Kitabi-Dədə Qorqud

Görkəmli folklorşünas Məhəmmədhüseyn Təhmasib də vaxtilə tədqiqatlarında “Dədə Qorqud” Təpəgözünün “Odisseya”dakı Polifemdən fərqli və üstün olduğu qənaətinə gəlmişdir. M.H.Təhmasibə görə, Odisseylə Polifem arasında heç bir qohumluq olmadığı halda, Basatla Təpəgöz eyni ailədə böyümüşlər: “Polifemə nisbətən Təpəgöz daha rəzil, daha eybəcərdir. Oğuzun südü ilə, çörəyi ilə böyümüş bu nankor axırda ona bəla kəsilmişdir”. Odissey Polifemlə təsadüfən üz-üzə gəldiyi üçün sadəcə olaraq özünü xilas etmək naminə mübarizə aparmışdır. Basat isə “Qalın Oğuz eli”ni bəladan qurtarmağa görə məqsədli şəkildə Təpəgözlə vuruşa getmiş “Dədə Qorqud” qəhrəmanıdır. Bundan başqa, “Odisseya”da Polifemin yalnız gözləri çıxarılır və nəticədə insanlar keçi dərisi geyib mağaradan qaçaraq xilas olurlarsa, Basat isə qoyun dərisi geyinərək mağaradan çıxandan sonra da mübarizəsini davam etdirir və Təpəgözü öldürənədək vuruşur. M.H.Təhmasibin qənaətinə görə, Odissey Basat olmadığı kimi, Polifem də Təpəgöz deyildir. Buna görə də “Dədə Qorqud”dakı “Təpəgöz boyu” daha mükəmməldir. Professor Əli Sultanlı da “Dədə Qorqud” dastanlarındakı Təpəgöz-Polifem müqayisəsində üstünlüyü Təpəgözə vermişdir.

Книга моего деда Коркута

«Китаби Деде Коркут» (азерб. Kitabi Dədə Qorqud, тур. Dede Korkut Kitabı, туркм. Gorkut-ata) — героический эпос огузов — группы тюркских племен, ушедших под давлением кипчаков из степных равнин Турана на берега Каспийского моря, в Переднюю Азию и до Дуная, и позже участвовавших в этногенезе туркмен, азербайджанцев, турок и гагаузов. Формирование эпоса происходило в XIII- XV веках.

Коркут или Коркыт — легендарный тюркский поэт-песенник и композитор IX века, выходец из степей вдоль реки Сыр-Дарьи. Создатель кобыза, акын, сказитель, покровитель поэтов и музыкантов. Предания о Коркыте встречаются у всех тюркских народов кипчакской и огузской ветви: казахов, туркмен, азербайджанцев, турок, также каракалпаков, гагаузов, татар, башкир и др. У всех этих народов существует также общий народный эпос «Огуз-наме» («Сказание об Огузе»), а словом «„Огуз-наме“» названо каждое из 12 сказаний «Китаби Деде Коркут».

Эпос известен в письменной форме по двум рукописям XVI века — полной Дрезденской и Ватиканской. Дрезденская — «Книга моего деда Коркута на огузском языке» состоит из 12-частей. Ватиканская состоит из 6 частей. Дрезденская рукопись была доставлена в Турцию вместе с сокровищницей наместника Османской империи в Ширване в 1978—1985 гг. Осман-паши. И Дрезденская и Ватиканская были переписаны из более древнего источника (рукописи). В Национальной академии наук Азербайджана подготовлена третья рукопись дастана.

До XVIII века научному сообществу об этом эпосе ничего известно не было. Впервые о дастане сообщает в 1770-е годы известный немецкий арабист Якоб Иоган Рейске. История же основного исследования дастана связана с именем Фридриха фон Дитца. Он в 1815 году перевёл на немецкий язык часть дастана — «Басат убивает Тепегёза» и впервые издал с научной информацией. С этого времени «Китаби Деде Коркут» превратился в объект исследования в мировой тюркологии и, будучи переведён на различные языки, был издан в Москве, Берлине, Хельсинки, Лондоне, Цюрихе, Техасе, Тегеране, Тебризе, Ашхабаде, Анкаре и Стамбуле.

Т. Нелькеде на основе Дрезденской рукописи дал в печать «Китаби Деде Коркут». В. В. Бартольд в 1894-1904 гг. перевёл и напечатал на русском языке 4 части произведения. Он в 1922 году закончил полный перевод произведения и сдал на печать в Баку (под редакцией Г. Араслы и М. Тахмасиба) и в Москве (1962). В 1952 году Э.Росии в Ватикане на основе Ватиканской рукописи дал в печать произведение на итальянском языке. «Китаби Деде Коркут» в Турции в первый раз был напечатан в 1916 году Килисли Рифетом, а в Азербайджане в 1939 году под редакцией академика Гамида Араслы. Потом был переведён на французский, персидский и напечатан в Англии, Швейцарии, США и в Иране. Одна копия дрезденской рукописи — «Книга моего деда Коркута» в августе 1972 года была передана в Баку в Национальную Академию Наук Азербайджана.

Героический эпос «Китаби деде Коркут» («Книга моеro деда Коркута») относится к XIII-XV векам и является итогом длительного развития устной народной поэзии. По своему идейно-тематическому и художественному богатству, по языковым особенностям, этот замечательный эпос выходит далеко за рамки литературных произведений тюркского мира. Именно поэтому ещё с начала XIX века эпос привлекал внимание зарубежных ученых, которые ставили его в один ряд с народными сказаниями, снискавшими всемирную славу.

Исследованием и изданием дастана занимались такие русские учёные, как В.В. Бартольд, А.Н. Кононов, В.М. Жирмунский, азербайджанские учёные Гамид Араслы, А. Демирчизаде, М.Г. Тахмасиб, М. Сеидов, турецкие учёные Муаллим Рифат, Орхан Шаиг, Магеррам Эркин и др.

«Китаби Деде Коркут» охватывает доисламский период и период в XI-XII веках. В первой половине XI века значительная часть огузов под предводительством султанов из рода Сельджуков захватила Иран, южную часть Закавказья и почти всю Малую Азию. Основные действия в произведении происходят в Дербенте, Барде, Гяндже, Карабахе, Дерешаме, Алиндже, Карадахе, Шаруре (в эпосе — «Шерюгюз»), окрестностях озера Севан (в эпосе -«Гэкче-дениз»), на горе Гарачухур, в окрестностях Шабрана (в эпосе «Шаберан»). В романе одним из главных героев является Деде Коркут. Он выходец из племени Байатских огузов и решает проблемы местных огузов и является вестником из будущего. В романе наряду с Деде Коркутом даны такие персонажи, как Газан хан, Дирсе хан, годжа Газылыг, Бекил, Байбеджан, Аруз, Гарагуне и молодые люди-Бейрек, Уруз, Басат, Ейнек, Сегрек, Карабудаг, Эмран. Произведение написано в духе героизма. Дастан богат описанием традиций, культуры, этнографической истории тюрок-огузов. Героизм наблюдается даже в персонажах прекрасного пола. Образ матери занимает особое место в произведении. В дастане также особое место уделяется творчеству тогдашних озанов. Является редким носителем народной мудрости, богат пословицами и поговорками.

В 1960-х годах в рамках развернутой Джафаром Багировым компании против «пантюркизма» и «панисламизма» в Советском Азербайджане эпос был подвергнут гонениям. Образ тюркских кочевников, описанных в эпосе, не вписывался в принятую тогда на государственном уровне концепцию автохтонного происхождения азербайджанцев.

«Китаби деде Коркут» состоит из вступления и двенадцати сказаний (песен), каждое из которых имеет самостоятельный сюжет; связывают их некоторые общие персонажи, в частности хан огузов — Баяндур-хан и его главный полководец Салор-Казан со своими богатырями. Сказания объединены под общим названием книги деда Коркута, потому что он выступает как бы автором этих сказаний. Но при анализе можно установить, что они сложены разными озанами (ашугами) и в разное время. Большинство песен отражает патриархально-феодальную кочевую жизнь огузов, проживавших на Кавказе. Упоминаются названия городов, крепостей, рек и озёр сегодняшней Азербайджанской Республики и близлежащих местностей (Гянджа, Барда, Дербент, крепость Алынджа, озеро Гекджа и др.). Вместе с тем ряд эпизодов носит сказочный, мифический характер. Например, в сказании о Тепегёзе (с тюркского — глаз на лбу, аналогия с киклопом) говорится о человеке-чудовище, рождённом пери, который съедает в день «двух человек и пять тысяч баранов». В иных эпизодах прослеживаются фантастические мотивы азербайджанских народных сказок. Эпос, сложившийся окончательно на территории Азербайджана, дошёл до нас в рукописях XVI века.

Первое сказание повествует о том, как у Дерсе-хана после долгих молитв и богоугодных деянии рождается сын, необычайно сильный и одаренный. Коркут дает ему имя Бугач (бык). Джигиты завидуют Бугачу и рассказывают отцу разные небылицы о его любимом сыне. Дерсе-хан, разгневавшись, смертельно ранит Бугача. Далее говорится о силе материнской любви: материнское молоко, смешанное с соком горного цветка, спасает юношу.

О разграблении дома Салор-Казана врагами и о доблестях Чёрного пастуха (Гараджа-чабана), отстаивавшего честь и добро хана, говорится во втором сказании. Иноземцы напали на владения Салор-Казана. Воспользовавшись отсутствием хана, захватчики разорили его дом, обратили в рабство его жену, сына Уруза и других детей, пленили триста джигитов. Не довольствуясь этим, они хотели захватить ещё из загона десять тысяч ханских овец. Шестьсот всадников нападают на Чёрного пастуха — их пастыря. Он один защищает стадо хозяина. В сказании говорится об этом героическом сражении. Чёрный пастух заложил камень в пращу и пустил его во врагов; бросая один камень, он сокрушал двоих или троих; бросая два камня, сокрушал троих или четверых. У гяуров от страха потемнело в глазах; Чёрный пастух каменьями из пращи повалил на землю триста гяуров… Глаза гяуров от страха потухли, мир земной перед ними покрылся мраком. В сказании восторженно описывается любовь Казан-хана к старой матери, ради которой он готов пожертвовать всеми благами мира. В благородстве и сыновней преданности не уступает отцу и сын Казан-хана Уруз.

Третье сказание посвящено приключениям Бамси-Бейрека, сына Бай-Буры, преодолевающего препятствия на пути к сватовству к дочери Бай-Биджан-бека Бану-Чичек. Четвёртое сказание повествует о том, как Уруз — сын Казана был взят в плен и как огузские беки после кровопролитных боев освободили его.

Оригинально по своему содержанию пятое сказание о Домруле. Герой ищет человека, который путем самопожертвования спас бы ему жизнь. Никто — ни отец, ни мать — не желают умирать за сына, только жена его проявляет готовность пожертвовать собой. О приключениях джигита Кан-Турали в борьбе за прекрасную Сельджан-хатун — дочь трапезундского тагавора (князя) — рассказывается в шестом сказании. В седьмом мы знакомимся с подвигом джигита Иекенка, освободившего своего отца Казылык-Коджи из плена. Восьмое сказание посвящено приключениям Бисата, сына Аруз-Коджи, вскормленного львом. Тут рассказывается, как Бисат одолел Тепегёза, чудовищного одноглазого великана, и спас от гибели огузов.

В девятом сказании Имран сын Бекиля одерживает победу над врагами, которые хотели вероломно воспользоваться тем, что Бекиль, бесстрашный пограничник хана, сломал ногу на охоте. О джигите Секреке, спасшем брата из плена, повествует десятое сказание. Одиннадцатое гласит о том, как Салор-Казан был взят в плен и как сын Уруз освободил его. Наконец, в последнем, двенадцатом, сказании речь идет о межплеменных раздорах: внешние огузы во главе с Аруз-беком поднялись против внутренних огузов, убили храброго Бейрека. Казан-хан подавил этот мятеж и положил конец раздорам между огузами.

Во всех сказаниях, кроме пятого и шестого, почти все действующие лица повторяются. Пятое и восьмое оказания находят параллели в древнегреческой литературе (девятая книга «Одиссеи» Гомера — одноглазый циклоп-людоед Полифем; «Алкеста» Еврипида). «Китаби деде Коркут» изображает прежде всего быт кочевых огузов, живших на территории нынешней Азербайджанской Республики в X-XI вв. Но Вместе с тем здесь нашли отражение мотивы более ранних народных преданий, сохранившие элементы до исламского эпоса с характерной романтизацией женщины, материнского авторитета, семейных и родовых связей и т. п.

Даже предельно краткое и беглое изложение событий, положенных в основу сказаний, позволяет убедиться в том, что идейно-тематическое содержание эпоса тесно связано с периодом разложения патриархально-племенного кочевого строя и усилением феодальных отношений. Социальные и нравственные особенности двух эпох причудливо смешались и образовали своеобразный тип эпического богатыря. В нём соединяются патриархальные и феодальные добродетели. Центральное место в эпосе занимает идея патриотизма, которая проявляется в героическом сопротивлении внутренним и внешним врагам, в богатырских подвигах. Патриотическое чувство органически связано с героизмом и самоотверженностью, которые воспеваются почти во всех сказаниях. Особую храбрость проявляют богатыри Уруз сын Казана, Имран сын Бекиля, Иекенк и Секрек. Их сила и неустрашимость сочетаются с благородством, с уважением к старшим, особенно к матери, к женщине. Характерно, что никогда герои эпоса не нападают на другие племена, они всегда защищаются, а если отправляются в поход, то лишь для того, чтобы отомстить за обиды, нанесенные врагом.

Не только мужчины, но и женщины строго дорожат честью племени. Вот враги разграбили дом Казан-хана, пленили его большую семью со всеми слугами и домочадцами, в числе которых сорок стройных дев. Вражеский царь Шюкли, чтобы нанести Казан-хану нестерпимую обиду, приказывает привести жену его Бурла-хатун на пир. Когда посыльный царя приходит к девушкам и спрашивает, кто из них жена Казана, все сорок хором отвечают: «Я». Тогда, чтобы обнаружить Бурла-хатун, царь Шюкли велит привести сына Казан-хана Уруза, подвесить на крюк, изжарить его и мясо подать пленницам; кто не станет есть, та и будет жена Казана. Мать Уруза в отчаянии. Она опрашивает сына, что делать. Вкусить плоть родного сына или идти на поругание к врагу? Уруз и слышать не хочет о позоре матери: «Пускай жарят мое мясо; пока девушки будут есть один кусок-ты съешь два, лишь бы гяуры тебя не узнали. Берегись!» — восклицает он.

Гараджа-чабан (Черный пастух) из второго сказания, повествующего о разграблении дома Салор-Казана, как отважный и честный джигит самоотверженно борется с коварными врагами Казана, защищает его стадо, казну, помогает ему победить неприятеля. Перед нами сложный образ, в котором общечеловеческие, гуманистические начала предстают в обличии феодальной морали. Пастух со всеми реалиями его быта-собакой, дубиной, бараньей шапкой — описан «как живой». Он защищает честь и дом своего господина, которого превосходит и силой, и доблестью, и благородством, и великодушием.

