuzlu rayonu – Pankovda komendantın köməkçisi vəzifəsində işləmişdir. Berlinin təsərrüfat və mədəniyyət həyatının bərpası və normallaşdırılması sahəsində fəal iştirakına görə o, “Artur Bekker” və “Vaffenbruderşaft” qızıl medalları ilə təltif olunmuşdur.

Bünyadov ordudan tərxis olduqdan sonra 1946-cı ildə Moskva Şərqşünaslıq İnstitutuna daxil olmuş, 1950-ci ildə həmin institutun aspiranturasına qəbul edilmişdir. Ziya Bünyadov 1954-cü ilin may ayında “İtaliya İmperializmi Afrikada” namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib həmin ilin avqustunda Bakıya qayıtmışdır. Həmin ildə o, Azərbaycan EA-nın Tarix İnstitutunda elmi axtarışlarını davam etdirmişdir.

1958-ci ildən 1959-cu ilə kimi Bünyadov Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində müəllim vəzifəsində işləmişdir. 1964-cü ildən Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitunda “Orta əsirlər tarixi” şöbəsinin rəhbəri olmuşdur. 1964-cü ildə o, “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək, tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsi almış, 1965-ci ildə isə onun eyniadlı monoqrafiyası çap olundu.

1960-cı illərin ikinci yarısında Azərbaycanın 150 il əvvəl Rusiyanın tərkibinə necə daxil olması haqqında elmi mübahisələr gedirdi. Bununla belə, 1964-cü ildə qərar qəbul edilmişdi ki, bir əsr yarım öncə Azərbaycan könüllü surətdə Rusiyanın tərkibinə daxil olub. Hətta bu, bir bayram kimi qeyd edilmişdi. Həmin münasibətlə Azərbaycan Lenin ordeni ilə təltif olunmuşdu. 1967-1968-ci illərdə Ziya Bünyadov artıq bir neçə dəfə açıq bildirmişdi ki, doğrudur, Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olub, amma bu addım könüllü atılmayıb. Odur ki, tarixi həqiqəti demək lazımdır.

Bünyadov bolşevizm terroru və siyasi repressiyaların qurbanları ilə bağlı bir neçə sanballı tədqiqat əsərini ortaya qoyub. O, bolşevizm terroru nəticəsində 20-30-cu illərdə Azərbaycanda aparılmış repressiyalar haqqında həqiqətləri aşkara çıxararkən, 1937-ci ilin qurbanlarını xalqa tanıtdırarkən, onlara bəraət qazandırarkən, adlarını tarixdə bərpa etdirərkən və beləliklə, o dövrü doğru-düzgün işıqlandırarkən də əsl hünər göstərib. Heydər Əliyev Ziya Bünyadovun fəaliyyətinin bu dövrünü də yüksək dəyərləndirib:

Ziya Bünyadovun xidmətləri çoxdur və onun ən böyük xidmətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, 80-ci illərin axırlarında – 90-cı illərin əvvəllərində o, bir daha böyük alim kimi, tədqiqatçı kimi Azərbaycanın açılmamış arxivlərinə bir daha getdi, o arxivlərdən Azərbaycan tarixinin XX əsrə aid səhifələrini açdı, tədqiq etdi, öz kitablarında, dövri mətbuatda yazılar verdi və beləliklə də, əgər əvvəllər Azərbaycan tarixinin orta əsrlərə aid çox mühüm dövrlərini elmi əsərlərində işıqlandırdısa, açdısa, göstərdisə, son illərdə özünü buna həsr etdi. O cümlədən, ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması ərəfəsində gedən prosesləri də, o dövrü də doğru-düzgün tədqiq edənlərdən biri də Ziya Bünyadovdur

1965-ci ildə SSRİ Ali və Orta təhsil Nazirliyi yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə ona professor dərəcəsi verilmişdi. 1966-cı ildən başlayaraq o, Ankaradakı Türk Tarix Kurumunun konqreslərinin daimi iştirakçısı olmuşdur. Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsində böyük xidmətlərinə görə, həmin ildə Türk Tarix Kurumunun müxbir üzvü, 1988-ci ildə isə onun fəxri üzvü seçilmişdir.

