İradə nuriyeva

Azərbaycan dünyanın ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri-
dir. Əlverişli təbii-coğrafi şəraitə, zəngin fauna və flora aləminə,
mülayim iqlimə malik olan Azərbaycan yer kürəsində ibtidai insa-
nın formalaşdığı ərazilərdən biridir. Dünyada ilk insan qalıqları Şər-
qi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmış, 2-3 mln., Azərbaycanda
ibtidai insanın (Qarabağda Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə Zar, Naxçı-
vanda Qazma, Qazaxda Daşsalahlı, Damcılı, Lerikdə Buzeyir mağa-
raları) isə 1,5 mln. il b.ə. yaşadığı müəyyən edilmişdir.
Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və onun mərhələləri.
Bəşər tarixinin inkişafının ilk mərhələsi olan ibtidai-icma cəmiyyəti
şərti olaraq üç dövrə bölünür: Daş dövrü, Tunc dövrü və Dəmir
dövrü. İbtidai icma cəmiyyətinin ilkin mərhələsi olan Daş dövrü öz
növbəsində üç mərhələyə bölünür:
–

Sona Nuriyeva

Sona Piri qızı Nuriyeva ( 15 dekabr 1915 ( 1915-12-15 ) , Əmircan , Bakı quberniyası – 1986 , Bakı ) – ilk azərbaycanlı təyyarəçi qadınlarından biri.

15 dekabr 1915-ci ildə Bakı şəhərində, Əmircan kəndində anadan olub.

İlk azərbaycanlı təyyarəçi qadınlarından biridir. Sona Nuriyeva həmçinin Azərbaycanın ilk qadın deputatlarından biridir.

1945-ci ildən Sov.İKP-nin üzvü, Bakı təyyarəçilər klubunda yetişmiş, 1936-cı ildə Bataysk təyyarəçilik məktəbini bitirmişdir.

Azərbaycanda mülki aviasiya idarəsində təyyarəçi işləmişdir. Böyük Vətən müharibəsində xüsusi tapşırıqla Tehrana uçmuşdur.

1945-ci ildən Beynəlxalq hava xəttində (Almaniya, Bolqarıstan, Yuqoslaviya, Polşa və s.) qulluq etmişdir.

1949 – 1968-ci illərdə Zabrat aeroportunda işləmişdir. 1978-ci ildən ittifaq (1968 ildən resp.) əhəmiyyətli pensiyaçı olmuşdur.

SSRİ Ali Sovetinin (1-ci və 2-ci çağırış) deputatı olmuşdur.

“Lenin ordeni”, “Şərəf nişanı” və medallarla təltif edilmişdir.

Sona Nuriyevaya çoxlu oçerk, şer və s. həsr olunmuşdur.

• NURİYEVA Sona Piri qızı

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

Tringa

Trinitatis kompleksi

Triniti (sınaq)

Triniti Kolleci (Kembric)

Trinitrotoluol

Trinitrofenol

Trinidad

Trinidad knyazlığı

Trinidad və Tobaqo dolları

Trinidad və Tobaqo milli futbol komandası

Ən çox oxunan

Sünnət

Sünnət-i Ülya (Xoy)

Sünnət-i Süfla (Xoy)

Sünbaş (Şaran)

Sünbül

sona, nuriyeva, sona, piri, qızı, nuriyeva, dekabr, 1915, 1915, əmircan, bakı, quberniyası, 1986, bakı, azərbaycanlı, təyyarəçi, qadınlarından, biri, doğum, tarixi, dekabr, 1915doğum, yeri, bakı, şəhəri, azərbaycan, ssrvəfat, tarixi, 1986vəfat, yeri, bakı, azə. Sona Piri qizi Nuriyeva 15 dekabr 1915 1915 12 15 Emircan Baki quberniyasi 1986 Baki ilk azerbaycanli teyyareci qadinlarindan biri Sona NuriyevaDogum tarixi 15 dekabr 1915Dogum yeri Baki seheri Azerbaycan SSRVefat tarixi 1986Vefat yeri Baki AzerbaycanVetendasligi Rusiya Imperiyasi AXC SSRIMilliyyeti azerbaycanliFealiyyeti pilot siyasetciMukafatlariHeyati Redakte15 dekabr 1915 ci ilde Baki seherinde Emircan kendinde anadan olub Ilk azerbaycanli teyyareci qadinlarindan biridir Sona Nuriyeva hemcinin Azerbaycanin ilk qadin deputatlarindan biridir 1945 ci ilden Sov IKP nin uzvu Baki teyyareciler klubunda yetismis 1936 ci ilde Bataysk teyyarecilik mektebini bitirmisdir Azerbaycanda mulki aviasiya idaresinde teyyareci islemisdir Boyuk Veten muharibesinde xususi tapsiriqla Tehrana ucmusdur 1945 ci ilden Beynelxalq hava xettinde Almaniya Bolqaristan Yuqoslaviya Polsa ve s qulluq etmisdir 1949 1968 ci illerde Zabrat aeroportunda islemisdir 1978 ci ilden ittifaq 1968 ilden resp ehemiyyetli pensiyaci olmusdur SSRI Ali Sovetinin 1 ci ve 2 ci cagiris deputati olmusdur Lenin ordeni Seref nisani ve medallarla teltif edilmisdir Sona Nuriyevaya coxlu ocerk ser ve s hesr olunmusdur Menbe RedakteNURIYEVA Sona Piri qiziMenbe https az wikipedia org w index php title Sona Nuriyeva amp oldid 5525327, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

