Qətiyyətsiz: Bunu aradan qaldırmaq üçün 11 vacib göstəriş

Məsələnin “ehsan süfrəsi” tərəfinə gəldikdə isə qeyd edilməlidir ki, cənazə hələ evdə ikən, kədər və üzüntülü halda nəinki yemək hazırlanmalı, hətta ziyarətçilərə süfrə də açılmamalıdır. Çünki cənazəni torpağa tapşırmadan süfrə açmaq qəbahət iş sayılır. Dinimiz əslində yaxın qonşuların mərhumun ailəsi üçün tədarük görmələrini, yemək hazırlayıb göndərmələrini buyurur. Bu şəkildə qonşuluq haqqı ödənərək, mərhumun ailəsinin dərdinə şərik çıxmaq məqbul sayılır. İslam peyğəmbəri Həzrət Məhəmmədin (s) hədisində də məhz bu cür göstərilmişdir.

Yas mərasimi: milli adət-ənənə, yoxsa israfçılıq?

Ölkədə yas mərasimlərində israfçılığın aradan qaldırılmasına yönəlmiş müzakirələr cəmiyyət tərəfindən birmənalı müsbət qarşılanır. Çünki dəfn mərasimində, ehsan süfrəsində və qəbir daşlarının hazırlanmasında müşahidə edilən israfçılıq uzun illər az qala “adət-ənənələrin dəyişməz rəmzləri” kimi qarşılanıb. Son dövrlərdə bölgələrdən paytaxta qədər hər yerdə dini maarifləndirmə vasitəsilə kütləvi təşviqat aparılır, bu məsələ ilə bağlı dini hökmlər və müqəddəs kitabın tələbləri əhaliyə çatdırılır. Bu prosesin əsas təşəbbüskarlarından olan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəhbərliyinin də ölkə boyu vətəndaşlarla keçirdikləri görüşlərin ilkin təəssüratı artıq bu dəyişikliyin məhz ictimai və sosial sifariş olması qənaətini yaradır.

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri, Yeni Azərbaycan Partiyasının İcra katibinin müavini Mübariz Qurbanlı “Azərbaycan” qəzetinə müsahibəsində israfçılığa qarşı aparılan mübarizənin üsulları, mahiyyəti, əsas hədəfləri və ilkin nəticələri ilə bağlı fikirlərini bölüşdü.

Dövlət-din münasibətləri aydın, şəffaf və uğurludur

– Mübariz müəllim, söhbətimizə dövlət-din münasibətlərindən başlayaq. Ümumilikdə, bu sahədə vəziyyət necədir?

– Vəziyyət normaldır və sırf sağlam, mütərəqqi əsaslara, qarşılıqlı etimada söykənir. Dövlət-din münasibətləri qlobal düşüncədə mahiyyətcə nə qədər mürəkkəb təsir bağışlasa da, Azərbaycan nümunəsində bu münasibətlər aydın, şəffaf, konkret və uğurludur. Həmçinin hər üç tərəf – dövlət, cəmiyyət və dini kəsim üçün faydalıdır. Dövlətin bu sahədə həyata keçirdiyi siyasət uzun illərin sınağından uğurla çıxıb və özünün mükəmməlliyini tam təsdiq edib.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra qısa müddətdə siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni sahələrdə çoxsaylı uğurlara imza atdı. Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən dövlətimiz gənc olmasına baxmayaraq dinamik iqtisadi inkişafı, sosial-mədəni aktivliyi ilə dünya birliyinə inteqrasiya etdi, regional və beynəlxalq problemlərin həllinə dair təşəbbüsləri ilə qloballaşan dünyada öz layiqli yerini tutdu. Sevindirici haldır ki, dövlətimizin nailiyyətləri təkcə iqtisadi, siyasi və sosial sahələrlə məhdudlaşmadı. Zəngin tarixi keçmişə malik adət-ənənələrimizin müasir dövrün tələblərinə implementasiyası, mənəvi dəyərlərimizin təbliği, milli özünüdərk hissinin formalaşması ilə bağlı təşəbbüsləri sayəsində uğurların harmoniyasını yarada bildi. Dünya mədəniyyətinin inkişafına öz töhfələrini verdi.

Əlbəttə, tarixi zaman, siyasi, sosial, mədəni transformasiyalar və inkişaf prosesləri bir-biri ilə sıx bağlı fenomenlərdir. Müxtəlif məzmunlu təkamül və dəyişikliklər konkret zaman müddətində baş verir. Daha mühüm məqam odur ki, dövlətçilik tarixində zamanın gedişini dəyişə bilən, onun yeni tarixini yaradan lider həlledici rol oynayır. Hər dövlət dünya tarixində tutduğu yerə görə öz tarixi liderlərinə borcludur. Müasir Azərbaycanın tarixində bu mühüm rolu, şübhəsiz, xalqımızın keçmişini bilən, onun milli-mənəvi irsinin özünəməxsusluğunu qiymətləndirən ümummilli lider Heydər Əliyev oynamışdır. Ulu öndərin digər məsələlərdə olduğu kimi, milli-mənəvi dəyərlərimiz və dövlət-din münasibətləri ilə bağlı fikirləri bu gün də dövlətimizin sosial-mədəni həyatındakı siyasətinin istiqamətini müəyyən edir.

Ümummilli lider dövlət-din münasibətləri ilə bağlı aparılan siyasəti Azərbaycanın adət-ənənələrinə və xalqın zəngin keçmişinə əsaslandırıb, tarixin sınağından keçən milli-mənəvi dəyərlərimizin müasir dövrdə də effektivliyinə diqqət yönəldib. Cəmiyyətdə bərqərar olan tolerantlıq və humanizm mühiti də məhz Heydər Əliyevin müdrik siyasətinin nəticəsi idi. Heydər Əliyevin milli kimliyimizin formalaşmasında mühüm rol oynayan və xalqımızın mənəviyyatını zənginləşdirən İslam dininə münasibəti də özünəməxsus idi. O, İslamın insanpərvər və mütərəqqi din olduğunu vurğulayaraq deyirdi: “Bizim dinimiz mütərəqqi dindir. Əsrlər boyu İslam dini özünün mütərəqqi olduğunu və eyni zamanda, İslam dininə itaət edən adamların hamısına özünün nə qədər tərəqqipərvər və nə qədər dünyəvi əhəmiyyətli olduğunu sübut edir, müsəlmanlara daim xoşbəxtlik bəxş edir”.

Hazırda ulu öndərin əsasını qoyduğu siyasi kursun davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə milli-mənəvi dəyərlərimizə dövlət dəstəyinin artırılması, adət-ənənələrimizin təbliği, dini və mədəni maarifləndirmə sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçilir. Vətəndaşların inanclarına uyğun şəkildə ibadətlərini sərbəst və maneəsiz yerinə yetirmələri, eyni zamanda, tarixi-mədəni abidələrin, ibadət evlərinin tikilməsi və bərpası məqsədilə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait ildən-ilə artırılır, hüquqi baza təkmilləşdirilir.

Prezident İlham Əliyevin fəaliyyəti nəticəsində ölkəmiz tolerantlıq, multikultiralizm və dini maarifləndirmə ilə bağlı regional və beynəlxalq konfransların, yüksək səviyyəli forumların keçirildiyi əsas məkana çevrilib. Azərbaycanın dövlət-din münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsindəki siyasəti dünya ictimaiyyəti tərəfindən diqqətlə izlənilir və yüksək qiymətləndirilir. Daim xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinin mütərəqqiliyini vurğulayan dövlət başçısı İlham Əliyev gələcək inkişafımızı zəngin tarixi keçmişə söykənən adət-ənənələrimizlə müasir ideyaların sintezində görür, ölkəmizdə milli-dini dəyərlərin qorunub saxlanılması istiqamətində ardıcıl işlər həyata keçirir.

Mənəvi-psixoloji və adət-ənənələrlə bağlı məsələlərdə keçid mərhələsinə daxil oluruq

– Din və milli adət-ənənələr əslində bir-birini tamamlayan, uzlaşan amillər və vahid mənəvi dəyərlər sisteminin tərkib hissələri kimi qavranılır. Son dövrlərdə elə rəhbərlik etdiyiniz Dövlət Komitəsinin bilavasitə iştirakı ilə ölkədə dini mərasimlərin keçirilməsi ilə bağlı aparılan maarifləndirmə prosesinə də adət-ənənələr kontekstindən yanaşılır. Cəmiyyətdə birmənalı razılıqla qarşılanan və kütləvi dəstəklənən bu prosesi ümumilikdə adət-ənənələrimizdə “keçid dövrü” kimi səciyyələndirə bilərikmi?

