Press "Enter" to skip to content

Microsoft Word Avropa v? Amerika olk? l? ri tarixcavablar Benovse doc

dövrlərdə yaranmış sivilizasiyalarının bir növ varisi olmuş, sonralar onu daha da

Avropa tarixi

Avropa tarixi — Avropa qitəsində yaşayan xalqların qədim zamanlardan etibarən günümüzə qədər davam etmiş tarixini əhatə edir. Arxeloji qazıntıları nəticəsində Avropada ilk insan məskənlərinin Eradan əvvəl 35.000 il əvvəl yarandığını göstərir. [1] Avropada aşkarlanmış ən qədim yazı nümunəsi e.ə. 700-cü ildə, Qədim Yunanıstanda Homer tərəfindən yazılmış İliada dastanıdır. [2] Qədim Yunanıstanla yanaşı eramızdan əvvəl VIII əsrdə yaradılmış Roma krallığı dövrünün ən müasir sivilizasiyalarından hesab olunurdu. Qədim Yunanıstan və Qədim Roma dövlətləri eramızın IV əsrindən başlayaraq dağılmağa başlamış, həmin əsrdən etibarən Xristianlıq dini Avropada öz təsirini gücləndirmişdir.

Orta əsrlərin əvvələrində Avropada durğunluq dönəminə daxil olmuşdur. Yaxın Şərq və Asiyada yaşayan bir çox xalqlar texniki və mədəni nəaliyyətlərinə görə Avropa xalqlarını arxada qoymağı baçarmışlar. [3] Yeni dövrüdən etibarən başlayan intibah və reformasiya kimi hərəkatlar, Avropanın hərbi, iqtisadi, demokratik və texniki yöndə inkişaf etməsinə səbəb olmuş və qısa müddətdən sonra inkişaf tempi və mədəni səviyyəsinə görə Avropa digər qitələrdən üstün bir mövqedə qərarlaşmışdır. Bu üstünlüklərindən istifadə edən Avropa xalqları, digər qitələrdə koloniyalar yaratmış və həmin qitələrdə olan təbii sərvətləri talamışlar. Əldə olunan kütləvi gəlirlə, sosial vəziyyətlərini daha da yaxşılaşdıran, Avropa xalqları digər qitələrdə yaşayan xalqların inkişafdan geri qalmasına səbəb olmuşlar.

XX əsrə qədər hərbi və iqtisadi baxımdan dünyada lider mövqedə olan Avropa xalqları, XX əsrdə bu liderlik yarışında Amerika Birləşmiş Ştatlarına məğlub olmuşlar. Asiya qitəsində əvvəlcə Yaponiya və Cənubi Koreyanın daha sonra isə Çin və Hindistanın texnelojo və iqtisadiyyat sahəsində anidən yüksəliş əldə etməsi, Avropa üçün yeni rəqiblərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Avropanın 27 ölkəsinin üzv olduğu, 1952-ci ildə yaradılmış Avropa İttifaqı iqtisadiyyat, idxal və ixracat sahəsindəki uğurlarından sonra dünyada bir nömrəli iqtisadi gücə çevrilmişdir. [4] [5]

Mündəricat

  • 1 Eradan əvvəl
    • 1.1 Avropa sivilizasiyanın formalaşması
    • 2.1 Qədim Yunanıstan
    • 2.2 Qədim Roma
    • 3.1 Roma imperiyasının süqutu
    • 3.2 Müqəddəs Roma və İtaliya şəhər dövlətləri
    • 3.3 İngiltərə və Fransanın formalaşması
    • 3.4 Pireney yarımadası
    • 3.5 Şərqi Avropa
    • 3.6 Səlib yürüşləri
    • 3.7 İstanbulun fəth olunması
    • 4.1 Osmanlı, İsveç və Reç Pospolita dövlətləri
    • 4.2 İntibah və Reformasiya
    • 4.3 Orta əsrlər mətbəxi
    • 4.4 Çoğrafi kəşflər
    • 4.5 Məzhəb müharibələri
    • 4.6 Orta əsrlərin sonuna yaxın imperiyaların vəziyyəti
    • 5.1 Amerika və Fransa inqilabları
    • 5.2 Maarifçilik dövrü və Sənaye inqilabı
    • 5.3 Krım müharibəsi

    Eradan əvvəl

    Neolit dövrü Avropasının ən önəmli nümunələrindən biri İngiltərədə yerləşən Stounhenç abidələr kompleksi.

    İnsana bənzər canlılar arasında Homo Erektus [6] və Neandertal adı verilən insanların Avropada yayılması və məskunlaşmasının tarixi bir neçə milyon illərlə ölçülür. Bu iki canlı növü zamanla yox olmağa başlamış və elmdə Homo sapiens adı verilən ilkin insanlar eradan əvvəl 35.000 il öncə Avropada yayılmışdır.

    Avropada İbtidai-icma quruluşu zamanı mövcud olmuş mədəniyyətlər arasında Buz dövrünün son dönəmlərindən, e.ə. 20.000 – 10.000 illərində inkişaf etmiş Qravetyen, Solutre və Maqdalen mədəniyyətləri mühüm yer tutur. Eradan əvvəl 12.500-cü ildən etibarən buz dövrünün sona çatması, Avropada iqlim şəraitinin müsbətə doğru dəyişməsinə səbəb oldu. Gündəlik temperatur anidən yüksəldi, dəniz səviyyəsi qalxmağa başladı. Avropada ki, ilk insan məskənləri eradan əvvəl yeddinci minillikdə Balkan yarımadasında yaranmışdır. Neolit dövrü eramızdan əvvəl altıncı minillikdə, Mərkəzi Avropada, beşinci və dördüncü minillikdən etibarən isə Şimali Avropada başladı.

    Tikilmə tarixi eramızdan əvvəl 3000-cü ilə aid olan Stounhenç abidələr kompleksi Avropada Neolit dövrünə aid ən mühüm abidələrdən biri hesab olunur. [7] Avropa eramızdan əvvəl 3.500 – 1.700-cü illərdə mis dövrünə daxil oldu. Müasir dövrdə Avropanın ən böyük linqvistik qrupunu təşgil edən Hind-Avropa xalqları bu dövrdə Mərkəzi Asiyadan Avropaya doğru köç etdikləri ehtimal edilir. Anadoluda eradan əvvəl 1.300-cü ildə başlamış olan dəmir dövrü Avropada geçikməli olaraq eradan əvvəl 1000-ci ildə başlamışdır. Appenin yarımadasında yaşamış Etrusklar Avropanın bu dövrünün öyrənilməsində böyük önəmə sahibdirlər.

    Avropa sivilizasiyanın formalaşması

    İnsanların Avropaya təqribən 800 min il bundan əvvəl (Antropogenez) Afrikadan Cəbəllütariq boğazı ilə keçib məskunlaşdıqları (Atapuerka,Çeprano) ehtimal olunur. 40-28 min il əvvəl isə Qərbi Asiyadan gələn müasir tipli insanlar (Homo sapiens) Avropada meskunlaşmış neandertalları sıxışdırıb burada yayılmışdılar. Paleolit dövründə Avropanın böyük hissəsini əhatə edən buzluqyanı tundrada yaşayan iri heyvanların ovu insanlarların nisbətən oturaq həyat tərzi üçün imkan yaratmışdı. Həmin dövrdə Mərkəzi və Şərqi Avropada yayılmış yarımqazma evlər bunu təsdiq edir. Üst Paleolitdə təsviri sənət meydana gəldi və çiçəklənmə dövrünü yaşadı. Qayaüstü rəsmlər (Altamira,Laskou,Fon-de-Qom,Tük-d′Oduber,Üç qardaş mağarası və s.), daş və heyvan sümükləri (o cümlədən mamont dişi) üzərində oyma rəsmlər (Villendorf-Kostyonki mədəni birliyi və s.), həmçinin gil plastikası (Dolni-Vestonitse) o dövrün incəsənətini əks etdirir. Mezolit dövrünün (e.ə. 13-10-cu minilliklər) əvvəllərində Avropa ərazisinin böyük hissəsəi məskunlaşmışdı. KontinentalAvropanın meşəlik sahələrində yaşayan əhali, əsasən,ovçuluq,göl və şay balıqçılığı,dəniz sahillərində məskunla.anlar isə dəniz balıqçılığı ( Şimal dənizinin sahillərində dəniz yığıcılığı ilə) ilə məşğul olmuşlar. E.ə. 6-cı minillikdə Balkan yarımadasına (Argisa, Sesklo və s.) və Dunayboyu bölgələrdə (Starçevo) əkinçilik və heyvandarlıq yayılmış, Erkən Neolit dövrü üçün səciyyəvi olan əkinçilik mədəniyyəti (yaşayış məskənləri – tellər, qadın heykəlcikləri, sonralar naxışlı saxsı qablar) meydana gəlmişdi. E.ə. 6-4-cü minilliklərdə əkinçilik və heyvandarlıq Qərbi və Mərkəzi Avropanın meşə zonasında təşəkkül tapmışdı. Bu bölgələrdəki neolitik mədəniyyət (xətli-zolaqlı keramika mədəuzunniyyəti) üçün müvəqqəti məskənlər, karkaslı uzunsov evlər və s. səciyyəvidir. E.ə.4-cü minillikdə Alp dağlarının öndağlıq hissəsindəki göllərin sahillərində dirəklər üzərində tikilən evlərdən ibarət əkinçi məskənləri meydana gəlmişdir. Avropanın ilk əkinçiləri ,əsasən, çay və göllərin sahillərindəki münbit torpaqlarda məskunlaşırdılar. Eneolit və Tünc dövründə kotanın yayılması Avropadakı daxili meşəlik ərazilərin mənimsənilməsinə və qırılıb-yandırılmış yerlərdə əkinçiliyinin meydana gəlməsinə səbəb oldu. E.ə. 4-cü minillikdə (qıfabənzər qədəhlər mədəniyyəti və s.) Skandinaviyanın cənubunda əkinşilik və maldarlıq yayılmışdır. E.ə. 5-4-cü minilliklərdə Şərqi Avropanın cənubunda Volqanın orta və aşağı axarınadək istehsal təsərrüfatı yayılmış, bununla yanaşı Dneprdə ,əsasən, köçəri maldarlıq inkişaf etmişdi. Tunc dövrünün sonlarında (e.ə. 2-ci minilliyin sonu) Şərqi Avropanın çöllərində köçəri maldarların klassik mədəniyyəti formalaşdı.Neolit dövründə Avropanın şimal-şərqində yrvaraqenə də ovçu tayfalar məskunlaşırdı (basma-daraqvarı keramika tarixi-mədəni birliyi, darqavrı-basma keramika mədəniyyəti, Volqa-Kama mədəniyyəti və s.). E.ə. 3-cü minillikdə Aralıq dənizinin sahillərində Qərbi Asiya sivilizasiyaları ilə sıx bağlı olan Avropanın ən qədim şəhər sivilizasiyanın (Egey mədəniyyəti) formalaşması Avropa tarixinin yeni mərhələsinin başlanğıcı oldu. Oxşar proseslər Qərbi Avropada baş verirdi: meqalitik mədəniyyətlərin və kurqan qəbirlərinin yayılması burada sosial diferensiasiyanın mövcud olduğunu və yüksək təbəqənin formalaşmasını sübut edir.