İradə nuriyeva

İRADƏ NURİYEVA

AZƏRBAYCAN
TARİXİ

(ən qədim zamanlardan–
XXI əsrin əvvəllərinədək)

Ali məktəblər üçün dərslik

Azərbaycan Respublikası
Təhsil Nazirinin 09.12.14 tarixli
1221 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Bakı – «Mütərcim» – 2015

Elmi redaktor: C.M.Mustafayev

ADNA “Ictimai fənlər” kafedrası, t. e. d.,
professor

H.N.Məmmədov
BSU “Avropaşünaslıq” kafedrası, t. e. d.,
professor

R.M.Məmmədova
ADNA “İctimai fənlər” kafedrası, t.f.d.,
dosent

S. S. Nağıyeva
ADNA “İctimai fənlər” kafedrası,
baş müəllim

Nuriyeva İradə Tofiq qızı. AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim
zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək). Ali məktəblər üçün dərslik.
– Bakı: Mütərcim, 2015. – 336 səh.

Ali məktəblər üçün nəzərdə tutulan dərslik “Azərbaycan tarixi”
fənni üzrə bakalavr pilləsi üçün hazırlanmış proqram əsasında tərtib
edilmişdir. Dərslikdə ən qədim zamanlardan – XXI əsrin əvvəllərinədək
Azərbaycan torpaqlarında cərəyan edən tarixi və siyasi proseslər tədris
planında mühazirə və məşğələ üçün müəyyən olunmuş mövzular üzrə
ardıcıl olaraq şərh edilmişdir.
“Azərbaycan tarixi” adlı dərslik ali məktəb müəllimləri, bakalavr
və magistr pillələrində bütün ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr üçün nə-
zərdə tutulmuşdur.

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ. 8

I fəsil. AZƏRBAYCANDA İBTİDAİ-İCMA CƏMİYYƏTİ
1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana gəlməsi.
Qədim insan məskənləri. . 10
2. İbtidai icma quruluşunun dağılması . 17

II fəsil. AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ
İLKİN VƏ QƏDİM DÖVLƏTLƏR
1. Azərbaycan ərazisində qədim tayfa ittifaqları və erkən dövlətlər.
Manna çarlığı. . 19
2. Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətinin tərkibində.
Midiya dövləti . 26
3. Atropaten dövlətinin yaranması, onun sosial-iqtisadi
və siyasi vəziyyəti. Atropatena dövləti. 28
4. Alban çarlığı. 30

III fəsil. AZƏRBAYCAN ERKƏN ORTA ƏSRLƏRDƏ
(III-VII əsrlər)
1. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin bərqərar olması
və onun xüsusiyyətləri. 36
2. Sasanilərin Azərbaycanı işğal etməsi və ona qarşı üsyanlar . 37
3. Sasani-Bizans müharıbələri və Azərbaycan . 39

IV fəsil. AZƏRBAYCAN VII-IX ƏSRLƏRDƏ.
AZƏRBAYCAN XALQININ TƏŞƏKKÜLÜ
1. Ərəb Xilafətinin Azərbaycanı işğal etməsi.
İslam dininin yayılması . 46
2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə,
torpaq və vergi siyasəti. 51
3. Xürrəmilər hərəkatı. Babəkin başçılığı ilə ərəblərə qarşı azadlıq
müharibəsi . 53
4. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü . 59