В «Китаби деде Коркут» отражены картины хозяйственной и военной жизни, нравы и обычаи, думы и чаяния народа в эпоху патриархально-феодальных отношений. Но это произведение не историческое, а в полном смысле этого слова поэтическое, тесно связанное по своей художественной структуре с богатейшим народным творчеством. «Китаби деде Коркут», как и большинство былинно-сказочных эпических памятников азербайджанского народа, написана ритмизованной прозой, в которую вкраплены стихотворные фрагменты, большей частью лирического характера. Язык эпоса богат по лексическому составу, очевидно, сказители чувствовали все его тонкости. Высоко и поэтическое мастерство певцов (озанов). Стихотворные диалоги образны; сравнения, звукопись усиливают их художественное воздействие. Вот, например, с какими словами обращается Дерсе-хан к своей жене:

Приди сюда, счастье моей головы, опора моего жилища;
Ростом подобная прекрасно выросшему кипарису;
Ты, чьи черные волосы обвиваются вокруг лодыжек,
Чьи сросшиеся брови подобны натянутому луку,
Чьи уста тесны для пары миндалин,
Чьи алые щеки подобны осенним яблокам…
В одной песне румяные девичьи щеки уподобляются «каплям крови, павшим на снег». Не чужд эпосу и сочный народный юмор. Безумный Карчар убивает всех, кто сватает его сестру, девицу Бану-Чичек. От Бейрека он требует в качестве калыма по тысяче жеребцов, верблюдов и баранов, не видавших самки, тысячу бесхвостых и беззубых псов да тысячу черных блох. Деде Коркут помогает Бейреку найти самое трудное-тысячу блох. При сдаче калыма деде Коркут говорит Карчару: «Блоха-страшный зверь, я собрал их всех в одном месте; войди, жирных возьми, тощих оставь». Карчар входит, тысячи голодных блох жадно на него набрасываются, и он едва опасается бегством, бросившись в воду по совету деде Коркута.

По-народному лукаво и мудро герои эпоса высмеивают жадность, тупоумие, варварство. Вот пример. Казан-хан в плену трапезундского тагавора; жена тагавора хочет посмотреть на него, узнать, что он за человек. Она не без насмешки спрашивает Казана, томящегося в колодце: «Казан-бек, как ты себя чувствуешь. Что ты теперь ешь, что пьешь, на чём ездишь?» Казан отвечает: «Когда вы даете пищу вашим покойникам, я беру её из их рук, на проворных покойников сажусь верхом, ленивых веду за повод». Жена тагавора умоляет Казана: «Ради твоей веры, Казан-бек! У меня умерла семилетняя дочь, сделай милость, не езди на ней». «Среди ваших покойников проворнее её нет, я всегда на ней езжу», — отвечает Казан-хан, и испуганная жена тагавора просит мужа выпустить из колодца пленника, дабы он не сломал хребет их умершей дочери.

Разумеется, юмор этот, по современным понятиям, жесток, но самая его натуральность составляет одну из типичных стилевых особенностей эпоса. «Китаби деде Коркут» описывает суровые времена, которые отличались первозданной цельностью и в дурных своих свойствах, и я привлекательных. Люди беспрерывно воевали, не дорожили жизнью, веселились и любили, гневались и жертвовали собой с легкостью, которая теперь кажется сказочной, мифической. Между тем для них она была в известной мере нормой.

Оригинал ранней рукописи «Китаби деде Коркут», попавшей в Дрезден в 1815 г., привлёк внимание востоковеда Дица. Он переписал рукопись, сдал в Берлинскую библиотеку, а текст издал вместе с переводом одного из сказаний («О Тепегёзе») на немецкий язык. Два списка оригинала «Китаби деде Коркут» были найдены в Дрездене и в Ватикане;, оригинал эпоса несколько раз был издан в Турции. В России и за рубежом изучением эпоса занимались виднейшие востоковеды. Много нового внесли в изучение эпоса и азербайджанские учёные Г. Араслы и М. Тахмасиб.

Книга моего деда Коркута XI в.

Краткое содержание эпоса

Первая поэма. Песнь о Бугач-хане, сыне Дирсе-хана

Байындыр-хан по давно установившейся среди огузов традиции устроил пир для беков. При этом он приказал поставить белые шатры для тех, у кого есть сыновья, красные для тех, у кого нет сыновей, но есть дочь, и чёрные шатры для бездетных беков. Чтобы сильнее унизить последних, он велел подавать им пищу из мяса чёрного барана и посадить их на чёрный войлок.

Так поступили с видным беком Дирсе-ханом, который прибыл со своей дружиной на церемонию. Он в гневе покинул ставку Байындыр-хана. Дома по совету жены Дирсе-хан устроил пир, накормил голодающих, раздал щедрую милостыню, вымаливая таким образом у Бога сына. У него родился сын, которого стали воспитывать так, как было принято у знати. В пятнадцатилетнем возрасте, играя со своими сверстниками, он вдруг увидел свирепого ханского быка, которого вели на площадь. Его товарищи бросили игру и спрятались. Но смелый юноша ударом кулака заставил отступить бросившегося на него разъярённого быка, а затем отрезал ему голову. При бурном восторге огузских беков Коркут нарёк его именем Бугач (Бык). По огузской традиции отец выделил сыну наследство и дал ему бекство. Однако дружинники Дирсе-хана, завидуя смелости юноши и власти, которой он достиг, начали плести вокруг него интриги. Кончилось тем, что Дирсе-хан на охоте смертельно ранил своего Бугача. Мать с трепетом ждала возвращения сына из первого выезда на охоту; готовилась даже, по обычаю огузов, устроить пир по этому случаю. Встретив одного лишь мужа, она бросилась к нему с расспросами и упрёками. Не получив ответа, она взяла своих сорок девушек-воительниц и отправилась искать сына.

Юноша лежал в крови, еле отгоняя от себя стервятников. Появился Хызыр и предупредил его, что лекарством от ран может быть сок горных цветов, смешанный с молоком матери, и тут же исчез. Приехала мать, увезла сына, вылечила, но все это держала в тайне от мужа. Юноша окончательно выздоровел. Тем временем сорок дружинников Дирсе решили покончить с самим ханом: сговорились связать его и передать в руки врагов. Узнав об этом, жена хана обратилась к сыну, рассказала ему о случившемся и попросила выручить отца. Бугач отправился один навстречу злоумышленникам и настиг их на стоянке. Дирсе-хан не узнал сына, попросил у изменников разрешения вступить в бой с юношей, с тем чтобы в случае победы они освободили его. Те согласились. Но юноша вступил в бой с сорока изменниками, часть из них убил, часть взял в плен, а отца освободил. Бугач-хан получил бекство от Байындыр-хана, а Коркут сложил о нем поэму-огузнаме.

Третья поэма. Песнь о Бамсы-Бейреке, сыне Кам-Буры

Увидев сыновей беков, несущих службу на приёме у Байындыр-хана, Кам-Бура-бек сильно загрустил: ведь у него не было сына. Присутствующие на пиру помолились Богу, чтобы он ниспослал ему сына. Тут же другой бек сказал о своём желании иметь дочь. Беки помолились и за него. При этом оба бека условились поженить своих будущих детей. И вот у Кам-Бура родился сын, которого назвали Бамсы-Бейрек.

Мальчик быстро рос и мужал. В пятнадцать лет он стал богатырём, Однажды со своими сверстниками он отправился на охоту. К нему обратились купцы с жалобой на разбойников. Юноша разгромил отряд разбойников и вернул купцам товары.

Примечательно в этом эпизоде то, что юноша, проявив геройство, обрёл право на инициацию по древнейшему обычаю огузов.
Охотясь в другой раз, Бамсы-Бейрек заметил в степи шатры, которые принадлежали помолвленной с ним сверстнице. Деде-Коркут был послан сватом. Сыграли свадьбу, но в первую же брачную ночь правитель крепости Байбурд напал на ставку юноши и увёл его в плен. Семнадцать лет Бамсы-Бейрек провёл в темнице. Тем временем распустили слух о его смерти, а жену вынудили согласиться на брак с другим молодым беком. Дав согласие, она, однако, отправила купцов на поиски мужа. Последние смогли сообщить Бамсы-Бейреку о случившемся. Бамсы-Бейреку удалось бежать. Недалеко от темницы он обнаружил своего коня и пустился в путь. По дороге встретил певца, который шёл на свадьбу, обменяв своего коня на музыкальный инструмент, он пришёл на свадьбу, притворившись юродивым. Своими выходками Бейрек начал забавлять людей, а потом принял участие в состязаниях по стрельбе из лука и вышел победителем. Его выходки понравились Казану. Последний назначил Бейрека беком свадьбы. Пользуясь этим, Бейрек отправился на женскую половину и потребовал, чтобы невеста станцевала для него. Увидев свой перстень на ее пальце, он открылся жене. Свадьба расстроилась. В финале Бейрек нападает на крепость Байбурд и освобождает тридцать девять своих соратников.

Пятая поэма. Песнь об удалом Думруле, сыне Духа-Коджи

Некий Делю Думрул, сын Духа-коджи, построил мост над безводным руслом реки и взимал по тридцать три деньги с тех, кто проходил по мосту, и по сорок — с тех, кто не проходил по нему. Он похвалялся, что нет и не было человека, равного ему по силе. Однажды у моста остановилось кочевье. И был среди пришельцев больной джигит, который вскоре скончался. Поднялся плач по нему. Прискакал к кочевью Делю Думрул и спросил, кто убийца джигита. Узнав, что юношу лишил жизни «краснокрылый Азраил», он расспросил о нем и потребовал от Бога, чтобы тот послал к нему Азраила помериться с ним силой. Он хотел наказать его так, чтобы тот больше не осмеливался лишать молодых людей жизни.

Богу не понравилась дерзость Делю Думрула, и он приказал Азраилу отнять у Делю жизнь. Как-то Делю Думрул сидел со своими сорока джигитами и распивал вино. Вдруг появился Азраил. Вне себя от ярости, бек заорал на него, вопрошая, как это он, такой безобразный, явился к нему без предупреждения. Узнав, что перед ним Азраил, Делю Думрул приказал запереть двери и бросился на него с мечом. Азраил, превратившись в голубя, выпорхнул в окошко. Это ещё больше распалило Делю Думрула. Он взял своего орла и поскакал за Азраилом. Убив пару голубей, он вернулся домой. И здесь перед ним вновь предстал Азраил. Испуганный конь свалил своего седока. Тут же Азраил сел Делю на грудь и готов был лишить его жизни. На мольбу Делю Думрула пощадить его Азраил ответил, что он всего лишь посланник всемогущего Бога, только Бог дарует и отбирает жизнь. И это было откровением для Делю Думрула. Он попросил Бога сохранить ему жизнь за то, что покорился. Бог велел Азраилу оставить его в живых, однако взамен потребовал жизнь кого-то другого. Делю Думрул отправился к своим престарелым родителям с просьбой, чтобы кто-либо из них пожертвовал собой за него. Родители не согласились. Тогда Делю Думрул попросил Азраила выполнить последнее его желание: зайти с ним к его жене, чтобы отдать распоряжения перед смертью. Прощаясь с женой, Делю Думрул велел ей выйти замуж, чтобы дети не росли без отца. Жена готова была отдать жизнь за него. Бог, однако, не принял ее душу, а велел Азраилу лишить жизни родителей Делю Думрула, верным же супругам обещал по сто сорок лет жизни.

Шестая поэма. Песнь о Кан-Туралы, сыне Канглы-Коджи

В век огузов жил мудрый муж по имени Канглы-коджа. Задумал он женить своего сына Кан-Туралы, а тот предъявил необычные требования к невесте: она должна вставать с постели раньше, чем муж, седлать коня и садиться на него раньше, чем муж, и прежде чем муж нападёт на гяуров, она должна напасть на них и принести их головы. Канглы-коджа предложил сыну самому искать себе невесту. Юноша объездил весь огузский мир, но тщетно: он не обнаружил невесты по своему вкусу. Тогда на поиски отправился его отец вместе со старейшинами, и тоже безрезультатно. И вот старики решили отправиться в Трапезунд, у правителя которого была красавица дочь богатырского сложения, способная натянуть двойной лук. Отец девушки объявил, что выдаст дочь за того, кто сумеет одолеть трёх зверей: льва, чёрного быка и чёрного верблюда.

Услышав о таких страшных условиях, Канглы-коджа решил все это рассказать сыну. «Если он найдёт в себе достаточно мужества, то пусть претендует на руку девушки, если нет, то пусть удовлетворится девушкой из огузов», — подумал он.

Кан-Туралы не испугали эти условия. В сопровождении сорока соратников он отправился в Трапезунд и был принят с почестями. Юноша победил зверей. Сыграли свадьбу, но жених решил немедленно вернуться домой и сыграть свадьбу по своим обычаям и только тогда соединиться с возлюбленной.
По дороге домой Кан-Туралы решил отдохнуть. Выбрали подходящее место. Юноша заснул. Сельджан-хатун, невеста Кан-Туралы, опасаясь коварства со стороны отца, надела на себя доспехи и стала наблюдать за дорогой, пока жених спал. Ее опасения оправдались. Правитель Трапезунда решил вернуть обратно свою дочь и отправил большой отряд следом за Кан-Туралы. Сельджан-хатун быстро разбудила жениха, и они вступили в бой, во время которого она потеряла Кан-Туралы из виду. Девушка нашла его пешего и раненного в глаз. Запёкшаяся кровь ослепила его. Они вдвоём бросились на гяуров и истребили всех. По окончании боя Сельджан-хатун посадила на коня раненого жениха и отправилась в дальнейший путь. По дороге Кан-Туралы, боясь опозорить себя тем, что спасся благодаря помощи женщины, решил расправиться с Сельджан-хатун. Она, обиженная нападением жениха, приняла бой и чуть не убила его. Затем состоялось примирение. Кан-Туралы понял, что нашёл такую девушку, которую хотел. Снова сыграли свадьбу.

Восьмая поэма. Песнь о том, как Басат убил Депегеза

Однажды враг напал на огузов. Становище откочевало. В суматохе был обронён младенец Аруз-коджи. Его подобрала львица и вскормила. Через некоторое время огузы вернулись на свою стоянку. Табунщик сообщил, что ежедневно из камышовых зарослей появляется какое-то существо, которое ходит, как человек, поражает коней и сосёт кровь. Аруз узнал в нем своего пропавшего сына, взял его домой, но он то и дело уходил в логово льва. Наконец Деде-Коркут внушил ему, что он человек и ему следует быть с людьми, ездить на скакунах, и дал ему имя Басат.

В другой раз, когда огузы откочевали на летовку, пастух Аруза встретил у источника нескольких пери, поймал одну из них, сошёлся с ней, после чего пери улетела, сообщив пастуху, чтобы тот через год пришёл и забрал у неё свой «залог». Через год, когда огузы снова прикочевали на летовку, пастух обнаружил у того источника яркую блестящую кучу. Прилетела пери, позвала пастуха, передала ему его «залог» и прибавила: «Ты на огузов навлёк гибель».
Пастух стал кидать в кучу камни. Но с каждым ударом она росла. У источника появились огузские беки во главе с Байындыр-ханом. Джигиты начали бить по куче. Но она все росла. Наконец Аруз-коджа коснулся ее шпорами, она лопнула, и из неё вышел мальчик с одним глазом на голове. Аруз взял этого мальчика, принёс к себе домой. Пригласили нескольких кормилиц, но всех он погубил: «Раз потянул грудь, взял все молоко, до капли; другой раз потянул, взял у неё всю кровь; третий раз потянул, взял ее душу». Тогда стали кормить его овечьим молоком. Он рос быстро и стал нападать на детей. Как Аруз ни наказывал его, ничего не помогало. Наконец выгнали Депегеза из дому.