– Bəli, bu yanaşma tam düzgündür. Bu prosesdən danışarkən hökmən mühüm faktorları nəzərə almalıyıq. Azərbaycan çox sürətlə inkişaf edir. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ulu öndərin vaxtından başlayan inkişaf tempini daha yüksək səviyyəyə qaldırmışıq. Azərbaycan bir sıra sahələrdə artıq nümunəvi ölkə kimi tanınır. İnkişaf sürəti adət-ənənələrimizə, milli düşüncə tərzimizə də təsir göstərməkdədir. Biz bu inkişafdan geri qala bilmərik. Sosial sahədə də sürətli dəyişikliyə ehtiyac duyulur. Lakin sosial-iqtisadi cəhətdən keçid dövrünü arxada qoysaq da, mənəvi-psixoloji və adət-ənənələrlə bağlı məsələlərdə keçid mərhələsinə yeni daxil olmuşuq. Təəssüf ki, hələ bu sahələr arasındakı inkişaf tempinin həmahəngliyini təmin edə bilməmişik.

Hər bir millətin özünəməxsus adət-ənənələri var. Millətlərin, xalqların adət-ənənələri onların mənsub olduğu dinlə sıx bağlıdır. Din də milli adət-ənənələrə ən çox təsir göstərən elementlərdən biri sayılır. Milli adət-ənənələrimiz bizim üçün olduqca əhəmiyyətlidir, lakin zaman-zaman milli adət-ənənələrin özündə də müəyyən düzəlişə və redaktələrə ehtiyac yaranır. Təbii ki, bu düzəlişlər dində edilmiş düzəlişlər kimi xarakterizə edilməməlidir. Çünki bunun əslində dinlə, onun təməl prinsipləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əksinə, burada din adından istifadə edilsə də, mərasimlərdəki israfçılıq müqəddəs dəyərlərin özü ilə daban-dabana ziddir.

Ümumbəşəri hadisə olan xeyir-şər mərasimləri hər bir xalqın, millətin həyatında olduğu kimi, bizim adət-ənənələrimizdə də xüsusi yer tutur. Hətta el arasında toylara getməmək qəbahət sayılmasa da, yas mərasimlərində iştirak etmək vacibdir. Zaman-zaman küsülü insanlar belə yası düşən ailəyə başsağlığı verməyə tələsir, əksər hallarda isə küsülülüyə bu mərasimlərdə son qoyulur. Çünki psixoloji olaraq hər kəs belə məqamlarda dünyanın fani olduğu barədə düşünməyə başlayır və küsülülüyün mənasızlığını anlayır.

Yas mərasimlərinin mahiyyəti dünyasını dəyişən şəxsə görə duyulan üzüntünün, kədərin ifadə olunması, tanışların, qohum-qonşuların başsağlığı verməsi, bu çətin anlarda onlara mənəvi dəstək göstərməsi, bir araya gələrək mərhumun yad edilməsi, onun Allah tərəfindən bağışlanması üçün dualar oxunması deməkdir. Hər kəs yaxşı bilir ki, ölüm hər bir insanın qarşılaşacağı həqiqətdir. Sosial statusundan – varlı, kasıb, güclü, zəif – asılı olmayaraq hər kəs onunla mütləq üzləşəcəkdir. Təbii ki, əzizlərimizin yoxluğuna kədərlənib üzülməyimiz, gözyaşı axıtmağımız mərhəmət və sevginin ifadəsidir. Lakin bu cür saf, ülvi, humanist hisslər bu gün mənəm-mənəmlik, şan-şöhrət kimi xoşagəlməz duyğularla qarışdırılır.

Tarix boyu adət-ənənələrimizdə mövcudluğunu qoruyub saxlayan mərasimlər dini müxtəlifliyə görə formasını dəyişsə də, mahiyyətini heç vaxt itirməmişdir. Lakin tədricən İslama zidd olanlar unudulmuş, digərləri isə mövcudluğunu qorumuş və hər dövrdə özünəməxsus çalarlar qazanmışdır. Bu baxımdan vəfat etmiş insana israf və ifratdan uzaq yas saxlamaq həm milli, həm də dini dəyərlərimizdə humanist vəzifə kimi önə çıxmışdır.

Yas mərasimlərində məclisə gələnləri bahalı naz-nemətlərə qonaq etmək, müxtəlif yeməklər hazırlatmaq isə tamam başqa məsələdir. Bunu milli-dini adətimizlə əlaqələndirmək doğru deyil! Çünki adət-ənənələrimizdə bunun əksinə olaraq, vəfat edənin ailəsinə xörək hazırlanıb aparmaq əsrlər boyu mövcud olan insanlıq nümunələrindəndir. Bu, həm də dinimizin tövsiyələrindəndir. Hətta bu ənənəyə ötən əsrin ortalarına kimi respublikamızın, demək olar ki, hər yerində əməl olunurdu. Ancaq təəssüf ki, sonralar unuduldu. İndiki dövrdə isə bu cür mərasimlərin mənəvi yönü arxa plana keçib, daha çox formal xarakter alıb.

İsrafçılıq dini savadsızlıqdan irəli gəlir

– Yas mərasimlərindəki israfçılığa qarşı aparılan maarifləndirici mübarizədə dinin bu məsələ ilə bağlı hökmləri bəzən müxtəlif təfsirlərlə səslənir, hətta israfçılığı İslamın tələbləri ilə “əsaslandırmağa” çalışanlar da tapılır. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri kimi bu cür yanaşmalara qarşı hansı arqumentləriniz var?

– Əvvəla qeyd edim ki, bu gün cəmiyyətimizdə yas mərasimlərini mahiyyəti ilə uzlaşmayan tərzdə – təmtəraqla keçirilməsi dəb halını alıb. Qəribəsi də odur ki, israfçılıq və təmtəraq halları həm dəfn mərasimində, həm ehsan süfrəsində, həm də qəbir daşlarının hazırlanmasında müşahidə edilir. Ehsan süfrəsində müxtəlif növ xörəklərin, şirniyyatların və bahalı suların verilməsi, hətta ekzotik meyvələrin düzülməsi artıq adiləşib. Əlbəttə, bu məsələdə əsasən imkanlı şəxslər öndə gedirlər, lakin bir çox hallarda məcburiyyət qarşısında qalan kasıb ailələr də buna yol verirlər. Borc edərək, hətta kredit götürərək, yaxud qiymətli əşyalarını sataraq ehsan süfrəsi açanlar da az deyil! Elə insanlar var ki, dünyasını dəyişmiş əzizinə ehsan süfrəsi açmaq, başdaşı düzəltdirmək üçün böyük məbləğdə borc alır, sonra aylarla, illərlə onu qaytarmaq məcburiyyətində qalır! Dəfələrlə bunların şahidi olmuşuq. Bunun müxtəlif səbəbləri var. Ən əsası odur ki, belə insanlar dini cəhətdən savadsızdırlar, yəni israfçılıq həm də dini savadsızlıqdan irəli gəlir. Zənn edirlər ki, bu yolla vəfat etmiş doğmalarına dini-mənəvi borclarını qaytarırlar, ya da qohum-qonşusunun qınağından ehtiyatlanırlar.

Doğmasını itirmiş insanlara təskinlik və başsağlığı vermək İslam əxlaqından, mənəvi birlik və qardaşlıq hissinin nişanələrindən hesab edilir. Buna görə də kiməsə bəla, müsibət üz verərsə, müsəlmanlar onu öz dərdi sayar, kədərini bölüşmək üçün başsağlığı verməyə tələsər. Bu, hər bir müsəlmanın mənəvi borcudur. İslam dini yas ədəb-ərkanı ilə bağlı çox mütərəqqi prinsiplər gətirmiş, mərhumun ailəsini çətin vəziyyətə salan heç bir tədarük nəzərdə tutmamışdır.

İslama görə vəfat etmiş insan üçün yalnız dəfn mərasimi keçirilir və müəyyən dini ayinlər icra olunaraq son mənzilə yola salınır. Burada vacib olan bir neçə əməl var: qüsl vermək, kəfənləmək, cənazə namazını qılmaq və dəfn etmək. Bundan başqa şəri ehkamlarda mərhuma yas saxlamağın müddəti ilə bağlı məqamlarla günümüzdə tətbiq edilən adətlər arasında da fərqlilik müşahidə olunur. Dinimizdə yas və yaxud təziyə saxlanılmasının müddəti üç gündür. Dini ədəbiyyatda və qaynaqlarda bununla bağlı kifayət qədər ətraflı məlumat var. Məsələn, Həzrət Məhəmməd (s) qadının yas saxlamasını misal göstərməklə buyurmuşdur: “Allaha və Axirət gününə iman edən qadına ölü üçün üç gündən artıq yas tutmaq halal deyil. Ancaq əri üçün dörd ay on gün yas tutması müstəsnadır”.

