Atomun quruluşu

Mikroaləm haqqındakı elmin müasir inkişaf səviyyəsi hərəkətdə olan hər bir hissəciyin dalğa xassələrinə malik olduğunu göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, kristallardan keçərkən, elektron seli də rentgen şüaları kimi difraksiyaya uğrayır. Elektronun dalğa-zərrəcik dualizmi öz riyazi ifadəsini Broyl tənliyində tapmışdır: λ=h/mv. Sükunət halında olan elektron sonsuz böyük dalğa uzunluğuna malikdir. Elektronun hərəkət sürəti artdıqca dalğa uzunluğu azalır. Məsələn, elektronun hərəkəti (1000 km/san) təxminən 10 -10 m dalğa uzunluğu ilə əlaqədardır. Elektronun dalğa təbiəti onun nüvəni əhatə edən bütün hissələrdə ola bilməsini göstərir. Lakin bütün hissələrdə onun ehtimalı eyni deyildir.

Maddələrin tərkibi və quruluşu. Molekullar və atomlar

Maddələrin tərkibi haqqında fikirlər hələ bizim eradan təqribən 2500 il əvvəl yunan alimləri (Demokrit və b.) tərəfindən söylənilmişdir. Onlara görə bütün cisimlər gözlə görünməyən ən kiçik hissəciklərdən təşkil olunur. Həmin hissəciklər «atom» adlandırılmışdır. O dövrdə «atom» sözü bölünməz mənasında işlənirdi. Maddələrin hansı hissəciklərdən ibarət olması və quruluşu barədə tədqiqatlar sonralar da davam etdirildi.

XVIII əsrin ortalarında rus alimi M.V.Lomonosov və ondan 50 il sonra ingilis alimi Con Dalton maddələrin molekullardan və atomlardan əmələ gəlməsi, bu hissəciklərin xassələri haqqında daha inandırıcı elmi fikirlər irəli sürmüşlər. Onların mülahizələri 1860-cı ildə dünya alimlərinin əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunan «Atom-molekul təlimi»nin əsasını qoymuşdur.

Atom-molekul təliminin əsas müddəaları aşağıdakılardır:

1) maddələr molekullardan və atomlardan təşkil olunur;
2) molekullar arasında boşluqlar vardır ki, onun da ölçüsü maddənin aqreqat halından və temperaturdan asılıdır.
Ən böyük boşluq qaz molekulları arasındadır. Bu onların asan sıxılması ilə izah olunur. Mayelər çətin sıxılır. Onların molekulları arasında boşluq nisbətən azdır. Bərk maddələrin molekulları arasında boşluq daha azdır, ona görə də demək olar ki, onlar sıxılmır.
3) molekullar daim hərəkətdədir, molekulların hərəkət sürəti temperaturla düz mütənasibdir;
4) molekullar arasında qarşılıqlı cazibə və itələmə qüvvələri vardır;
5) molekullar atomlardan təşkil olunur, atomlar da molekullar kimi daim hərəkətdədir;
6) bir atom növü başqasından öz kütləsinə və xassələrinə görə fərqlənir;
7) molekullar fiziki hadisələr zamanı dəyişməz qalır, lakin kimyəvi çevrilmələrdə parçalanır, atomlar isə kimyəvi çevrilmələr zamanı da parçalanmır;
8) bərk halda molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünlərində molekullar olur;
9) qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrin kristal qəfəsinin düyünləı rində atomlar və ya başqa hissəciklər olur.

Molekulları və atomları kürəciklər şəklində təsəvvür edərək maddələrin molekullarını modellər şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar.