Появилась мать-пери, надела ему на палец перстень. Вышел Депегез за пределы огузского стана, поднялся на высокую гору и сделался разбойником. Он нападал на стада, на людей и всех пожирал. Никто не мог сравниться с ним. Все видные огузские беки, в том числе и всемогущий Казан, потерпели от него поражение. Тогда решили отправить к нему Деде-Коркута для переговоров. Депегез потребовал по шестьдесят человек ежедневно на съедение. Сошлись на том, что огузы будут давать ему по два человека и по пятьсот баранов в день и приставят к нему двух поваров, которые будут готовить ему пищу. Огузы отбирали людей поочерёдно из каждой семьи. У одной старухи было два сына. Одного забрали, когда же очередь дошла до второго, она взмолилась. Посоветовали ей обратиться к Басату, сыну Аруз-коджи, который славился как богатырь. Басат согласился вступить в единоборство с людоедом, но при первой же попытке сразиться с ним был схвачен, заключён в пещеру и передан в руки поваров. Когда людоед спал, повара указали на единственное его уязвимое место — глаз. Басат накалил вертел и ослепил им Депегеза. Разъярённый людоед, чтобы поймать и наказать врага, встал у входа пещеры; выпуская баранов, он проверял каждого из них, но Басату удалось выбраться из пещеры в шкуре барана. Депегез ещё трижды пытался побороть врага (посредством волшебного перстня, заколдованного купола, в который он помещал Басата, и волшебного меча), но тщетно. Наконец Басат убил людоеда его же волшебным мечом.

Пересказал Х. Г. Короглы. Источник: Все шедевры мировой литературы в кратком изложении. Сюжеты и характеры. Зарубежная литература древних эпох, средневековья и Возрождения / Ред. и сост. В. И. Новиков. — М. : Олимп : ACT, 1997. — 848 с

Kitabi-Dədə Qorqud

«Kitabi-Dədə Qorqud» (“Kitab-i Dədəm Qorqud əla lisan-i taife-i Oğuzan” (Oğuz tayfalarının dilində Dədəm Qorqudun kitabı — Oğuz türk dastanı. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı abidəsidir (XI-XII əsrlər).

Ənənəyə görə, Kitabi Dədə Qorqudda dastanların müəllifliyi Dədə Qorquda aid edilir. Dastanların əsas süjeti on iki boyda əks olunmuşdur.

Kökləri mifoloji dünyagörüşünə gedib çıxan Dədə Qorqud dastanları b.e. XI yüzilliyində «Kitabi-Dədəm Qorqud» adı altında yazıya alınmış, əlimizdə olan nüsxələr isə XVI əsrdə üzü köçürülmüş əlyazmalarıdır. Abidəni ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz süjeti qədim Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərə qida vermişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Təpəgöz obrazı Homerin «Odisseya» dastanındakı Polifem obrazı ilə müqayisədə daha qədimdir. İndiyədək «Kitabi-Dədə Qorqud»un iki əlyazması məlumdur. Bunlardan biri — alman şərqşünası F. fon Dits tərəfindən İstanbuldan Almaniyaya aparılmış və Drezden şəhərinin kitabxanasına bağışlanmış bir müqəddimə və on iki boydan (dastandakı ayrı-ayrı əhvalatlar boy adlanır) ibarət olan Drezden nüsxəsi, o biri isə XX əsrin 50-ci illərində Vatikanda tapılmış bir müqəddimə və altı boydan ibarət nüsxədir. Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutunda «Dədə Qorqud»un dünyada üçüncü əlyazma nüsxəsi hazırlanmışdır.

Dədə Qorqud boylarının əsas mahiyyətini yurdun və xalqın qorunması, xeyir qüvvələri təmsil edən qədim oğuzların yadelli işğalçılara — şər qüvvələrə qarşı ölüm-dirim savaşı, öz əhəmiyyətini indi də itirməyən bir çox əxlaqi-didaktik görüşlər təşkil edir. Keçən yüzilliyin 50-ci illərində sovet totalitar rejiminin ideoloji basqısı altında «Dədə Qorqud» eposu milli ədavəti qızışdıran bir ədəbi abidə kimi qadağan edilmiş, yalnız 60-cı illərin əvvəllərində «bəraət» ala bilmişdir.

Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün abidəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının poetik dili bədii təsvir vasitələri ilə zəngindir. Onlarda xalq dilinin incəliklərindən, atalar sözü, məsəl və idiomatik ifadələrindən bol-bol, məharətlə istifadə olunmuşdur. «Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan türkcəsinin tarixini öyrənmək baxımından zəngin mənbədir.

“DƏDƏ QORQUD DASTANLARI”

Azərbaycan xalqının qədim mədəniyyət abidələrindən biri də “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə məşhur olan qəhrəmanlıq dastanlarıdır. Xalqımızın orta əsrlər həyatında baş vermiş tarixi, mədəni hadisələrin öyrənilməsi üçün çox böyük əhəmiyyətə malik olan bu zəngin xalq yaradıcılığı məhsulu son illərdə böyük bir yanlışlıq nəticəsi olaraq düzgün qiymətləndirilməmiş, hətta Azərbaycan xalqı ilə əlaqəli olmayan zərərli bir əsər kimi qələmə verilmişdi. Tariximizin, ədəbiyyatımızın, dilimizin, folklorumuzun, etnoqrafiyamızın öyrənilməsi üçün çox zəngin bir mənbə olan bu qiymətli abidəni marksizm-leninizm nöqteyinəzərindən elmi, obyektiv bir şəkildə tədqiq etmək alimlərimizin qarşısında duran təxirəsalınmaz şərəfli bir vəzifədir.

Bu canhanşümul abidə hələ keçən əsrin əvvəllərindən başlayaraq məşhur şərqşünasların diqqətini cəlb etmişdir.

Əsərin ilk nüsxəsinə XIX əsrin əvvəllərində Almaniyada Drezden kitabxanasında təsadüf edilmişdir. Həmin kitabxananın kataloqunu tərtib edən Fleyşer əlyazmasının üstündə olan bir qeydə əsaslanaraq əsəri XVI əsr kataloquna daxil etmişdir. 1815 ildə şərqşünas Dits həmin əlyazmasının üzünü çıxardaraq Berlin kitabxanasına gətirmiş və “Təpəgöz” boyunu da alman dilinə tərcüməsilə birlikdə nəşr etmişdir. Dits həmin nəşr münasibətilə yazdığı məqalədə “Təpəgöz” boyunu Homerin “Odisseya”sı ilə müqayisə etmiş, hətta “Odisseya”nın yaradılmasında bu boydan istifadə olunduğunu söyləməklə əsərin çox qədim olması iddiasını irəli sürmüşdür.

Sonra bu abidə böyük rus alimi Bartoldun diqqətini cəlb etmişdir. Bartold 1894 ildə “Записки Восточного Отделения Императорского Русского Общества ” adlı məcmuənin VIII cildində bu əsər haqqında ümumi məlumat vermiş və “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nu ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirmişdir. Akademikin bu təşəbbüsü rus şərqşünasları içərisində böyük maraq oyatmış, həmin məcmuənin sonrakı nömrələrində Tumanski, Divaev, İnostrantsev və daha bir sıra başqa alimlər ciddi elmi-tənqidi məqalələr yazmışlar. Sonrakı illərdə Bartold əsərin daha bir neçə boyunu ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə çapa hazırlanmışdır. Bartoldun həmin bu tərcüməsi 1950 ildə Nizami adına Ədəbiyyat və Dil instututu tərəfindən nəşr edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu abidə haqqında Türkiyə alimləri də tədqiqat aparmışlar. 1916 ildə Kilisli Müəllim Rifət əsəri Berlin nüsxəsi əsasında ərəb əlifbası ilə nəşr etmişdir. Lakin naşir əsərin bir sıra yerlərini oxuya bilməmiş, bəzən təhrif etmiş, bəzən isə doğrudandoğruya oxuya bilmədiyini göstərən xüsusi işarələr qoymuşdur. 1938 ildə yenə də türk alimi Orxan Şaiq Gökyay əsəri yeni əlifbada nəşr etdirmişdir. Eyni ildə əsər latın əlifbası ilə Bakıda nəşr edilmişdir. Son illərdə İtaliya şərqşünası, professor Rossi bu abidənin başqa bir nüsxəsini Vatikan kitabxanasından tapıb, 1952 ildə böyük bir müqəddimə ilə nəşr etmişdir. Bu dastanların belə geniş bir şəkildə nəşr edilməsi bu sahədə müxtəlif xalqlara mənsub alimlər tərəfindən aparılan tədqiqatın da çox geniş bir şəkil almasına səbəb olmuşdur. İlk tədqi90 qatçı Ditsdən başlayaraq son tədqiqatçı Rossiyə qədər bütün alimlər Dədə Qorqudun şəxsiyyəti, dastanların əhəmiyyəti, hadisələrin cərəyan etdiyi zaman və məkan məsələləri, əsərin dili, üslubu və s. haqqında ciddi tədqiqat aparmış, bəzisi yanlış, bəzisi çox doğru nəticələrə gəlmişlər. Bu tədqiqatçılar içərisində diqqəti cəlb edən ilk görkəmli iş akademik Bartold tərəfindən görülmüşdür. Bartold gənc yaşlarından ta ömrünün son günlərinə kimi bu əsər üzərində işləmişdir. Ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə çapa hazırlamış olduğu nüsxəyə yazdığı geniş müqəddiməsində akademik bir daha qəti surətdə elan etmişdir ki, bu dastanların Qafqaz mühitindən başqa bir yerdə yaranmış olduğunu ehtimal etmək mümkün deyildir.

Bartolddan sonra xüsusilə Azərbaycan alimləri tərəfindən aparılan tədqiqat da onun bu fikrinin doğru olduğunu təsdiq etməkdədir. Bu dastanlarda təsvir edilən hadisələr doğurdan da Azərbaycanda cərəyan edir. Burada Gəncənin, Bərdənin, Dərbəndin, Əlincə çayı və Əlincə qalasının, Dərəşam, Göyçə gölü və s. adları çəkilməkdədir. Daha doğru deyilsə, hadisələr Azərbaycan mühitində cərəyan edir. Əsərin qəhrəmanları gürcülər, ermənilər, abxazlarla qonşudurlar. “Dədə Qorqud”un Azərbaycanla bağlı olduğu vaxtilə müxtəlif məqsədlə Azərbaycana gəlmiş alimlərin, səyyahların əsərlərindən də aydın surətdə görünməkdədir. Adam Oleari 1638 ildə Dərbənddə olduğu zaman, azərbaycanlılardan Dədə Qorqud hekayələrini eşitdiyini, Qazan xanın və arvadı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün burada qəbrləri olduğunu qeyd edir. Həmin əsrin ortalarında Şamaxıya gəlmiş səyyah Övliya Çələbi isə öz səyahətnaməsində Dərbənddə Dədə Qorqudun qəbri olduğunu və şirvanlıların bu qəbrə böyük ehtiram bəslədiklərini, hətta, etiqad etdiklərini yazır (Övliya Çələbi. “Səyahətnamə”, I cild, İstanbul; Podrobnoe opisanie puteşestviə v Moskvu i Persiö. M., 1870). Misal üçün, ətraflı təfərrüata girişmədən elə bircə bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, ən yaxını XV-XVI əsrlərdən etibarən “aşıq” ifadəsinin işlənilməsinə baxmayaraq, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında əsas yaradıcı və ifaçı kimi iştirak edən ozan Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi klassiklərimizin əsərlərində olmaqdan başqa, bu gün də yer adlarında və şifahi ədəbiyyat nümunələrimizdə yaşamaqdadır. Məsələn: Qızım, qızım, qız ana! Qızımı verrəm ozana, Ozan axça qazana, Qızım geyə, bəzənə və s. “Dədə Qorqud” kitabında on iki boy (dastan) və bir müqəddimə vardır. Diqqətli tədqiq aydın bir şəkidə göstərir ki, bu dastanlar ayrı-ayrı ozanlar (aşıqlar) tərəfindən ayrı-ayrı vaxtlarda yaradılmış əsərlərdir. Boyların əksəriyyətində bütün dünya xalqlarının qəhrəmanlıq eposlarında olduğu kimi epik qəhrəmanların daxili və xarici düşmənlərə qarşı apardıqları müharibələrdən bəhs olunur. Əsərin əsas boyları, əsasən, X-XI əsrlərlə səsləşir. Lakin, eyni zamanda, burada çox qədim mifologiya ilə əlaqədar mövzular da var ki, bunlar daha çox qədim Qafqaz, eləcə də yunan əsatirini xatırlatmaqdadır. Belə boylara misal olaraq xüsusilə “Dirsə xan oğlu Buğac”, “Qanturalı” və “Təpəgöz” boylarını göstərmək olar. “Dədə Qorqud” dastanları daha çox köçəri patriarxal – qəbilə quruluşunun pozulduğu, feodal münasibətlərinin qüvvətləndiyi əsrlərin məhsuludur. Burada təsvir edilən cəmiyyətin başında xanlar xanı Bayındır xan durur. Lakin boylarda onun yalnız adı çəkilir. Əsərin əsas qəhrəmanı isə Qazan xan və onun ətrafında birləşən bahadırlardır. Eyni zamanda burada “qarğı cida gəzdirən” rəiyyət qəhrəmanlarından, xalq nümayəndələrindən, nökərlərindən, çobanlardan da bəhs edilməkdədir. Əməkçi xalqın nümayəndələri olan Qaraca Çoban çox böyük bir qəhrəmanlıqla düşmən basqınının qarşısını alır, iki qardaşını qurban verərək sürüləri xilas edir. Beləliklə də, əsərin ümumi qəhrəmanı kimi təsvir edilən Qazan xandan daha qüvvətli, daha namuslu göstərilir. Heç bir adı-sanı, mənsəbi, titulu olmayan Dəli Domrul isə mövhumi- dini qüvvələrə, Əzrailə qarşı çıxır, nəticədə bu dastan məhəbbətin ölümə qalib gəlməsi ilə bitir. Burası doğrudur ki, bu qəhrəmanlar və onların təmsil etdikləri tayfa dini görüş etibarı ilə müsəlmandırlar. Hətta dastanlarda onların namaz qıldıqlarından, kilsələri yıxıb məscid tikmələrindən danışılır. Məhəmmədin (s.ə.v.) adı çəkilir və s. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, əsərdə islamiyyət ruhu, misal üçün bu əsrlərdə yaranmış yazılı ədəbiyyat əsərlərinə nisbətən çox zəifdir. Burada hicab, çoxarvadlılıq və s. yoxdur. Hətta alqış və qarğışlar da dini mahiyyət daşımır (Qılıncıma doğranım, oğlum doğmasın, doğarsa on yaşına varmasın, çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin, kölgəlicə ağacın qurumasın və s.). Mübaliğəsiz demək olar ki, əsərdə at, qılınc, qadın və s. islamiyyətlə əlaqədar dini şəxsiyyətlərdən daha qabarıq bir şəkildə müqəddəsləşdirilmişdir. Hələ islamiyyətdən qabaqkı dini görüşlərlə əlaqədar inam və etiqadlar, adət və ənənələr də əsərdə aydın bir şəkildə yaşamaqdadır. Əsərdə təsvir edilən müharibələrin müəyyən hissəsi “kafirlərə” qarşı aparılır. Lakin “kafir” sözü hər yerdə din ayrı düşmən mənasında işlədilmir.