İlahiyyatçıların fikrincə, qadın əri üçün yas saxladığı müddətdə ətriyyatdan, gözə sürmə çəkməkdən, diqqətçəkən libaslar geyinməkdən, qızıl-zinət əşyaları taxmaqdan çəkinməlidir. Ehtiyac olmadan yas müddəti bitənədək ər evindən çıxmamalıdır. Deməli, dinimiz uzunmüddətli yas saxlamağı yalnız mərhumun həyat yoldaşına şamil etmişdir. Bunun da öz səbəbləri var. Burada qadının hamilə olub-olmamasının aydınlaşması, bundan doğan vərəsəlik və s. dəqiq bilinməsi kimi vacib məsələlər nəzərdə tutulmuşdur. Yerdə qalan qohum-əqrəba üçün yalnız üç günlük müddət müəyyənləşdirilmişdir.

Əgər mərhumun evi hər kəsin rahat şəkildə gəlib başsağlığı verməsi üçün münasib deyilsə, müəyyən geniş yer hazırlanaraq ziyarətçiləri orada qəbul etmək olar. Bunu, hətta Həzrət Peyğəmbər (s) şəxsi təcrübəsində göstərmişdir. Hicrətin beşinci ilində baş vermiş Mutə döyüşündə şəhid olan əmisi oğlu Cəfərin, yaxın səhabələri Zeyd ibn Harisənin və Abdullah bin Rəvahanın təziyəsi üçün üç gün məsciddə gözləmiş, beləcə, ona başsağlığı vermək üçün gələnlərə rahat şərait yaratmışdır.

Məsələnin “ehsan süfrəsi” tərəfinə gəldikdə isə qeyd edilməlidir ki, cənazə hələ evdə ikən, kədər və üzüntülü halda nəinki yemək hazırlanmalı, hətta ziyarətçilərə süfrə də açılmamalıdır. Çünki cənazəni torpağa tapşırmadan süfrə açmaq qəbahət iş sayılır. Dinimiz əslində yaxın qonşuların mərhumun ailəsi üçün tədarük görmələrini, yemək hazırlayıb göndərmələrini buyurur. Bu şəkildə qonşuluq haqqı ödənərək, mərhumun ailəsinin dərdinə şərik çıxmaq məqbul sayılır. İslam peyğəmbəri Həzrət Məhəmmədin (s) hədisində də məhz bu cür göstərilmişdir.

Qəbir daşları ilə bağlı nizam-intizam yaradılmasına ciddi ehtiyac var

– Görünən odur ki, ümumilikdə cəmiyyətdə ehsan anlayışının mahiyyəti barədə düzgün məlumat yoxdur.

– Bəli, problemin kökü burdan başlayır. “Ehsan” sözünün lüğətdəki mənası “yaxşılıq etmək” deməkdir. “Həsanat” sözünün mənası isə yaxşılıq etmək üçün nəyi isə verməkdir. Xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, bu sözlə heç də ancaq yemək nəzərdə tutulmur. Lakin yas mərasimlərinin zaman-zaman dəyişən bu anlamı günümüzdə yalnız “ehsan süfrəsi” – yemək məfhumu ilə məhdudlaşıb. Ehsan süfrəsində də məqsəd xeyir iş görüb savab qazanmaqla, mərhuma “rəhmət” oxutdurmaq, axirətinin yaxşı olması üçün dua etməkdir. Bu məsələdə hədər yerə, israfa yol verməklə vəsaitin xərclənməsi dinimizlə daban-dabana ziddir. Çünki bayaq qeyd etdiyim kimi, İslamda “ehsan” yalnız süfrə açmaq anlamına gəlmir. Bu mərhumun ruhu naminə görülən bütün xeyir əməlləri ehtiva edir. Görülən xeyir əməldə israfa varmaq isə bəyənilməyən işdir. Müqəddəs Kitabımızda bununla bağlı buyurulur: “Nə əldən çox bərk ol, nə də əlini tamamilə açıb israfçılıq et. Yoxsa həm qınanarsan, həm də peşman olarsan!” (əl-İsra, 29). Başqa bir ayədə isə buyurulur: “Yeyin-için, ancaq israf etməyin, çünki (Allah) israf edənləri sevməz” (əl-Əraf, 31).

Məsələnin başqa tərəfi isə bu kimi ehsan süfrələrinin mahiyyətinin nə dərəcədə dinimizə uyğun olması ilə bağlıdır. İlahiyyatçılara görə, ümumiyyətlə, yaxını vəfat etmiş insanın yanında xörək yemək cahillik əlamətidir. Bu barədə İmam Sadiqdən gələn hədisdə qeyd edilir ki, “Müsibətə düçar olanların qarşısında xörək yemək cahiliyyə adətidir. İslami qayda isə Peyğəmbərin Cəfər ibn Əbu Talibin məsələsində buyurduğu kimi onların yeməyini başqalarının hazırlamasıdır”.

Göründüyü kimi, dinimizdə vəfat etmiş şəxsin ailəsinə başqaları tərəfindən yemək bişirilib gətirilməsi buyurulur. Amma hazırda bu qaydaya nəinki riayət olunur, əksinə, onsuz da psixoloji durumu sarsılmış, öz müsibətinə ağlayan və özünə belə yemək bişirmək iqtidarında olmayan insanlar yüzlərlə insanı yedirtmək barədə düşünməyə vadar edilir. Görünür bəziləri ehsan anlayışını o qədər də yaxşı mənimsəməyiblər. Ümumiyyətlə, yemək insanın yaddaşında qalmayan elementlərindən biridir. İnsanın yaddaşında yeməkdən çox, yaxşılıq qalar. Məsələn, imkansız bir tələbənin təhsil haqqının ödənilməsi həyatın sonuna qədər yaddaşlardan silinməyəcək yaxşılıqdır. Yaxud hansısa xəstənin müalicəsini kimsə maliyyələşdirirsə, xəstə heç vaxt onu unutmur. Və yaxud kimsə haradasa bulaq tiksə, ağac əksə və s. insanlar onu həmişə xatırlayar. Amma yeməyi heç kim xatırlamaz. Ona görə də yemək ehsan deyil, gündəlik tələbatdır. Ehsan isə insan yaddaşına hopmalı olan xeyirxah əməldir. Bu baxımdan ehsan anlayışını düzgün qavramaq, tətbiq etmək lazımdır. Kimsə təkcə yeməyi ehsan hesab edirsə, deməli, həmin şəxs dinimizdəki ehsan anlayışını kifayət qədər mənimsəməmişdir.

Azərbaycanın bir tərəfindən o biri tərəfinə ən uzağı 5 saata getmək olur. Bəziləri deyir ki, qonağım gəlib, bəs ona nə verməliyəm? Qonaq 3 saat yol gəlib. Vacibdir ki, 3 saatdan sonra yemək yesin? Əgər onun mərasimə getməyi vacib idisə, bir parça halva ilə bir stəkan çay içib geri dönsə, onun orada yemək yeyərək zaman itirməyinə ehtiyac qalarmı?

İnsanın ən əzizləri təbii ki, ailə üzvləridir. Odur ki, yası düşmüş yaxın qohumların bir araya gəlib öz kədərlərini ifadə edərkən gün ərzində orada israfa yol vermədən yemək tələbatını ödəmələri normal haldır. Amma mindən çox adam hər hansı tanınmış şəxsin yasına gəlirsə, onu ev sahibi necə qarşılasın? Ailə üçün qonaqları yerləşdirmək, onlara diqqət yetirmək problem yaradır. Və yaxud rayonda birisi vəfat edir. Onun yaxınları gəlib şəhərdə yenə çadır quraraq başsağlığı qəbul edir. Halbuki, artıq telefon vasitəsilə başsağlığını qəbul edib, belə halda təkrar başsağlığı verməyə ehtiyac varmı? Dərdə şərik olmağın ən böyüyü kiməsə əziyyət verməməkdir. Belə məqamlarda yas sahibinə əziyyət verməklə dərdinin üstünə dərd gətirmək rəvadırmı?

– Yas mərasimlərində elə ehsan süfrəsindəki israfçılıqdan da az olmayan digər problem var: dəfn və qəbir daşları. Bu məsələ ilə bağlı Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin hansı təşəbbüsləri olacaq?