Atom-molekul təliminin müddəaları çoxlu maddələrin xassələrinin öyrənilməsinə və kimyəvi təcrübələrə əsaslanmışdır. Məsələn, biz adi şəraitdə su adlandırdığımız maddənin bərk haldan maye hala, sonra da buxarlanaraq qaz halına keçməsini öyrəndik.
Elektrik cərəyanının təsiri ilə və ya 2000°C qızdırdıqda suyun parçalanaraq yeni maddələr — hidrogen və oksigen əmələ gətirməsini izləyib təhlil etdikdə həmin müddəaların təsdiq olunduğunu görərik. Çevrilmələri modellər şəklində göstərək.
Şəkillərdən göründüyü kimi, su molekullarını atomlara parçalamaq üçün onu 2000°C-dək qızdırmaq lazımdır. Deməli, atomlar arasındakı cazibə qüvvələri molekullararası cazibə qüvvələrindən dəfələrlə böyükdür. Başqa sözlə, atomları bir-birinə bağlayan rabitələr molekullararası rabitələrdən çox möhkəmdir. Atomlararası bu rabitələr kimyəvi rabitə adlandırılır. Həmin rabitələrin qırılması və yaranması kimyəvi çevrilmələrin getməsi və yeni maddələrin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Molekullar bir çox maddələrin ən kiçik hissəciyi olub, onların tərkibi və kimyəvi xassələri həmin maddələrdə olduğu kimidir. Molekullar kimyəvi reaksiyalar zamanı parçalanır, yəni onlar kimyəvi cəhətdən bölünən hissəciklərdir.
Molekül — maddənin kimyəvi xassələrini və tərkibini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
Atomlar — maddənin kimyəvi cəhətdən bölünməyən ən kiçik hissəciyidir.
Bu tərifdə «kimyəvi cəhətdən bölünməyən» sözlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır, çünki elə hadisələr məlumdur ki, onların nəticəsində atomlar parçalanır və atom enerjisi ayrılır. Həmin hadisələr atomların çevrilməsi ilə müşayiət olunur və nüvə fizikası kursunda öyrənilir.
Maddələr yalnız molekullardan və atomlardanmı təşkil olunur? Sonrakı elmi axtarışlar göstərdi ki, maddələr təkcə yüksüz və neytral hissəciklər olan molekullardan və atomlardan deyil, həmçinin müsbət və mənfi yüklü hissəciklərdən — ionlardan da təşkil oluna bilər.

Məsələn, xörək duzu, soda, əhəng daşı və başqaları belə maddələrdir (bu barədə VIII sinifdə daha ətraflı məlumat alacaqsınız). Molekullardan təşkil olunan maddələr molekulyar quruluşlu, atomlardan və ionlardan təşkil olunanlar isə şərti olaraq qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr adlandırılır. Molekulyar və qeyri-molekulyar quruluşlu maddələr xassələrinə görə bir-birindən fərqlənir. Birincilər adi şəraitdə, əsasən, qaz (oksigen, azot, hidrogen, karbon qazı və s.) və ya maye (su, spirt, aseton və s.), yaxud da asan əriyən bərk (kristallik kükürd, ağ fosfor, şəkər, yod və s.) maddələrdir. İkincilərin isə hamısı çətin əriyən bərk (almaz, qrafit, qum, xörək duzu, soda və s.) maddələrdir.