Əsərdəki qəhrəmanlar daxildə öz aralarında müharibələr, döyüşlər apardıqları kimi, xarici basqınlara da qarşı vuruşurlar. Diqqət edilsə, belə vuruşmalardan bəhs edən dastanların əksəriyyətində “kafir” adlanan bu düşmənlər ölkəyə basqın edir, qəhrəmanlar da bunlara qarşı vuruşmaq üçün ayağa qalxırlar (“Qazan xanın evinin yağmalanması”, “Bamsı Beyrək”, “Bəkil oğlu Əmran”, “Uruzun əsir olması” və s.). Qalan dastanlardan “Dirsə xan oğlu Buğacda” qırx namərdin xəyanəti nəticəsində ata ilə oğul arasında salınan ziddiyyətdən, “Dəli Domrul” boyunda ailə-məişət məsələsindən, xüsusilə qadının öz ərinə məhəbbətindən, hətta, Əzrailə qalib gələn qüdrətindən, “Təpəgözdə” xalqın ümumi fəlakətinə səbəb olan qara qüvvələrlə (yemək üçün gündə beş yüz qoyun, iki adam tələb edən Təpəgözə) mübarizədən, “Qanturalı” boyunda “kafirlərdən” qız sevib evlənməkdən, qadın qəhrəmanlığından, son boyda isə bu qəhrəmanların öz aralarında gedən daxili çəkişmələrdən danışılır. Beləliklə, on iki dastandan beşi basqınçılara qarşı mübarizə, beşi əsatir, ailə-məişət məsələsi mövzularına həsr edilmişdir. İki dastanda isə (“Yegnək” və “Segrək”) basqınçılıq əhval-ruhiyyəsi vardır. Lakin bu iki dastanda da düşmən kimi verilən tərəf konkretlikdən çox uzaqdır. Misal üçün “Yegnək” dastanında qəhrəmanların mübarizə apardıqları düşmən tərəfin başçısı “Altmış arşın qaməti” olan “Arşın oğlu Dirəkdir”. Aydındır ki, bu konkret şəxsiyyət deyil, sadəcə ədəbi obrazdır. “Segrək” dastanında isə müharibə Əlincə qalasına qarşı aparılır ki, bu da Azərbaycan ərazisidir.

Ümumiyyətlə, bu dastanlarda xalqın nəcib hissləri və vətənpərvərlik, fədakarlıq, sədaqət, qəhrəmanlıq, mətinlik kimi sifətləri təbliğ edilir. Qaraca Çoban altı yüz düşmən qarşısında mərd dayanır, sürüləri öz sapandı ilə düşməndən qoruyur. Uruz düşmən əlinə düşmüş anasının tanınmaması üçün, dardan asılıb ətinin qiymə-qiymə kəsilməsinə razı olur. Dəli Domrulun qadını ərinin əvəzinə ölümə hazır olduğunu bildirir, Selcan xatun “sağına-soluna qoşa yay çəkərək” sevgilisini ölümdən qurtarır. Qazan ölümə razı olur, lakin xəyanət etmir, düşmənə boyun əymir. Dastanlarda ana məhəbbəti, qardaş məhəbbəti, dostluq, yoldaşlıq kimi nəcib hisslər qabarıq şəkildə verilir. Eyni zamanda əsərdə düşmən başı kəsənə, düşmən qanı tökənə hətta mükafat da verilir. Atalar oğullarını müharibə meydanlarına aparır, öyrədir, düşmən başı gətirməmiş oğullara isə oğul gözü ilə baxmırlar. Belə adamlara hətta, ad da qoyulmur. Bu əhval-ruhiyyəyə bəzən müharibə kultu kimi baxmaq istəyənlər olur. Lakin diqqət edilsə, bu bütün dünya qəhrəmanlıq dastanlarına xas olan bir məsələdir. Belə əhval-ruhiyyəyə malik olmayan dastan hər şeydən əvvəl “qəhrəmanlıq dastanı” olmaz, ümumiyyətlə hər hansı bir dastanda belə əhval-ruhiyyəyə zidd getmək qəhrəmanlıq dastanı janrına zidd getmək deməkdir. Aydındır ki, müharibə əhval-ruhiyyəsi, müharibə qanunları, müharibə adət və ənənələri yaradır. Bu, hər xalqda, hər dövrdə, hər ölkədə belə olmuşdur. Bu əhval-ruhiyyənin kimlərə qarşı olması, başqa sözlə deyilsə, əsərdə təsvir edilən “kafirlərin” kimlərdən ibarət olması məsələsinə isə yuxarıda deyildiyi kimi, diqqət və ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, “Dədə Qorqud” qəhrəmanları bəzən öz aralarında vuruşurlar, bəzən isə konkretlikdən çox uzaq, ümumiləşmiş, fantastikləşmiş, epik obraza çevrilmiş düşmənlərlə vuruşurlar. Bu düşmən bəzən Qıpçaq adlanır, bəzən “Trabzon təkuru”, bəzən isə Təpəgöz olur. …”Dədə Qorqud” dastanlarında təsvir edilən düşmən obrazları, əslində heç də zənn edildiyi qədər barışmaz “dini” və yaxud “milli” düşmən obrazları deyildir. Tarixən məlumdur ki, hələ VI-VII əsrlərdən başlayaraq oğuz-türkmən qəbilələri Azərbaycan ərazisinə gəlir, yerlilərlə qaynayıb qovuşur, doğrudandoğruya Azərbaycan xalqının etnik tərkibinə daxil olurdular. Dastan qəhrəmanları qonşulardan qız sevib evlənirlər, bunlara qız verib qohum olurlar. “Kafirlər” və “Bamsı Beyrək” boylarındakı müharibələr ancaq qız üstündə olur. Göründüyü üzrə, bütün bunlar köçəri feodal-patriarxal mühitin öz daxili məzmunundan doğan hadisələrdir. X-XI əsrlərdə böyük şəhərlərdə, kəndlərdə yaşayan oturaq əhalidən fərqli olaraq köçəri həyat keçirən əhali əsasən maldarlıqla məşğul olduqları üçün sabit məskənə malik deyildilər. Onlar fəsillərə uyğun olaraq tez-tez yerlərini dəyişdilər, qışlağa və yaylağa köçürdülər ki, bu da onların məişət tərzinə təsir etməyə bilməzdi. Düzdür, KDQ dastanlarında oturaq həyatdan da danışılır, üzüm bağları təriflənir, hətta şərabçılıqdan, qəhrəman93 ların şərab içmələrindən danışılır (“Dəli Domrul” boyu). Lakin ümumiyyətlə epos daha çox köçəri-maldar əhali içərisində yaranmış və yaşamışdır. Buna görə də köçəri həyat keçirən yerli tayfaların ruhu, səviyyəsi, adətləri, hətta dünya görüşü daha qabarıq bir şəkildə eposda mühafizə olunmuşdur. Bu vəziyyət bəzilərinə qəribə görünə bilər. Lakin unudulmamalıdır ki, aşıq Ələsgəri yetirən mühit olmadığı kimi, Nizamini yetirən Gəncə mühiti də Qaraca Çobanın yaşadığı mühit deyildi, ola da bilməzdi.

1951 ildə KDQ dastanlarını millət- çilik təbliğ edən pantürkist, panislamist bir abidə adlandıraraq, bu dastanların Azərbaycanla heç bir əlaqəsi olmadığını iddia edirdilər. Bu iddia tamamilə əsassızdır. Məlum olduğu üzrə, panislamizm XIX əsrin sonlarında, pantürkizm isə birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ortaya çıxmış cərəyanlardır. Əsərin dili türk dilində danışan bir sıra xalqlar üçün də tam və yaxud qismən anlaşıqlı olsa da, lüğət tərkibi, frazeologiyası və qrammatik quruluşu etibarilə digər türk dillərinin hamısından daha çox Azərbaycan dili ilə bağlıdır. Elə bunun nəticəsidir ki, abidəni ərəb əlifbası ilə nəşr edən Müəllim Rifət, eləcə də bunu yeni türk əlifbasına kö- çürmüş olan Orxan Şaiq bir sıra sözləri, ifadələri, hətta bütöv cümlələri, fikirləri başa düşə bilməmişlər. Yuxarıda deyildiyi kimi, ya təhrif etmişlər, yaxud da başa düşmədiklərini qeyd etmişlər. Misal üçün, Müəllim Rifət “bələmək” (uşaq bələmək) sözünü “bəlləmək” mənasında başa düşmüşdür. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, türkmənlərdə də bu söz “qundamaqdır”. “Şillə” sözü Türkiyədə heç anlaşılmamış, türkmənlərdə isə bu, “şappatdır”. “Səksənmək” sözü türk alimləri tərəfindən anlaşılmamış, türkmənlər isə bu mə’nanı bizdə bu sözün sinonimi olan “tiskinmək” ilə ifadə edirlər. Türk nəşrlərində “günü” sözü “qısqanmaq”, “çaxmaq” sözü “alov”, “qarmalamaq” sözü isə “qaranlıqda o tərəf-bu tərəfə hərəkət etmək” deyə mənalandırılmışdır. Belə misallar çoxdur. Halbuki, türk mütəxəssislərinin başa düşmədikləri bu sözlər bizdə hamının gündəlik danışıqda işlətdiyi sözlərdir. Əsərdə çox az da olsa hər halda bəzən indiki dilimizdə işlədilməyən sözlərə də təsadüf edilir ki, bunlar dilimizin tarixini bilməyən adamlara “yabançı” sözlər kimi görünür. Belə adamlar bə’zi hallarda bu tipli sözlərin müasir dilimizdə işlənmədiyinə əsaslanaraq, qeyri- elmi, yüngül mülahizələr irəli sürmək təşəbbüsündə olurlar. Halbuki istər klassiklərimizdə, istərsə də canlı dilimizdə, şivələrdə belə sözlərin özlərinə, ya da derivatlarına (törəmə sözlər) istənilən qədər təsadüf etmək mümkündür. Misal üçün: a) əsərin müqəddiməsində belə bir cümlə vardır: “Əgər yazıdan-yabandan evə qutlu bir qonaq gəlsə…”.

Əvvələn, burasını qeyd edək ki, “qonaq” sözü türklərdə bizdəki mənadan fərqli olaraq “qonağın düşdüyü yer” deməkdir. Burada isə bizdəki mənada işlənir. “Utlu” sözü isə indi işlənməyən arxaik sözdür. Halbuki əslində “ar demək olan” “ut” sözünün “ut-anmaq” – “utanmaq” forması indi də işlənməkdədir; b) əsərdə çox tez-tez “payız” mənasında “güz” sözü işlənməkdədir. Bu söz elə belə müstəqil şəkildə klassiklərimizdə işləndiyi kimi onun derivatları da bugünkü dilimizdə yaşamaqdadır. Misal üçün, güzdəlikpayızlıq taxıl, güzəm-payız yunu, yaxud “yayda yaylağa, payızda güzdəyə” kimi atalar sözü şəklində də işlənməkdədir; v) “əzizləmək” mə’nasında işlə94 nən “ağırlamaq” sözü də belədir: “Bir içim su ilə ağırlamadın mehmanın” (Füzuli). “Təmiz” mənasında işlənən “arı” sözü də bu qəbildəndir: “Arıtmamaq”, “Arıtmaq”, “Aydan arı, sudan duru”, “Arı desən gözəllərdən arıyam” (dastandan), “Güzgüsü arı deyildir, çarə qılsın pasına” (Nəsimi), “Dün” (gecə), “görklü” (müqəddəs), “uçmaq” (cənnət), “tamu” (cəhənnəm) və s. sözlər də ya klassiklərimizdə, ya da canlı dilimizdə yaşamaqdadır. Bu gün bəzilərinə anlaşılmaz, yaxud “ yabançı” kimi görünən sözlərin bir qismi bu qəbildəndir. “Yabançı” kimi görünən sözlərin bəziləri isə Drezdendəki nüsxənin yazıya alındığı zaman imlanın hələ sabitləşməmiş olması ilə əlaqədardır. İndi dastanı düz oxuya bilməyənlərə, əlbəttə ki, bu sözlər yabançı kimi görünə bilər. Bunlardan başqa, onu da qeyd etmək lazımdır ki, nüsxədə nəzərə çarpan bir sıra sözlərin paralel işlənməsi, yəni sinonimlərdən istifadə məsələsi (varmaq- getmək, qılmaq-etmək, bolmaqolmaq, sağ-əsən və s.).

Azərbaycan ədəbi dilində uzun müddət davam etmiş ümumi haldır. Buna görə də KDQ-də bəzən təsadüf edilən belə halları dilimizdə yabançı hal kimi qiymətləndirmək doğru deyil. Azərbaycan dilinin inkişaf tarixini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün də KDQ ən yaxşı, ən qədim abidələrdən biridir. Lakin burada deyilən və deyilməyən bir sıra səbəblər üzündən “anlaşılmaz”, yaxud “yabançı” hala düşmüş sözlərdən, ifadələrdən başqa bəzi dastanlarda doğrudan da dilimizdə nadir hallarda işlədilmiş, işlədilən, bəzən də heç işlədildiyi hələ bizə mə’lum olmayan sözlərə də təsadüf olunur. Burasını da qeyd etmək lazımdır ki, Dədə Qorqudla əlaqədar olan əfsanə, dastan, nağıl və s. başqa türk xalqlarında da vardır. Orta Asiyanın bir sıra xalqlarında o, Korqut Ata adı ilə məşhurdur. Hətta türkmənlərdə Korqut dastanlarımızdakı Xızr kimi övliyalardan hesab edilir. Müxtəlif səyyahlar onun Azərbaycanda qəbri olduğunu söylədikləri kimi, Orta Asiyada olduğunu da göstərirlər. Bundan başqa, əsərin “Bamsı Beyrək” boyu tamamilə yeni bir səpkidə işlənib, təkmilləşdirilərək özbəklərdə “Alpamış”, qazaxlarda isə “Alpamıs” dastanları səviyyəsinə də yüksəlmişdir. Lakin bu heç də qəribə bir məsələ deyildir. Bizdə bir sıra “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə”, “Əmrah” və başqa onlarla dastan vardır ki, əsli, mənşəyi Azərbaycanla bağlı olduğu halda qonşu xalqlara da keçmiş, yenidən işlənərək, Özbəkistanda özbək, Türkmənistanda türkmən dastanı olmuşdur. “Molla Nəsrəddin” isə daha böyük bir miqyasda yayılmışdır. Biz bu fikirdəyik ki, hər bir əfsanəvi, yaxud realtarixi şəxsiyyətlə bağlı olan hər hansı bir əsər onu yaratmış xalqın öz yaradıcılıq məhsuludur. Bu mənada “Alpamış” özbəklərin, “Alpamıs” qazaxlarındır. İçərisində “Alp-Bamsı”, yəni Bamsı Beyrəyə aid xüsusi boy olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları isə bizimdir. Bunu Azərbaycandan başqa heç bir yerlə bağlamaq mümkün deyildir. Bunu akademik Bartold belə demişdir, Bartolddan sonra tədqiqat aparan alimlər də belə deyirlər. Yuxarıda deyildiyi kimi, KDQ dastanlarının əhəmiyyəti çox böyükdür. Lakin bu heç də o demək deyil ki, bu dastanlarda tənqid olunmalı heç bir şey yoxdur. Keçmişdə yaranmış bütün eposlarda olduğu kimi, bu dastanlarda da məhdud cəhətlər vardır. Əsərin əsas ruhuna uyğun olmayıb, ancaq daha çox sonluqlarda özünü göstərən dini “yumlar”, bəzi hallarda özünü göstərən “aqınçılıq” eşqi və s., əlbəttə ki, əsərin məhdud cəhətləridir.