– Qeyd etdiyiniz problem israfçılıq silsiləsində həqiqətən də ən ağrılı yerlərdən birinə çevrilib. Qəbir daşları məsələsi olduqca acınacaqlıdır. Bəzən elə hallar olur ki, qəbir daşlarının qiyməti bir neçə min manatla ölçülür. Bu ənənə də son 50-60 ildə meydana gəlib. Günümüzdə istənilən qəbiristana gedib bunun şahidi olmaq mümkündür. İlahiyyatçılarımız da yəqin bu fikri təsdiq edərlər ki, İslam dininə görə, müəyyən dövr keçdikdən sonra qəbir yerləri itməlidir. Amma bu tendensiya davam edərsə, Abşeron yarımadası bir müddətdən sonra bütünlükdə məzarlığı xatırladacaq, qəbiristanlar isə özü-özlüyündə panteona çevriləcək.

Görünən odur ki, Azərbaycanda qəbir daşları ilə bağlı nizam-intizam yaradılmasına da ciddi ehtiyac var. Bahalı qəbir daşları ilə bağlı məsələnin qanunla, yaxud qaydalar formasında tənzimlənməsi zəruriləşib. Bu, təkcə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin işi deyil, problem müvafiq dövlət qurumları ilə yanaşı, ictimaiyyətin də yaxından yardımı ilə həll olunmalıdır. İstənilən sivil ölkədə qəbiristanlarla bağlı məsələlər konkret müəyyən edilmiş qaydalarla tənzimlənir. Məsələn, qəbirlərin düzülüşü, onların ölçüləri konkret qaydalar əsasında aparılır. Bu qaydalara əsasən, qəbirlər bir-birindən kəskin fərqlənməməlidir.

Hazırda bizdə də belə layihə üzərində iş gedir. Qəbiristanların yaradılması, onların idarə olunması, dəfn və məzarların qeydiyyatı məsələləri, eləcə də qəbir daşlarının eyni ölçüdə və formada hazırlanması qaydalarla tənzimlənməlidir. Belə olan halda heç kim bahalı məzar daşları, heykəllər qoya bilməyəcək. Qəbir daşları vəfat etmiş insanın sosial statusunu, varlı, yaxud kasıb olmasını müəyyənləşdirən meyara çevrilməməlidir. Bütün məzarlar standart ölçüdə olmalıdır. Heç kəs qəbiristanlarda əlavə yerləri hasara alıb zəbt etməməlidir. Məzar yerləri sıra şəklində qeydiyyat nömrələrinin ardıcıllığına uyğun olaraq ayrılmalıdır. Düşünürəm ki, bu qanun qəbul ediləndən sonra biz məsələni nizamlaya bilərik. Lakin qanunların geriyə tətbiqi mümkün olmadığına görə, bu qaydalar yalnız yeni salınan məzarlıqlara və yaxud mövcud qəbiristanlardakı boş yerlərə şamil oluna biləcək.

Mərasimlərin mənəvi yükü artırılmalıdır

– Sizcə, bu dəyişikliklər mərasimlərin ümumilkdə mənəvi yükünün artırılmasına səbəb olacaqmı?

– Əlbəttə ki, olmalıdır. Elə əsas məqsədimiz, məramımız da budur. Bütün cəmiyyət üçün bu məsələ vətəndaş prioritetinə çevrilməlidir. İctimai qınaq formalaşmalıdır. Yeri gəlmişkən, bir problemə də toxunum. İctimai qınağın da mənfi yönləri olur. Bəzən ictimai qınaqdan çəkinərək müsbət əməllər görməyə çalışsaq da, bunun əksinin də şahidi oluruq. Bu gün təmtəraqlı yas mərasimləri keçirən insanlar bu mənfi yönümlü “ictimai qınağı” əsas gətirməyə çalışırlar. Bir çoxu “ölüsünə layiqincə mərasim keçirmədi, adına layiq ehsan vermədi” deyilməsindən çəkindikləri üçün təmtəraqlı mərasimlər təşkil etdiklərini söyləyirlər. Lakin təəssüf ki, nəticədə milli-mənəvi, o cümlədən dini dəyərlərimizə uyğun gəlməyən məclislərin təşkilinə səbəbkar olurlar.

Birmənalı olaraq qeyd edilməlidir ki, söhbət yalnız israfçılığın qarşısının alınmasından gedir. Mərasimlərin mənəvi yükü artırılmalıdır. Bura toplanan insanlar məişət söhbətləri deyil, Allahın kəlamını dinləməlidirlər. Bunun üçün də bələdiyyələrin, dini ibadət yerlərinin nəzdində, yaxud əhalinin sıx yaşadığı yerlərdə mərasim zallarının inşası da zəruridir.

– Cəmiyyətdə bu sahədə izahat işinin aparılması ilə bağlı nə kimi tövsiyələriniz var?

– Hesab edirəm ki, hər kəs bu sahədə fəal olmalı, mövqeyini bildirməli, ətrafında bu barədə maarifləndirici iş aparmalıdır. Unutmayaq ki, cəmiyyətdə böyük maddi xərc tələb edən ehsan süfrələrinə qarşı geniş izahat işi aparmaq, ifratçılığın tədricən aradan qaldırılmasına çalışmaq çox vacib məsələdir. Bu, vətəndaşlıq vəzifəsidir. İnsanların artıq həyat tərzinə çevrilmiş bu “adəti”, təbii ki, birdən-birə aradan qaldırmaq çətindir, amma mümkündür. Ümumiyyətlə, başa salmalıyıq ki, süfrəyə qoyulan nemətlər doydurmaq məqsədi daşımamalıdır. Yası düşmüş insanların yaxınları ilə başsağlığına gəlmiş qonaqların bir masa ətrafında əyləşib dərdlərini bölüşdükləri zaman süfrəyə qoyulmuş yüngül təamlardan dadması, bir qaşıq halva ilə çay içməsi kifayət edə bilər. Bişirilməsi nəzərdə tutulan yeməkləri isə qocalar evinə, yetim və kimsəsizlərə vermək daha doğru olar. Həm də nə vaxta qədər biz ehsanı yalnız “yemək” kimi başa düşəcəyik?!

Adətən dindən xəbərsiz insanlar belə düşünür ki, əgər yemək vermirsə, demək ölüsünə hörmət qoymur. Belələri ehsan vermək istəyirsə, daha xeyirxah iş görsün. Yüzlərlə insanın toplaşdığı o məclislərdə nə qədər yemək artıq qalır. Əgər bu ehsan sayılırsa, yeyilməyən yeməklərin axırının nə olduğunu düşünmək lazımdır. Ehsan atıla bilərmi? O, axıra qədər yeyilməli idi. Deməli, o qədər olmalı idi ki, yeyilib qurtarsın.

Həm də bu təkcə müsəlmanlara deyil, eyni zamanda, bütün dinlərin nümayəndələrinə aiddir. Bütün səmavi dinlər, o cümlədən digərləri də israfın əleyhinədir. Başqa din mənsublarının da yas mərasimlərində bəzən israfçılığa rast gəlmək mümkündür. Müqəddəs Kitabda israf barəsində buyurulur: “Camaat yeyib doyandan sonra İsa şagirdlərinə dedi: “Artıq qalan tikələri yığın ki, heç nə zay olmasın” (Yəhya 6:12)

Yas məclislərində israfçılıqla xərclənən vəsaiti ehtiyacı olan kasıb, yetim uşaqların təhsilinə yönəltsək, bölgələrdə təmirə ehtiyacı olan yollara, xəstəxanalara, məktəblərə sərf etsək və digər bu kimi ictimai işlərə istiqamətləndirsək, mənəvi rahatlıq tapmağımızla yanaşı, ölkəmizin də inkişafına kömək etmiş olarıq. Üstəlik, bəlkə də, mərhuma ehsan süfrəsinin savabından daha artıq rəhmət qazandırarıq.

Bu, çox ciddi məsələdir. Bu məsələdə cəmiyyətimizdə söz sahibi olan hər kəs öz mövqeyini bildirməlidir. Qısa müddətdə həll olunması, bəlkə, mümkün deyil! Amma bu istiqamətdə ictimai müzakirələrin aparılması, el ağsaqqallarının, din xadimlərinin tövsiyələrinin dinlənilməsi də vacibdir. Məsuliyyətin böyük hissəsi isə din xadimlərinin üzərinə düşür! Çünki məhz onlar yeri düşdükcə ictimaiyyət arasında təbliğat aparmaqla ziyafət masasına çevrilmiş yas məclislərinin dindən uzaq olduğunu izah etməli, sadə təşkil olunan yas məclisini qınaq obyektinə çevirənlərin dini baxımdan hətta günah işlədiklərini açıqlamalı, borc xərclə verilən ehsanın mərhumun ruhuna heç bir savab qazandırmadığını açıq şəkildə deməlidirlər.

Problemin aradan qaldırılması üçün inzibati metoda və qanuna ehtiyac yoxdur

– Bu prosesdə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin dəstəyini necə qiymətləndirirsiniz?