Atomun tərkibi. XIX əsrin sonuna qədər atomlar maddənin bölünməyən ən kiçik (mikro) hissəciyi hesab olunurdu. Atomun nə dərəcədə kiçik olmasını aşağıdakı müqayisə ilə təsəvvür etmək olar. Almanı Yer kürəsi qədər böyütsək, eyni dəfə böyüdülən atom alma böyüklükdə olar. Atomların diametri 2·10-10—5·10-10 m-dir. Bu o deməkdir ki, sizin oxuduğunuz kitabın bir vərəqinin qalınlığında yüz minlərlə atom yerləşə bilər.
Atom — kimyəvi elementin bütün xassələrini özündə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.
XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində edilən elmi kəşflər göstərdi ki, atom özü də mürəkkəb hissəcikdir. Əvvəlcə öyrənildi ki, hər bir atom müsbət yüklü nüvədən və onun ətrafında böyük sürətlə hərəkət edən mənfi yüklü hissəciklərdən — elektronlardan ibarətdir. Nüvə atomun əsas kütləsini təşkil edir və onun mərkəzində yerləşir. Nüvənin diametri atomun diametrindən 50—100 min dəfə kiçikdir.
Fizika kursundan sizə bəllidir ki, atom nüvəsinin özü də mürəkkəbdir (şəkil 14). O, proton və neytron adlanan hissəciklərdən təşkil olunur. Protonun yükü +1, kütləsi isə təqribən hidrogen atomunun küt 1 əsinə bərabərdir və ya 1,673·10·24 q-dır. Nüvənin müsbət yükünün miqdarı protonların sayı ilə müəyyən edilir. Məsələn, hidrogen atomunda 1, oksigen atomunda isə 8 proton olduğundan onların nüvələrinin yükü müvafiq olaraq +1 və +8-dir. Proton p hərfi ilə və ya 1+1 p kimi işarə olunur. Neytron yüksüz hissəcikdir. Onun kütləsi (1,675·10·24q) təqribən protonun kütləsinə bərabərdir. Neytronu n və ya 10 n ilə işarə edirlər.
Elektron çox kiçik kütləyə malikdir. Onun kütləsi protonun kütləsindən 1836 dəfə azdır (≈9,109·10-28q), yükü isə əks işarə ilə protonun yükünə (-1) bərabərdir. Elektron ilə işarə olunur.
Atomlarda elektronların sayı, protonların sayı ilə eyni olduğundan onlar sərbəst halda neytral hissəciklərdir.
Hər bir atom növü isə bildiyimiz kimi, başqasından fərqli proton sayına malikdir. Atomun kütləsi onun proton və neytronlarının sayı ilə müəyyən edilir. Buna kütlə ədədi (A) deyilir. Deməli, atomlar müəyyən kütləyə malik neytral hissəciklərdir. A=N(p)+N(n). Protonların sayı elementin nüvəsinin yükünə (Z) bərabər olduğu üçün A=Z+N(n).
Bunları bildikdən sonra atoma yeni tərif vermək olar.
Müsbət yüklü nüvədən və mənfi yüklü elektronlardan ibarət olan elektroneytral hissəciyə atom deyilir.
Neytral atomda N(p)=N(ē) olur.
Atom elektron verdikdə müsbət yüklü, elektron alanda isə mənfi yüklü iona çevrilir. Məsələn:
ııNa°—ē—>11Na+ elektron vermə prosesi (oksidləşmə)
S°+2ē->S2- elektron alma prosesi (reduksiya)
Müsbət yüklü ionlarda N(p)>N(ē) N(ē)=p —yük
Mənfi yüklü ionlarda N(p)

tonun yükü = N(p)—N(ē)





Müəllif: Mütəllim Abbasov, Vaqif Abbasov, Nasim Abışov, Vəli Əliyev

Mənbə: Kimya 7 Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üzrə Kimya fənni üzrə Dərslik

• Teqlər:
• atom
• , molekul
• , maddələrin tərkibi
• , maddələrin quruluşu

Atomun quruluşu

Atomun ilk modelini C.Tomson 1904-cü ildə irəli sürmüşdür. Tomson modelində atoma həcmi boyu bərabər paylanmış müsbət yüklərdən və elektronlardan ibarət olan bir sistem kimi baxılırdı.

Rezerford müxtəlif metallardan (qızıl, platin, gümüş, mis) hazırlanmış nazik (təxminən 4*10 -6 m) lövhədən α-zərrəcikllərin paralele dəstəsini buraxmış və onların metaldan keçərkən ilk istiqamətlərinin necə dəyişməsini izləmişdir.

Təcrübədə alımış nəticələrə əsasən Rezerford 1911-ci ildə atomun planetar modelini təklif etmişdir. Bu modeldə atomun quruluşu Günəş sisteminin quruluşunu xatırladır. Modelə əsasən atomun mərkəzində, planetlər sistemində günəş olduğu kimi, müsbət yüklü nüvə yerləşir, onun ətrafında isə, planetlər günəş ətrafında fırlandığı kimi, elektronlar müxtəli orbitlər üzrə fırlanır.

Atomun demək olar ki, bütün kütləsi nüvədə toplanmışdır. Nüvənin radiusu atomun radiusundan 10 5 dəfə kiçik olub, 10 -15 m tərtibindədir.

Bor 1913-cü ildə Rezerford modelinə və Plankın kvant nəzəriyyəsinə əsəslanaraq, hidrogen atomu quruluşunun kvant nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdır.

Bor sübut etdi ki, atomda yalnız müəyyən ciddi orbitlər mövcuddur. Elektronlar həmin orbitlər üzrə hərəkət etdikdə enerji şüalandırmır. Bora görə şüalanma yalnız elektronun bir orbitdən başqa orbitə keçməsi zamanı baş verir. Borun atom quruluşu nəzəriyyəsinə dair işləri əsasən iki postulat şəklində məlumdur.