Lakin bunlar bir tərəfdən əsərin qiymətini azaltmır, o biri tərəfdən də X-XI əsrlərin tarixi-ictimai həyatı ilə səsləşən bir qəhrəmanlıq eposunda belə ünsürlərin mövcud olması heç də qəribə deyildir. Bütün bu deyilənlərdən aydın görünür ki, Dədə Qorqud dastanları xalqımızın tarixində baş vermiş bir sıra mühüm hadisələri əks etdirən qiymətli bir abidədir. Belə bir abidədən imtina etmək, onu zərərli bir şey kimi qələmə vermək tarixi abidələrə vicdanla yanaşmamaq deməkdir. Biz əminik ki, alimlər bu abidənin üzərində daha ciddi işləyərək onun əsl qiymətini verə biləcəklər. Uzun müddət şərqşünaslıq aləmini maraqlandırmış olan bu abidənin öyrənilməsi işi davam etdiriləcəkdir.

Professor H.Araslı Professor Ə.Dəmirçizadə Professor M.Arif Dosent M.H.Təhmasib

(“Kommunist” qəz. 26 mart 1957. Bəraət məqaləsi)

DƏDƏ QORQUD DASTANLARI

Kitabi-Dədə Qorqud

Dünya dastan yaradıcılığında böyük yeri olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının taleyində, yayılmasında və cəmiyyətə çatdırılmasında bir neçə böyük hadisə xüsusilə qeyd edilməlidir. Bu hadisələri aşağıdakı kimi konkretləşdirmək olar:

* VII əsr – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının tam formalaşdığı dövr.

* XVI əsr – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının sonralar Drezden nüsxəsi kimi qəbul edilmiş 12 boyu yazıya alınmışdır;

* 1815-ci il – alman şərqşünası Fridrix Fon Ditsin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını Almaniyadakı Drezden Kral kitabxanalarından üzə çıxarıb dünya elminə bəyan etdiyi tarix;

* 1916 – Kilisli müəllim Rüfətin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını Türkiyədə nəşr etdirməsi;

* 1939-cu il – Görkəmli Azərbaycan alimi Həmid Araslının “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını Bakıda çap etdirməsi;

* 1950-ci il – Görkəmli şərqşünas alim Vasili Bartoldun ruscaya tərcümə etdiyi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının Bakıda H.Araslı və M.Təhmasib tərəfindən nəşr edilməsi;

* 1951-ci il – Azərbaycan Kommunist Partiyasının XVIII qurultayında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının nəşrinə, tədqiqinə və təbliğinə qadağaların qoyulması;

* 1952-ci il – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının italyan alimi Etorre Rossi tərəfindən 6 boydan ibarət Vatikan nüsxəsinin tapılması;

* 1957-ci il – “Kommunist” qəzetində tanınmış Azərbaycan alimləri Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmməd Arif Dadaşzadə və Məmmədhüseyn Təhmasibin “Kitabi-Dədə Qorqud dastanları” adlı bəraət məqaləsinin çap olunması (17, 26 mart)

* 1975-ci il – Xalq yazıçısı Anarın ssenarisi üzrə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları əsasında “Dədə Qorqud” bədii filminin çəkilməsi;

* 20 aprel 1997-ci il – Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyi haqqında” Fərmanı;

* 1998-ci il – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyi ilə əlaqədar YUNESKO-da Beynəlxalq Simpoziumun keçirilməsi və konsertin təşkili;

* 2000-ci il – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyi münasibəti ilə türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının və YUNESKO-nun Baş katibinin iştirakı ilə Bakıda Zirvə tədbiri;

* 13 dekabr 2013-cü il – Bakıda Dədə Qorqud abidəsinin və Dədə Qorqud parkının rəsmi açılışı;

* 28 dekabr 2013-cü il – Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Dədə Qorqud” dastanlarının motivləri əsasında çoxseriyalı bədii filmin çəkilməsi haqqında Sərəncamı;

* 20 fevral 2015-ci il – Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Sərəncamı.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə əlaqədar olan bu tarixlərdən hər biri təkcə qorqudşünaslıq elmi üçün yox, bütövlükdə geniş mənada elm və ədəbiyyatın, habelə cəmiyyətin inkişafı baxımından mühüm hadisələrdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının alman şərqşünası Fridrix Fon Dits tərəfindən 200 il əvvəl tapılıb dünyaya bəyan edilməsindən sonra bu möhtəşəm şifahi xalq ədəbiyyatı abidəsi haqqında Şərqdə və Qərbdə yüzlərlə kitablar nəşr edilmişdir. Fikrimizcə, “Dədə Qorqud” aşkar edilib bəyan olunmasaydı, dünya epos-dastan mühitində böyük boşluq meydana çıxardı. Dünyada “Dədə Qorqud” dastanlarının yerini doldura biləcək bu səviyyədə başqa bir epos təsəvvür etmək çətindir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının Azərbaycanla yanaşı Avropada və Türkiyədə kitab halında nəşr edilməsi və haqqında tədqiqat əsərlərinin meydana çıxması mühüm əhəmiyyətə malik olan ədəbiyyat və mədəniyyət hadisəsi faktlarıdır. Bununla belə, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dünya miqyasında təbliği və Azərbaycanda adının əbədiləşdirilməsi, əks etdirdiyi vətənpərvərlik ideyalarının genişləndirilməsi Ümummilli lider, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin xidmətidir. Xüsusən, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyi haqqında 20 aprel 1997-ci ildə imzaladığı Fərmanın əsasında həyata keçirilmiş geniş miqyaslı tədbirlər sözün böyük mənasında “Dədə Qorqud” dastanlarının yenidən doğuluşu və əbədiyyət qazanması hadisəsinə çevrilmişdir. Mühüm tarixi əhəmiyyətə malik olan dövlət fərmanının işığında YUNESKO-nun iqamətgahında təşkil olunan beynəlxalq simpozium və konsert, Bakıda türk dövlətləri rəhbərlərinin iştirakı ilə gerçəkləşən Zirvə görüşü “Dədə Qorqud” dastanlarına yeni həyat bəxş etmişdir. Yubiley münasibətilə nəşr edilmiş iki cildlik “Dədə Qorqud” ensiklopediyası və digər elmi-bədii əsərlərlə Qorqudşünaslığın yeni epoxası başlanmışdır. “Dədə Qorqud” dastanının ilk dəfə olaraq Drezden nüsxəsinin faksimilesi ilə yanaşı, Vatikan nüsxəsinin də Bakıda nəşr edilib oxuculara çatdırılması Azərbaycan Qorqudşünaslığın tarixində nadir hadisələrdir. Eyni zamanda, Heydər Əliyev kimi böyük dövlət xadiminin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları haqqında müəyyən etdiyi aşağıdakı istiqamət dastana münasibətin və ana xəttinə çevrilmişdir: “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanı bütün türk dünyasına məxsusdur, onun vətəni Azərbaycandır, sahibi Azərbaycan xalqıdır, müstəqil Azərbaycan dövlətidir”.

Məhz 1300 illik yubileyi haqqında fərmandan sonra Dədə Qorqudun adının Azərbaycanda əbədiləşdirilməsi sahəsində ilkin addımlar atılmışdır. Dədə Qorqud heykəlinin 1999-cu ildə Naxçıvan şəhərindəki Təbriz meydanında ucaldılması bu böyük işin möhkəm bünövrəsinə çevrilmişdir. Xüsusən, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasına səfəri zamanı Naxçıvan şəhərindəki Dədə Qorqud abidəsini ziyarət etməsi geniş ictimaiyyətin və yaradıcı ziyalıların bu mövzuya marağını daha da qüvvətləndirmişdir. Aparılmış məqsədyönlü və ardıcıl siyasət “Dədə Qorqud” mövzusunu müstəqil dövlətçilik və vətənpərvərlik tərbiyəsinin əsas istiqamətlərindən biri mövqeyinə çıxarmışdır. Xüsusən, Azərbaycanda müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi dövründə “Dədə Qorqud”un qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik və birlik ideyalarının dövlət səviyyəsində diqqət mərkəzinə çəkilməsi son dərəcədə müdrik və uzaqgörən bir addımdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına xalqımızın milli-mənəvi özünüdərkinin və dövlət müstəqilliyinin mühüm hadisəsi kimi qiymətləndirilməsi siyasətini yaradıcılıqla inkişaf etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Dədə Qorqud anlayışında millilik və dövlətçilik ideyalarının vəhdətinin ifadə olunduğunu daim diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Bu mənada Dədə Qorqud mövzusu müstəqillik dövrü Azərbaycan siyasətində milli-mənəvi özünüdərk proseslərinin genişləndirilməsində mühüm yer tutur. Dədə Qorqudun adının əbədiləşdirilməsinə dair ölkə miqyasında tədbirlərin həyata keçirilməsi həmin ardıcıl siyasətin real nəticələridir. Bakı şəhərində 13 dekabr 2013-cü ildə Dədə Qorqud abidəsinin ucaldılması və Dədə Qorqud parkının salınması ilə Qorqud Atanın ölməz adı Azərbaycan paytaxtında rəsmi olaraq əbədiləşdirilmişdir. Heykəltəraş Göyüş Babayevin yaratdığı “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində təkcə Oğuz elinin böyük və müdrik ağsaqqalı Dədə Qorqudun yox, bütövlükdə dastanın 12 boyunda təsvir edilmiş hadisələrin əsas motivləri orijinal şəkildə əks etdirilmişdir. Bu, Azərbaycanda dastan qəhrəmanına deyil, geniş mənada dastana ucaldılmış birinci heykəltarşlıq nümunəsidir. Kitab-abidənin də əhatə olunduğu Dədə Qorqud parkında həmin dövrün mühitinin ana xətləri canlandırılmışdır. Doğrudan da Prezident İlham Əliyevin Dədə Qorqud kompleksinin açılışı mərasimində haqlı olaraq dediyi kimi “bu abidənin ucaldılması böyük hadisədir. “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Bu əsərdə Azərbaycan xalqının keçmiş həyat tərzi, məişəti, psixologiyası əks olunmuşdur. Əsərin qəhrəmanlarının adlarını Azərbaycanın çoxsaylı müxtəlif ərazilərində yaşayış məntəqələrində görmək olar. Bu əsərdə Azərbaycan toponimləri əks olunmuşdur. Bu dastan hər bir azərbaycanlı üçün əzizdir. Bu abidənin ucaldılması Azərbaycan xalqının bir daha öz tarixi keçmişinə, mədəniyyətinə olan münasibətinin təzahürüdür. Artıq Bakıda Dədə Qorqud parkı, Dədə Qorqud abidəsi vardır”.

Bu böyük mədəniyyət hadisəsindən dərhal sonra 28 dekabr 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Dədə Qorqud” dastanları əsasında çoxseriyalı bədii televiziya filminin çəkilməsi haqqında” imzaladığı Sərəncamında da dastanın “azərbaycançılıq məfkurəsi baxımından müstəsna əhəmiyyəti” və “gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında əvəzsiz rolu” xüsusi olaraq nəzərə çarpdırılmışdır.

Dövlət sərəncamında ifadə olunan aşağıdakı fikirlərdə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının çox mühüm azərbaycançılıq hadisəsi olması öz əksini tapmışdır: “Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı zəngin mədəni-mənəvi sərvətlər xəzinəsində “Kitabi-Dədə Qorqud” özünəməxsus layiqli yer tutur. Qəhrəmanlıq keçmişimizi parlaq əks etdirən bu misilsiz və möhtəşəm sənət abidəsi milli varlığımızın müəyyənləşməsində mühüm rol oynamışdır. Əcdadlarımız barəsində yaradılmış ən böyük və məşhur oğuznamələrdən ibarət “Kitabi-Dədə Qorqud” Ana dilimizin tükənməz ifadə imkanlarını özündə yaşadır. Azərbaycanın tarixi coğrafiyasını bütün genişliyi ilə əhatə edən monomental epos xalqımıza məxsus qədim adət və ənənələrin, ulu babalarımızın dünyagörüşünün, mənəvi aləminin və yüksək bədii zövqünün öyrənilməsində qiymətli mənbədir”.

Ulu öndər Heydər Əliyev “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına həm də dünya eposu miqyasında, xüsusən də türk dünyasının zəngin şifahi xalq ədəbiyyatı səviyyəsində yüksək qiymət vermişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına münasibətində də azərbaycançılıqla yanaşı, bu ədəbi abidənin “yüksək bəşəri idealların tərənnümçüsü kimi dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olması” fikri və “bütün türk dünyasını daha sıx birləşdirməsi” ideyası xüsusi yer tutur. Prezident İlham Əliyev “Dədə Qorqud” dastanlarında “ortaq tarix və ortaq köklər” ideyasının da ifadə olunduğunu, buna görə də Dədə Qorqudla əlaqədar həmin istiqamətdə Azərbaycanda atılan addımların “bütün türk dünyasında gözəl əks-səda verəcəyini” diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Dövlət başçımızın 2004-cü ildə Avropa Birliyi Təşkilatının yerləşdiyi Belçikanın paytaxtı Brüssel şəhərində ucaldılmış Dədə Qorqud abidəsinin meydana çıxmasına diqqət yetirməsi və həmin abidənin açılışında iştirak etməsi möhtəşəm eposa dünya mədəniyyəti miqyasında baxışın daha bir ifadəsi idi. Fikrimizcə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilinə ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında”kı 20 fevral 2015-ci il tarixli Sərəncamı da mahiyyət etibarilə bu böyük azərbaycançılıq abidəsinin dünya mədəniyyəti hadisəsi səviyyəsində dəyərləndirilməsi istiqamətinin daha da dərinləşməsinə uğurla xidmət edən ardıcıl dövlət siyasətinin məntiqi davamıdır. Bu Sərəncamdan irəli gələn məsələlərin həlli artıq dünya elmi fikrinin faktına çevrilmiş qorqudşünaslıq elminin beynəlxalq miqyasda inkişaf etdirilməsinə yeni imkanlar açacaqdır. Bundan başqa, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını ilk dəfə dünya ictimaiyyətinə çatdırmış görkəmli alman şərqşünası Fridrix Fon Ditsin xidmətlərinə də böyük ehtiramı ifadə edən dövlət sərəncamı həmin şəxsiyyətin həyatı və fəaliyyətinin Azərbaycanda və xarici ölkələrdə daha yaxından tanıdılmasına da şərait yaradacaqdır. Bununla da qorqudşünaslıq elmində müəyyən epizod şəklində adı etiraf olunan Fridrix Fon Dits məsələsi ilə bağlı mövcud boşluq aradan qalxmış olacaqdır. Bu sərəncam müstəqil Azərbaycan Respublikasının Avropa ölkələri ilə əlaqələrinin daha da möhkəmləndirilməsinə yeni imkanlar açan qiymətli bir dövlət sənədi kimi də özünəməxsus əhəmiyyətə malikdir.