    Hind-Avropa dilli xalqlardan əvvəl Qərbi Avropada yaşamış əhalidə yalnız bask dili dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Finuqor xalqları Şimali və Şərqi Avropanın ən qədim əhalisinə aiddir. E.ə. 2-1-ci minillikdə hind-avropalılar Avropanın, demək olar ki bütün ərazilərinə yayılmışdır. Ən qədim hind-Avropa tayfaları (pelasqalar,karilər,leleqlər və b.-rı) Balkan yarımadasının cənubunda məskunlaşmışdılar. Sonralar Avropanın cənubunda yunanlar, illiriyalılar, frakiyalılar, italiklər, və başqalarının ya.adıqlarıməlumdur. E.ə. 1-ci minillikdə Qərbi Avropanın böyük hissəsində kelt tayfaları ( Fransada qallar, Niderland və Belçikada belqlər, Britaniya arasında britlər, skotlar) məskunlaşmışlar. Şərqi Avropanın cənubunda isə skiflər və savromatlar yayılmışdılar.

    E.ə. 1-ci minilliyin 1-ci yarısında Aralıq dənizyanı ərazilərdə finikiyalılar, yunanlar, etrusklar və latınlar tərəfindən şəhər-polislər salınmışdı. Böyük yunan müstəmləkələşdirməsi dövründən (e.ə. 8-6 əsrlər) başlayaraq Aralıq dənizinin şimalında, Qara dənizin sahilyanı əraziləri Yunanıstan (Qədim) mədəniyyətinin təsiri altına düşmüşdü. Antik sivilizasiyanın əsasını təşkil edən bu mədəniyyət Avropanın mədəni inkişafında istiqamətləndirici rol oynamışdır. Latın şəhərlərindən biri olan Roma əvvəlcə İtaliyanı, e.ə. 3 əsrin sonlarından isə Avropanın başqa ərazilərini özünə tabe etdi və qüdrətli Roma dövlətinin mərkəzinə çevrildi. E.ə. 1 əsrdə qərbdə Reyn, cənubda Dunay çayları arasında yerləşən Avropa torpaqları və Böyük Britaniyanın böyük hissəsi Roma imperiyasının tərkibinə daxil idi. İmperiyanın qərb bölgələrində əhalinin əksəriyyəti latın xalq danışıq dillindən istifadə edirdi, şərq bölgələrində isə yunan dili yayılmışdı. İmperiya sərhədlərindən şimal və şərq ərazilərdə məskunlaşan keltlər (Britaniya), germanlar (Reynboyu ərazilər) və frakiyalılar (Dunayboyu ərazilər) daha az romanlaşmışdılar.

    German, slavyan, türk, irandilli və başqa tayfaların 4 əsrdən başlayan kütləvi miqrasiyaları Avropanın etnik mənzərəsini dəyişdi. 5-ci əsrdə Roma imperiyasının qərb hissəsini tutan germanlar Qərbi, Cənub-Şərqi və Cənub-Qərbi Avropada geniş yayıldılar. Qitənin daha çox romanlaşmış ərazilərində (Qalliya, İberiya, İtaliya) latın xalq danışıq dilinin müxtəlif dialektləri qorunub saxlanmış, germanlar isə burada tədricən assimilasiyaya uğramışlar. Bu ərazilərdən şimalda və şərqdə yerləşən, romalıların mədəni təsirinin zəif olduğu yerlərdə yayılmış german dilləri Böyük Britaniya aaaa yerli kelt substratını, demək olar ki, tamamilə sıxışdırmışdı. Şimali german dilləri arealında (Skandinaviya, Danimarka, sonralar İslandiya və Farer) Skandinaviya xalqlarının etno-mədəni birliyi təşəkkül tapmışdır. Qərbdə Elba çayından, cənubda Balkan yarımadasından, şərqdə Orta Don və Orta Volqaboyunadək, şimalda slavyanlar, baltlar, həmçinin şərqi roman (vlaxlar), fin-uqor və türk (hunlar, avarlar, protobulqarlar, xəzərlər və başqaları) xalqları məskunlaşmışdılar. Sonralar Oder çayından qərbdə məskunlaşan slavyanlar,əsasən, germanlaşdılar. Müasir lujiselilər onların nəsilləridir.

    Antik sivilizasiyanın süqutu Avropada əhalinin kəskin azalması və şəhərlərin tərk edilməsi ilə müşayiət olunurdu. Eyni zamanda son antik və barbar elementlərin bir-birilə qaynayıb-qarı.ması nəticəsində mədəniyyət, ictimai münasibətlər, hüquq, incəsənət və s.-in yeni formaları yarandı. Avropada əsas konsolidasiya faktoruxristianlığın yayılması olmuşdur: qitənin qərb hissəsi Roma papasının, şərq hissəsi (əsasən, yunanlarla məskunlaşan) isə Konstantinopol patriarxının idarəsi altında birləşmişdi. Kilsənin qərb və şərq qollarına parçalanmasına (1054 ildə başa çatmışdır) baxmayaraq, Avropa üçün Bizanslı siyası, dini və mədəni əlaqələr orta əsrlərdə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Pireney yarımadasının ərəblər tərəfindən işğalı (8 əsr) nəticəsində Avropaya islam mədəyyətinin elm, fəlsəfə, incəsənət və s.sahələrdə uzunmüddətli təsiri başlandı. Şərqi Avropanın müsəlman dünyası ilə Qafqaz və Volqa vasitəsilə əlaqə saxlayırdı; vikinqlər (varyaqlar), vasitəsi bu əlaqələr Şimali Avropaya qədər çatırdı.

    5 əsrin sonu – 9 əsrdə Qərbi və Mərkəzi Avropanın böyük hissəsi Frank dövlətinin ərazisinə qatıldı. Bu dövlətin Verden müqaviləsinin (843 il) şərtlərinə əsasən Böyük Karlın nəvələri arasında bölüşdürülməsi nəticəsində gələcək Almaniya və Fransa dövlətlərinin əsası olan Şərqi Frank və Qərbi Frank krallıqları meydana gəldi. 9 əsrdə İngiltərənin birləşdirilməsi başa çatdı. Şimali, Mərkəzi və Şərqi Avropada yeni dövlətlər – Avar, Xəzər və Bulqar xaqanlıqlar, Böyük Moraviya, Çexiya, Polşa, Macarıstan, Norveç, İsveç, Danimarka və Kiyev Rus dövlətləri meydana gəldi. Beləliklə,11 əsrdə Avropanın indiki siyasi bölgüsünün əsası qoyuldu. Bu dövrdə baş verən demoqrafik və iqtisadi artım Avropada qədim şəhərlərinin dirçəlməsinə ve yeni şəhərlərin meydana gəlməsinə şərait yaratdı. Qərbdə feodalizmin klassik Avropa formasının əsasını təşkil edən vassal-len torpaq sahbkarlığı sistemi formalaşdı. Səlib yürüşləri zamanı Avropanın feodal dövlətləri iqtisadi və mədəni cəhətdən çiçəklənmə dövrünə çatdı, şəhərlər inkişaf etdi, Şərqin təsiri altında yeni dini-fəlsəfi məktəblər (sxolastika) və memarlıq üslubu (qotika) formalaşdı, məişət mədəniyyəti zənginləşdi. Eyni zamanda Avropa şərq istiqamətindən yeni basqınlara məruz qaldı: 13 əsrdə monqollar Avropaya yürüyüş edərək Volqa Bulqariyasına son qoydular və rus knyazlıqları özlərinə tabe etdilər; 14-15 əsrlərdə osmanlı fütuhatı nəticəsində Bizans imperiyası süquta uğradı. Bu dövrdə Avropada yeni hərəkat – İntibah inkişaf edirdi. 15 əsrin sonu – 16 əsrdə bir çox dövlətlərdə (İngiltərə, İspaniya, İsveç, Rusiya və s.) siyasi mərkəzləşdirmə başa çatdı. Yeni dövlətlərin hüdudlarında Avropa millətləri formalaşmağa başladı. Mərkəzivə Cənub-Şərqi Avropada Habsburqlar, Osmanlılar və başqaları çox millətli imperiyalar yaratdılar (bunlar Birinci dünya müharibəsindən sonra süqut etdi).

    Amerikanın kəşfi (1492) və Böyük coğrafi kəşflərin başlanılması ilə Avropa ölkələri (İspaniya, Portuqaliya, sonra isə İngiltərə, Niderland və Fransa) Amerika, Asiya və Afrikada geniş əraziləri tutdular. Buradan Avropaya böyük maddi sərvətlər, eləcə də məişətə mədəni yeniliklər (kartof, qarğıdalı, tütün, çay, qəhvə, pambıq, kauçuk və s.) daxil oldu. Kapitalist münasibətləri formalaşmağa başladı.