4
V fəsil. AZƏRBAYCAN İNTİBAH DÖVRÜNDƏ.
ELM VƏ MƏDƏNİYYƏTİN ÇİÇƏKLƏNMƏSİ
1. Azərbaycanın IX-XI əsr feodal dövlətlərı . 61
2. Slavyanların Azərbaycana basqınları . 66
3. Səlcuq türklərinin Azərbaycanda hökmranlığı. 68
4. Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətləri . 70
5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət
və mədəniyyət . 76

VI fəsil. AZƏRBAYCANDA MONQOL ƏSARƏTİ. AZƏRBAYCAN
XALQININ MONQOLLARA QARŞI MÜBARİZƏSİ
1. Monqolların Azərbaycanı işğal etməsi. 82
2. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tərkibində . 85
3. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı
və mədəniyyət . 88

VII fəsil. AZƏRBAYCAN XIV ƏSRİN İKİNCİ YARISI-XV ƏSR
DÖVLƏTLƏRİ
1. Azərbaycan XIV əsrin II yarısında Əmir Teymurun
və Qızıl Orda xanı Toxtamışın Azərbaycana yürüşləri . 94
2. Qaraqoyunlu dövləti. 99
3. Ağqoyunlu dövləti. 104
4. XV əsrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı və mədəniyyət . 113

VIII fəsil. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ
1. Səfəvilər dövlətinin yaranması. 116
və Azərbaycan tarixində onun yeri. 116
2. XVI-XVII əsr Səfəvi-Osmanlı müharibələri və onların nəticələri .119
3. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi
və mədəni həyatı. 132

IX fəsil. AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA
1. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü və süqutu şəraitində . 146
2. Azərbaycan uğrunda Rusiya, İran və Osmanlı çəkişmələri. 147
3. Azərbaycan Nadir şahın hakimiyyəti dövründə . 150
4. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda
İran əsarətinə qarşı mübarizə. 152

5
X fəsil. AZƏRBAYCAN XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ
1. Azərbaycan xanlıqlarının yaranması və onların sosial-iqtisadi
vəziyyəti . 155
2. Azərbaycan xanlıqlarının daxili siyasi həyatı . 159
3. Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasi əlaqələri.
Yadelli işğalçılara qarşı mübarizə . 165
4. XVIII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti. 169

XI fəsil. AZƏRBAYCANIN RUSİYA VƏ İRAN ARASINDA
BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ VƏ ONUN NƏTİCƏLƏRİ.
1. Azərbaycanda Rusiya işğallarının başlanması . 172
2. Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsi175
3. XIX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi
münasibətlər. Rus müstəmləkə zülmünə qarşı üsyanlar. 192
4. XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti . 194

XII fəsil. AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA
1. Şimali Azərbaycanda aqrar və burjua islahatları.
Kapitalist münasibətlərinin təşəkkülü . 197
2. Cənubi Azərbaycan XIX əsrin ikinci yarısında. 208
3. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti. 209

XIII fəsil. AZƏRBAYCAN XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ.
İCTİMAİ-SİYASİ VƏ DEMOKRATİK HƏRƏKATLAR
1. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda sosial-iqtisadi
və siyasi vəziyyət. 1901-1904-cü illərdə fəhlə hərəkatı . 213
2. 1905-1907-ci illər birinci rus inqilabı və onun Azərbaycanın siyasi
durumuna təsiri. Siyasi partiya və təşkilatların yaranması. 223
3. Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli-azadlıq hərəkatı . 227

XIV fəsil. I DÜNYA MÜHARİBƏSİ VƏ AZƏRBAYCANDA
İCTİMAİ-SİYASİ PROSESLƏR
1. Azərbaycan I Dünya müharibəsi illərində. 230
2. 1917-1918-ci ilin əvvəlində Azərbaycanda ictimai-siyasi
vəziyyət. Azərbaycanlıların soyqırımı . 233
3. Bakı Xalq Komissarları Soveti və onun antiazərbaycan siyasəti . 235
4. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyəti. Maarif və elm . 236
5. Cənubi Azərbaycanda Ş.M.Xiyabani başçılığı ilə demokratik və
milli-azadlıq hərəkatı. 239

6
XV fəsil. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ
(1918-1920-ci illər)
1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi
və onun Azərbaycanın bütün ərazisində bərqərar olması. 243
2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində dövlət quruculuğu.
Azərbaycan parlamenti və onun fəaliyyəti. 247
3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasəti. 250
4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və tarixdə yeri . 254
5. Erməni təcavüzünə qarşı mübarizə. 257