Ümumiyyətlə, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına müstəqil Azərbaycanda dövlət səviyyəsində ardıcıl və davamlı bir münasibətin bəslənilməsi ölkəmizdə milli-mənəvi özünədərk və inteqrasiya proseslərinin genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsi ideyasının əsasını təşkil edir. Bütün bu parlaq hadisələr müstəqil Azərbaycan dövlətinin yeni tarixi epoxadakı Dədə Qorqudnaməsidir. “Kitabi-Dədə Qorqud”a sədaqət və ehtiram millətə, ölkəyə və dövlətə sədaqətin rəmzidir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına hər qayıdış Azərbaycanı, türk dünyasını və bütövlükdə dünyanı yenidən və daha əsaslı şəkildə qavramağın və müasir inkişaf yollarını müəyyən etməyin əhəmiyyətli dərslərini mükəmməl şəkildə öyrənmək deməkdir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları dünya dastan yaradıcılığının nadir hadisəsidir. Görkəmli türk ədəbiyyatşünası Fuad Köprülüzadə “Dədə Qorqud” dastanlarının əhəmiyyətini qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırmaq üçün aşağıdakı kimi bir müqayisə aparmışdır: “Türk ədəbiyyatının bütün əsərləri tərəzinin bir gözünə, “Dədə Qorqud” o biri gözünə qoyulsa, yenə də “Dədə Qorqud” tərəfi ağır gələr”.

Biz isə “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinə dünya dastanı irsi miqyasında nəzər salaraq belə bir müddəa irəli sürürük: Əgər dünya şifahi xalq ədəbiyyatındakı dastanları tərəzinin bir gözünə, “Dədə Qorqud”u o biri gözünə qoysaq, yenə də “Dədə Qorqud” dastanı ağır gələr. Belə ki, bizə görə Qərb dastanlarında salnaməçilik, Şərq dastan tipində isə qafiyə ritmi daha çox diqqəti cəlb edir. Bunlardan fərqli olaraq, “Dədə Qorqud” dastanlarındakı epik təhkiyə mükəmməl bədii nəsr nümunəsidir. Dastanın aparıcı tərəfi olan bədii nəsr epos təfəkkürünün kamil bədii ifadəsidir. Dastanın yarandığı VII əsrə qədərki dövrdə, yaxud da boyların tam halda yazıya köçürüldüyü XVI əsrdə nə Qərbdə, nə də Şərqdə “Dədə Qorqud” səviyyəsində bədii nəsr nümunəsi olmamışdır. “Dədə Qorqud” dünya miqyasında bədii nəsr təfəkkürünün möhtəşəm abidələrindən biridir. Bu, “Dədə Qorqud” dastanlarını yaradan xalqın epos təfəkkürünün bədii mükəmməlliyinin klassik nümunəsidir. Epos təfəkkürü isə bədii fantaziyadan daha çox xalqın özünüdərkinin, sabit milli düşüncəsinin, torpaq və millət qavrayışının dastan səviyyəsində ifadəsi deməkdir. Bu mənada “Dədə Qorqud” dastanları oğuz türklərinin, Azərbaycan xalqının yurd və torpaq andının manifestidir. Bu, ölkəsini, torpağını, millətini dərindən dərk edən bir xalqın vətən və torpaq sevgisinin möhtəşəm oğuznaməsidir. Dədə Qorqud qəhrəmanları dastanlaşmış obrazlardan çox, həyat və düşüncə adamlarıdır. Dastanda rütbə, titul etibarilə yüksək mövqeyə malik olan insanlar əsas, real cizgiləri ilə əks etdirildiyi halda, cəmiyyət həyatında kiçik yer tutan sadə adamlar mümkün olduğundan qat-qat güclü şəkildə təsvir edilmişdir. “Dədə Qorqud” kiçik insanları da qüdrətli olan böyük bir xalqın mükəmməl bir dastanıdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının şeirləri sərbəst şeirin klassik nümunəsidir. Dastandakı bir çox hallarda müəyyən hekayəti də ifadə edən poetik nümunələr mənsur şeir təsiri də bağışlayır. “Dədə Qorqud”un nəsr təhkiyəsində də mənsur şeirlik müşahidə olunur. Dastandakı bir çox şeirlər vəznli sərbəst şeir xüsusiyyətlərinə malikdir. “Dədə Qorqud” şeirlərinin özünəməxsus qafiyə sistemi də vardır:

Qadir tanrı verməyincə

. Qovuşaraq sular daşsa,

Təkəbbürlük eyləyəni tanrı sevməz.

Könlünü uca tutan adamda ağıl olmaz.

Yad oğulun saxlamaqla oğul olmaz.

Qarabaşa don geydirsən də,

Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz.

Gül-çiçəkli göycə çəmən

Köhnə pambıq bez olmaz,

Qarı düşmən dost olmaz.

. Kişi malına qıymayınca adı çıxmaz.

Qız anadan görməyincə öyüd almaz.

Oğul atadan görməyincə süfrə açmaz.

Oğul atanın yetirməsi,

iki gözünün biridir.

Ağıllı oğul olsa, ocağının közüdür.

Oğul daha neyləsin,

ata ölüb mal qalmasa,

başda ağıl olmasa.

“Dədə Qorqud” şeirləri sanki Azərbaycan torpağındakı qayaüstü rəsmlərlə əruz və ya heca vəznində yazılmış şeirlər arasında əlaqələndirici vasitədir. Bu şeirlər əruz, yaxud heca vəznli şeirlərdən çox, dastanın nəsrinə yaxındır. “Dədə Qorqud” şeirləri sanki dastançının hadisələri hekayət etməkdən yorulub dayandığı hallarda yenidən davam etmək üçün qazandığı nəfəslikdir. Bu şeirlər dastan əhvalatlarını bir-biri ilə əlaqələndirən, bağlayan bədii vasitədir. Bəzən isə “Dədə Qorqud” şeirləri dastandakı boyların məntiqi yekunu, ümumiləşdirici nəticəsi funksiyasını yerinə yetirir. Hətta dastanda elə şeir mətnləri də vardır ki, geniş mənada eposun ideyasını tam halda özündə ifadə edir:

Qanı öydüyümüz bəy ərənlər,

Dünya mənim deyənlər?

Əcəl aldı, yer gizlədi,

Fani dünya kimə qaldı?

Son ucu ölümlü dünya!

Əl aqibət uzun yaşın

Ucu ölüm, axırı ayrılıq.

Qorqudşünaslıqda “Dədə Qorqud” dastanlarının mahiyyəti və əhatə dairəsi haqqında əsasən iki fikir üstünlük qazanmışdır. Birinci qənaətə görə, “Dədə Qorqud” ümumtürk təfəkkürünün özünüifadəsi olan eposdur. İkincisi isə “Dədə Qorqud” konkret bir coğrafiyanın, daha dəqiq desək, Azərbaycan ulusunun oğuznaməsidir. Fikrimizcə, bu mülahizələrdən hər ikisi obyektiv gerçəkliyi ifadə edir. Azərbaycan oğuzları geniş mənada əsas türk soylarından biri olduğu üçün “Dədə Qorqud”un da ümumtürk oğuznaməsi hesab olunması təbii haldır. Bundan başqa, türk dünyasının müxtəlif coğrafiyalarında da Dədə Qorqud rəvayətlərinin mövcudluğu Qorqud Ata motivinin ümumtürk miqyasından xəbər verir. Eyni zamanda, Türkiyədə Bayburd şəhərində, Dərbənddə və Qazaxıstanda Sır Dərya ətrafında, Kərkükdə Dədə Qorquda aid edilən məzarların olması da dastanın süjetinin geniş masştabını nəzərə çarpdırır. Bununla belə, “Dədə Qorqud” Azərbaycan coğrafiyasının, Bayat boyunun oğuznaməsi kimi də möhtəşəmdir. Dədə Qorqud indiki Azərbaycan ərazilərindən də geniş coğrafiyada məskunlaşmış oğuz elinin rəmzi olan ümumiləşmiş obrazdır. Dədə Qorqudun – məskəni, Vətəni Azərbaycan, tayfası, milləti isə daha böyük bir məkanda yayılmış oğuzlardır. Altuntaxt – Qorqud elinin paytaxtı, Dərbənd – qapısı, Alınca (Əlincə) isə qalasıdır. “Dədə Qorqud”da qədim Azərbaycanın fərqli coğrafi ərazilərindəki Bayat eli, Göyçə gölü, Bərdə, Gəncə, Şərur, Qaraçuq, Ağ qaya, Dərəşam, Sürməli, Qazan göl və başqa yer adlarından bəhs edilməsi də dastanın geniş mənada Azərbaycanı əhatə etdiyini göstərir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Səfərəli Babayev “Naxçıvanda “Kitabi-Dədə Qorqud” toponimləri” adlı monoqrafiyasında (Bakı, “Yeni nəşrlər evi”, 1999) muxtar respublikanın ərazilərində dastandakı yer adları ilə səsləşən 30-dan çox toponimi qeydə almış, onların haqqında geniş tarixi-coğrafi məlumatları ictimaiyyətə çatdırmışdır. Filologiya elmləri doktoru Şamil Cəmşidovun “Kitabi-Dədə Qorqud” monoqrafiyasındakı (Bakı, “Elm”, 1999) “Kitabi-Dədəm Qorqud”da təsvir edilən coğrafi mühit” bölməsində isə 40-dan çox yer adı haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. Qorqudşünaslığa aid digər əsərlərdə də yaşayan Dədə Qorqud yerləri və ya dastanın qəhrəmanlarının adlarını əks etdirən toponimlər barədə məlumatlar vardır. Hətta mənbələrdə dastanda adı çəkilən yerlərin hazırda ölkəmizdə bir neçə coğrafi məkanda eyni adlarla mövcudluğunun göstərilməsi də Dədə Qorqud boylarındakı motivlərin müxtəlif areallarda formalaşaraq nəhayət, vahid bir süjet halına gəlib çatdığını düşünməyə əsas verir. Məsələn, Xocavənd rayonu ərazisində Qaraca Çobana aid edilən qədim qəbirin müəyyən olunması bu barədə mövcud olan versiyaları Azərbaycan hadisəsi səviyyəsində yekunlaşdırır və daha da konkretləşdirərək möhkəmləndirir. Dastandakı bir çox əsas motivlər “Dədə Qorqud” boylarını üzvi surətdə əlaqələndirərək birləşdirir. Bu baxımdan yanaşdıqda “Dədə Qorqud” dastanlarındakı Bayandır xan – bütün Oğuz elinin rəhbəri, Ulaşoğlu Salur Qazan xan baş komandanı, Beyrək və Basat sərkərdəsidir. Qaraca Çoban – oğuz tayfasının sadə adamlarının vətənsevərliyinin və şücaətinin nümunəsidir. Nəticə olaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı Oğuz eli – şərti olaraq Oğuzustan adlandırdığımız siyasi-coğrafi məkan, yaxud Azərbaycan dövləti deməkdir. Dədə Qorqud – oğuz elinin, daha geniş mənada türk dünyasının rəmzidir. Bu mənada “Dədə Qorqud” dastanları müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin də təməl əsaslarını əks etdirən qiymətli ədəbi abidədir. “Dədə Qorqud”dakı oğuz dövlətçilik sistemi Azərbaycanda və türk dünyasında müstəqil milli dövlət quruculuğu ənənəsi baxımından yenidən öyrənilməlidir.

Beləliklə, “Dədə Qorqud” – dünya ədəbiyyatında ideya-mövzu cəhətdən və bədii-sənətkarlıq baxımından çox qiymətli və mükəmməl bir dastandır. “Dədə Qorqud” – türk oğuznamələrinin şahıdır. Dünya xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə müqayisə edilə biləcək bir əsər tapmaq çətindir. Bu mənada “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan xalqının, türk dastan təfəkkürünün dünya eposu xəzinəsinə bəxş etdiyi möhtəşəm sənət abidəsidir. Bəşəri ideyalarına görə “Dədə Qorqud” dünya şifahi xalq mədəniyyəti və ədəbiyyatının da möhtəşəm dastan nümunəsidir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının ayrı-ayrı boyları bizim eranın VII əsrinə qədər formalaşmışdır. Bununla belə, “Dədə Qorqud” boyları içərisində qədim mifologiya ilə bağlı olan süjetlər və obrazlar da vardır. Dastandakı məşhur Təpəgöz boyu bizim eradan əvvəlki mifoloji düşüncə və mifik obrazlarla səsləşir. Eposu elm aləminə ilk dəfə bəlli edən alman şərqşünası Fridrix Fon Dits də “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”un antik yunan ədəbiyyatındakı Homerin məşhur “Odisseya” əsərindəki Polifem – Təpəgöz obrazından qədimlərə aid olduğunu və hətta həmin əsərə təsir etdiyini göstərmişdir. Əvvəla, “Dədə Qorqud” dastanlarının hələ XIX əsrdə Qərbdə dünya üzrə möhkəm bir möhürü olan antik yunan mifologiyası ilə müqayisə edilməsi, bərabər tutulması özlüyündə qədimlik baxımından da, möhtəşəmlik mənasında da mühüm hadisədir. İkincisi isə “Dədə Qorqud” kitabının “Basatın Təpəgözü öldürməsi” boyundakı yer adlarının Azərbaycan ərazisində bu günə qədər yaşaması dastanla yanaşı, onu yaradan xalqın da tarixi keçmişinin qədim izlərini müəyyən etməyə imkan verir. Artıq qorqudşünaslığa məlumdur ki, “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”dakı toponimlər hazırda da Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yaşamaqdadır. Bizə görə, Şərur rayonu ərazisindəki, tarixi eramızdan min illərlə əvvəllərə aid olan məşhur daş dövrü abidəsi Qazma mağarası Dədə Qorqud Təpəgözünün məskənidir. “Təpəgöz boyu”nda adı çəkilən Salaxana mağarası ilə Qazma mağarası arasında böyük oxşarlıq vardır. AMEA-nın müxbir üzvü Səfərəli Babayevin vaxtilə müəyyən etdiyi, indiki Babək rayonu ilə Şərur rayonunun qovuşduğu ərazidə olan Salaxana mağarası Qazma mağarası ilə coğrafi cəhətdən bir-birinə çox yaxındır. Həm də dastanda Təpəgözün iki mağaradan, böyük və kiçik mağaralardan istifadə etdiyi göstərilir. Fikrimizcə, eyni coğrafi ərazidə yerləşən bu mağaralar adamyeyən Təpəgözün salaxanasıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud”un həmin boyundakı Basatın oturduğu, yəni yaşadığı yurd kimi təsvir edilən Günortac yer adının da Salaxana – Qazma mağaraları ərazisinə yaxın olması bu ehtimalı daha da dərinləşdirir. Çox ehtimal ki, Salaxana qayası bütövlükdə Təpəgözün oğuzların arasından qovularkən gəlib yerləşdiyi “uca dağ məskəni” olan ərazisinin ümumi adıdır. Səfərəli Babayev də Babək rayonunun dağlıq sahəsində Salaxan qayası, Salaxan yurdu və Salaxan mağarasının olduğunu yazır. Salaxana mağarası isə Salaxana qayası ərazisində yerləşən bir mağaradır. Təpəgözün Basatla vuruşduğu Saxana mağarası quruluşuna görə Qazma mağarasına bənzəyir. O biri mağara isə Təpəgözün silah-sursat, ərzaq anbarı təəssüratı yaradır. Şəxsi müşahidələrimə əsasən deyə bilərəm ki, “Odisseya”da təsvir olunduğu kimi Qazma mağarasının da girişi çox dardır və buradan kiminsə ayaqları arasından asanlıqla keçə bilməsi çox çətin məsələdir. Dastanda Təpəgözün Basatı ələ keçirmək istədiyi anlara həsr olunan təsvirlər Qazma mağarasının quruluşuna uyğun gəlir: “Təpəgöz bildi ki, Basat mağaradadır. Mağaranın qarşısında durub, bir ayağını qapının bir yanına, birini digər yanına qoydu. Dedi: “Ay qoyunların başçıları ərkəclər, bir-bir gəlin keçin!”. Bir-bir gəlib keçdilər. Hər birinin başını sığalladı. Basat bir anda qoçu basıb kəsdi, dərisini çıxardı, quyruğu ilə başını dəridən ayırmadı, dərinin içinə girdi. Basat Təpəgözün önünə gəldi. Təpəgöz bildi ki, Basat dəri içindədir. Dedi: “Ay qara qoç, . elə vurram səni mağara divarına ki, quyruğun mağaranı yağlasın!” Basat qoçun başını Təpəgözün əlinə uzatdı. Təpəgöz qoçun buynuzundan bərk tutdu. Qollarında buynuzla dəri əlində qaldı. Basat Təpəgözün ayaqları altından sıçrayıb çıxdı”.