    Son orta əsrlərdə baş verən dini hərəkatlar (bidətlər, tərkidünya rahib ordenləri) 14 əsrdə katolik kilsəsində islahatın ilk cəhdi kimi təzahür etdi (C.Uiklif, Y.Hus və başqalarının təlimləri). 16 əsrdə baş verən Reformasiya Qərbi Avropanın katolik və protestant ölkələrinə parçaladı. Yeni dövrdə inkişaf edən dini azadfikirlilik və rasionalizm ənənələri, Maarifçilik xadimləri tərəfindən irəli sürülən təbii, hüquq, ictimai müqavilə, xalq suverenliyi nəzəriyyələri və s. bu gün insan hüquqlarına dair müasir konsepsiyanın əsasını təşkil edir. Eyni zamanda iqtisadi liberalizm prinsipləri (A.Smit) Avropa kapitalizminin ideoloji bünövrəsini qoydu. 18-19 əsrlərdə baş verən sənaye çevrilişi beynəlmiləl, urbanist senayeləşmiş Avropa sivilizasiyasının formalaşmasına gətirib çıxardı. Köhnə monarxiyaları devirən inqilabların qələbəsi nəticəsində millət konsepsiyası tam təşəkkül tapdı. Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyalarında yaşayan xalqlar yerli dil və mədəniyyətlərin inkişafına təkan verən milli-mədəni intibah dövrünü yaşadılar.

    19-cu əsrdə, əsasən, müstəmləkələr uğrunda gedən mübarizənin güclənməsi Avropa dövlətləri arasında münasibətləri kəskinləşdirməklə bir sıra yeni müharibə və inqilablara rəvac verdi. 20-ci əsrin Avropa bəşəriyyət tarixində ən dağıdıcı vətəndaş münaqişələri və dünya müharibələrinin episentrinə çevrildi. İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropada xalqların konsolidasiyalaşma meyili Avropa İttifaqının yaradılmasında (1993) özünü göstərdi. Asiya və Afrika ölkələrindən ərəblər, bərbərlər, türklər, kürdlər, hindistanlılar, pakistanlılar və başqalarının immiqrasiyası nəticəsində 20 əsrin ortalarından Avropanın etnik mənzərəsi dəyişir. Ərəb ölkələrindən gələnlərin əksəriyyəti Fransa, Böyük Britaniya, Niderland və Almaniyada yaşayır; türklər Almaniyada və Niderlandda xarici işçi qüvvəsinin əksəriyyətini, Avstriyada isə sayca ikinci etnik qrupunu təşkil edirlər. Hindistandan, Pakistandan, həmçinin İngiltərənin Afrika və Vest-Hinddəki keçmiş müstəmləkərindən gələnlər Böyük Britaniyada daha çoxdular. Avropadaxili miqrasiyalar (xüsusilə Fransaya, İsveçrəyə, Belçikaya, İsveçə) buradakı etnik rəngarlərliyi artırır. Milli hökumətlər və beynalxalq təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilən xüsusi tədbirlər Avropada müxtəlif mədəniyyətlərin konsolidasiyasına imkan yaradır.

    Avropa siviıizasiyanın bünövrəsi olan və burada meydana gələn iqtisadi, texniki, sosial, siyasi, mədəni inkişaf modellərinin məcmusu bütün dünya xalqlarının inkişafına təsir göstərmiş, müasir urbanist mədəniyyətin əsasını qoymuşdur.

    Qədim Dövr

    Qədim Yunanıstan

    Əsas məqalə: Qədim Yunanıstan
    Yunan dramaturqu Sofokl.

    Qədim Yunanıstanın əsasını qoymuş yunanların eramızdan əvvəl 3.000-ci illərdə kütləvi şəkildə Balkan yarımadasının cənubunda məskunlaşdığları ehtimal edilir. [8] Qədim Yunan Sivilizasiyanın formalaşmağa başladığı eradan əvvəl 23 və 17-ci yüz illiklər Proto Qrek dövrü adlanır. E.ə. 1600-cü ildən 1100-cü ilə qədər olan dönəm Homer epiklərində əfsanəvi Troya şəhərinə qarşı müharibə aparmış, Kral Aqemmonun rəhbərlik etdiyi Mikena Yunan Dövrüdür. Eramızdan əvvəl 1100-cü ildən eramızdan əvvəl VIII əsrə qədər olan dövrdə Qədim Yunanıstana aid hər hanısa yazılı mənbə, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır.

    Bu səbəbdən alimlər həmin dövrü Yunan Qaranlıq Dövrü adlandırır və həmin dövr barədə səthi məlumatları aparılan arxeloji qazıntılarla əldə etməyə çalışırlar. Herodotun Tarix, Pausaniasın Yunanıstanın təsviri, Siciliyalı Diodorun Biblioteca və Çeremonun Kranikon adlı əsərləri Qədim Yunanıstan barədə məlumatlar vermişdir. Əsasən bu əsərlədə krallar, müharibələr və Yunanıstanın ictimai-siyasi və gündəlik həyatından söz açılır.

    Makedoniyalı İsgəndərin E.ə. 323-cü ildə vəfat etməsindən sonra Qədim Yunanıstanda ən qədim dövr sona çatmış və Helenistik dövrü adlanan dövr başlamışdır. Bu dövrdə yaradılmış Yunan şəhər dövlətləri demokratiyanın ilkin təməllərinin atıldığı yerlər hesab edilir. [9] Esxil, Aristofan, Evripid, Sofokl, Aristotel, Sokrat, Platon, Herodot və Ksenofont kimi böyük filosofların təhsil aldığı, yaşadığı Afina, Sparta, Tebai və Nakşa kimi şəhərlər həm bir-birləri ilə həmdə o, dövrün mühüm güclərindən olan farslarla üstünlük mübarizəsi aparırdılar. [10] E.ə. 323-cü ildə Makedoniyalı İsgəndər Balkan yarımadasından Əfqanıstan və Pakistan ərazilərinə qədər uzanan böyük bir imperiya yaratmışdı.

    Qədim Roma

    Əsas məqalə: Qədim Roma

    Qədim Roma eradan əvvəl IX əsrdə Appenin yarımadasında Roma şəhəri ətrafında yaranmağa başlamışdır. Qısa müddətdə Aralıq dənizi boyunca böyük bir imperiya yaradılmış və bir çox mədəniyyəti öz himayəsinə almışdır. Roma şəhər dövlətinin eramızdan əvvəl 753-cü ildə Truva kralı Aeneasın nəvələri Rem və Romul adlı əkiz qardaşlar tərəfindən əsasının qoyulduğu əfsanəsinə inanılır. [11] Zamanla yarımadada yaşayan Etrusklar güclərini itirməyə başladılar. Eradan əvvəl 509-cu ildə Romada monarxiya-oliqarxiya və Respublikanın birləşməsi nəticəsində Demokratiya yaranmağa başladı.

    Bu dövrdə Roma Respublikası xalq məsclisi tərəfindən seçilən Konsul və Roma senatı tərəfindən idarə edilirdi. Romada əhalinin əsas qrupları arında Patrisilər və Plebeylər mühüm yer tuturdular. Eradan əvvəl 52-cü ildə Qalliyanı Roma Respublikasının torpağlarına qatan Qay Yuli Sezar diktator edan edildi. [12] Oktavian Avqustun hakimiyyəti dönəmində isə dövlət Roma imperiyası adlanmağa başladı.Oktavian hakimiyyətə gəldiyi zamanda , Mark Antoni və Lipidə qalib gəldi.Tədricən triunvrtaı sıradan çıxardı.Bu işdə ona dostu Aqrippo koməklik etmişdir.

    Paks Romana dönəmində daxili və xarici təhdidlərdən uzaq olan Roma sürətlə inkişaf etməyə başladı. [13] [14] Trayannın dönəmində Daçiyanın fəth edilməsindən sonra Roma imperiyası tarixi ərazində mövcud olmuş ən geniş sərhədlərə sahib oldu. İmperiya 6,5 milyon km² ərazini əhatə edirdi. [15] Romalıların ortaq dili olan latın dili Avropada Lingua franca (ortaq dil) səviyyəsinə gəlmişdi. 330-cu ildə imperator I Konstantin Konstantinopol şəhərini Yeni Roma adı ilə paytaxt elan etdi. 395-ci ildə I Feodosinin ölümündən sonra imperiya şərq və qərb olmaqla iki yerə paçalandı.

    Erkən dövr

    Roma imperiyasının süqutu

    Əsas məqalə: Barbarların hücumları
    Vandallar tərəfindən Roma şəhərinin yağmalanması.

    Roma imperiyasının şərq və qərb olmaqla iki yerə paçlanması, imperiyanın gücünün önəmli ölcüdə itirməsinə səbəb oldu. Hispaniya, Qalliya və İtaliyanı sərhədlərinə daxil edən Qərbi Roma imperiyası imperiya sərhədlərindən kənarda yaşayan Qotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Jütlər və Saksonlar kimi bir çox German mənşəyli barbar tayfaların hücumlarına məruz qalmağa başladılar. Hunların hecumları qarşısında tab gətirə bilməyən Vestqotlar Dunay çayının cənubuna çəkildilər. 410-cu ildə Alarixin başçılıq etdiyi Vestqot qoşunu Roma şəhərini ələ keçirdi. [16] German tayfalarının əlində oyuncağa çevrilən, Qərbi Roma imperiyası 476-cı ildə süqut etdi. 476-cı il eyni zamanda qədim dövrün sonu və Orta əsrlərin başlanğıc dövrü kimi hesab olunur.

    Qotların qərb qolu hesab olunan Vestqotlar, İtaliyadan sonra İspaniyada məskunlaşaraq burada güçlü bir krallıq yaratdılar. Başqa bir German tayfası olan Vandallarda, başçıları Genserixin rəhbərliyi altında 455-ci ildə Roma şəhərini ələ keçirb yağmalamışdır. Barbar xalqlarından sayılan Franklarda qərbə doğru hərəkət edərək, Qalliyanın içərilərinə doğru irəliləməyi baçarmışdılar. Jütlər və Saksonlar adlanan xalqlar isə bu dönəmdə Romanın əyatlərindən biri olan Britaniyaya səfərlər təşgil etmiş və burada məskunlaşmışdılar.