XVI fəsil. AZƏRBAYCAN SOVET REJİMİ ŞƏRAİTİNDƏ
(1920-1939-cu illər)
1. Azərbaycan sovet rejiminin bərqərar olması
və ona qarşı üsyanlar . 259
2. Azərbaycanda sovet milli siyasəti.DQMV-nin
və Naxçıvan MSSR-in təşkili. 261
3. Azərbaycanda sosialist yenidənqurmaları
və onların nəticələri. Kütləvi siyasi represiyalar . 265
4. Azərbaycanda mədəni quruculuq . 270

XVII fəsil. AZƏRBAYCAN II DÜNYA MÜHARİBƏSİ
DÖVRÜNDƏ (1939-1945-ci illər)
1. II Dünya müharibəsinin başlanması
və müharibə edən dövlətlərin Azərbaycana dair planları . 272
2. Azərbaycan döyüşçüləri ön cəbhədə, antifaşist Müqavimət
və partizan hərəkatında. 273
3. Faşist Almaniyası üzərində qələbədə Azərbaycan neftinin
həlledici rolu. 275
4. Cənubi Azərbaycan II dünya müharibəsi illərində. 277

XVIII fəsil. MÜHARİBƏDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN
SOSİAL-İQTİSADİ VƏ SİYASİ İNKİŞAFI (1945-1991-ci illər)
I BƏND: XX əsrin 40-60-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi
və siyasi vəziyyət. Milli meyllərin güclənməsi
1. 40-60-cı illərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət. 278
2. Azərbaycanlıların Ermənistandan-tarixi etnik torpaqlarından
kütləvi surətdə deportasiyası . 281
3. Cənubi Azərbaycanda 21 Azər hərəkatı.
Milli hökumətin yaradılması . 284

7
II BƏND: Azərbaycanda sosial-iqtisad və siyasi inkişafında
yeni mərhələ
1. XX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda social-iqtisadi
və mədəni inkişaf . 286
2. Azərbaycan “yenidənqurma” şəraitində.
Milli münasibətlərin kəskinləşməsi. 289
3. Güney Azərbaycanı İran İslam inqilabı
və ondan sonrakı dövrdə . 292

XIX fəsil. MÜSTƏQİL AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
I BƏND: Dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması.
Azərbaycan müstəqilliyin ilk illərində (1991-1993-cü illər)
1. Qondarma “Dağlıq Qarabağ” məsələsi
və onun Azərbaycanın ictimai-siyasi durumuna təsiri . 295
2. Dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması.
Azərbaycan müstəqilliyin ilk illərində . 299
II BƏND: Milli dövlətçiliyin qorunub möhkəmləndirilməsi
uğrunda mübarizə (1993-1995-ci illər)
1. Milli qurtuluş. Heydər Əliyevin yenidən Azərbaycan rəhbərliyinə
gətirilməsi. Milli dövlətçiliyə qarşı qəsdlərin qarşısının alınması. 304
2. Azərbaycan Respublikasının yeni neft strategiyası. “Əsrin
müqaviləsinin” imzalanması. . 308
III BƏND: Azərbaycan dünyavi, hüquqi, demokratik vətəndaş
cəmiyyəti qurmaq yolunda (90-cı illərin ikinci yarısı-XXI əsrin
əvvəli)
1. Müstəqil Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
qəbul edilməsi . 311
2. Azərbaycanda sosial-iqtisadi və mədəni dirçəliş. 315
3. Xarici siyasət. 319
4. Azərbaycan XXI əsrin əvvəllərində . 320
5. Müstəqil Azərbaycan Respublikası . 325
dünya birliyində . 325