Alman şərqşünası Fridrix Ditsin qənaətinə görə, “Homer Asiya səyahətində Təpəgöz əfsanəsini eşitmiş və Polifemin əsas həyatını oradan almışdır. Kim bilir, o, bəlkə əfsanəni hər hansı bir oğuz qəbiləsi arasından eşitmişdir. Çünki bu qəbilə Primanın müttəfiqləri olaraq yunanlara qarşı Troya müharibəsində hərb etmişdir”. Deməli, Fridrix Fon Ditsin tezislərinin işığında Homerin Asiya səfərinin marşrutunu öyrənmək və Oğuz-Yunan münasibətlərini aydınlaşdırmaqla Təpəgözün mənşəyini dəqiq müəyyən etmək mümkündür. Bu mənada Salaxana – Qazma mağaraları oğuz məskənləri kimi dünyada geniş yayılmış məşhur Təpəgöz süjetinə şahidlik edə bilər. “Dədə Qorqud” dastanlarındakı Buğa çeşmə, Günortac, Qaranquş yaylağı və başqa yer adlarının da həmin ərazilərdə indiyədək xalq yaddaşında varlığını qoruyub saxlaması məlum süjetin bu eposla daha çox bağlı olduğunu düşünməyə əsas verir.

Görkəmli folklorşünas Məhəmmədhüseyn Təhmasib də vaxtilə tədqiqatlarında “Dədə Qorqud” Təpəgözünün “Odisseya”dakı Polifemdən fərqli və üstün olduğu qənaətinə gəlmişdir. M.H.Təhmasibə görə, Odisseylə Polifem arasında heç bir qohumluq olmadığı halda, Basatla Təpəgöz eyni ailədə böyümüşlər: “Polifemə nisbətən Təpəgöz daha rəzil, daha eybəcərdir. Oğuzun südü ilə, çörəyi ilə böyümüş bu nankor axırda ona bəla kəsilmişdir”. Odissey Polifemlə təsadüfən üz-üzə gəldiyi üçün sadəcə olaraq özünü xilas etmək naminə mübarizə aparmışdır. Basat isə “Qalın Oğuz eli”ni bəladan qurtarmağa görə məqsədli şəkildə Təpəgözlə vuruşa getmiş “Dədə Qorqud” qəhrəmanıdır. Bundan başqa, “Odisseya”da Polifemin yalnız gözləri çıxarılır və nəticədə insanlar keçi dərisi geyib mağaradan qaçaraq xilas olurlarsa, Basat isə qoyun dərisi geyinərək mağaradan çıxandan sonra da mübarizəsini davam etdirir və Təpəgözü öldürənədək vuruşur. M.H.Təhmasibin qənaətinə görə, Odissey Basat olmadığı kimi, Polifem də Təpəgöz deyildir. Buna görə də “Dədə Qorqud”dakı “Təpəgöz boyu” daha mükəmməldir. Professor Əli Sultanlı da “Dədə Qorqud” dastanlarındakı Təpəgöz-Polifem müqayisəsində üstünlüyü Təpəgözə vermişdir.

Fikrimizcə, “Dədə Oorqud” boylarındakı Dəli Domrul süjeti də mifoloji motiv olub, dastanın erkən yaranmış boylarından biridir. Dəli Domruldakı dirilik uğrunda mübarizə motivi qədim türklərin yeni tarixə qədərki mifoloji düşüncəsinin dastandakı əks-sədasıdır. Eyni zamanda, “Dirsə xan oğlu Buğac” boyunda tanrıçılığın izləri yaşayır. “Dədə Qorqud” dastanlarındakı savaşların da izlərini bizim eranın əvvəlki dövrlərində baş vermiş hadisələrlə əlaqələndirmək mümkündür. “Dədə Qorqud” dastanlarında İç Oğuz və Daş Oğuz anlayışlarının mövcud olması oğuzların artıq bəlii bir coğrafiyada məskunlaşdıqlarını, oturaq həyat sürdüklərini göstərir. Fikrimizcə, oğuzların gedib-gəlməsi köçəri həyatdan çox, qarşılıqlı əlaqələrin, bir çox məqamlarda isə birliyə cəhdin təzahürləridir. Oğuzların oturaq həyat sisteminin formalaşması əsasən bizim eranın III-V yüzilliklərində başa çatdığı üçün “Dədə Qorqud” boylarının da həmin dövrlərdən etibarən daha sürətlə yaradılmaqda olduğunu düşünmək mümkündür. Şifahi şəkildə uzun əsrlər ərzində formalaşsa da, “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları artıq VII əsrdə tam bitkin bir dastana çevrilmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi mükəmməl bir dastanın yaranması onu yaradan xalqın qədim dövrlərdəki epos təfəkkürünün dərinlik və genişliyinin çox mühüm göstəricisidir. Bu mənada yalnız at çapıb qılınc çalan, sapand atan Dədə Qorqud qəhrəmanları deyil, belə möhtəşəm dastan yarada bilmiş xalqın özü də qüdrətlidir. Torpağı müqəddəs sayan Dədə Qorqud igidləri oğuz elinin basılmazlığını təmin edən qəhrəmanlardırsa, “Dədə Qorqud” boyda böyük epos təfəkkürünə malik olmaq bu möhtəşəm dastanı yaratmış xalqın mənəvi zənginliyinin, geniş dünyagörüşünün, dərin milli təfəkkürünün, yüksək səviyyədə müdrikliyinin real miqyasını əks etdirir. Dünya dastanları arasında cəngavər – bahadır dastan qəhrəmanları çox olsa da, Dədə Qorqud səviyyəsində müdrik dastan başçısı yoxdur. Dədə Qorqud dünya xalqlarının dastanlarındakı at çapan, yürüşlərə çıxan, qılınc çalan qəhrəman tipini “boy boylayan, söz söyləyən”, qopuz çalan, öyüd verən müdrik qəhrəmanla əvəz etməklə fərqli ad qazanan böyük el ağsaqqalıdır. Qərb dastanlarının bir çoxunun qəhrəmanları mənsub olduqları xalqın pərakəndə olmaqdan qurtarmağa çalışmaq, həyata, insani münasibətlərə, cəmiyyətə alışdırmaq uğrunda mübarizə aparırlar. Dədə Qorqud isə ucu-bucağı bəlli olan geniş ərazilərində torpaqları əkilən, sürüləri arana-yaylağa köç edən, xalqı ova çıxan, mərasimlər keçirən bir elin birliyinin daha da möhkəmləndirilməsini ümummilli ideal olaraq yaşatmağı varlığının əsas meyarı hesab edir. “Dədə Qorqud” möhkəm milli köklərə və qüvvətli mənəvi dəyərlərə malik olan Azərbaycan oğuzları kimi formalaşmış bir xalqın oturuşmuş həyat tərzinin və qəhrəmanlıq ruhunun dastanıdır. Xalq olaraq azərbaycanlıların bütün yüksək milli-mənəvi dəyərləri “Dədə Qorqud” dastanlarında öz əksini tapmışdır. “Dədə Qorqud” ümumtürk əhəmiyyətinə malik olan möhtəşəm Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanıdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını 1815-ci ildə ilk dəfə dünyaya bəlli edən alman şərqşünası Fridrix Fon Dits bu möhtəşəm dastanın ilk bələdçisidir. Fridrix Fon Ditsin Almaniyanın Drezden kitabxanasında saxlanılan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını elm aləminə bəyan etməsi ümumən şərqşünaslıq elminə və folklorşünaslığa əvəzsiz xidmətidir. Fridrix Fon Ditsin “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”u alman dilinə tərcümə edərək yayması, dastana dair məqalə yazması Qorqudşünaslığın təməlini təşkil edən mühüm elmi hadisədir. Bu mənada Fridrix Fon Dits “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının ilk kəşfiyyatçısı olmaqla bərabər, dünya qorqudşünaslıq elminin də yaradıcısıdır. Bu böyük xidməti ilə alman alimi Fridrix Fon Dits eyni zamanda “Dədə Qorqud”la bərabər öz adını da ədəbi olaraq tarixə yazmışdır. Fikrimizcə, Azərbaycanda, türk dünyasında Fridrix Fon Dits haqqında geniş elmi təsəvvür yaradan elmi əsərlərə ehtiyac vardır. “Dədə Qorqud” dastanlarını dünya elminə bəlli etmiş şəxsiyyətin kimliyini, fəaliyyətini ətraflı və əsaslı şəkildə bilmək maraqlı və əhəmiyyətlidir. Hələlik isə Fridrix Fon Dits haqqında öyrəndiklərimiz Rusiya və Türkiyə şərqşünaslığındakı bəzi məlumatlardan ibarətdir. Məlumdur ki, Fridrix Fon Dits (1751-1817) Almaniyanın Konstantinopolda səfiri olmuş, şərqşünaslığa ciddi maraq göstərmişdir. Çoxlu sayda türk atalar sözü və məsəlləri toplamış, bunlardan 400-nü kitab halında çap etdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını elm aləminə təqdim etmiş və “Təpəgöz boyu”nu alman dilinə tərcümə edərək tədqiq və nəşr etdirmişdir. Fridrix Fon Ditsin tərcümeyi-halını, ictimai-siyasi və elmi fəaliyyətini tam halda öyrənib cəmiyyətə çatdırmaq yeni dövr Azərbaycan qorqudşünaslığının üzərinə düşür. Eyni zamanda, Fridrix Fon Ditsin şərqşünaslığa dair əsərlərinin də Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr edilməsi elmi-ədəbi əlaqələrimizi daha da inkişaf etdirməyə şərait yaradar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında”kı Sərəncamı bütün bunlar üçün münasib imkanlar açır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları Azərbaycanda müəyyən dairələrdə, xüsusən xalq yaddaşında uzun əsrlər boyu bəlli olsa da, dastan bütövlükdə Həmid Araslı tərəfindən Bakıda 1939-cu ildə ilk dəfə kitab halında nəşr edilərək yayılmışdır. Bundan sonra görkəmli Azərbaycan alimi Həmid Araslı “Dədə Qorqud” dastanlarını 1962 və 1978-ci illərdə yenidən nəşr etdirmişdir. Sonrakı mərhələdə tanınmış dilçi alimlər Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadə 1988-ci ildə “Dədə Qorqud” dastanlarını geniş elmi şərhlərlə və izahlarla Azərbaycan oxucusuna çatdırmışlar. Xalq yazıçısı Anarın ssenarisi əsasında çəkilmiş “Dədə Qorqud” filmi ilə dastanın Azərbaycanda müəyyən bir oxucu auditoriyasının çərçivəsindən çıxaraq, ümumxalq sərvətinə çevrilməsi istiqamətində mühüm addım atılmışdır. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyi haqqındakı 20 aprel 1997-ci il tarixli fərmanından sonra dastanın Azərbaycan xalqına və YUNESKO səviyyəsində dünya ictimaiyyətinə çatdırılması sahəsində daha geniş miqyaslı və sistemli iş aparılmış, çoxsaylı elmi tədqiqat əsərləri meydana çıxmışdır.

“Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyinin qeyd edildiyi dövrdə görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev bu qəhrəmanlıq eposunun Azərbaycan xalqına çatdırılmasının əhəmiyyətindən bəhs edərkən demişdir: “Biz onu da qiymətləndirməliyik ki, bir çox alimlərimiz, yazıçılarımız bu mövzuya xüsusi fikir vermiş, əsərlər yaratmışlar və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycanın həyatında, ədəbiyyatında yaşamış və inkişaf etmişdir. Bu nəşrlər içərisində “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1988-ci ildə Fərhad Zeynalovun və Samət Əlizadənin rəhbərliyi altında həyata keçirilmiş samballı nəşrini xüsusi qeyd etmək olar”.

Ümumiyyətlə, “Dədə Qorqud” dastanları Azərbaycanda dövlət müstəqilliyi ideyasının dərinləşdirilməsinə və daha da möhkəmləndirilməsinə geniş meydan açan, xalqın qəhrəmanlıq ruhunu inkişaf etdirən və birlik ideyasına uğurla xidmət edən əsər kimi həmişə xüsusi olaraq diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ölkəmizdə latın qrafikalı ədəbiyyatının kütləvi nəşri haqqındakı 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə nəşr edilən “Dədə Qorqud” dastanları ölkəmizdə XXI əsrin yeni nəsillərinə təqdim olunmuşdur. Bütövlükdə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları Azərbaycan xalqının Ata kitabı səviyyəsində qəbul olunmuş, möhtəşəm azərbaycançılıq abidəsinə çevrilmişdir.