    Qotların şərq qolu olan Ostroqotlarda Roma torpağlarını istila etdilər və İtaliyada krallıq yaratdılar. Ançaq yaradılmış bu krallığın ömrü uzun olmadı və cəmi 60 ildən sonra dağıldı. Barbar tayfalarının hücumları zamanı İtaliyada nizamlı və qalıçı bir hakimiyyət yaratmaq mümkün olmamışdır. Bizans imperiyasının imperatoru I Yustinian bu siyasi boşluqdan istifadə edərək İtaliya ərazisinin bir qismini öz imperiyasına qatmışdır. [17] I Yustinianın 565-ci ildə vəfat etməsindən sonra İtaliya Bizans imperiyasının nəzarətindən çıxıb Lombardların nəzarətinə daxil oldu.

    Müqəddəs Roma və İtaliya şəhər dövlətləri

    Əsas məqalə: Müqəddəs Roma imperiyası

    German mənşəyli barbar xalqlardan biri olan Franklar VI əsrdə Xristianlığı qəbul etdilər. Karolinq sülaləsinə üzv olan Frank kralları günümüzdə Almaniya, Fransa, Belçika, Niderland, İsveçrə və İtaliya ərazilərini əhatə edən Karolinq imperiyasını yaratdılar. Fransa sözünün mənşəyi German irqindən olan Frankların adından gəlməkdədir. [18]

    768-ci ildə Frankların kralı seçilən Böyük Karl imperiyanın ərazilərini genişləndirdi. 800-cü ilin 25 dekabr tarixində Vatikanda yerləşən Müqəddəs Pyotr kilsəsində Roma Papası III Leo Böyük Karlı imperator elan onu edərək V əsrdə dağılmış Şərqi Roma imperiyasının varisi elan etdi. Həmin dövrə qədər Roma imperatoru titulunu yalnız Bizanslılar daşıyırdı, ançaq 812-ci ildən etibarən Bizanslılar, istəməsələr belə Böyük Karlın Roma imperatoru titulunu qəbul etməli oldular. Böyük Karlın 814-cü ildə vəfat etməsindən sonra Karolinq imperiyası zəifləməyə başladı. X əsrin ortalarında German krallarından olan I Otto Böyük Karl tərəfindən zamanından istila edilmiş torpağların çoxunu ələ keçirdi və bu torpağlarda Müqəddəs Roma imperiyası adlı dövlət yaratdı. [19]

    962-ci ildə Papa XII İohann I Ottoya Roma imperatoru titulu verdi. Müqəddəs Roma imperiyasının 1806-cı ilə qədər mövcudluğunu qorumasına baxmayaraq, əvvəlcə Mərkəzi Avropada olan Alman dövlətlərinin təsir dairəsinə düşdü və daha sonra Avstriya imperiyasının tərkibinə qatıldı. 774-cü ilə qədər İtaliyanın şimalı German xalqlarından olan Lombardların nəzarətində qaldı. 751-ci ildə Lombardlar cənuba doğru hərəkət edərək, Ravenna şəhərini ələ keçirdilər. [20] Papa Franklardan kömək istədi. Franklar Lombardları məğlub edərək, Mərkəzi İtalyanı Papa geri qaytardılar. Bununlada Roma şəhərini əhatə edən müstəqil bir papalıq dövləti yaradılmış oldu.

    Buna cavab olaraq Papa III Leo Böyük Karlı imperator elan edərək Frankların hörmətini əldə etmiş oldu. XI əsrdə Avropada Venesiya Respublikası, Genuya Respublikası, Lombard birliyi, Napoli Krallığı və Florensiya Respublikası kimi şəhər dövlətlər yaranmışdı. Bu dövrdə Vatikan və Müqəddəs Roma imperiyası əsas iki siyasi güc vəziyyətinə gəlmişdi. İtaliya şəhər dövlətləri bu iki siyasi gücün yanlarında dayanaraq, bir-birlərinə qarşı mübarizə aparmağa başladılar. Tarixdə bu mübarizə Qvelflər və gibellinlər mübarizəsi adı ilə daxil olmuşdu. [21]

    İngiltərə və Fransanın formalaşması

    Maqna Karta.

    Böyük Britaniya adası eramızın 55-410-cu illərində Roma imperiyasının tabeliyində olan Britaniya adlı ucqar bir əyalət idi. V əsrdən etibarən ada da Xristianlığ dini yayılmağa başladı. Adanın yerli xalqı olan Keltlər V əsrdən etibarən Anqlosaksların axınlarına məruz qaldılar və hər iki xalq arasında qohumluq münasibətləri yaranmağa başladı. Fransadan gələrək adanı istila etmiş Normanlar 1066-cı ildə Hastinqs müharibəsində qalib gələrək adanı ələ keçirdilər. [22] German xalqı olmasına baxmayaraq, Fransız mədəniyyətinə sahib olan Normanlar adaya fransız mədəniyyətini gətirmişdilər. İngilis xalqı adamaya daha əvvəl gəlmiş olan Anqlosaksların və Normanların birləşməsindən yaranmışdır. 1215-ci ildə İngiltərə kralı Con kübar cəmiyyətin nümayəndələri ilə imzaladığı Maqna Karta Avropa tarixində ilk dəfə monarxiyanın hüquq və səlahiyyətini məhdudlaşdırmışdır. Maqna Karta müasir konstitusiyaların təməl daşı hesab edilir. [23]

    Fransanın ərazisi Roma imperiyası zamanı Qalliya Luqdunensis və Akiten əyalətlərində yerləşirdi. İmperiyanın süqutundan sonra bu ərazilər German xalqlarından olan Franklar tərəfindən istila edildi. Ərazini 481-687-ci illərdə Merovinqlər sülaləsi idarə etmişdir. 751-840-cı illərdə isə Fransa Mərkəzi Avropa ilə birlikdə Karolinq imperiyasının bir parçasını təşgil edirdi. 843-cü ildə Böyük Karlın nəvələri Verden müqaviləsi ilə imperiyanı öz aralında bölüşdürmüşdülər. Bununlada müasir Almaniya, Fransa və İtaliyanın sərhədləri təxminidə olsa müəyyənləşmişdir. [24]

    Qərbi Frank Krallığı adalanan əraziləri zamanla müasir Fransa ərazilərini formalaşdırmağa başladı. Orta əsrlərdə Fransa bir meçə kral tərəfindən idarə edilirdi. Kralların hər biri öz əyalətlərini idarə edirdilər. 987-ci ildə Hüqo Kapet hakimiyyətə gələrək Kapet sülaləsinin əsasını qoydu və Fransanın böyük bir qisminə yiyələndi. Bu sülalənin nəsilindən olan Valois və Burbon kimi sülalələr Fransanı 1830-cu ilə qədər idarə etmişdir. [25] [26] [27] [28] Normanlar isə yalnız Fransanın şimal ərazilərini idarə etməsinə baxmayaraq İngiltərə və Siciliyanı istila edərək ərazilərini dahada genişləndirmişdilər.

    Pireney yarımadası

    Əsas məqalə: Əndəlus
    Qranada əmirliyi XXII və son əmiri XII Məhəmməd əbu Abdullah.

    VII əsrdə Ərəbistan yarımadasında yaranmış olan İslam dinini qəbul edən Ərəblər həmin əsr müddətində Şimali Afrikanın tamamını ələ keçirmişdilər. Müsəlman Əməvi Dövlətinin Şimal Afrika üzrə valisi olan Musa bin Nüsayir bədəvi ordu başçısı Tariq bin Ziyadı Cəbəllütariq boğazını keçməklə Pireney yarımadasına göndərdi. İlk səfərdə məqsəd ərazidə olan mövcud durumu öyrənmək idi. Ərəblərin Pireney yarımadasına səfərləri zamanı, yarımada German mənşəyli bir xalq olan Vestqotların nəzarətində idi və inbizati mərkəz kimi Toledo şəhərindən istifadə olunurdu. Tariq bin Ziyad Vestqotların kralı Rodriqonu ağır məğlubiyyətə uğratdı. Bununlada Vestqot krallığı parçaladı və bütün Pireney yarımadası qısa bir müddətlikdə olsa Ərəblərin nəzarəti altına keçdi. [29]

    749-cu ildə Əməvi Müsəlman Dövlətinin dağılmasından sonra, Əməvi şahzadəsi I Əbdülrəhman, 755-ci ildə Pireney yarımadasını keçdi. 756-cı ilə bir dövlət yaratdı və özünü əmr elan etdi. 929-cu ildə III Əbdülrəhman xəlifəliyini elan etdi. 1031-ci ildə xəlifəlik sistemi sarsıldı və ölkə müstəqil əmirliklərə bölünməyə başladı. 1031-ci ildə Əhli-Beytdən olan Həmudilər xilafətə gəlmək istədilər. 1086-cı ildə Abbadi sülaləsindən olan Sevilya məliki Murabitlər dövlətindən kömək istədi. Murabitlər tərəfindən göndərilən köməyə, yol boyu 13 Əndəlüs məlikliyidə qoşuldu. İspaniyada müsəlman və xristianlar arasında yarımadaya nəzarət etmək üstündə gedən mübarizə dahada gərginləşdirdi. 1086-cı ildə baş vermiş Zəlləq döyüşündə tərəflər üzbə üz gəldi və müsəlmanlar, xristianları məğlub etdilər. Zəlləq döyüşündə müsəlmanların qalib gəlməsi, Ərəblərin Pireney yarımadasında olan hakimiyyətini bir necə əsr daha uzatmışdır.

    1147-ci ildə Müvəhhidlər, Murabitlərin hakimiyyətinə son qoydu. 1187-ci ildə Səlahəddin Əyyubinin Qüds şəhərini fərh etməsi, xristian dünyasında böyük narazıçılığa səbəb oldu. Roma Papası VIII Qriqor müqəddəs müharibə elan etdi. 1236-cı ildə Bəni Əhmər, Bəni Hud əlehinə Kastiliya krallığı ilə gizli razılığa gəlməsindən sonra Kortoba şəhəri xristianların əlinə keçdi. 1232-ci ildə yaradılan Bəni Əhmər dövləti xristianlarla razılığa gələrək mövcudluğunu qorumağa çalışdı. Nasirilər sülaləsi tərəfindən idarə edilən Qranada əmirliyi 264 il boyunca öz mövcudluğunu qorumağı bacarmışdır. 1469-ci ildə Məhəmməd əbu Abdullah anasının təziqi ilə atası əmir Sultan əbu Həsəni taxtdan salıb, özünü Qranada əmirliyinin əmiri elan etdi. 1469-1486-cı illər arasında ata ilə oğul arasında taxt-tac uğrunda mübarizə getdi. Hakimiyyət daxili mübarizədən istifadə edən Xristianlar 1490-cı ildə Qranada şəhərini mühasirəyə alaraq, yağmalamağa başladılar. 1492-ci ildə Qranada əmirliyi Rekonkista hərəkatı nəticəsində dağıldı. Sonuncu əmr XII Məhəmməd əbu Abdullah Araqon kralı II Ferdinanda təslim oldu. [30] [31] [32] Qranada əmirliyinin işğal edilməsindən sonra müsəlmanların Pireney yarımadasındakı hakimiyyətinədə son qoyulmuş oldu.