1967-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 21 aprel 1976-cı ildə Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdir. Bünyadov 1970-ci ildə “Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası” jurnalının baş redaktoru vəzifəsinə təyin olunmuşdu. 1970-ci ilədək onun elmi rəhbərliyi altında artıq səkkiz namizədlik və üç doktorluq işi müdafiə olunmuşdu.

O, Xilafət və Azərbaycanın VII-XIII əsrlər tarixinin tədqiqatçilarından biri idi. Bünyadov alban tarixçisi M.Qoşun “Alban xronikası” əsərini 1960-cı ildə ingilis dilindən, Ə.Bakuvinin “Abidələr’in xülasısi və qüdrətli hökmüdarın möcüzələri” 1971-ci ildə və Nəsəvinin “Sultan Cəlaləddin Mankburnin həyatının təsviri” əsərini 1973-cü ildə Ərəb dilindən rus dilinə tərcümə etmişdir.

SSRİ üzrə səyahətlərində gənclər arasında hərbi-vətənpərvərlik işinə göstərdiyi dəstəyə görə 1976-cı ildə SSRİ ODKYC-nin Fəxri nişanı ilə təltif olunmuşdu. Bünyadov 1980-ci ildə isə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının baş redaksiyasının üzvü seçilmişdir. O, ensiklopediya üçün Azərbaycan tarixinə aid çoxlu sayda məqalələr yazmışdır. Mənbələrin tədqiqini davam etdirən akademik Bünyadov yeni kitabı – “Azərbaycan Atabəyləri dövləti. 1136-1225-ci illər” üzərində işləməyə başlayır. 1978-ci ildə monoqrafiya çapdan çıxdıqdan sonra çoxlu müsbər rəylər və yüksək qiymət alır. Onun bu əsəri elmi ictimaiyyətin böyük qiymətini almaqla yanaşı, həm də 1980-ci ildə elm və texnika sahəsində Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.

Bünyadov 1981-ci ilin aprel ayından isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin olundu. O, bu vəzifədə 1986-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. 1982-ci ildə ona “Azərbaycan SSR Əməkdar elm xadimi” fəxri adı verilmişdir. O, 1988-1990-cı illər ərzində Azərbaycan SSR EA-nın Şərqşünaslıq İnstitutuna rəhbərlik etmişdir.

1990-cı ildə Azərbaycan EA-nın vitse-prezidenti seçilmişdir. O, 1991-ci ildə professor Vasim Məmmədəliyevlə birlikdə Quranın azərbaycan dilinə tərcüməsini başa çatdırmışdır/ Böyük məsuliyyət və zəhmət tələb edən bu işə görə o, Hacı Zeynalabdin Tağıyev adına mükafata layiq görülmüşdür. 1992-ci ildə o, ümumi səsvermə yolu ilə yenidən Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru seçilmişdir.

Bünyadov 1991-ci ildə “Gülüstani-İrəm” əsərini ön söz və şərhlərlə çap etdirmiş və 1993-cü ildə bu işinə görə Abbasqulu ağa Bakıxanov adına mükafata layiq görülmüşdür.

İmadəddin Nəsimi haqqında fikirləri

Ziya Bünyadovun araşdırmalarından biri də orta əsrlərin mütəfəkkir şairi İmadəddin Nəsiminin ölümü ilə bağlıdır. Akademik Nəsimin edam olunmağı və dərisinin diri-diri soyulmağı barədə məlumatları təkzib edib. O, müasir Azərbaycan şərqşünasları Nəsiminin edamına aid faktları yalnız türk alimi Abdülbaqi Gölpınarlının “İslam ensiklopediyasında”kı “Nəsimi” adlı məqaləsindən götürüb və bununla da kifayətlənirməkdə ittiham edib.Ziya Bünyadov məqaləsində Nəsiminin necə öldürülməsi ilə bağlı qənaətlərin zəifliyi və bizə gəlib çatan materialların azlığından şikayət edir. Məlumatın mətni belədir:

Nəsiminin diri-diri dərisinin soyulması sonralar xalq tərəfindən yaranmış bir əfsanədir və geniş kütlənin ona olan hüsn-rəğbətinin rəmzidir. Bu əfsanəyə isbat edilmiş bir elmi məlumat kimi və ya tarixi bir fakt kimi baxmaq yanlışdır. [8]

Tənqidi

Tomas de Vaal “Qara bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında” kitabında yazır ki, Bünyadov ermənilərin cənubi Qafqazda onlarla kilsə tikməsini, albanların ermənilərin əcdadları olmasını inkar edib, həmin abidələrin ermənilərlə əlaqəsi olmayan xristian albanlara məxsus olması fərziyyəsini irəli sürüb. Britaniyalı jurnalist “həmin abidələrin üstündəki yazıların ermənicə olduğunu” iddia edir.

Plagiat iddiası

Tomas de Vaalın sözlərinə görə, Bünyadovun 1960-cı və 1964-cü illərdə dərc olunan iki məqaləsi (Mxitar Qoşun «Albaniya Tarixi» və «Musa Kagankatsvatsinin “Aqvan Tarixi”» xronoloji uyğunsuzluğu haqqında» haqda ön sözü və şərhləri), ABŞ alimləri C. F. J. Dowsett-in «The Albanian Chronicle of Mxitar Gosh» (1958) və Robert Hewsen-in «On the Chronology of Movses Dasxuranc’I» (1954) məqalələrinin (müəllif göstərilməmiş tərcüməsi) plagiatıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Bünyadov «Albaniya Tarixi» məqaləsinin ön sözündə salnamənin mətni Dausettin nəşrinin tərcüməsidir, və həmçinin, bu nəşrin istinadlarını təqdim edir, lakin ön söz və şərh müəllif kimi verilmişdir.

Mənbələrin saxtalaşdırılması iddiası

Villem Flor və Həsən Cavadi Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin tərcüməsinin təhrifinin saxtalaşdırmasında Bünyadovu günahlandırmışdılar. Gürcü tarixçisi G. Beradze Bünyadovu Fələki Şirvani haqqında olan işini Hindistanlı şərqşünas Hassan Hadidən plagiat edilməsində günahlandırıb.

Ermənistan tarixçiləri Bünyadovun işlərində sitatların əyriliyi haqqında nümunələr göstərmişlər. A. Marqaryan Bünyadovun «Albaniya Tarixi» kitabında Dausettin ön söz və şərhlərinin səhv tərcüməsində günahlandırır. Marqaryana görə, Bünyadov ingilis dilindən rus dilinə «Whit Sunday» (Müqəddəs Üçlüyün günü) “Ağ Bazar günü” (White Sunday) kimi səhv tərcümə etmişdir.

Kaliforniya Universtitetinin erməni əsilli professoru Barlou Ter-Murdeçiyanın «Two chronicles on the history of Karabagh» kitabında, Ziya Bünyadovu tarixçi Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği və Mirzə Adıgözəl bəyinqeydlərinin mənbələrinin saxtalaşdırılmasında günahlandırıb.

Kolumbiya Universitetinin erməni əsilli professoru Corc Burnutyan, Bünyadovu Yohan Şiltbergerin səyahətində, ermənilər haqqında qeydlərin “albanlar” haqqında qeydlərlə əvəz olmasında və sistematik “təmizlənməsində” ittiham etmişdir.

V.A.Şnirelman Bünyadovu mənbələrin saxtalaşdırılmasında günahlandırıb. O, həm də Bünyadovu Ermənistan və Azərbaycan tarixinə aid (xüsusilə qədim Albaniya) revizionist, milliyyətçi və siyasi motivli anlayışların inkişafında, Bünyadovu Azərbaycan tarixşünaslığında bu istiqamətdə əsas yaradıcılarından biri kimi ittiham etmişdir.