– Bu dəstək var və mən onu yüksək dəyərləndirirəm. Qeyd edim ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi bu məsələdə öz mövqeyini hələ bir neçə il bundan öncə bildirib, hədsiz israfçılığın əleyhinə fətva verib. Hörmətli Şeyxülislam həzrətləri dəfələrlə bu barədə öz fikirlərini bəyan edib. Bu gün din xadimlərimiz bu işdə təşviqata qoşulub və yerlərdə lazımi izahat işləri aparılır. Bir sözlə, birgə əməkdaşlıq və qarşılıqlı etimad şəraitində bu işlə məşğuluq.

– Yas mərasimlərində israfçılıq hallarının qarşısını almaq üçün inzibati metodlara, yaxud qanunun müdaxiləsinə ehtiyac varmı?

– Xeyr, heç bir ehtiyac yoxdur! Problemin aradan qaldırılması üçün inzibati metodlardan istifadə etmək doğru deyil! Yas mərasimlərində israfçılıq hallarının qarşısını almaq üçün hansısa qanuna da ehtiyac yoxdur. Hər şey könüllü əsasda, dinin hökmlərindən kənara çıxmadan baş verməlidir. Biz nə tövsiyə edirik? Deyirik ki, yas mərasimlərimiz bu gün müəyyən olunmuş və hamılıqla qəbul edilən qaydalar əsasında təşkil olunsun. Vəfat edən insanın ruhuna hörmət əlaməti olaraq Qurani-Kərimdən irəli gələn bəzi vəzifələr icra olunsun. Məhəmməd peyğəmbərin (s) özünün sağlığında müəyyən etdiyi və söylədiyi fikirlər bütün müsəlman aləminə bəllidir və onlar tətbiq olunsun. Hesab edirəm ki, bu sahədə inzibati təsir yoxdur və gələcəkdə də olmayacaq.

– Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində insanlarda, o cümlədən dini təbəqənin təmsilçiləri ilə görüşləriniz davamlı hal alıb. Vətəndaşların bu təşəbbüslərə münasibəti Sizi qane edirmi?

– Bəli, qane edir. Bu gün bu işə hamı birmənalı dəstək verir. Mərasimlərdəki israfçılığın aradan qaldırılması təşəbbüsü dövlət tərəfindən gəlsə də, əslində, ictimai sifarişdir.

Mən, eyni zamanda, ziyalılarla, alimlərlə, ictimai-siyasi xadimlərlə, sadə vətəndaşlarla, bir sözlə, cəmiyyətin bütün təbəqəsinin təmsilçiləri ilə mütəmadi görüşür, bu barədə fikir mübadiləsi aparır, onların rəyini soruşur, öz məqsədlərimizi izah edirəm. Sevindirici haldır ki, tövsiyəmiz əhalinin mütləq əksəriyyəti tərəfindən müsbət qarşılanır. Dini icmalar, ziyalılar, sıravi vətəndaşlar bizimlə həmrəylik nümayiş etdirir. Onlar da israfçılığın əleyhinədir. Artıq bu ideya yerlərdə kütləvi şəkildə gerçəkləşdirilməkdədir. Günümüzün tələblərinə cavab verməyən və tarixi milli-mənəvi dəyərlərimizlə uzlaşmayan adətlərə tabu kimi, toxunulmaz amil tək baxmaq lazım deyil! Həmin adətlər zamanın tələbinə uyğun dəyişməli, insanları əziyyətə salmayacaq məcraya yönləndirilməlidir!

Bu gün müdrik Azərbaycan xalqının üzərinə tarixi bir missiya düşür. Hesab edirəm ki, yas mərasimlərində israfçılıq və digər məsələləri insanlara zamanında izah edə-edə təkamül yolu ilə həll edə biləcəyik.

Milli.Az

Qətiyyətsiz: Bunu aradan qaldırmaq üçün 11 vacib göstəriş

The qətiyyətsizlik müxtəlif alternativlər arasında qəti bir seçim edə bilməməsidir. Bu, bir qərar verilənə qədər zamanla davam edən narahatlıq hissinə səbəb olur.

Bu gün yüzlərlə seçiminiz olacaq, o qədər ki, sizi pis, kədərli və ya narahat hiss edə bilər. Bu qərarsızlıq bədbəxtliyin səbəblərindən biridir. Əslində, sahib olduğumuz və seçim etməli olduğumuz bütün seçimlər üzündən xoşbəxt olmadığımızı bildirən psixoloqlar var.

Bəlkə daha az seçiminiz olsaydı, daha xoşbəxt ola bilərdiniz. Lakin, fikrimcə, seçimlərin olması yaxşıdır və nə qədər yaxşıdır. Əsas odur ki, sizi qarışdırmasınlar və müxtəlifliyi sizin lehinizə necə qoyacağınızı bilsinlər.

Qətiyyətsizliyə yol aça biləcək bəzi vəziyyətlər:

• Bu və ya digər universitet dərəcəsi arasında seçim etmək məcburiyyətindədir.
• Bir işi qəbul edib etməməyi seçmək məcburiyyətində qalmaq.
• Evlilik təklifini qəbul edin ya yox.
• Bir iş müqaviləsini qəbul edib etməyəcəyinizə qərar verin.
• Övlad sahibi olub-olmamasına qərar verin.

Bununla birlikdə, bəzi insanlar üçün qərarsızlıq vəziyyəti tez-tez və hətta gündəlik vəziyyətlərdə olur:

• Çölə çıxmaq üçün nə geyinəcəyinizi seçmək məcburiyyətindəyəm.
• Nə yeyəcəyinizi seçin.
• Bütün seçimlərdən hansı məhsulu alacağınızı seçin.
• Kinoteatra gedirsinizsə hansı filmə baxacağınızı seçin.
• Bir tərəf dəvətini qəbul edib etməməyinizi seçin.

Kronik qərarsızlığın bu son hallarında həqiqi bir problem var.

Qərarsızlıqdan başqa heç bir şeyin vərdiş olmadığı bir insandan daha acınacaqlı bir insan yoxdur.-William James.

Qətiyyətsizlik ümumiyyətlə pis performansdan daha pisdir.-Henry Ford.

Niyə bəzi insanlar qərarsızdır?

Çox vaxt səhv qərar vermək qorxusundan qaynaqlanır.

Kimi düşüncələr: Səhv etsəm ağlınıza gələ bilər? Sonra pisləşsəm nə olar? Yenidən geri qayıdıb başqa variantı seçə bilməsəm nə olar?

Mükəmməllik başqa bir səbəbdir, çünki səhvlərin qarşısını alacaq hansı variantın mükəmməl nəticəyə gətirib çıxaracağını düşünmək meyli var.

• Özünə hörmətsizlik.
• Stress.
• Başqalarından təsdiq alın.
• Öyrənmə çatışmazlığı: bəzi uşaqlarda valideynlər bütün qərarları verirlər və yetkinlik gəldikdə, böyüklər qərar qəbul etmə bacarıqlarını inkişaf etdirmədən qərarsız qalmağın ən yaxşı yol olduğunu öyrəndi.

İnsanı qətiyyətli edən nədir?

Ümumiyyətlə, cəmiyyətdə qərəzli, qərəzsiz qərar verən insanlar heyran olur.

Mən deyərdim ki, bir şəxs aşağıdakı hallarda qərarlıdır:

• Nəticələri düşündükdən sonra və ya şəxsən böyüdükdən və özünüzü daha yaxşı tanıdıqdan sonra vacib qərarlar verin. Məsələn: bu və ya digər peşə seçimi, dövlət siyasətləri, şirkət siyasətləri .
• Əhəmiyyətli olmayan qərarları tez bir zamanda verin və bunun mənfi nəticələrinin olmayacağını bilin. Məsələn: bu və ya digər məhsulu seçmək, nə geyinəcəyinizi seçmək, bir filmə baxmaq və ya başqa bir şey .

Birinci halda, nəticələrin, müsbət və mənfi cəhətləri əks etdirmək və düşünmək lazımdır, çünki seçimin özünüzə və ya digər insanlara nəticələri olacaqdır.

İkinci halda qərarınızın minimal və əhəmiyyətsiz nəticələri olacaqdır.

Buna görə də, impulsiv və düşünmədən nə edəcəyinizi seçməklə bağlı deyil. Bəzən düşünməlisən və vaxtı gələndə qərar veriləcək.

Qətiyyətsizlik həmişə pisdir?

Əslində qətiyyətsizlik həmişə mənfi olmur.

Şübhə etmək qərar qəbul etmək üçün vaxt ayırmalı olduğunuza, bir nəticəyə önəm verdiyinizə və nəticələr, müsbət və mənfi cəhətlər barədə düşünməyinizə səbəb ola bilər.