    Şərqi Avropa

    Əsas məqalə: Bizans imperiyası
    Bizans imperatoru I Yustinian tərəfindən 532-537-ci illərdə inşa olunmuş Aya Sofya kafedralı.

    Bizans imperiyası, Roma imperiyasının 395-ci ildə Şərq və Qərb olmaqla iki hissəyə parçlanması nəticəsində yarandı. Paytaxtı Roma şəhəri olan Qərbi Roma imperiyası V əsrdə German tayfaları tərəfindən süquta uğradıldı. Mərkəzi Konstantinopol olan Bizans imperiyası isə min ilə yaxın bir müddət ərzində öz mövcudluğunu davam etdirməyi bacardı. Bizans imperiyasının yaranmasının səbəblərindən biri kimi paytaxtın 330-cu ildə imperator I Konstantinin əmri ilə Roma şəhərindən Konstantinopol şəhərinə köçürülməsi göstərilir. [33]

    Bizans imperiyası VII və VIII əsrlərdə şərqdən Ərəblərin və Farsların, qərbdən isə Slavyanların təhdidlərinə məruz qalırdı. 610-cu ildə Bizans taxtını ələ keçirən I İrakli Farsların hücumlarının qarşısını aldı və paytaxtının müdafiəsini dahada gücləndirdi. Dunay çayını keçərək Bizans torpağlarına soxulmaq istəyən Avarları məğlub etdi. Bu dönəmdə Ərəblər İslam dinini yaymaq üçün geniş miqyaslı fəthlərə başlamışdılar. Ərəb orduları 632-ci ildə Suriya və Fələstini işğal etdi. İsgəndəriyyə şəhərinin təslim olmasından sonra Ərəblər, 642-ci ildə Misirin tamamını fəth etmiş oldu. 674-678-ci illərdə Ərəb qoşunları bir neçə dəfə Konstantinopol şəhərini fəth etmək üçün hücuma keçsələrdə, bir nəticə əldə olunmadı. [34]

    Bizans imperiyası 867-1056-cı illərdə özünün qızılı dövrünü yaşamışdır. Həmin illər ərzində imperiya Mekedoniya sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu. Sülalənin quruçularından olan I Vasili, daha əvvəl itirilmiş olan Anadolunda yenidən imperiyanın sərhədlərinə daxil etmişdir. I Vasilidən sonra hakimiyyətə gəlmiş VI Leonun dövründə, imperiyadakı hüququ sistemi tamamilə yeniləndi və dövrünə görə müasirləşdirildi. II Nikiforun zamanında Krit və Kipr adaları yenidən imperiyanın ərazilərinə qatıldı, Suriya və Balkan yarımadasında yeni ərazilər ələ keçilirdi.

    Səlib yürüşləri

    Əsas məqalə: Səlib yürüşləri
    Birinci səlib yürüşünün rəhbərlərindən biri olmuş Bulonlu Qodfrua.

    XI əsrdə Türklərin qərbə doğru köçləri başladı. Səlcuqluların Yaxın Şərqdə möhkəmlənməsi İslam dininin təsir dairəsini dahada genişləndirirdi. Həmin dövrə qədər İslam dünyası ilə geniş miqyaslı müharibə etməmiş Avropalılar 1071-ci ildə Malazgird döyüşündə müsəlmanlarla qarşılaşdılar. [35] Döyüşün nəticəsində ağır məğlub olan Bizans imperiyasının daxilində ciddi narahatlığ başladı. Türklərin Konstantinopol üzərinə hərəkət etməkləri dahada asanlaşmışdı. İznikdə Rum sultanlığının yaradılması Bizans imperiyasının sonunu addım-addım yaxınlaşdırıdı. Bizans imperatoru I Aleksis Roma Papası II Urbandan müsəlmanlara qarşı mübarizə aparmaq üçün kömək istədi. Bununlada Qüds şəhərində yerləşən Müqəddəs torpağların müsəlmanların nəzarəti altında olmasından narazı olan radikal xristianlar arasında Səlib yürüşləri təşgil etmək ideyası yarandı.

    1095-ci ildə Papa II Urban tərəfindən Klermon şəhərində Klermon kilsə məclisi çağrıldı. Klermon kilsə məclisində Xristianlığ üçün müqəddəs hesab olunan Müqəddəs torpağların müsəlmanların işğalı altında olduğu və bu işğala ən qısa zamanda son qoyulmasının vacibliyi vurğulandı. Qəbul edilən qərara əsasən hərbi birləşmələr yaradılmalı və Yaxın Şərqə doğru yürüşlər təşgil edilməli idi. Səlib qoşunu 1097-ci ildə Anadoluya daxil olaraq Birinci səlib yürüşünü başlatdı. [36] Birinci səlib yürüşü Avropalılar üçün uğurlu nəticələndi. Avropalıların hücumlarını gözləməyən müsəlmanlar səlibçiləriny yürüşlərinə hazırlıqsız yaxalandılar və bunun nəticəsində ciddi itkilər verildi. Rum sultanlığının sultanı Qılıç Arslan İznik şəhərini səlibçilərə verməli oldu. Həmin ilin iyul ayında Eskişehir yaxınlığında baş vermiş Dorileon müharibəsində səlibçilər, müsəlman ordusuna məğlub oldu. Oktyabr ayında səlibçilər Antakyanı mühasirəyə aldı. Bir il davam edən mühairə nəticəsində Antakya səlibçilərin əlinə keçdi.

    1099-cu ildə Qüds şəhəri mühasirəyə alındı. Həmin ilin 15 iyul tarixində Qüds mühasirəyə çox davam gətirə bilməyib, məğlub oldu. Birinci səlib yürüşü nəticəsində Səlibçilər Orta Şərqdə irili xırdalı bir neçə xaçlı dövləti yaratdılar. Birinci səlib yürüşündən sonra ona yaxın səlib yürüşü həyata keçirildi. Ançaq bu yürüşlərin heç biri ilk səlib yürüşü qədər uğurlu olmadı, hətta bir çoxu uğursuzluqla nəticələndi. Orta Şərqdə güclərini bərpa edən müsəlman dövlətləri zamanla həmin ərazilərdə mövcud olan və səlib yürüşləri zamanı yaradılmış, xristian dövlətirini bir-bir ələ keçirməyə başladılar. 1187-ci ildə kürd əsilli ordu başçısı Səlahəddin Əyyubinin Qüds şəhərinin səlibçilərdən azad etməsi, bu ərazilərdə yaşayan xristianların nüfuzuna ciddi zərər vurdu. [37] XIII əsrin sonlarına yaxın Səlibçilərin Orta Şərqdə olan hakimiyyətləri sona çatmışdı. XIV əsrdən etibarən isə Avropalıların müsəlmanlara qarşı olan hücumlarına qarşı Osmanlı imperiyası mübarizə aparmağa başlamışdı.

    İstanbulun fəth olunması

    Əsas məqalə: İstanbulun fəthi
    İstanbulun fəthi zamanı öldürülmüş sonuncu Bizans imperatoru XI Konstantin Paleoloq.

    XV əsrin ortalarında Bizans imperiyası özünün son dövrlərini yaşayırdı. İmperiyanın paytaxtı Konstantinopol şəhərindən başqa bütün ətraf ərazilər Osmanlı imperiyası tərəfindən zəbt edilmişdi. Son bir necə yüz ildə Konstantinopol şəhəri bir neçə dəfə müxtəlif vaxtlarda ərəblər və türklər tərəfindən mühasirəyə alısada, mühasirəni aşmaq mümkün olmamışdı və hər hücum zamanı Bizanslılara Avropadan əlavə hərbi birləşmələr göndərilirdi. 1453-cü ildə əsas hücum planı tətbiq edildi və şəhər güclü top atəşinə tutuldu. Osmanlı Sultanı II Mehmed sonuncu Bizans imperatoru XI Konstantin Paleoloqa şəhəri dinc şəkildə təslim etməyi təklif etdi. Paleoloq təklifi rədd etdi və bununlada Konstantinopol mühasirəsi dahada daraldıldı. Güclü mühasirəyə çox davam gətirə bilməyən Konstantinopol 1453-cü ilin 29 may tarixində fəth edildi. Fəth zamanı sonuncu Bizans imperatoru XI Konstantin Paleoloq siravi əsgər kimi döyüşmüş və həlak olmuşdur. Konstantinopolun adı İstanbul şəklində dəyişdirildi və Osmanlı imperiyasının paytaxtı Ədirnə şəhərindən İstanbul şəhərinə köçürüldü. [38] [39] Konstantinopolun fəth olunmasından sonra Bizans imperiyası dağıldı.

    Orta əsrlər

    Osmanlı, İsveç və Reç Pospolita dövlətləri

    Əsas məqalələr: Osmanlı imperiyası, İsveç imperiyası, və Reç Pospolita

    Yeni eranın əvvələrində Avropanın ən güclü dövlətləri şərqdən Osmanlı imperiyası, şimaldan Reç Pospolita və İsveç imperiyası, Mərkəzi Avropada Müqəddəs Roma imperiyası, qərbdə isə İspaniya və Portuqaliya idi. Aralıq dənizində isə vəziyyət Venesiya Respublikası, Genuya Respublikası, İspaniya imperiyası və Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında idi. Osmanlı imperiyası XV və XVI əsrlərdə Avropada xeyli güclənərək Balkan yarımadasının tamamını, Rumıniya və Macarıstanı ələ keçirdi, Vyana şəhərinin sərhədlərinə qədər irəlilədi.