NƏTİCƏ . 330

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI . 331

8

GİRİŞ

Azərbaycan Yer kürəsinin ən qədim tarixə və maddi-mədəni
irsə malik olan məskənlərindən biridir. Arxeoloji qazıntılar nəticə-
sində əldə edilən müxtəlif maddi–mədəni abidələrin, yazılı qaynaq-
ların, müxtəlif dövrlərdə dünya alimlərinin və tarixçilərinin yazdıq-
ları əsərlərdə Azərbaycan haqqında deyilənlərin müqayisəli şəkildə
öyrənilməsi Azərbaycan tarixinin daha əsaslı şəkildə və daha dərin-
dən işıqlandırılmasına imkan verir.
Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın qədim tarixi üzrə
tədqiqat işi aparılarkən bu dövrə birtərəfli yanaşılırdı. Belə ki, Azər-
baycanın qədim dövlətləri olan Manna, Atropatena, Albaniya tarixi,
ərazilərimizdə yaşayan qədim sakinlərin etnik tərkibi, etnogenezi,
sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni tarixi arxa plana çəkilirdi və lazı-
mınca işıqlandırılmırdı. Lakin bütün qeyri-müəyyənliklərə, çətin-
liklərə baxmayaraq, Azərbaycanın tarixi qədimliyi, xalqının etnoge-
nezi konsepsiyası müəyyən şəkildə oyrənilərək, ümumiləşdirilərək
tarix elmimizdə öz əksini tapmışdır.
Dərslikdə sasanilərin və ərəblərin Ön Asiyada hakimiyyət
uğrunda apardıqları döyüşlərin nəticəsində Azərbaycan ərazisində
baş verən tarixi proseslər, Ərəb Xilafətinin zəiflədiyi dövrdə yara-
nan Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixi, Böyük Səlcuq imperi-
yasının tərkibində, sonra isə Atabəylər dövlətinin hakimiyyəti altın-
da dövrün ictimai, iqtisadi, mədəni və maddi həyatı geniş şərh edil-
mişdir. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində cərəyan edən dil, din, əra-
zi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində türkdilli Azər-
baycan xalqının və dilinin formalaşması prosesi başa çatır. XIII əsr-
də monqol əsarəti və onun nəticələri, XIV əsrdə Azərbaycanın iki
qüdrətli sərkərdənin-Teymurun və Toxtamışın müharibə meydanına
çevrilməsi, XV əsrdə Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətlərinin
yaranması və süqutu tarixi öz əksini tapmışdır. Şah İsmayıl Xətainin
qurduğu Səfəvilər dövlətinin Azərbaycanın tarixində müstəsna yeri
işıqlandırılır, belə ki, tariximizdə ilk dəfə olaraq ölkəmizin şimal və

9
cənub əraziləri Azərbaycan dövlətinin sərhədləri daxilində birləş-
dirilir, Azərbaycan dili dövlət dili səviyyəsinə qaldırılır. XVIII əsrin
ortalarında bir-biri ilə rəqabət aparan müstəqil xanlıqların meydana
gəlməsi, İran və Rusiyanın Azərbaycana qarşı qəsbkar niyyətləri,
xalqımızın xarici işğalçılara qarşı azadlıq mübarizəsi, eləcə də bu
dövrün ictimai-iqtisadi, mədəni həyatı ətraflı şərh olumuşdur. XIX
əsrin əvvəllərindən Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən
istilası, xalqın ona qarşı mübarizəsi, dövrün sosial-iqtisadi, siyasi və
mədəni tarixi araşdırılır. Bu dövrdə kapitalist münasibətlərinin
inkişafı ilə əlaqədar sənayedə və kənd təsər-rüfatında baş verən
dəyişikliklər, ictimai-siyasi hadisələr, bir millət kimi xalqımızın
təşəkkül tapması, milli şüurun yüksəlişi kitabda öz əksini tapmışdır.
XX əsr isə tarixdə xalqımızın milli-azadlıq mübarizəsinin
yüksəlişi, milli-siyasi təşkilatların daha da fəallaşması, mənfur çar
imperiyası süquta uğradıqdan sonra milli dövlətimiz olan Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti ilə yadda qalmışdır. Bu
dövr həm də Sovet hakimiyyətinin qurulması, sənayeləşdirmə və
kollektivləşdirmə, idarəetmədə zorakılıq, inzibati-amirlik sistemi,
kommunist rejimi dövrü kimi də yadda qalmışdır.
XX əsr Azərbaycana ikinci dəfə müstəqillik əldə etmək şan-
sını da verdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin və onun davamçısı olan
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin xidmətləri
sayəsində milli dövlətçiliyimizin yaradılması, qorunması, məhkəm-
ləndirilməsi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı, Azərbaycanın dünya
birliyinin üzvü olaraq tanınması, bu regionda söz sahibi olması
dərslikdə ardıcıllıqla şərh olunmuşdur.
Təqdim olunan dərsliyin əsas məqsədi Azərbaycan tarixini
ümumiləşdirərək yığcam, lakonik, lakin dolğun, sadə və anlaşıqlı
dildə izahını verməkdir. Ali məktərlər üçün nəzərdə tutulan “Azər-
baycan tarixi” adlı dərslik ali məktəb müəllimləri, bakalavr və ma-
gistr pillələrində bütün ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr üçün töv-
siyə edilir.