Özünüzü yaxşı hiss etdiyinizə şübhə edə bilərsiniz. Düşündüyünüz bir vəziyyət olardı: “indiki işim və ya mənə təklif olunan iş arasında seçim etmək çətindir, bu barədə düşünmək məcburiyyətindəyəm, hər halda seçim edə bilmək şanslıdır”.

Bundan əlavə və sosial elm adamı Daniel Newarkın təsdiq etdiyi kimi, qətiyyətsizlik inanc və dəyərlərimizi aydınlaşdırmaq üçün bir məkan ola bilər və fərdi şəxsiyyətin inkişafına kömək edə bilər.

Digər tərəfdən, vacib bir şey qətiyyətsizlik vəziyyətini sonsuza qədər qorumaq deyil, bu və ya digər variantın seçildiyi bir sərhəd qoymaqdır.

Qətiyyətsizlik mənfi olduqda xroniki olduqda və narahatlıq hissinə səbəb olduqda olur.

Niyə qətiyyətli olmaq vacibdir?

Qətiyyətsizlik həyatın bəzi sahələrində mənfi nəticələrə səbəb ola bilər:

• Liderlik: bir iş qrupunun liderisinizsə, daim qərarlar qəbul etməli və bunu yaxşı etməlisiniz və qətiyyətli olmağınız liderliyinizi gücləndirəcəkdir.
• Sağlamlıq və sağlamlıq: Bu kimi araşdırmalar qətiyyətsizliyin depresif simptomlara səbəb ola biləcəyini göstərmişdir.
• Fürsətlər keçir: Qərarları kifayət qədər tez vermirsinizsə, yaxşı bir fürsət keçə bilər və bundan istifadə etməyəcəksiniz. Uğurlar hazırlıqdır və fürsətlərdən faydalanmaqdır.
• Məhsuldarlıq: gün ərzində nə edəcəyinizə qərar verməyi öyrənmək daha məhsuldar olmağınıza və sərf olunan vaxt üçün ən çox fayda əldə etməyinizə imkan verəcəkdir. Vaxtınızı nəyə sərf edəcəyinizə qərar vermək həqiqətən vacibdir.
• Stres: qərarsız insanlarda bəlkə də ən narahat və ən çox görülən simptomdur. Uzun qərarsızlıqdan sonra qərar vermək olduqca azad ola bilər.
• Həyatınıza nəzarət etməmək: qərar verməməyə qərar verərsənsə, qərarları sənin üçün xoşbəxt olanlar üçün deyil, digər insanlar verəcəkdir.
• Özünə dəyərsiz hisslərə səbəb ola bilər.

Qərarsızlığı necə aradan qaldırmaq olar?

Qərarsızlıq vəziyyətiniz düşüncə tərzinizi və davranışınızı dəyişdirərək həll edilə bilər.

Əlbətdə ki, hər şeydə olduğu kimi, qərar verməkdə çətinlikləriniz nə qədər çox olsa, bir o qədər çox səy göstərməlisiniz.

1-Nəticə nə qədər vacibdir?

-Dəyərləriniz sizə aydın olduqda, qərar vermək daha asan olur.-Roy E. Disney.

Nə edəcəyinizi bilmədən şübhə etməyə başladığınız zaman özünüzə soruşun: Nəticə nə qədər vacibdir?

Kiçikdirsə, bir supermarketdən hansı qabı götürəcəyinizi seçmək kimi, çox çəkmədən qərar verməlisiniz.

Elmi araşdırmalara görə, insanlar bizi xoşbəxt edən şeylərin zəif proqnozlaşdırıcılarıdır.

Bəzi hadisələrin həyatınızı məhv edəcəyini düşünə bilərsiniz – xəstəlik, işinizi itirmək, ortağınız olmamaq – ancaq nadir hallarda düzəldirik. Digər tərəfdən sizi xoşbəxt edəcəyini düşündüyünüz – pul, ortağınız, nəhəng bir eviniz – sizi xoşbəxt edə bilməz.

Demək istədiyim budur ki, gələcəyi təxmin edə bilməzsiniz. Hər zaman səhv olma riski ilə üzləşəcəksiniz. Buna görə ediləcək ağıllı şey seçimdir dəyərlərinizlə nə uyğunlaşır və səni olmaq istədiyin insana yaxınlaşdırdığını düşünürsən.

Gələcək xoşbəxtliyinizə “indi özünüz” deyil, “gələcək özünüz” qərar verəcəkdir. Aydındır ki, indi verəcəyiniz qərarlar gələcəyinizi təsir edir, ona görə də verməli olacaqsınız gələcəkdə daha yaxşı bir nəticə verəcəyini və dəyərlərinizə daha uyğun gələcəyini düşünürsünüz.

Hansı qərar olmaq istədiyiniz şəxslə və dəyərlərinizlə uzlaşır?

2-məsuliyyəti qəbul edir

Səhvlərinə görə məsuliyyət daşımaqdan çəkinən insanlar var.

Düşündüyünüzdən daha çox yaygındır.

Heç bir qərar əbədi deyil, demək olar ki, hamısı ləğv edilə bilər və məsuliyyət götürmək bir insan kimi böyümənizə səbəb olacaqdır.

3-Özünüzü mükəmməllikdən azad edin və səhvləri qəbul edin

-Bir növ tarazlıq və ya fədakarlıq ilə gəlməyən heç bir qərar verə bilmərik.-Simon Sinek.

Uğursuzluq qorxusu, səhv etmək, səhv etmək və ya başqalarına ağılsız görünmək hərəkətsiz ola bilər.

Digər tərəfdən, səhvlər və ya uğursuzluqlar son deyil, sadəcə öyrəndiyiniz nəticələrdir.

Əsl səhv ondan öyrənməməyiniz və yalnız uğursuzluğunuz daha çox çalışmamaqdır.

Həm də, adətən bir şey seçməklə itirəcəyimiz çox şey olduğuna inanırıq. Ancaq bir çox hallarda bu belə deyil. Üstəlik qazanacaq daha çox şey var.

Çox az həyati hallarda düzəldə bilməyəcəyiniz bir şey seçməlisiniz.

Pis bir iş seçsəniz, gedə bilərsiniz; pis bir maşın alsanız, geri qaytara bilərsiniz; bir paltardan xoşunuz gəlmirsə, geri qaytara bilərsiniz; darıxarsan, düzəltmək üçün daha çox şansın olacaq.

Səhvlər həyatı süründürməçilikdən daha yaxşıdır.

4-İntuisiyanıza etibar edin

-Yaxşı bir qərar rəqəmlərə deyil, biliyə söykənir.-Platon.

-Həqiqətən uğurlu qərar qəbuletmə düşünülmüş və intuitiv düşüncə arasında bir tarazlıq içərisindədir.-Malcolm Gladwell.

Mütəxəssis Malcolm Gladwell Blink kitabında intuisiyaya güvənməməyin mənfi nəticələrə səbəb ola biləcəyini bildirir.

Əslində intuisiya elmi cəhətdən əsaslandırılmış və təcrübədən qaynaqlanan bir məlumat mənbəyidir.

İldə Tez düşün, yavaş düşün, Kahnem, əvvəllər yaşadığımız və oxşar vəziyyətlərdə olduğumuz zaman intuisiyaya etibar edilə biləcəyini söyləyir.

Məsələn, bəzi yanğınsöndürənlər dəfələrlə sürüşmə yaşadıqları üçün yerin nə vaxt dağılacağını bilirlər. Hansı siqnalların yerin düşəcəyini göstərdiyini şüursuzca öyrənmişlər və sezgiləri bu siqnalları oxşar vəziyyətlərdə alır.

5-Qərar verməmək sizi heç vaxt seçkidən qurtara bilməz

-Kərar vermə, qərar vermir.-Harvey Cox.

Qərar vermirsinizsə, başqaları bunu sizin üçün edəcək və ya həyatınızı qorxu idarə edəcəkdir.

Hər iki halda da, istər özünüz, istərsə də başqası tərəfindən edilən bir seçim yolu ilə gedəcəksiniz. Həmişə seçim etmək məcburiyyətində qalacaqsınız.

Seçməyi bacarmamaq azadlığına sahib olmazdı.

Buna görə də istədiyiniz variantları seçin, nə qədər vacibdirsə, səhv etmək qorxusu olmadan.

Unutmayın: qərarsızlıqlar zamanla qərara çevrilir.

6-Özünüzü düşünün və başqalarının nə düşünəcəyindən narahat olmayın

-Aqıllı insan öz qərarını verir, cahil insan cəmiyyətin fikrini izləyir.-Grantland Rice.

Tez-tez dəqiq bir qərar verəcəksiniz, ancaq başqalarının necə reaksiya verəcəyini düşünəcəksiniz.

Qərar heç kimə zərər vermirsə və qərar vermək istəyirsənsə, başqalarının fikirlərindən narahat olma.