Borun birinci postulatına əsasən elektron nüvə ətrafında enerji şüalandırmadan yalnız hərəkət miqdarı momenti nh/2π -yə bərabər olan dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edə bilər.

Bor tənliyi üzrə müəyyən edilmiş orbitlər stasionar və ya kvant orbitləri adlanır. Lakin hər bir orbitdə elektrona müəyyən enerji müvafiq gəldiyindən, onları energetik və ya kvant səviyyəsi adlandırmaq daha məqsədəuyğundur. Stasionar halın hər birinə müəyyən enerji ( E₁, E₂, . E_n) müvafiq gəlir. Bunlardan ən az enerji ehtiyatına müvafiq gələn hal əsas və ya normal hal adlanır. Atom normal halda davamlı olur.

Borun ikinci postulatına əsasən atomun çox həyəcanlı haldan az həyəcanlı və ya normal hala keçidi zamanı müəyyən rəqs tezliyi ilə səciyyələnən işıq kvantı şəklində enerji ayrılır.

Atom quruluşunun Rezerford və Bor modellərində elektronun nüvə ətrafında dairəvi orbit üzrə hərəkəti qəbul edilmişdir. Lakin atomun spektr xətlərinin təbiətininin öyrənilməsi zamanı əldə edilən nəticələrə əsasən alman alimi Zemmerfeld 1915-ci ildə müəyyən etmişdir ki, elektronlar nüvə ətrafında yalnız müəyyən mümükün ellipsvari orbitlər üzrə də hərəkət edə bilər.

Mikroaləm haqqındakı elmin müasir inkişaf səviyyəsi hərəkətdə olan hər bir hissəciyin dalğa xassələrinə malik olduğunu göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, kristallardan keçərkən, elektron seli də rentgen şüaları kimi difraksiyaya uğrayır. Elektronun dalğa-zərrəcik dualizmi öz riyazi ifadəsini Broyl tənliyində tapmışdır: λ=h/mv. Sükunət halında olan elektron sonsuz böyük dalğa uzunluğuna malikdir. Elektronun hərəkət sürəti artdıqca dalğa uzunluğu azalır. Məsələn, elektronun hərəkəti (1000 km/san) təxminən 10 -10 m dalğa uzunluğu ilə əlaqədardır. Elektronun dalğa təbiəti onun nüvəni əhatə edən bütün hissələrdə ola bilməsini göstərir. Lakin bütün hissələrdə onun ehtimalı eyni deyildir.

Atomun qurulusu – презентация

Презентация на тему: ” Atomun qurulusu ” — Транскрипт:

3 Hava,su, dağlar, heyvanlar, bitkil ə r, v ü cudunuz, oturduğunuz stul, x ü las ə, ə n ağırından ə n y ü ng ü l ü n ə q ə d ə r g ö rd ü y ü n ü z, toxunduğunuz, hiss etdiyiniz n ə varsa, hamısı atomlardan ə m ə l ə g ə lib. Ə linizd ə tutduğunuz kitabın h ə r s ə hif ə si milyardlarla atomdan ibar ə tdir. Atomlar el ə ki ç ik z ə rr ə cikl ə rdirl ə r ki, h ə tta ə n g ü cl ü mikroskoplar bel ə onları g ö st ə r ə bilmir. Bir atomun ö l çü l ə ri millimetrin milyonda biri q ə d ə rdir. Bu ki ç ikliyin insan g ö z ü nd ə canlandırılması qeyri-m ü mk ü nd ü r. Bununla bağlı bel ə bir misal g ö st ə r ə k: əlinizdə bir açar olduğunu düşünün. Şübhəsiz ki, bu açarın ibarət olduğu atomları görməyiniz mümkün deyil. Yox, əgər atomları mütləq görmək istəsəniz, təsəvvürünüzdə həmin açarı Yer kürəsinin miqyasına gətirin. Əlinizdəki açar dünya qədər böyüyərsə, onda içindəki atomların da hərəsi bir gilas boyda olar və siz onları görərsiniz.1313 Yen ə d ə bu ki ç ikliyi qavramaq v ə h ə r yerin atomlarla nec ə dolu olduğunu anlada bilm ə k üçü n bir misal da g ö st ə r ə k: Fərz edək ki, bircə duz dənəsindəki atomları saymaq istəyirik. Əgər saniyədə bir milyard ( ) ədəd saya bilsəydik, bir duz dənəciyinin içindəki atomları 500 ilə sayıb qurtarmaq mümkün olardı!1414 Yaxşı, b ə s bu q ə d ə r ki ç ik cismin – atomun i ç ind ə n ə var? M ə s ə l ə ondadır ki, ağlag ə lm ə z d ə r ə c ə d ə ki ç ik olmasına baxmayaraq, atomun i ç ind ə kainatla m ü qayis ə olunacaq q ə d ə r q ü sursuz, b ə nz ə rsiz v ə kompleks bir sistem var. H ə r atom bir n ü v ə v ə n ü v ə nin ə trafındakı orbitl ə rd ə fırlanan elektronlardan ibar ə tdir. N ü v ə nin ö z ü is ə proton v ə neytron adlı z ə rr ə cikl ə rd ə n t ə şkil olunub. Bu hiss ə d ə canlı-cansız h ə r şeyin t ə m ə li olan atomların m ö ht ə ş ə m quruluşunu v ə onların nec ə birl ə ş ə r ə k molekulları, dolayısil ə, madd ə ni ə m ə l ə g ə tirdiyini inc ə l ə y ə c ə yik.