    XVI əsrdə Habsburqlar sülaləsindən olan V Karl nigah diplomatiyası və fəth yolları ilə İspaniya, Belçika, Almaniya, Avstriya və İtaliyanı işğal etdi. Bu dönəmdə Osmanlı və Habsburqlar arasında üstünlük əldə etmək məqsədi ilə həm dənizdə, həmdə quruda bir çox müharibələr baş verdi. 1538-ci ildə baş verən Preveze dəniz döyüşündə Osmanlı donanması qalib gəlisə də 1571-ci ildə ki, Lepanto dəniz döyüşündə Osmanlı donanması məğlub oldu. XVI əsrdə ən güclü dövrlərini yaşayan Osmanlı imperiyası 1683-cü ildə Müqəddəs Roma imperiyasına tabe olan Habsburqlar dövlətinin paytaxtı Vyana şəhərini ikinci dəfə mühasirəyə aldı. Ançaq II Vyana mühasirəsi uğursuz alındı. [40]

    Bu dönəmdə Reç Pospolita şərqə doğru genişlənərək Belarus və Ukrayna ərazilərinin böyük bir qismini işğal etdi. Erkən dönəmin əvvələrində Rusiyada Böyük Moskva Knyazlığı adlı dövlət mövcud idi. 1547-ci ilə qədər İvan Qroznının Çar elan olunmasına qədər Rusiya zəif bir dövlət idi. İsveç imperiyası isə XVII əsrin əvvəllərində Reç Pospolita, Çar Rusiyası və Danimarka-Norveç dövlətləri ilə apardığı müharibələrdə qalib gəlmiş və ərazilərini xeyli genişləndirmişdi. Ançaq İsveç imperiyası Çar Rusiyası ilə 1700-1721-ci illərdə apardığı Şimal müharibəsi zamanı məğlub oldu və gücünü itirdi.

    İntibah və Reformasiya

    Əsas məqalələr: İntibah və Reformasiya

    Protestantlığın banisi Martin Lüter, 1517-ci ildə Katolik Kilsəsinə qarşı 95 tezisi ilə çıxış etmişdi.

    Protestantlığın atası hesab olunan Yan Qus 1415-ci ildə kilsə məhkəməsinin hökmü ilə tonqalda yandırılmışdır. Yan Qusun yandırılmasına etiraz edən Çexlər Qusçular hərəkatını başlatmışlar.

    XVI əsrin ikinci yarısında Appenin yarımadasında mədəniyyət ve elm sahələrində inanılmaz inkişaf yaşanmağa başladı. İntibah dövrü adlanan b hərəkat müasir Avropa ilə antik Avropa arasında ki, kəsilmiş əlaqəni yenidən bərpa etdi. Avropalı alimlər, bu dövrlərdə İslam dünyasındakı alimlərin hesabına riyaziyyat elminin sirlərinə yiyələndilər. Qatı dini fikirlərlə yaşaşı, dini inkar və ya tənqid edən müxtəlif fəlsəfi cərəyanlar yaranmağa başladı. İohann Qutenberqin kitab çapını asanlaşdırmasından sonra, Avropada kitabların istifadəsi genişləndi. Mədəniyyət, Ədəbiyyat və Mermarlıq sahələrində yazılmış kitablar çoxaldılaraq Avropanın müxtəlif ölkələrində yerləşən universitetlərə və elm mərkəzlərinə göndərilirdi. [41] Orta əsrlər eyni zamanda Qədim Roma zamanında əsası qoyulan, ançaq texniki inkişafın olmaması səbəbindən yarımçıq qalmış Coğrafi kəşflərində sürətlənməsinə və genişlənməsinə səbəb olmuşdur. İtalyan İntibahı Orta əsrlərin ən mühüm hadisələrədən biri hesab olunur.

    Almaniyada intibah dövrü Humanizm hərəkatı ilə başlamışdır. Desiderius Erasmus və Martin Lüter dini mövzularda araşdırmalar apardılar. Martin Lüter Xristianlıqda Protestanlıq adı verilən Reformasiya hərəkatını başlatdı. [42] Jan Kalvin Martin Lüterin müxalif fikirlərini açıq şəkildə müdafiə etdiyi üçün kilsənin əsas güc mərkəzlərindən biri olan Paris şəhərini tərk etməli olmuşdu. Jan Kalvin 1534-cü ildə Parisi tərk etmiş və bir müddət Strasburq, Bazel kimi şəhərlərdə qalmışdır. 1541-ci ildə Cenevrə şəhərinə köçərək burada Kalvinizm cərəyanını genişləndirmişdir. 1598-ci ildə Fransa kralı IV Henri tərəfindən qəbul edilən Nant razılaşması ilə Fransada yaşayan kalvinist və protestantlara geniş hüquqlar verildi və onların dini inancı tanındı. [43] [44]

    Alman rəssamı Albrext Dürer dini tablolar çəkməyə başladı. İngiltərədə Vilyam Şekspir, İspaniyada isə Migel de Servantes tərəfindən məşhur əsərlər yazıldı. İntibah dövrünün nəticəsində Sxolastika fəlsəfəsi çökdü. Sxolastika fəlsəfəsinin yerini hər şeyi elmi yolla sübut etmək fikiri hakim oldu və bu tip fikirlər nəticəsində reformasiya hərəkatının əsası qoyuldu. Elm və texnika sahəsində ki, uğurlar sürətləndi. Avropada bədii əsərlərdən zövq alan elitar kübar cəmiyyət formalaşmağa başladı. Din xadimlərinin və kilsələrin xalq üzərində ki, təsir dairəsi zəiflədi. Kilsə reformasiya hərəkatının qarşısını almaq üçün elm adamlarını təqib etməyə, onlara qarşı İnkvizisiya məhkəmələrini təşgil etməyə başladı. Bu təqiblər nəticəsində Cordano Bruno və Yan Qus kimi elm adamları tonqalda yandırıldı. 1542-ci ildə Roma inkvizisiya məhkəməsi yaradıldı.

    1598-ci ildə Fransa kralı IV Henri tərəfindən qəbul edilən Nant razılaşması, 1585-ci ildə ləğv edildi. 1715-ci ildə Fransada Protestanlığın qadağan edilməsindən sonra 250.000 Hüqonot ABŞ və Niderland kimi protestant ölkələrə köçməli oldular. 1545-1565-ci illərdə çağrılan Trent şurası Protestanlığı sərt şəkildə tənqid etdi və bu məzhəbin Xristianlığ dininə zidd olduğunu bəyan etdi. Puritanlar və Anabaptistlər kimi dini icmalar kilsəyə qarşı aparılan reformasiya hərəkatını səmərəli hərəkat hesab etmirdi. Protestanların Avropada katoliklər tərəfindən təqib və təhdidlərə məruz qalması səbəbindən bir çox Avropalı protestant son çıxış yolu kimi, Şimali Amerikaya göçməyi seçdi.

    Orta əsrlər mətbəxi

    Əsas məqalə: Orta əsrlər mətbəxi

    Odda heyvanın doğranmadan bişirilməsi. Ətdən damlayan yağ damcıları, alt tərəfdə olan xüsusi qabda topanırdı. Sonra həmin yağlardan digər heyvanların yağlanmasında istifadə olunurdu. (1432-ci ilə aid qravür.)

    Orta əsrlər mətbəxi — V əsrdən XVI əsrə qədər Avropa mətbəxinin ərzaq, tərəvəzlərinə, yemək vərdişlərinə və yemək hazırlamaq adətlərinə verilən ümümi ad. Orta əsrlər boyu, qidalanma və yemək hazırlamaq sahəsində, böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Bütün dəyişikliklər nəticəsində, muasir Avropa mətbəxi formalaşmışdır.

    Bu dövrdə ən çox istifadə olunan çörək məmulatı idi. Yulaf və makaron kimi taxıl məmulatlarından hazırlanan yeməklər isə ikinci dərəcəli yer tuturdu. Ət məmulatlarından, gündəlik şəkildə nisbətən daha yüksək təbəqələr istifadə edirdi. Orta və yuxarı təbəqənin ümumi istifadə, etdiyi tərəvəzlər ən çox istifadə olunanlar arasında idi. Ərzaq və tərəvəzlərdən başqa, şərab, gülab və sirkədən gündəlik şəkildə istifadə olunurdu. Yeməklərə əlavə dad vermək, üçün baldan və şəkər tozundan istifadə edilirdi. Ət məmulatlarından ən çox toyuq və donuz ətlərinə təlabat vardı. Əkinçilik işlərində, iri buynuzlu heyvanların əməyindən istifadə olunduğundan, iri buynuzlu heyvanlar nadir hallarda kəsilirdi. Şimali Avropa əhalisi ətə olan təlabatını morina və ringa balıqlarını ovlamaqla ödəyirdilər. Yeməklərin hazırlanmasında həm şirin həmdə acı badamlardan istifadə olunurdu. Badamlar əsasən, əzilərək şorbaların və digər sulu yeməklərin üzərinə səpilirdi. Orucluq aylarında, heyvan südünün əvəzinə badam südü içilirdi.

    Orta əsrlərdə, ticarət karvanları bir şəhərdən digərinə bir neçə həftəyə gedirdi. Bu səbəbdən təzə ərzaq əldə etmək uzaq şəhərlərdə yaşayan insanlar üçün daim böyük çətinlik olmuşdur. Bəzi hallarda karvanlarda əhali üçün zəruri olan ərzaq malları yox, yalnız yuxarı təbəqənin ala biləcəyi ətir və ədviyyatlar gətirilirdi. Bu səbəbdən varlı və kasıb təbəqənin mətbəxi, xariçi ədviyyat tacirlərinin təsirinə məruz qalırdı. Orta əsrlərin özünə məxsus cəhətlərindən biridə, aşağı təbəqənin yuxarı təbəqədə olan insanların həyat tərzlərini yamsılamaları idi. Bu yamsılama böyük ölcüdə mətbəx sahəsindədə hiss olunurdu.