7-Daimi öyrənmə fəlsəfəsini qəbul edin

-Yaxşı qərarlar təcrübədən, təcrübə isə pis qərarlardır.

Düşünürsənsə, səhv etmək bir öyrənmə yoludur.

Bu səbəbdən qərar vermək, səhv etsəniz də, hansı qərarların doğru olduğunu öyrənməyinizə səbəb olacaqdır.

8-üstünlük verin

Həqiqətən nə istədiyinizi bilirsinizmi? Prioritetləriniz varsa, seçiminiz çox daha az mal olacaq.

Məsələn, prioritet olaraq ailəniz varsa, işdə bir qonaqlığa getmək əvəzinə 5 saniyədə onunla birlikdə olmağı seçəcəksiniz.

Prioritetlər dəyərlərinizdən asılı olacaq. Onlardan xəbərdar olmaq üçün sizi xoşbəxt edən və gələcəkdə sizi sevindirəcək şeylər barədə düşünün.

9-Öz hörmətinizi inkişaf etdirin

Tennis dərslərinə yazılmaq və qərar verməkdə çətinlik çəkmək barədə düşünürsən.

Həqiqətən məşğul olsanız da, bu idman növü ilə məşğul olmaq qabiliyyətiniz olmadığını düşünə bilərsiniz.

Yüksək hörmətə sahib olmaq qərar qəbul etməkdə sizə çox kömək edəcəkdir.

10-Fəaliyyətdən daha çox hərəkətsizlik üçün peşmançılıq var

-Yalnış qərarın verilməsi riski qərarsızlıq terrorundan üstündür.-Maimonides.

İnsanlar tez-tez etdiklərindən daha çox etmədiklərinə (müsbət nəticələrə gətirib çıxara biləcək hərəkətlərə) görə daha çox peşman olurlar.

Bizə bu və ya digər şəkildə fayda verə biləcək hərəkətlər etmədiyinə görə tövbə etmək təbii bir meyl kimi görünür.

11-Dürtüsel olma

-Qışda heç vaxt ağac kəsməyin. Aşağı anlarda heç vaxt mənfi qərar verməyin. Əhvalınız pis olduqda heç vaxt ən vacib qərarlarınızı verməyin. Gözləmək. Səbirli olun. Fırtına keçəcək. Bahar gələcək.-Robert H. Schuller.

Qeyri-etik qərar birinə zərər verə bilər və peşmanlığa, peşmanlığa səbəb ola bilər.

Əvvəl də qeyd etdiyim kimi, vacib nəticələri olmayan gündəlik vəziyyətlərdə tez bir zamanda seçim edə bilərsiniz, amma vacib vəziyyətlərdə nəticələr, müsbət və mənfi cəhətləri əks etdirmək daha yaxşıdır.

12-Qərarınızın doğru olması üçün mübarizə aparın

-Bəzən doğru qərarı verirsən, bəzən qərarını da düz verirsən.-Phil McGraw.

Məsələn, sahibkarlıq və yeni müəssisələrin açılması mövzusunda fikir o qədər vacib deyil, əksinə onu yaxşı həyata keçirmək, yaxşı işləmək və bir layihə inkişaf etdirməkdir.

Bu səbəbdən bir iş fikrinin yaxşı seçilib-seçilməməsindən deyil, onun istifadəyə verilməsi müddətində yaxşı bir işin olub-olmamasından çox asılı olacaqdı.

Gündəlik həyatın qərarları ilə eynidir. Bəzən bir qərar verə bilərsiniz, ancaq lazımi bir münasibətiniz yoxdursa, bu sizi səhvlərə aparacaq və ya hədəflərinizə çatmayacaq.

İlham almağa ehtiyacınız varsa, bu qərar ifadələrindən birini istifadə edə bilərsiniz.

Sizcə? Sizcə insanların daha qətiyyətli olması niyə başa gəlir? Qəti qərar verdin?

Özünü dəyərsiz hiss etmək

Zaman-zaman hər bir insan özünü dəyərsiz hiss etdiyi bir dövrə girə bilər. Özünü dəyərsiz hiss edən insan: onlar həyatda məqsədlərinin olmadığını, faydasız olduqlarını və heç bir şeyin yaxşı getməyəcəyini düşünürlər. Özünü dəyərsiz hiss etmək psixoloji xəstəlik kimi təsnif edilə bilməsə də, xüsusilə sosial mediadan istifadənin artması və cəmiyyətdən uzaq yaşama vərdişi sayəsində adi bir vəziyyətə çevrilib. Bu vəziyyətlə birlikdə dəyərsizlik hissi də ortaya çıxdı.

Evdə qalaraq qeyri-ixtiyari olaraq digər insanlardan təcrid olunan və ya müxtəlif sosial media saytlarında uzun müddət oturan, başqalarının qibtə olunası həyatlarını daim izləyən insanda dəyərsizlik hissinin yaranacağı ehtimalı böyükdür. Bəzi insanlar bunu dəyərsizlik hissi kimi də təsvir edə bilər. Lakin sözügedən vəziyyət həm də insanın özünə hörməti ilə bağlıdır. Ancaq dəyərsizlik hissləri təkcə sosial səbəblərdən deyil, həm də maddi və ya tibbi səbəblərdən yarana bilər.

İnsanın iqtisadi vəziyyətinin ciddi şəkildə pisləşməsi, bir tanış yerdən başqa yerə köçmək məcburiyyətində qalması, onun xarici görünüşünə və ya bədən qabiliyyətinə təsir edəcək müxtəlif xəstəliklərə tutulması kimi səbəblər insanda dəyərsizlik hissinə səbəb ola bilər. Eyni zamanda, əgər insanda narahatlıq, depressiya, bipolyar pozğunluq kimi psixoloji pozğunluqlar varsa, kədərli və asanlıqla stresə məruz qalan bir xasiyyət varsa və ya həyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcək bir qohumunu itirmişsə, bu, çox güman ki, dəyərsizliyi hiss edir.

Dəyərsizlik hissləri insanın indi və ya gələcəkdə verəcəyi qərarlara mənfi təsir göstərə bilər. İnsan hər zaman mənfi əhval-ruhiyyədə və depressiyada olacağı üçün özünü ictimai həyatdan təcrid edə, iş və ya akademik həyatında kifayət qədər performans göstərə bilməz. Bütün bu neqativ hiss və düşüncələrdən təkbaşına xilas olmaq mümkündür.

Özünü dəyərsiz hiss etmək psixologiya baxımından insanın vəziyyətinə olduqca pis təsir edə bilər. Ona görə də insanın içində olduğu mənfi əhval-ruhiyyədən çıxmaq üçün bir mütəxəssisdən kömək istəməsi çox vacibdir.

Dəyərsizlik hissi özünü necə ifadə edir?

Dəyərsizlik hissi bir çox fərqli şəkildə özünü göstərə bilər. İnsanın yaşaya biləcəyi psixoloji simptomlarla yanaşı, fiziki simptomların da görünməsi ehtimalı var. Eyni zamanda, insan içində olduğu mənfi əhval-ruhiyyə səbəbindən ətrafdakı insanlarla problem yaşaya bilər. Aşağıda qeyd olunan şərtlər bir neçə həftədən çox davam edərsə, bu, şəxsin ciddi depressiyada olduğunu və kənardan kömək istəməli olduğunu göstərə bilər. Dəyərsizlik hisslərinin əlamətlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

• Tez-tez ağlama sehrləri
• Həyatın məqsədini itirmək və “Mən niyə yaşayıram?” belə sual işarələri qarşısında ümidverici cavab tapa bilməmək
• Daim çarəsiz, ümidsiz və yorğun hiss etmək
• Bütün bədəndə və ya oynaq nahiyələrində küt ağrı hissi
• Özünü geniş ictimaiyyətdən və hətta ətrafındakı insanlardan, məsələn, dost, ailə dairəsindən təcrid etmək
• Boş vaxtının çox hissəsini evdə, yataqda keçirmək
• Yeni romantik və ya dostluq münasibətinə başlamaqdan çəkinmək və tanıdığınız insanlarla əlaqəni xeyli azaltmaq
• Hər zaman yuxulu, yorğun hiss etmək. Bu vəziyyətin nəticəsi olaraq insan, məcburiyyət olmadıqca təraş, duş qəbul etmək, düzgün yemək bişirmək və ya təmizlik kimi əsas ehtiyaclarına belə laqeydlə yanaşır
• Fərdi vəziyyətdən çıxış yolu olaraq siqaret, narkotik və ya spirt kimi asılılıq yaradan zərərli vərdişlərə yönəldilməsi. Eyni zamanda, insan özünü daim formada saxlamağa çalışmaq üçün tez-tez kofein tərkibli məhsullar istehlak edir
• Dəyərsizlik hissinin uzun müddət davam etdiyi və ya ciddi şəkildə yaşandığı hallarda intihar düşüncələri ön plana çıxa bilər

Dəyərsizlik hissinə nə səbəb olur?