İctimai-siyasi fəaliyyəti

1990-cı illərdə Bünyadov Bakının Azadlıq meydanında nitq söyləyən, Ermənistanın Azərbaycana hərəkətlərinə qarşı çıxan və ermənilərin iddialarına etiraz edən, bu sahədə ən çox söz söyləyən insanlardan biri idi. Ziya Bünyadov öz çıxışlarında dəfələrlə erməni tarixçilərin iddialarına cavab vermişdir. Siyasətçi Siyavuş Novruzovun sözlərinə görə, Bünyadov 1994-cü ildə Əkrəm Əylislinin erməni olduğunu iddia etmişdi.

1992-ci ildə Bünyadov Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda açıq və fəal mübarizəyə səsləyən, onun hakimiyyətə qayıdışı üçün müraciətə imza atmış 91 nəfər tanınmış ziyalıdan biri idi. 1992-ci ildə Bünyadov Yeni Azərbaycan Partiyası sədrinin müavini seçilmişdir. 1995-ci ildə Milli Məclisin deputatı, eyni zamanda beynəlxalq münasibətlər və parlamentlərarası əlaqələr daimi komissiyasının üzvü seçilmişdir.

Sumqayıt hadisələrinin səbəbləri haqqında fikirləri

1988-ci ildə olan Sumqayıt hadisələrinin mahiyyəti ilə bağlı Azərbaycan mətbuatında akademik Ziya Bünyadov “Niyə Sumqayıt?” məqaləsində baş vermiş hadisələrin əsl mahiyyətini aşkara çıxarmağa çalışıb. O, Moskvanın qızışdırıcı rolundan bəhs edərək SSRİ EA Afrika İnstitunun direktor müavini A.M. Vasilyevin aşağıdakı sözlərini misal gətirir:

“Əgər biz jurnalın (“Narodı Azii i Afriki”) tirajını artırmaq istəsək, bunu eləmək çox asandır: azərbaycanlıların və ermənilərin etnogenezi haqqında iki məqalə çap etmək lazımdır. Digər “yağlı” kökələr də tapmaq olar”.

Tomas de Vaala görə:

1989-cu ilin may ayında Azərbaycan Elmlər Akademiyasının o vaxtki prezidenti, ən məşhur azərbaycanlı ermənifob və tarixçi Ziya Bünyadov basqınları inkar edən ən tutarlı versiya irəli sürdü. “Nə üçün Sumqayıt?” adlı məqaləsində o, belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, ermənilər Azərbaycanı nüfuzdan salmaq və erməni millətçi hərəkatına təkan vermək məqsədilə özləri Sumqayıt basqınlarını törtətmişdilər. Bünyadov yazırdı: “Erməni millətçiləri Sumqayıt faciəsini dəqiqliklə hazırlamışdılar. Onun başlanmasına bir neçə saat qalmış televiziyanın erməni foto-müxbirləri və çəkiliş qrupu gizlicə şəhərə gəlib, tam hazır vəziyyətdə hadisələrinin inkişafını gözləməyə başladılar. İlk cinayəti Qriqoryan adlı şəxs törətmişdir. Özünü azərbaycanlı kimi qələmə verən Qriqoryan Sumqayıtda beş ermənini öldürdü.

Bünyadovun sözlərinə görə:

«Nə üçün Sumqayıt? Ona görə ki, daşnaklarda yenidən, ozü də neçənci dəfə, rəssam Vereşşaginin «Müharibənin apofeozu» əsərini «erməni kəllələrilə» müasir fotoqrafiyaya çəvirmək istəyi vardı.

De Vaala görə, Bünyadovun məqaləsi o qədər xoşagəlməz idi ki, hətta ermənilər onu nəşr etmişdi. Ziya Bünyadov eyni zamanda üzə çıxarmışdı ki, Bakı və Sumqayıta erməni emissarlarının gəlməsi, fevral ayında ermənilərin banklardan əmanətlərini çıxarması ilə bağlıdır.

Ölümü

Əsas məqalə: Ziya Bünyadovun qətli

1997-ci il fevral ayının 21-də yaşadığı binanın qarşısında cinayətkar qrup tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir. Qətlindən bir qədər əvvəl Müdafiə Nazirliyindəki korrupsiya ilə bağlı əlində sənədlər olduğunu bildirmişdi Bu sənədlər haqda parlamentin qapalı toplantısında həmkarlarına məlumat verdiyi də deyilir. Akademikin “Hizbullah” üzvləri tərəfindən öldürüldüyü və bununla bağlı bir neçə nəfərin azadlıqdan məhrum edildiyi deyilir.