    Aclıq və qıtlıq illərində əhalinin ərzaqa olan təlabatı sürətlə artırdı. Bu dövrdə daha çox ərzaqı və ya taxıl ehtiyatı olan şəxslərin cəmiyyətin ən varlı və ən nüfuzlu nümayəndələri hesab olunurdu. Bəzi ərzaqlar baha qiymətə satılırdı və hər şəhərdən əldə etmək olmurdu. Əsasən yuxarı təbəqə üçün nəzərdə tutulmuş, bu ərzaqları kütləvi şəkildə istifadə etmək, sonradan varlananlar (nouveau riche) üçün qadağan edilmişdir. Digər tərəfdən hər bir şəxsin yediyi, ərzağın qiymətinə uyğun həyat tərzi keçirdiyi güman olunurdu. Bir çox hallarda bu səbəbdən, günəmuz işləyən şəxslər eyni yemək yeməli olurdular. Kəndlilərin yeməkləri, iri həcimli olsada, qiyməti ucuz olurdu, bu səbəbdən kəndlilər tərəfindən istifadə olunan ərzaq bir qayda olaraq insan sağlamlığı üçün təhlükəli idi. Müxtəlif ədviyyatlarla insanları mualicə edən həkimlərdə, hər bir təbəqəyə uyğun dərman preparatları hazırlayırdı. Az tapılan, bahalı ədviyyatlar yuxarı, gündəlik həyatda istifdə olunanlar isə aşağı təbəqəyə verilirdi.

    Çoğrafi kəşflər

    Əsas məqalə: Çoğrafi kəşflər
    Xristofor Kolumbun 1492-ci ildə Şimali Amerikanı kəşf etməsi.

    XV və XVI əsrlərdə Avropalı tacirlər yeni ticarət yollarını kəşf etmək üçün bilinməyən dənizlərə doğru səfərlər təşgil etməyə başladılar. Bu səfərlər Çoğrafi kəşflər adlandırdı və bir çox okean və qitələrin kəşf olunması ilə nəticələndi. İlk səfər cəhtəri XIV əsrin əvvəllərində Fransız və Venesiyalı gəmiciləri tərəfindən Antlantik okeanı və Afrika sahilləri boyunca başladıldı. Kanar adaları və Azor adaları kəşf edildi.

    XV əsrin sonlarına yaxın Hindistana gedən dəniz yolunu kəşf etmək üçün səfərə çıxan Xristofor Kolumb 1492-ci ildə Şimali Amerikanı kəşf etdi. [45] Portuqal dənizçi Bartolomeu Diasın Ümid burnunu kəşf etməsindən sonra Vasko da Qama Ümid burnunu keçərək Hindistana gedən dəniz yolunu kəşf etmiş oldu. Fernando Magellan 1519-1522-ci illərdə ki, dünya səyahəti zamanı yer kürəsinin yuvarlaq şəkildə olduğunu sübut etmişdir.

    Çoğrafi kəşflər, İntibah və Reformasiya hərəkatlarının təsiri ilə formalaşdığı kimi, özüdə bu hərəkatların formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu kəşflər nəticəsində Avropanın yeni qitələrə yolu açılmış və digər qitələrdə olan bir çox zənginliklər Avropalıların əlinə keçmişdir. [46] Yeni kaloniyaların salınması ilə Avropalılar, Şimali Amerika, Afrika, Asiya və Avstraliya kimi qitələrdə məskunlaşmış, bu qitələrdə olan təbii sərvətlərdən faydalanmışdıllar.

    Məzhəb müharibələri

    Əsas məqalə: Otuzillik müharibə

    Avropada reform hərəkatlarının yaranması nəticəsində xristianlığın mövqeyi zəifləmiş, Vatikan öz nüfuzunu itirmişdi. Vatikanın nüfuzunun zəifləməsi və Avropada dini zəmində baş verən bir çox hadisələr nəticəsində, 1618-1648-ci illəri əhatə etmiş Otuz illik müharibə baş vermişdir. Müharibənin baş verməsinin əsas səbəbi Katolik-Protestant mübarizəsi olsada, bir çox dövlətlər bu müharibəyə dini deyil siyasi məqsədlər üçün qatılmışdılar. Otuz illik müharibə çox zaman Müqəddəs Roma imperiyasına tabe olan knyazlıqların müxtəlif cəbhələrdə döyüşməkləri səbəbindən, vətəndaş müharibəsidə adlandırılır. Müharibə 1648-ci ildə Protestantlığın qələbəsi ilə bitmişdir. Müharibədən sonra imzalanan Vestifaliya müqaviləsinə əsasən Müqəddəs Roma imperiyası parçalanmış və ərazisində bir çox kiçik dövlətlər yaranmışdır. İmperiyanın əlində olan bir çox hüquqlar isə məhdudlaşdırılmışdır. [47]

    Orta əsrlərin sonuna yaxın imperiyaların vəziyyəti

    Əsas məqalə: İspaniya imperiyası
    XVIII əsrdə Rusiyanın inkişafında əvəzedilməz işlər görmüş I Pyotr.

    1479-cu ildə Araqon kralı II Ferdinand və Kastilya kraliçası I İzabelin evlənməsindən sonra İspaniya birləşdi. Bu nigahdan sonra İspaniyada 800 ildən sonra yenidən Xristianlıq rəsmi məhzəb elan edildi. [48] Qranada əmirliyinin dağıdılmasına qədər Pireney yarımadasında 800 il boyunca İslam dini hakim olmuşdur. 1478-ci ildə ölkədə yaşayan müsəlmanlar və yəhudilərin zorla Xristianlığı qəbul etmələri üçün İspaniya inkvizisiya məhkəməsi yaradıldı. Portuqaliya və İspaniyada Xristianlığı qəbul etməyən və ya ölkəni tərk edən müsəlman və yəhudilərin əmlaklarını müsadirə edildi. İspaniyada katolikliyin qatı şəkildə təbliğ edilməsinin əsasa məqsədi burada min ilə yaxın mövcud olmuş müsəlman adətlərini yox etmək idi. Vatikan bu siyasəti min ilə yaxın davam etdirmiş və İspaniyanı Avropanın ən qatı katolik ölkələrindən birinə çevirmişdir. Böyük bir dəniz donanması yaradan İspaniya Mərkəzi və Cənubi Amerikanı, Afrik sahillərini istila etmiş və imperiyasının tərkibinə qatmışdır. İspaniya imperiyası kaloniyalaşdırma siyasəti aparan ilk imperiya kimi dünya tarixinə daxil olmuşdur.

    Portuqaliya imperiyası və İspaniya imperiyasının ardından tarix səhnəsində Hollandiya imperiyası öz yerini tutmağa başladı. Hollandlar Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Afrika və Cənubi Asiya kimi qitələrdə yeni koloniyalar yaratdılar. 1588-ci ilə qədər İngiltərə bu ölkələrə nisbətən daha zəif vəziyyətdə idi. Ancaq Tüdorlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsindən sonra İngiltərə sosial və iqtisadi inkişaf baxımından Şotlandiyanı belə arxada bıraxaraq sürətlə inkişaf etməyə başladı. İngiltərə Kraliçası I Yelizaveta 1588-ci ildə Avropanın ən güclü donanması olan Yenilməz armadanı məğlub edərək Britaniya İmperiyasının təməlini qoymuş oldu. [49] Beləliklə Amerika koloniyaları üzərində İspan ağalığına son qoyuldu. Bu tarixdən etibarən Hollandiya, Fransa və İngiltərə Amerika qitəsində olan koloniyaları müəyyən zaman dövründə ələ keçirməyə başladılar. Hollandiya İngiltərəyə iki dəfə dəniz döyüşündə məğlub olduğundan Şimali Amerikadan İngiltərənin xeyrinə cəkilmək məcburiyyətində qaldı.

    Fransa isə Şimali Amerikada olan bütün koloniyalarını 1763-cü ildə Yeddi İllik müharibədə məğlub olmasından sonra Paris müqaviləsinə əsasən İngiltərəyə verməli oldu. 1707-ci ildə İngiltərə və Şotlandiyanın birləşməsi nəticəsində Böyük Britaniya krallığının əsası qoyuldu. 1801-ci ildə isə İrlandiya bu ittifaqa qatıldı və beləliklə Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı yaranmış oldu. 1837-1901-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş kraliça I Viktoriyanın dönəmində Britaniya üzərində günəş batmayan imperiya adlandırılmağa başlandı. [50] 1921-ci ildə imperiyanın sərhədlərinə Hindistan, Şimali Amerika, Orta Şərq, Afrika və Avstraliya daxil idi. Bununla Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı 36,6 milyon km² ərazi; 458 milyonda əhali ilə dönəmin ən qüdrətli dövləti idi.

    Əsas məqalə: Rusiya imperiyası

    1683-1699-cü illər aralığında baş vermiş Osmanlı-Müqəddəs ittifaq müharibələri nəticəsində Osmanlı imperiyası məğlub oldu və ağır şərtlərlə müqavilələr imzalamağa məcbur qaldı. Məğlubiyyətlərin ardından Osmanlının Avropada olan nüfuzu azalmış imperiya daxilində ümumi geriləmə dalğası başlamışdır. 1721-ci ildə I Pyotrun rəhbərliyi altında Rusiya imperiyasının qurulmasından sonra bu imperiya dünya tarixində öz təsirini göstərməyə başladı.

    Amerika və Fransa inqilabları

    Əsas məqalələr: ABŞ İstiqlal müharibəsi və Böyük Fransa inqilabı
    ABŞ İstiqlal Bəyannaməsinin qəbul olunması. (1776, 4 iyul)
    Bastiliyanın alınması Böyük Fransa inqilabının əsasını qoydu. (1789, 14 iyul)
    38 il Avstriya xarici işlər naziri olmuş Klement Metternix.