Doğru olaraq qeyd edildiyi kimi, son yüzillikdə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları haqqında “elmi bir kitabxana” (Kitabi-Dədə Qorqud (tərtib, transkripsiya və müqəddimə Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadə). Bakı, “Yazıçı”, 1988) yaranmışdır. Son bir əsrə yaxın dövr ərzində Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını tədqiq edib öyrənmiş böyük elm adamları qvardiyası formalaşmışdır. Əmin Abid, Salman Mümtaz, Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmməd Arif Dadaşzadə, Məhəmmədhüseyn Təhmasib, Əli Sultanlı, Anar, Mirəli Seyidov, Şamil Cəmşidov, Kamal Abdulla, Tofiq Hacıyev, Nizami Cəfərov, Azad Nəbiyev, Fərhad Zeynalov, Səfərəli Babayev, Samət Əlizadə, Elməddin Əlibəyzadə, Kamil Vəliyev, Bəhlul Abdulla, Muxtar İmanov, Məhərrəm Qasımlı, Qəzənfər Paşayev, Məmməd Əliyev, Cəlal Bəydili, Cəlal Qasımov, İsmayıl Məmmədov və başqalarının əsərlərində “Dədə Qorqud” dastanlarının mahiyyəti müxtəlif yönlərdən hərtərəfli şəkildə açıqlanmışdır. Ümumiyyətlə, Dədə Qorqud mövzusu dünya elmi miqyasında əhəmiyyətli bir problem olsa da, Azərbaycan “Qorqudşünaslıq” elminin əsas mərkəzi olmaq statusu qazanmışdır. Məlumdur ki, XX əsrin əllinci illərində “Dədə Qorqud” dastanlarına görə Azərbaycan alimlərinin “pantürkist” damğası ilə təqib olunduğu dövrlər də olmuşdur. Lakin Azərbaycanda Qorqudşünaslıq elmi həmişə çətin yollardan keçərək yaşamış, axtarışlarını davam etdirmişdir.

Türkiyə Qorqudşünaslığı dastanın tədqiqi və nəşri istiqamətində mühüm nəticələr əldə etmişdir. Kilisli müəllim Rüfətlə 1916-cı ildən başlanan “Dədə Qorqud” axtarışları Türkiyədə Fuad Köprülüzadə, Orxan Şaiq Kökyay, Məhərrəm Ergin və Fəxrəddin Kırzıoğlu kimi dünyada tanınmış məşhur Qorqudşünas alimləri meydana çıxarmışdır. Orxan Şaiq Kökyayın min səhifədən çox olan “Dədə Qorqud kitabı” adlı əsəri Qorqudşünaslıq elminin möhtəşəm abidəsi hesab olnur. Orxan Şaiq Kökyay – Qorqudşünaslığın böyük başbiləni olaraq qəbul edilir.

Avropa Qorqudşünaslığı baxımından Dədə Qorqud tədqiqatları alman şərqşünaslığında daha çox inkişaf etmişdir. Yakov Reyske, Fleyşer, Fridrix Fon Dits, Vilhelm Qrimn, Fyodor Nyoldeks, Volter Ruben və başqalarının Dədə Qorqudun üzə çıxarılması, tərcüməsi, nəşri və tədqiqi sahəsindəki xidmətləri sayəsində dastan Avropada yayılmış, digər Qərb ölkələrində də tədqiqatlar və nəşrlər əsasən bu zəmində meydana çıxmışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının vətəni Azərbaycan olduğu kimi, dastanın əsas əlyazmasının ölkəsi də Drezden, Almaniyadır. Azərbaycan – dünya dastan hadisəsi olan “Dədə Qorqud”un paytaxtı, Drezden isə dastanın əlyazmasının mavzoleyidir.

Vaxtilə İtaliyada tapılmış Vatikan nüsxəsi əsasında bu ölkədə də Qorqudşünaslıq müəyyən inkişaf yolu keçmişdir. Almaniyada Fridrix Fon Ditsin gördüyü işi İtaliyada həyata keçirmiş Ettore Rossi Qorqudşünaslığa qiymətli bir əlavə etmişdir. Beləliklə, Vatikan – “Kitabi-Dədə Qorqud” əlyazmalarının daha bir qiymətli xəzinəsinə çevrilmişdir.

Heç şübhəsiz, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının tədqiqində Rusiya şərqşünaslığının böyük rolu və xidmətləri vardır. Akademik Vasili Bartold Rusiya Qorqudşünaslığının atasıdır. “Dədə Qorqud” dastanını rus dilinə tam halda tərcümə edən V.Bartoldun yazdığı şərhlər və izahlar, apardığı tədqiqatlar Qorqudşünaslığa mükəmməl elmi xidmət kimi daxil olmuşdur. Burası da əhəmiyyətlidir ki, “Dədə Qorqud” boyları haqqında qiymətli tədqiqatında V.V.Bartold dastanı Qafqaz, Azərbaycan hadisəsi hesab etmişdir. Onun fikrincə, o zaman “nə kiçik Asiyada, nə də Balkan yarımadasında epik hekayələrin qorunub saxlanılması üçün münasib şərait yox idi. Dədə Qorqud əfsanələrinin mənşəyinin necə olmasından asılı olmayaraq. dastandakı epik süjetlər çətin ki, Qafqaz mühitindən kənarda formalaşa bilərdi”. Eyni zamanda, Dədə Qorqudun və dastanın digər qəhrəmanlarının məzarlarına Dərbənddə, Təbrizdə və Urmiyada rast gəlinməsi haqqında irəli sürdüyü mülahizələr də Vasili Bartoldun dastanın Azərbaycanla üzvi surətdə əlaqədar olmasına dərindən inam bəslədiyini göstərir. Həqiqətən də görkəmli alimin “Türk eposu və Qafqaz” məqaləsi yığcam həcmə malik olan böyük elmi əsər kimi qəbul edilməyə layiqdir. Bundan başqa, Rusiya alimlərindən A.Y.Yakubovski, xüsusən V.M.Jirminski, V.V.Radlov, A.N.Kononov, K.A.İnnostrantsev, Moskvada yaşamış Azərbaycan alimi Xalıq Koroğlu – qorqudşünaslığa sanballı elmi töhfələr vermişlər. Özbəkistanda Hadi Zərifov, Qazaxıstanda Çokan Vəlixanov, Baltabek İsakov, Şakir İbrayev, E.Konbatbayev, Türkmənistanda Aşır Orazov, Annaquban Aşırov, Ata Rəhmanov, Əhməd Bekmuradov, Məti Kosayev və başqalarının tədqiqatlarında “Dədə Qorqud” dastanları geniş təhlil edilmiş və tanıdılmışdır. V.M.Jirminskinin “Kitabi-Dədə Qorqud” və oğuz qəhrəmanlıq eposu” monoqrafiyası dünyada qəbul edilmiş mötəbər elmi mənbələrdən biridir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları rus, alman, ingilis, fransız, italyan, polyak, fars, latış, litva, gürcü və başqa dillərə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. “Dədə Qorqud” Türkiyədə və Mərkəzi Asiyada ortaq dastan kimi geniş yayılmışdır. Beləliklə, həm “Dədə Qorqud” dastanının nəşri, həm də bu möhtəşəm abidəyə həsr edilmiş tədqiqatların coğrafiyası dünyanın bir neçə qitəsini əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Dədə Qorqud”un alman dilinə ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında”kı 20 fevral 2015-ci il tarixli Sərəncamı dastanın və onun haqqında olan tədqiqatların Odisseyasının daha da genişlənməsinə böyük imkanlar yaradacaqdır. Hazırkı dövrdə Azərbaycan qorqudşünaslığının elmi nailiyyəti hesab edilməyə layiq olan tədqiqat əsərlərinin dünya dillərinə tərcümə edilərək yayılması “Dədə Qorqud” dastanlarının öyrənilməsində ölkəmizin rolunun və alimlərimizin xidmətlərinin beynəlxalq aləmə çatdırılması baxımından əhəmiyyətli olar. İnanırıq ki, dünyanın mükəmməl epos nümunəsi olan “Dədə Qorqud”a müasir mərhələdə yeni münasibət xüsusi və böyük bir elm sahəsinə çevrilmiş qorqudşünaslığın müstəqillik işığında Azərbaycanda və beynəlxalq miqyasda daha dərinliklərə doğru inkişafına öz töhfəsini verəcəkdir.

Ağayar Şükürov

Ağayar Şükürov — Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunda şöbə müdiri, Beynəlxalq Ekologiya və Təbiətdən İstifadə Akademiyasının həqiqi üzvü, professor.

Ağayar Şükürov 25 mart 1946-cı ildə Biləsuvar rayonunun (keçmiş Puşkin) Əmənkənd kəndində anadan olmuşdur.

Orta məktəbi doğulduğu kənddə 1963-cü ildə bitirmişdir. Elə həmin il Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinə daxil olmuş və 1967-ci ildə həmin fakültəni bitirmişdir.

1971-1974-cü illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aspiranturasında oxumuşdur.

1975-ci ildə fəlsəfə elmləri namizədi, 1989-cu ildə isə fəlsəfə elmləri doktoru elmi dərəcəsi almışdır.

1990-cı ildən Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunda şöbə müdiri kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Əsasən fəlsəfə və din tarixi, mifologiya, mədəniyyət və ekoloji problemlərin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Onun 30-a qədər kitabı, 330-dən artıq elmi məqaləsi çapdan çıxmışdır. O, 2 elmlər doktoru, 25 elmlər namizədi yetişdirmişdir.

4 mart 2003-cü ildə Beynəlxalq Ekologiya və Təbiətdən İstifadə Akademiyasının həqiqi üzvü, akademiki seçilmişdir. 2008-ci ildə vəfat etmişdir.

• İslam, adət və ənənə-1981
• Müasir dövrün qlobal ekoloji və demoqrafik problemlərinin sosial-fəlsəfi mahiyyəti – 1984
• Təbiət və cəmiyyət: fəlakətin astanasında – 1992
• Azərbaycan fəlsəfəsi: qədim dövr – 1993 (G. Abdullazadə ilə birlikdə)
  • Mifologiya(nəzəri-fəlsəfi təhlil) I kitab – 1995
  • Qədim Şərq mifologiyası II kitab – 1995
  • İran xalqlarının mifologiyası III kitab – 1995
  • Hind mifologiyası IV kitab – 1996
  • Qədim Çin mifologiyası V kitab – 1996
  • Qədim Türk mifologiyası VI kitab – 1997
  • Yunan mifologiyası VII kitab – 1999
  • Alman-Skandinav xalqlarının mifologiyası VIII kitab – 1999
  • Slavyan xalqlarının mifologiyası – 2006

  Ali məktəblər üçün dərslikləri

  • Fəlsəfə – 1996
  • Kulturologiya – 1999
  • Sosial ekologiya – 1999
  • Fəlsəfə – 2008

  September 11, 2021
  Ən son məqalələr

  Arzu Əliyeva

  Arzu Ələsgərov

  Arzu (Xaçmaz)

  Arzu (film, 1972)

  Arzu yolu ilə (film, 1964)

  Arzu Babayev

  Arzu Hüseynov

  Arzu Hüseynova

  Arzu Kalkavan

  Arzu Nağıyev

  Ən çox oxunan

  Eldar Xəlilov

  Eldar Zeynalov

  Eldar çölü düzü

  Eldar İbrahimov

  Eldar İsgəndərzadə

  ağayar, şükürov, fəlsəfə, siyasi, hüquqi, tədqiqatlar, institutunda, şöbə, müdiri, beynəlxalq, ekologiya, təbiətdən, istifadə, akademiyasının, həqiqi, üzvü, professor, ağayar, məhəmməd, oğlu, şükürovdoğum, tarixi, mart, 1946doğum, yeri, əmənkənd, biləsuvar, ra. Agayar Sukurov Felsefe ve Siyasi Huquqi Tedqiqatlar Institutunda sobe mudiri Beynelxalq Ekologiya ve Tebietden Istifade Akademiyasinin heqiqi uzvu professor Agayar SukurovAgayar Mehemmed oglu SukurovDogum tarixi 25 mart 1946Dogum yeri Emenkend Bilesuvar rayonuVefat tarixi 2008Vetendasligi AzerbaycanElmi derecesi Felsefe elmleri doktoru 1989 Elmi adi Akademik 2003 Heyati RedakteAgayar Sukurov 25 mart 1946 ci ilde Bilesuvar rayonunun kecmis Puskin Emenkend kendinde anadan olmusdur Orta mektebi doguldugu kendde 1963 cu ilde bitirmisdir Ele hemin il Azerbaycan Dovlet Universitetinin Tarix fakultesine daxil olmus ve 1967 ci ilde hemin fakulteni bitirmisdir 1971 1974 cu illerde Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Felsefe ve Huquq Institutunun aspiranturasinda oxumusdur 1975 ci ilde felsefe elmleri namizedi 1989 cu ilde ise felsefe elmleri doktoru elmi derecesi almisdir 1990 ci ilden Felsefe ve Siyasi Huquqi Tedqiqatlar Institutunda sobe mudiri kimi fealiyyet gostermisdir Esasen felsefe ve din tarixi mifologiya medeniyyet ve ekoloji problemlerin tedqiqi ile mesgul olmusdur Onun 30 a qeder kitabi 330 den artiq elmi meqalesi capdan cixmisdir O 2 elmler doktoru 25 elmler namizedi yetisdirmisdir 4 mart 2003 cu ilde Beynelxalq Ekologiya ve Tebietden Istifade Akademiyasinin heqiqi uzvu akademiki secilmisdir 2008 ci ilde vefat etmisdir Eserleri RedakteIslam adet ve enene 1981 Muasir dovrun qlobal ekoloji ve demoqrafik problemlerinin sosial felsefi mahiyyeti 1984 Tebiet ve cemiyyet felaketin astanasinda 1992 Azerbaycan felsefesi qedim dovr 1993 G Abdullazade ile birlikde Mifologiya nezeri felsefi tehlil I kitab 1995 Qedim Serq mifologiyasi II kitab 1995 Iran xalqlarinin mifologiyasi III kitab 1995 Hind mifologiyasi IV kitab 1996 Qedim Cin mifologiyasi V kitab 1996 Qedim Turk mifologiyasi VI kitab 1997 Yunan mifologiyasi VII kitab 1999 Alman Skandinav xalqlarinin mifologiyasi VIII kitab 1999 Slavyan xalqlarinin mifologiyasi 2006 Felsefe cemiyyetde onun yeri ve rolu 1996 Felsefe ve zaman 1998 Dede Qorqud mifologiyasi 1999 Biblioqrafiya 2000 Qlobalistika ve ekoloji felsefe 2001 Qloballasma mahiyyeti ve perspektivleri 2001 Felsefe ve Qloballasma 2002 Serq Felsefesi ve Filosoflari 2005 Azerbaycan mifologiyasi tedqiqi tarixinden 2005 Qloballasmis Cemiyyetler dunen bu gun sabah 2006 Musteqil Dovrun Felsefesi Ve Filosoflari 2007 Etnos Millet ve Milletcilik 2008 Hami ucun Felsefe 2010 M Sukurovla birlikde Ali mektebler ucun derslikleri Redakte Felsefe 1996 Kulturologiya 1999 Sosial ekologiya 1999 Felsefe 2008Menbe https az wikipedia org w index php title Agayar Sukurov amp oldid 5506149, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

  ne axtarsan burda

  en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

  Related posts:

  1. 8ci sinif fizika kitabi pdf
  2. 9 cu sinif ingilis dili metodik vsait pdf
  3. 9-cu sinif bilogiya metodik vesait pdf
  4. Azarbaycan-dili-tadris-dili-fanni-uzra-8-ci-sinif-ucun-metodik-vasait.pdf