Ali bitkilərin sistemtikası

Bu bitkilər bilavasitə qeyri-üzvü maddələrlə qidalanıb, həmin maddələrdən üzvü maddələr

Ali təhsil ocağında “İbtidai bitkilərin sistematikası” adlı kitabın təqdimatı keçirilib

Naxçıvan Dövlət Universitetinin Televiziya, mətbuat və ictimaiyyətlə əlaqələr bölməsindən NUHÇIXAN-a verilən xəbərə görə, universitetin Elmi Kitabxanasında biologiya üzrə elmlər doktoru Daşqın Qənbərov, biologiya üzrə fəlsəfə doktorları Seyfəli Qəhrəmənov, Aynur Bayramova, Enzalə Novruzovanın həmmüəllif olduqları “İbtidai bitkilərin sistematikası” adlı kitabın təqdimatı keçirilib.

Təqdimatda iştirak edən Universitetin rektoru, AMEA-nın müxbir üzvü Saleh Məhərrəmov nəşrdə uzun illər aparılan tədqiqatların, araşdırmaların nəticələrinin öz əksini tapdığını deyib. Artıq bu kitabın sayəsində tələbələrin Azərbaycan dilində dəqiq bir dərsliyin olmamasıyla bağlı yaranan çətinliklərinin aradan qalxacağını qeyd edib.

Sonra kitabla bağlı geniş məlumat verilib. Kitabdan ali və orta məktəb müəllim və tələbələrinin, eyni zamanda sistematika ilə məşğul olan tədqiqatçıların da yararlana biləcəyi diqqətə çatdırılıb.

Müəlliflər adından çıxış edən Daşqın Qənbərov universitet mühitində yaradıcı insanların elmi-pedaqoji fəaliyyəti üçün göstərilən dövlət dəstəyinə görə minnətdarlıq edib.

Səadət Əliyeva

Mətndə səhv varsa, onu qeyd edib Ctrl+Enter düyməsini basaraq bizə göndərin.

Ali bitkilərin sistemtikası

Ali bitkilər bizim planetimizin son dövrlərində inkişaf etmişdir. Bitki və heyvanların əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq Yer kürəsi öz örtüyünü dəyişmişdir. Bitkilərin quruya çıxması ilk dəfə paleozoy erasının silur dövrünə təsadüf edir ki, həmin dövrdə dəniz yosunlarında gedən fotosintez prosesi nəticəsində (Fotosintez prosesi Günəş enerjisindən istifadə etməklə bitki kimyəvi çevrilmə yolu ilə qeyri-üzvi maddələrdən (karbon qazı və sudan) mürəkkəb üzvi maddələr yaradır) atmosferdə oksigenin miqdarı artmış və quru canlılarının yaşaması üçün şərait yaranmışdır. Böyük ərazilərdə dağəmələgəlmə prosesi baş vermiş, Skandinaviya, Tyan-Şan və Sayan dağları əmələ gəlmiş, quru sahələrin əraziləri genişlənmişdir. Yosunların bir çoxu məhv olmuş, yalnız yeni şəraitə uyğunlaşan bəzi bitkilər inkişaf etmişdir. Bitkilərin quruluşunun sadəliyinə baxmayaraq, onlar tipik quru bitkiləri olmuşdur. Bitkilər quruya çıxarkən işığın daima olması ilə əlaqədar olaraq fotosintez prosesi aktivləşməyə başlamışdır. Bu proses bitkilərin artmasına səbəb olmuşdur. İlk quru bitkilərinin bədənləri tallom şəklində (kökləri, yarpaqları, çiçəkləri və toxumları olmur) olmuş və sonra onların formasından asılı olmayaraq fotosintez prosesini və digər mühüm funksiyaları yerinə yetirən orqan yarpaq əmələ gəlmişdir (Şəkil 4.15). Müxtəlif bitkilərin yarpaqları ayrı-ayrı mənşədən formalaşdığı üçün terminologiyada (adlandırmada) müxtəlif cür adlanır. Mamırlar şöbəsinə aid olan bitkilərin yarpaqları fillid, plaunların yarpaqları mikrofil, qıjıların yarpaqları isə vai adlandırılır.