4 a) Atom b) Atomun hər zərrəciyi üç l ü kvark qrupundan əmələ gəlir. c) Üç l ü kvark qrupu Nüvə atomun mərkəzində yerləşir və hər kimyəvi elementin atomunun xüsusiyyətinə uyğun sayda proton və neytronlardan əmələ gəlir. Nüvənin radiusu atomun radiusunun on mində biri qədərdir; rəqəmlə göstərsək, atomun radiusu (0, ) sm, nüvənin radiusu isə (0, ) sm-ə bərabərdir. Dolayısilə, nüvənin həcmi atomun həcminin 10 milyardda birinə bərabərdir. Bu kiçikliyi yenə də gözümüz önündə canlandıra bilmək üçün bayaqkı gilas məsəlini yada salın. Bir qədər öncə dediyimiz kimi, əgər əlinizdəki açarı dünyanın ölçülərinə gətirsəniz, onun içindəki atomların hər biri gilas boyda olar. İndi isə həmin gilasların içindəki nüvəni axtaraq. Amma bu axtarış boşunadır, çünki, hətta indiki ölçülərdə də nüvə gözlə görünməyəcək qədər kiçikdir. Onları görə bilmək üçün ölçüləri yenidən dəyişmək lazımdır. Bu dəfə gərək həmin gilası iki yüz metr enində nəhəng şara çevirək. Həmin ağlagəlməz ölçüyə qədər böyüdülən atomun nüvəsi yenə də çox kiçik – toz dənəciyi boyda olacaq!

5 Nüvənin içi: proton və neytronlar 1932-ci ilədək nüvənin proton və elektronlardan ibarət olduğunu düşünürdülər. Həmin il Çedvik (Chadwick) adlı məşhur elm adamı neytronun varlığını kəşf edərək Nobel mükafatını qazandı. Bununla da bəşəriyyət atomun daxili quruluşu ilə dəqiq tanış oldu. Atom nüvəsinin nə qədər kiçik olduğundan danışmışıq. Onun içində yerləşən bir protonun ölçüsü isə metrdir. Sizə elə gələ bilər ki, bu qədər kiçik bir zərrəciyin insan həyatında heç bir rolu yoxdur. Ancaq yanılırsınız: ətrafınızda gördüyünüz hər şeyin təməli insan ağlının qavramaqda çətinlik çəkdiyi qədər kiçik olan bu zərrəciklərdən əmələ gəlir.

8 Proton Neytron Elektron Zərrəciklərdən hansının işarəsi müsbətdir? 2-ci suala keç 9/27/2016

9 Proton Neytron Elektron 3-ci suala keç Zərrəciklərdən hansının işarəsi mənfidir?

10 Proton Neytron Elektron Zərrəciklərdən hansı yüksüzdür?

11 Hansı zərrəciklər sahə zərrəciyidir?