23 fevral 1997-ci il Şəhriyar adına Mədəniyyət Mərkəzində onunla vidalaşma mərasimi keçirilmişdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin vidalaşma mərasimindən nitqindən:

Bu qədər dahi, bu qədər ali, bu qədər böyük həyat yolu keçmiş şəxsiyyətə atılan güllə, onun qətlə yetirilməsi bütün Azərbaycana xalqına edilən təcavüzdür, Azərbaycan xalqına atılan güllədir. Çünki Ziya Bünyadov Azərbaycan xalqını ən gözəl təmsil edən şəxsiyyətlərdən biri və o şəxsiyyətlərin içində seçiləni idi. [34] ‘

1997-ci ildə Bakıda yerləşən Fəxri Xiyabannda dəfn edilib.

Şəxsi həyatı

Başında araxçına bənzər papaq gəzdirməyi sevirdi. Dənizin qoynunda xəyala dalmaq onun çox sevimli adəti idi.

Ailəsi

1947-ci ildə Ziya Bünyadov Tahirə Bünyadova ilə ailə həyatı qurmuş və ömrünün sonuna qədər onunla evli idi. Onun Heydər və Cəmil adlı oğlu var idi.

Ziya Bünyadov barədə olan fikirlər

Dünyanın və Azərbaycanın tanınmış ictimai və siyasi xadimlərinin Azərbaycanın ən təcrübəli şərqşünaslarından biri olan Ziya Bünyadov barədə dedikləri fikirlər maraqlıdır. Həmin fikirlərin bir necəsi aşağıdakı kimidir:

• “O, öz varlığı ilə elə bir insan idi ki, böyük, şərəfli həyat yolu ilə elə bir yüksək səviyyəli şəxsiyyət adı almışdı ki, onun haqqında nə qədər çox desək də, yenə də tam qiymətini verə bilməyəcəyik.” – Heydər Əliyev
• “Onu haqlı olaraq “bilik xəzinəsi” adlandırırdılar. O, orta əsrlər və mənbəşünaslıq üzrə elmi məktəbin banisi idi.” – Ziyad Səmədzadə
• “Olduqca zəhmətkeş idi. Onun əqli qabiliyyəti məni elə valeh edirdi ki, özlüyümdə onu ən müasir kompüterə bənzədirdim.” – Gövhər Baxşəliyeva
• “Ziya Bünyadov xalqımızın düşmənlərinin qarşısında birmənalı olaraq həmişə düzgün mövqe tutması ilə seçilirdi.” – Yaqub Mahmudov
• “Ziya Bünyadovun ən böyük xidməti məncə Azərbaycan tarixinin düzgün yazılması işindəki xidmətləridir. Ziya Bünyadov faktiki olaraq Azərbaycan naminə şəhid oldu.” – Həsrət Rüstəmov

İrsi

Bakıda Şərqşünaslıq İnstitutu və prospekt, Astara şəhərində 2 nömrəli tam orta məktəb, Göyçay şəhərində 3 nömrəli tam orta məktəb və küçə onun adını daşıyır.

2012-ci ildə Ziya Bünyadovun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Bakı Dövlət Universitetində “Ziya Bünyadov görkəmli Azərbaycan tarixçisi və şərqşünas alimdir” mövzusunda respublika elmi konfransı keçirilib. Həmin il 20-25 dekabr tarixdə Bakı şəhər Gənclər və İdman Baş İdarəsi tərəfindən AZDBTİA-nın və “Neftçi” İSM-nin atıcılıq tirlərində onun xatirəsinə həsr olunmuş güllə atıcılığı üzrə Bakı şəhər VIII açıq turniri keçirilmişdir.

2015-ci il mayın 14-də Bakıda Ziya Bünyadovun «Xarəzmşahlar-Anuştəginilər dövləti. 1097-1231» kitabının ingilis dilində nəşrinin təqdimat mərasimi keçirilib.