Şəkil 4.14. Örtülütoxumlular şöbəsi

Qeyd: Örtülütoxumlular şöbəsinin 2 sinifi var:
Birləpəlilər və ikiləpəlilər.

Şəkil 4.15. Bitkilərin sudan quruya çıxması

Ali bitkilərdə yarpaqdan başqa, mexaniki toxumalar və əsas vacib orqan olan yarpaqlı gövdəli zoğlar, köklər əmələ gəlmişdir. Paleozoy erasında ilk əvvəl ali sporlu bitkilər – mamırlar, qıjılar, buğumlular və plaunlara aid növlərin əmələ gəlməsi başlanmışdır. Mezozoy erasında bitkilər aləmində çılpaqtoxumlu bitkilər hökmranlıq etmiş, kaynazoy erasında isə örtülütoxumlu bitkilər daha geniş yayılmışdır. Ali bitkilərdə kök, gövdə, yarpağın formalaşması, çoxalma orqanlarının inkişafı, mexaniki toxumanın əmələ gəlməsi kimi yeni keyfiyyətlərin qazanılması onları ibtidai bitkilərdən tamamilə fərqləndirmişdir.

Canli organizmləRİn müXTƏLİFLİYİ. BİTKİ Sİstematikasinin əsaslari. İBTİDAİ BİTKİLƏR. Ali

dəyişdikcə müxtəlif quruluşlu bitkilərdə mühitə uyğunlaşaraq dəyişmiş və təkmilləşmişdir.

Nəticədə, təkhüceyrəli orqanizmlərdən çoxhüceyrəli tallomlu bitkilər, onlardan isə köklü-

gövdəli bitkilər əmələ gəlmişdir.Hazırda bitkı növlərinin sayı 320 000-dən artıqdır( 2010-

cu ilin məlumatı).

Mamırkimilər- 16 000-dən artıqdır

Ali sporlu bitkilər- 12 000-dən artıqdır

Çılpaqtoxumlular 1000-dən artıqdır

Çiçəkli bitkilər 280 000-dən artıqdır.

Göründüyü kimi müasir dövrdə çiçəkli bitkilər geniş yayılaraq bitki aləmində hakim

mövqe tuturlar. Onların hətta sonradan su şəraitinə uyğunlaşmış nümayəndələridə vardır.

Azərbaycanda bitən təxminən 4500 növ ali, sporlu çiçəkli bitkilər 125 fəsilə, 920

cinsdə birləşir. Növlərin ümumi sayına görə Azərbaycanın florası Qafqazın başqa

respublikalarına nisbətən xeyli zəngindir

Avtotrof bitkilər

Bu bitkilər bilavasitə qeyri-üzvü maddələrlə qidalanıb, həmin maddələrdən üzvü maddələr

hazırlayır, öz orqanizmlərini qururlar. Bütün yaşıl bitkilər avtotrof bitkilərə aiddirlər. Onlar,

yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qyeri-üzvü maddələri üzvü maddələrə çevirən bəzi bakteriyaları

göstərmək olar. Bu bakteriyalarda xemosintez hadisəsi fotosintez hadisəsini əvəz etdiyi üçün,

onlara xemotrof bitkilər də deyilir.

Hetorotrof bitkilər

Bakteriya vo göbələklərin çoxu yaşıl olmadığı kimi öz-özünə üzvi qida da hazırlaya bilmir.

Bıı səbəbə görə onlarda hazır üzvü maddə ilə qidalanmaya ehtiyac duyulur. Bıına görə də bu

bitkilər parazit və ya saprofit həyat tərzi keçirir. Parazit göbələk və bakteriyalar bitkilərin və ya

heyvanların üzərində parazitlik edərkən çox vaxt onların xəstələnməsinə səbəb olur. Saprofitlərin

və parazitiərin qidalanma qaydaları heterotrof qidalanma adlanır. Çiçəkli bitkilərdən də parazit

olanları vardır, məsələn qızıl sarmaşıq, kohrə və s. kimi.

Miksotrof bitkilər

Bu qrupa daxıi olan bitkilər islər qeyri-üzvü, istərsə də üzvü maddələrlə qidalana bilir.