Özünüzü dəyərsiz hiss etməyin bir çox səbəbi var. Çünki özünü tənha və dəyərsiz hiss etmək müxtəlif səbəblərdən yarana bilər. Məsələn, özünü dəyərsiz hiss etməyin səbəbləri arasında bəzən fiziki səbəblər də önə çəkilə bilər. Müxtəlif fizioloji xəstəliklərin olması, xarici görkəmindən ciddi narazılıq hissi, artıq çəki, əlillik və ya gündəlik həyatı məhdudlaşdıran bir xəstəliyin olması insanda dəyərsizlik hissinin yaranmasına səbəb olan amillərdən sayıla bilər.

Ancaq insan məsuliyyət və ya vəzifə kimi hiss etdiyi bir işi yerinə yetirə bilməsə belə, özünü dəyərsiz hiss edə bilər. Çünki insanın özünü dəyərsiz hiss etməsinin ən mühüm səbəblərindən biri kimi “uğursuzluq” hissi önə çıxır. Bu vəziyyət fizioloji pozğunluqlarla birləşdirildikdə, insan bütün motivasiyasını itirə və özünü tamamilə buraxa bilər.

Uğursuzluq hissini dəstəkləyən ən mühüm amillərdən biri də insanın uşaqlıqda və ya yetkinlikdə qarşılaşa biləcəyi ittihamlardır. Məsələn, uşaqlıqda gördüyü hər bir iş və ya məktəbdə aldığı hər qiymət digər insanlarla müqayisə edilərsə və uşağa davamlı olaraq ondakı mənfi cəhətlər danışılırsa, bu, uşağın böyüdükdə uğura bağlı olmasına səbəb ola bilər.

Dəyərsizlik hissinə səbəb ola biləcək başqa bir vəziyyət insanın özünə aid etdiyi ictimai rolu və ya şəxsiyyət xüsusiyyətini itirməsidir. Bu vəziyyəti izah etmək üçün bir neçə misal çəkmək olar. Məsələn, ticarət sahəsində özünü uğurlu hiss edən və bütün şəxsiyyətini bunun üzərində quran bir insan müxtəlif səbəblərdən müntəzəm olaraq uğursuzluğa düçar ola bilər və pul itirməyə başlaya bilər. Bunun nəticəsində insan özünü müəyyən etdiyi xüsusiyyətlərdən birini itirərək depressiyaya düşə bilər.

Bu vəziyyətin başqa bir nümunəsi boşanmadır. Evli olduğu müddətdə ata, ana və ya ər-arvad rolunu öz üzərinə götürüb həyatını bunun üzərində qurub, lakin boşanmanın reallaşması ilə sahib olduğu rolu itirir. Bu zaman sözügedən fərd davamlı olaraq özünə sual verir və “niyə tərk edildim?”, “mən heç bir işdə kifayət qədər yaxşı deyiləm?”, “mən heç nə edə bilmirəm?”, “Mən indi kiməm ki?” deyə soruşur.

Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, bu təyin olunan rollar nə qədər dağıdıcı olsa da, insanın bütün mənliyini müəyyən etmir. Çünki heç kim sırf həyat yoldaşı olmaq üçün doğulmayıb, sadəcə iş adamı və ya sadəcə ana və ata olmaq üçün doğulmayıb. Odur ki, bu cür rolların itirilməsi böyük kədər yaratsa da, bu vəziyyətin dünyanın sonu olmadığını dərk etmək lazımdır.

Özünüzü dəyərsiz hiss etməkdən qurtulmaq üçün nə etməlisiniz?

Özünü qeyri-kafi və dəyərsiz hiss etmək bir çox insanın həyatı boyu qarşılaşdığı bir vəziyyətdir. Dəyərsizlik hissini aradan qaldırmağın bir çox fərqli yolu var. İnsanın öz başına tətbiq edə biləcəyi üsullar olsa da, terapevtə də müraciət edib kənardan kömək ala və müalicə prosesini sürətləndirə bilər. Dəyərsizlik hissini mümkün qədər azaltmağın ən vacib yollarından biri: özünə hörmət və özünə dəyər qazandırmaq.

Ancaq başa düşmək lazımdır ki, uğursuzluqlar dünyanın sonu deyil və görülən işlərdə 100% uğur qazanmaq lazım deyil. İnsanın ətrafda baş verən hər şeyi idarə edə bilməyəcəyini dərk etməsi də çox vacibdir. Çünki bəzən insan nəyinsə baş verməsi üçün səy göstərsə də, hər şey onun istədiyi kimi getməyə bilər.

Bu vəziyyət nəticəsində insan özünü tamamilə günahlandırır və davamlı olaraq “mən nəyi səhv etdim?” deyə düşünməyi dayandırmalıdır. Uğursuzluqlardan və ya arzuolunmaz hadisələrdən sonra başqalarını günahlandırmamaq və özünü tənqid etmək təbii ki, faydalı vərdişdir. Ancaq özünütənqid çox böyük olarsa və insanın davamlı olaraq özünü günahlandırmasına səbəb olarsa, bu vəziyyət zərərli olur və qeyri-adekvatlıq hissi yaradır.

Dəyərsizlik hissini necə aradan qaldırmaq olar?

Bu vəziyyətdən əziyyət çəkənlər üçün dəyərsizlik hissi ilə mübarizə son dərəcə vacibdir. Əgər insan özünü daim dəyərsiz, qeyri-adekvat və ümidsiz hiss edirsə, həyatında müəyyən dəyişikliklər etməlidir. Əgər insanın verdiyi qərarlar və ya həyata keçirməyə çalışdığı üsullar bu hissi azaltmırsa, mütləq bir mütəxəssisin köməyinə müraciət edilməlidir. Dəyərsizlik hissini azaltmaq üçün edilə biləcək şeylər aşağıda verilmişdir:

• Ehtiyacı olan insanlara kömək etmək
• Ölçülü şəkildə özünü tənqid etmək, başınıza gələn bütün pis şeylərə görə özünüzü məsuliyyətli görməmək.
• Gəzinti, velosiped sürmək və ya fitnes kimi idmanla müntəzəm məşğul olmaq.
• Stressə səbəb olan fəaliyyətlərdən mümkün qədər uzaq durun və diqqətinizi sevimli hobbilərə yönəldin.
• Özünüzü olduğunuz kimi qəbul edin.

Bunların xaricində dəyərsizlik hissini aradan qaldırmaq üçün dəyişdirilə bilməyən fiziki xüsusiyyətlərdən narahat olmamaq vacibdir. Məsələn, əgər bir insan çəkisinə görə özünü pis hiss edirsə və bu vəziyyətə aludə olursa, buna mane olan fiziki bir xəstəlik olmadığı halda, nizamlı idman edərək rahatlaya bilər.

Ancaq əgər insan hansısa xəstəlikdən artıq çəkiyə malikdirsə, boyu qısadırsa, ümumiyyətlə televiziya kanallarında və sosial şəbəkələrdə gördüyü insanlara oxşamırsa, bu vəziyyəti düşünməyin heç bir faydası olmayacaq. İnsan başa düşməlidir ki, heç kim mükəmməl deyil və buna görə də özündə gördüyü qüsurlara görə özünü pis hiss etməməlidir.

Həyatda həddindən artıq gözləntiləri yerinə yetirmək də dəyərsizlik hissini azaltmaq üçün müsbət bir addım olacaq. Məqsədlərin yüksək olması yaxşıdır, amma hər zaman hər şeyin ən yaxşısını istəmək kiçik uğurlara sevinməyə mane olur, ən kiçik uğursuzluqda isə həvəsi azaldır. Əksinə, insan qarşısına qoyduğu məqsədləri tədricən irəli aparmalı və hər bir pillədə özünü təbrik etməlidir.

İnsan düşdüyü depressiyadan çıxmaq üçün tək olmadığını dərk etməlidir. Ətrafında ona kömək edəcək heç kim olmasa belə, bir terapevtlə məsləhətləşərək öz perspektivini dəyişə və hər zaman yeni başlanğıclar edə bilər. İnsanın yaşadığı problemlərdən danışılır, problemlərə müxtəlif həll yolları gətirilməyə çalışılır və insana gündəlik həyatda faydalı ola biləcək məsləhətlər verilir. Bundan əlavə, terapiya sayəsində, əgər varsa, digər altta yatan psixoloji pozğunluqlar da aşkar edilə və insanın yaşadığı mənfi hisslərin daha da pisləşməsinin qarşısı alınır.