10

I FƏSİL
AZƏRBAYCANDA
İBTİDAİ-İCMA CƏMİYYƏTİ

Plan:
1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana gəlməsi.
Qədim insan məskənləri. Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və
onun mərhələləri
2. İbtidai icma quruluşunun dağılması.

1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana
gəlməsi. Qədim insan məskənləri.

Azərbaycan dünyanın ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri-
dir. Əlverişli təbii-coğrafi şəraitə, zəngin fauna və flora aləminə,
mülayim iqlimə malik olan Azərbaycan yer kürəsində ibtidai insa-
nın formalaşdığı ərazilərdən biridir. Dünyada ilk insan qalıqları Şər-
qi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmış, 2-3 mln., Azərbaycanda
ibtidai insanın (Qarabağda Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə Zar, Naxçı-
vanda Qazma, Qazaxda Daşsalahlı, Damcılı, Lerikdə Buzeyir mağa-
raları) isə 1,5 mln. il b.ə. yaşadığı müəyyən edilmişdir.
Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və onun mərhələləri.
Bəşər tarixinin inkişafının ilk mərhələsi olan ibtidai-icma cəmiyyəti
şərti olaraq üç dövrə bölünür: Daş dövrü, Tunc dövrü və Dəmir
dövrü. İbtidai icma cəmiyyətinin ilkin mərhələsi olan Daş dövrü öz
növbəsində üç mərhələyə bölünür:
–

Qədim Daş dövrü (Paleolit);
–

Orta Daş dövrü (Mezolit);
–

Yeni Daş dövrü (Neolit).
İbtidai insanın Qədim Daş dövrü-Paleolit 3 mərhələyə bölü-
nür: Alt Paleolit, Orta Paleolit və Üst Paleolit. Alt Paleolit ilk insan
tipinin yaranmasından başlayaraq 100 min il bundan əvvələ qədər
davam etmişdir. Bu dövr Qarabağın Quruçay vadisində, Füzuli

11
şəhəri yaxınlığında Azıx mağarasında tapılmış maddi nümunələr
əsasında öyrənilmişdir. İbtidai insanlar mənimsəmə təsərrüfatı ilə –
yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olublar, kiçik qrup, dəstə halında
olaraq insan “sürüsü” və ya ulu icmada birləşiblər. Ulu icma kor-
təbii şəkildə, təbiət hadisələri qarşısında aciz qalmamaq məcburiy-
yətindən yaranmışdır. Əmək alətlərinin düzəldilməsi və oddan isti-
fadə insanların heyvan aləmindən ayrılmasını sürətləndirdi. Azıx
mağarasında 700 min il b.ə. aid olan ocaq izləri tapılmışdır. Azıx
mağarasında 1968-ci ildə ibtidai insanın alt çənə sümüyünün qalığı
tapılmışdır-bu dünyada 4-cü tapıntıdır, Azıxantrop, yəni “Azıx
adam” adlanır və 350-400 min b.ə. yaşamışlar. Azıx mağarasında
tikili qalığı, müəyyən işarələr cızılmış ayı kəllələri tapılmışdır. Bu
sadə dini ayinlərin və totemlərin (heyvanlara inam) yaranması ilə
bağlıdır. Alt Paleolit dövrünün sonunda əmək alətləri: çaxmaqdaşı,
bazalt və obsidiandan (vulkanik şüşə-dəvəgözü) hazırlanmışdır. (8,
s.22)
Orta Paleolit 100 min il b.ə.-e. ə. 40-cı minilliyə qədər
davam etmişdir. Bu dövr Mustye mədəniyyəti (Fransada yer adıdır.
Orta Paleolit əmək alətləri ilk burada tapılmışdır) dövrü adlanır.
Qədim insanlar daha geniş əraziyə yayılmışlar: Kiçik Qafqazın
cənub-şərq yamacında, Naxçıvan (Qazma), Qarabağ (Tağlar), Qa-
zax (Damcılı) bölgələrində məskən salmışlar. (9, s.12). Yeni insan
tipi-neandertal adamı yaranmışdır (Almaniyada yer adı). Ovçuluqla,
yem toplamaqla məşğul olurdular, axirət dünyasına inam ilk dəfə bu
dövrdə yaranmışdır. Ovsun, heyvanlara (totemlərə), təbiət qüvvə-
lərinə inamla bağlı dini təsəvvür formaları meydana gəlmişdir. Ulu
icma yavaş-yavaş sıradan çıxmış, qəbilə icması yaranmağa başla-
mışdır.