Məsələn ağacların çətiri üzərində parazitlik edən bağamburc kolu ağacın hazır üzvü maddələrindən

istifadə etməsi ilə yanaşı, yaşıl olduğuna görə, qeyri-üzvü maddələrdən fotosintez yolu ilə üzvü

maddələrdə hazırlaya bilir. Bu cür bitkilər müxtəlif üsullarla qidalandıqları üçün onların qidalanma

qaydaları miksotrof qidalanma adlanır, bu qayda ilə qidalanan bitkilərə isə miksotrof bitkilər

Bitki sistematikası

Bitki sistematikası botanikanın ən qədim zamandan inkişaf edən sahələrindən biridir.

TAKSONOMİYA( TAKSONLARI TƏSNFATLANDIRMAQ SİSTEMİ )

NOMENKLATURA(TAKSONLARI ADLANDIRMAQ SİSTEMİ)

FİLOGENETİKA( TAKSONLAR ARASIDA QOHUMLUQ ƏLAQƏSİNİ MÜƏYYƏN EDİR)

BÖLÜMLƏRİ :Mikologiya göbələklərin, alqologiya – yosunların, lixenologiya şibyələrin, dendrologiya – ağac və

kolların sistematikasını öyrənir. Xemosistematika-bitkilərin müqaisəvi kimyəvi tərkibini öyrənir və s.

müqayisəli morfoloji metod, müqayisəli anatomik metod, müqayisəli embrioloji metod,

palinoloji metod, karioloji metod, ekoloji-genetik metod, coğrafi metod, paleobotanik metod, ekoloji metod,

hidstoloji və sitoloji metodlar, biokimyəvi metod və s. aiddir.

Sistematik sistemlər: süni, təbii və genealoji sistemlər mövcuddur.

bioloji sistemlər bir və az sayda bir neçə morfoloji əlamət əsasında qurulur. Botanika elmində süni sistemlər

IV əsrdən XVIII əsrin ortalarına qədər hökmranlıq etmişlər. Onlardan ən məşhuru K.Linneyin sistemidir.

Süni sistemlərdən fərqli olaraq

sistemlərdə təsnifat üçün bir neçə əlamətdən istifadə olunur. Təbii sistemlər

daha çox bioloji informasiyaya malikdirlər. İlk təbii sistem Jüsye tərəfindən yaradılmışdır.

sistemlər XIX əsrin sonunda meydana gəlmişlər. Bu sistemlərdə bitki orqanizmlərinin oxşar və fərqli

əlamətləri ilə yanaşı, tarixi qohumluq – filogenez də nəzərə alınır. Bir neçə filogenetik sistem mövcuddur.

Onlardan ən geniş yayılmış Enqlerin sistemi hesab olunur.

Azərbaycanda bitki sistematikası sahəsində bir çox alimlər, o cümlədən A. Qrossgeym, L Prilipko, M. Qasımov, H.

Qədirov, S Musayev və başqaları çalışmışlar.

Müasir sistematikada bitkilər

«aləm(Regnum)-şöbə (Divisio)— sinif (Classis)—

sıra (Ordo)— fəsilə(Familia) — cins(Genus) —

növ(Species)» kateqoriyaları üzrə təsnif edilir.

Linney tərəfindən bitki növlərinin elmi adlarının qeyd olunma qaydalarında hər növün

adları 2 sözdən ibarət olur. Onlardan I –cinsi, I və II isə bir yerdə növlərin adını göstərir. I

həmişə isim, II isə sifətdir. Bu iki sözdən sonra hərf şəklində və ya qısaldılmış formada –

ilk dəfə bu taksonu təsvir edən alimin familyası göstərilir.

Valeriana officinalis L.

Göbələklər aləmi -Fungi

Göbələklərin 100 000-ə qədər növü

var. Göbələklər təbiətin canlı amilləri

sırasına daxil olan bir canlılardır. Bu canlı

təbiətin hər cür şəraitində yaşamağa

uyğunlaşmışdır. Onu torpağda , ağacın

oduncağı və yarpağı üzərində, çürümüş

ərzağın, çörəyin, ölmüş heyvanın və hətta

insanın və heyvanın bədənində tapmaq

mümkündür. Göbələkləri öyrənən

elm mikologiya adlanır.