Təltif və mükafatları

• 1938— İgidliyə görə medalı
• 1942— Aleksandr Nevski ordeni
• 1942— “Stalinqradın müdafiəsinə görə” medalı
• 1944— “Qafqazın müdafiəsi uğrunda” medalı
• 1945— Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
• 1945— I dərəcəli Vətən Müharibəsi Ordeni
• 1945— “Qırmızı Ulduz” ordeni
• 1945— Lenin ordeni
• 1945— Qırmızı Bayraq ordeni
• 1945— “Oktyabr İnqilabı” ordeni
• 1945— III Dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni
• 1945— “Berlinin alınmasına görə” medalı
• 1945— “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə” medalı
• 1946— “Vaffenbruderşaft” medalı
• 1946— Artur Bekker medalı
• 1965— “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 20 illiyi” yubiley medalı
• 1975— “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 30 illiyi” yubiley medalı
• 1982— Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi
• 1983— SSRİ XTNS-in gümüş medalı (elmdə qazandığı nailiyyətlərə görə)
• 1985— “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 40 illiyi” yubiley medalı
• 1993— Abbasqulu ağa Bakıxanov adına mükafat
• 1998— “İstiqlal” ordeni (ölümündən sonra)

Fəxri vətəndaşlıq

• 1985— Berlinin Pankov rayonunun Fəxri vətəndaşı
• 1988— Ürgənc şəhərinin ilk Fəxri vətəndaşı
• 1993— Astara şəhərinin Fəxri vətəndaşı
• 1994— Göyçay şəhərinin Fəxri vətəndaşı

Biblioqrafiya

Əsərləri

• Азербайджан в VII-IX вв.Автор: Зия Мусаевич Буниятов; Редактор: Зелик Иосифович Ямпольский. Баку: Издательство Академия наук Азербайджанской ССР, 1965, 383 стр.
• Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225-ci illər). Rus dilindən tərc. ed. C. V. Qəhrəmanov. Bakı: AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu, “Elm”, 1985.
• Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Rus dilindən tərcümə edənlər: Cabbar Cabbarov və Həsən Əlizadə. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 424 səhifə. ISBN 9789952340853
• Dinlər, təriqətlər, məzhəblər (ensiklopedik soraq kitabı). Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007.
• Qırmızı terror. Bakı: “Azərnəşr”, 1993.
• Xarəzmşahlar-Anuştəkinilər dövləti.

Məqalələri

• Babək və Bizans.
• Şəki qalasının yeri haqqında təzə məlumatlar.
• Bəzz qala-şəhərinin lokalizasiyası barədə.
• “Mingəçevir” adı haqqında.
• “Xürrəm” sözü barədə.Əbu Həccah haqqında bir neçə söz
• Quranın 36-ci yasin surəsi haqqında bir neçə söz
• Mxitar Qoşun Alban Xronikası
• Kaqan titulu haqqında
• Qarapapaqlar
• MİFLƏR VƏ MİFUYDURANLAR
• Tüfeyillik edən qeyri formalar
• Niyə Sumqayıt olaylarının analizi [
• Gevorq Eminin məcburi mükaliməsi haqqında

Publisistika

• Hansı Naxçıvan?
• “Şah İsmayıl”, yaxud Xətai
• Xalqın rəhbəri
• Kimdir günahkar?
• Maraqlı təqdiqat əsər

Tərcümələri

• Moisey Kalankatuklu”Alban tarixi”. Mxitar Qoş “Alban salnaməsi” Mətn. Bakı: “Avrasiya press”, 2006.
• əl-Bakuvinin “Kitəb təlxisi-l-əsər” (1971)
• ən-Nəsəvinin “Sultan Cəlaləddin Məngburnunun həyatı” (1973)
• əl-Hüseyninin “Əxbəru-d-dauləti-s-səlcuqiyyə”(1980)
• İbn Əsəm əl-Kufinin “Fəthlər kitabı” (1981
• Mixail Kolosov. Vəzifədə Mətn