Göbələk aləminin əsas şöbələri

Göbələk hüceyrəsinin quruluşu:

1-hüceyrə örtüyü; 2-plazmalemma; 3-sitoplazma; 4- nüvə membranı;

5- nüvə membranında poralar; 6- nüvəcik; 7-vakuol; 8- ribosomlar;

9-endoplazmatik retikulum; 10-yağ birləşmələri; 11-lizosomlar;

Göbələk hüceyrəsinin quruluşu:

1-hüceyrə örtüyü; 2-plazmalemma; 3-sitoplazma; 4- nüvə membranı;

5- nüvə membranında poralar; 6- nüvəcik; 7-vakuol; 8- ribosomlar;

9-endoplazmatik retikulum; 10-yağ birləşmələri; 11-lizosomlar;

• Spesifik xüsusiyyətləri:

mitselidən ibarətdir .Onlar

müxtəlif turşu birləşmələri

(limon, oksalat, sirkə və

başqa turşuları) sintez

Bazidiomisetlərin xüsusi bir

növü – tozağacı göbələyi,

tibbdə dəmləmə şəklində

xərçəng xəstəliyi əleyһinə

əyriborulu qov göbələyi

Claviceps purpurea

Askomisetlərə aid olub, Çovdar bitkisinin

əsasən çiçək yatağında inkişaf edərək

mitseli,konidida daşıyıcılar və şəffaf

təkhüceyrəli konidilər əmələ gətirir. Onun

bu dövrü sfaseliya adlanır.Bitkinin

yoluxmuş hissəsindən həşəratları özünə

cəlb edən şirin şirə ifraz olunur

ki,nəticədə konidilər həşərat vasitəsilə

sağlam bitkilərə keçərək xəstəliyi yayır.

Çovdar mahmızının böyük təcrübi

əhəmiyyəti vardır. O bir tərəfdən taxıl

bitkilərində parazitlik edərək

məhsuldarlığı azaldır ,digər tərəfdən isə

maddələrdən(alkaloidlərdən) tibdə geniş

istifadə olunur.Onların təsirindən

uşaqlığın əzələlər büzüşür və nəticədə

qanaxma dayanır .Həmin maddələr

şiddətli zəhərlənmələr (erqotizm)verir.

Erqotizm (Antonov xəstəliyi)

LICHENES (Phycomycota)=

göbələk+yosun və ya sianobakteriya

Bu qrupa 400 cinsə aid 13000-17000 növ

Şibyələr təbiətdə çox geniş yayılmışdır.

Onların nümayəndələrinə qütblərdən tutmuş

mülayim iqlim qurşaqlarına qədər hər yerdə

rast gəlmək olur. Mülayim və soyuq iqlim

qurşaqlarında şibyələr daha geniş

yayılmışdır. Tundra şəraitində şibyələrin

geniş talaları vardır. Şibyələr dağlarda,

qayaların, ağacların üzərində çox geniş

yayılmışdır. Ümumiyyətlə, başqa bitkilərin

yaşaya bilmədikləri yerlərdə şibyələr yaxşı

bitir və daşların, qayaların üzərini bəzən

tamamilə örtür. Şibyələr məhv olduqdan

sonra onların yaşadıqları yerlərdə

mamırların və başqa bitkilərin yayılması

üçün əlverişli torpaq sahələri yaranır. Buna

görə də şibyələr bitkilərin yayılması üçün

ilkin şərait yaradır.

Morfoloji tipləri: Qazmağabənzər,

yarpaqşəkilli və kolşəkilli

Yosunlar (lat. Algae) protoktistlər aləmonə aid olub, əksər torpaqlarda, əsasən

də üst horizontlarda geniş yayılmışdır. Bataqlıq torpaqlarda və düyü tarlalarında

yosunlar aerasiyanı yaxşılaşdırır, həll olmuş CO2 mənimsəyir və suyu oksigenlə

Yosunlar süxurların aşınmasında və ilkin torpaqəmələgəlmə proseslərində fəal

Laminaria japonica Aresch.;

Laminaria saccharina (L.)

Fəs.Laminariaceae

Əsasən Ağ dənizidə, bütün

Şimal və Şərq dənizlərındə

20 m dərinlikdə geniş

yayılmışdır.Yod və digər

kimi; zob,şəkər və

zaman istifadə olunur.

Ali bitkilər yarımaləmi