    XVIII əsrə qədər Fransa Şimali Amerikanı koloniyalaşdırma siyasəti baxımdan İngiltərədən öndə idi. Ancaq Fransa və İngiltərə arasında baş vermiş Yeddi İllik müharibə zamanı Fransasın məğlub olması və ardından 1763-cü ildə Paris şəhərində sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra Fransa Şimali Amerikadan İngiltərənin xeyrinə geri çəkildi. Yeddi İllik müharibə zamanı İngiltərənin maliyyə resusları azaldığından, dövlət vəziyyətdən çıxış yolu kimi On üç koloniyada yaşayan əhali üzərində sərt vergi siyasətini tətbiq etməkdə görürdü. Yerli əhali çətinliklə əldə olunan məmulatların ingilislər tərəfindən əllərindən alınmasına və sərt vergi siyasətinə qarşı mübarizəyə başladı. 1774-cü ildə On üç koloniya nümayəndələrinin ilk vahid tədbiri keçirildi və ardından 1776-cı ildə ABŞ İstiqlal müharibəsi başladı.

    ABŞ İstiqlal müharibəsini maddi baxımdan dəstələmiş Fransa monarxiyası saray xərclərini ödəməkdə çətinlik çəkirdi. Fransada Ancien Régime adlandırlan din adamları vergi verməkdən azad edilmişdilər. [51] 1789-cu ildə Fransa kralı XVI Lüdovik dövlətin maddi durumunun yaxşılaşdırılması məqsədi ilə varlılardan vergilərin alınması barədə təklif irəli sürdü. Ölkənin varlı bölmünün buna cavabı isə toplumun hər üç bölümünündə təmsil edildiyi États généraux adlı şuranın çağrılması oldu. XVI Ludovik bu tələbəi qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. Burjuaziyanın istək və tələbələrindən sonra toplanan məclis imkanlarını daha da genişləndirib Milli Məclisə çevrildi.

    Baş verən proseslərin fonunda nüfuzunu və gücünü itirən kral üzərində olan təziqi azaltmaq üçün dönəmin maliyyə naziri Jak Nekarı vəzifəsindən azad etdi. Kralın zəifləmiş hakimiyyətini bərpa etməsindən ehtiyatlanan xalq üsyana başladı. Qısa zamanda xalqın əsas hərəkətverici qüvvələri üsyana qoşuldu və 1789-cu ilin 14 iyun tarixində silahlanmış kütlə Bastiliya qalasını azad etdi. [51] Həbsxanada saxalanılan məhkumlar azad edildi və bu hadisədən sonra Böyük Fransa inqilabı rəsmən başlamış oldu. Böyük Fransa inqilabı beş mərhələdən ibarət olmaqla 1789-1815-ci illəri əhatə etmişdir.

    Böyük Fransa inqilabından sonra tarix səhnəsinə gəlmiş məşhur simalardan biridə Napoleon Bonapart idi. Onun rəhbərliyi altında Avropanın bir sıra güclü dövlətlərinə qarşı müharibələr aparıldı. Tarix elmində Napoleon müharibələri adlandırlan dövr 1800-1815-ci illər əhatə etmiş və Fransanın güclü bir dövlət kimi özünü Avropada göstərməsinə zəmin yaratmışdır. [52] Fransaya qarşı olan İngiltərə, Avstriya, Prusiya və Rusiya aralarında ittifaq yaradaraq Avropanı bürümüş Napoleon təhlükəsinə qarşı birlikdə hərəkət etməyi öz aralarında razılaşdırmışdılar. Yaradılan ittifaq hərbi olmaqla yanaşı eyni zamanda iqtisadi önəmdə daşıyırdı.

    İttifaq dövlətlərin sırasına İsveç və Portuqaliyanın da qoşulmasından sonra 1814-cü ilin 30 mayında Paris şəhərində müqavilə imzalandı. Müqaviləyə əsasən müharibədə tərəf olan dövlətlər Vyana şəhərində toplanmalı və burada Avropanın yeni nizamını müəyyənləşdirməli idilər. Böyük Fransa inqilabı və Napoleon Bonapart tərəfindən aparılan işğalcı müharibələr Avropanın siyasi xəritəsini kökündən dəyişmişdi. Ərazilərin nüfuz dairələri ilə bölünməsi və digər mühüm məsələləri həll etmək üçün 1815-ci ildə Vyana şəhərində Avropanın aparıcı dövlətlərinin iştirakı ilə Vyana konqresi təşkil edildi. Konqresdə Osmanlı imperiyası iştirak etmirdi. Vyana konqresi Avropanın siyasi-iqtisadi baxımdan yenidən formalaşdırılmasında çox mühüm rol oynadı. Avropanın yenidən formalaşdırılması məsələsində mühüm rola sahib olan eyni zamanda Vyana konqresinin təşkilatçılarından və konqres rəhbələrindən biri dönəmin Avstriya xarici işlər naziri olmuş Klement Metternix idi. Konres sonunda ortaya çıxmış Metternix sistemi Böyük Britaniya, Avstriya, Prusiya və Rusiyanın Avropada nizamı və təhlükəsizliyi qorumaq üçün lazım gələrsə hərbi gücdən istifadə etməyə əsaslanırdı. [53] Ancaq bu sistem özünü tam doğrultmadı və 1848-ci il inqilabları zamanı Metternix sistemi tam çökdü.

    Maarifçilik dövrü və Sənaye inqilabı

    Əsas məqalələr: Maarifçilik dövrü və Sənaye inqilabı
    Günəş sisteminin heliosentrik modelini irəli sürmüş polyak alimi Nikolay Kopernik.
    Buxar maşınının kəşf etmiş şotland ixtiraçı Ceyms Vatt.

    Avropada XV əsrdə mədəniyyət sahəsində başlayan yenilikçilik hərəkatı XVIII əsrdə elm, din və fəlsəfə sahəsinədə yayılmağa başladı. Ənənəvi və köhnəlmiş düşüncə tərzi öz yerini yeni idelologiya və fikirlərə verirdi. Bu dönəm tarix elmində Maarifçilik dövrü kimi xarakterizə edilir. [54] Fransız Rene Dekart və alman Qotfrid Leybnits bu dönəmin önçü şəxsiyyətlərindən hesab olunur. İsaak Nyuton və Nikolay Kopernikin fizika və astronomiya sahəsində əldə etdikləri nəaliyyətlər Avropa elminin inkişafında çox mühüm təkan rolunu oynadı. Başlanan elm intibahının davamını İmmanuel Kant öz nəzəriyyələri ilə gətirmişdir. Elmin sürətli inkişaf etməsi nəticəsində kilsənin zəifləmiş nüfuzu daha da azalmağa başlasa da Katolik kilsəsi Avropanın mərkəzi hissələrində öz nüfuz dairələrini qoruyub saxlaya bilmişdi.

    Sənaye inqilabı isə fəlsəfə, mədəniyyət, elm və dinin ortaya qoyduğu fəlsəfi sistemlərin siravi insanların həyat tərzində özünü büruzə verməsi ilə nəticələndi. Müxtəlif dəzgahların kəşf edilməsi insan əməyini daha da rahatlaşdırdı və artıq insanlar əllə əldə edə biləcəklərindən daha rahat bir şəkildə məhsul əldə etməyə başladılar. Bütün bu ixtira və kəşflər Avropa insanın günlük həyat səviyyəsinn yaxşılmasına müəyyən qədər təsir etdi. [55] Şotland ixtiraçı Ceyms Vatt tərəfindən buxar maşınının kəşf edilməsi Sənaye inqilabının əsas tərkib hisslərindən birini təşkil edir. Bu kəşfdən sonra Avropada yerləşən fabriklərdə insan əməyi əvəzinə yeni kəşfdən istifadə olunmağa başaldı və bununlada məhsuldarlıq xeyli artdı. Buxar maşınının kəşf olunması eyni zamanda lokomotiv və gəmilərin daha sürətli hərəkət etməsinə səbəb oldu və bununlada insanlar mənzil başına daha tez çatmağa başladılar.

    Krım müharibəsi

    Əsas məqalə: Krım müharibəsi
    Krım müharibəsi zamanı Rusiya imperiyası ordusunun hədəf alındığı ingilis bombardımanı.

    1853-cü ilə qədər Osmanlı imperiyasının zəiflədilməsi siysətini aparan Rusiya imperiyası, bu ildən etibarən Osmanlının tamamilə aradan qaldırılması siyasətini aparmağa başladı. Bu məqsədlə Müqəddəs torpaqlar problemi qabardılırdı. Rusiya imperiyası tərəfindən İstanbula göndərilən general və diplomat Aleksandr Menşikov Osmanlı imperiyasına imperiya daxilində yaşayan Pravoslav azınlığı Rusiyanın himayəsinə verməyi təklif etdi. Rusiyanın əsas məqsədi Osmanlı imperiyasının daxilində etnik və dini zəmində münaqişələri qızışdırmaq və bununlada dövləti daxildən zəiflətmək idi. Böyük Britaniya nüfuzlu diplomatı Stratford Kanninqi İstanbula göndərərək Rusiyanı bu tələbədən imtina etməsinə nail oldu. Bu hadisədən sonra Rusiya hərbi gəmilərini müharibə belə elan etmədən 1853-cü ilin 2 iyul tarixində Valaxiya və Boğdana göndərdi. Vyana şəhərində toplanan Böyük Britaniya, Fransa, Prusiya və Avstriya nümayəndələri müharibənin başlamaması üçün əlindən gələni etsələrdə bu bir nəticə vermədi. Rusiya Valaxiya və Boğdandan çıxmağı rədd etdi. 1853-cü ilin 23 oktyabr tarixində Osmanlı imperiyası Rusiya imperiyasında qarşı müharibə elan etdi.

    1854-cü ilin 28 mart tarixində isə Fransa və Böyük Britaniya Osmanlı tərəfindən müharibəyə qoşuldu. [56] 1854-cü ilin 17 oktyabr tarixində Böyük Britaniya və Fransa tərəfindən Rusiya imperiyasının Qara dəniz sahillərindəki Sevastopol liman şəhəri bombalandı. Bir ilə yaxın müddət ərzində davam etmiş Sevastopol müharibəsi Krım müharibəsinin əsas dönüm nöqtələrindən biri oldu və müharibənin nəticəsi olaraq şəhər 1855-ci ilin 11 sentyabr tarixində müttəfiq dövlətlərin əlinə keçdi. Paralel şəkildə Azov dənizi, Baltik dənizi, Qafqaz və hətta Sakit okeanında hərbi əməliyyatlar aparıldı. Bir müddətdən sonra İtaliyada Osmanlı imperiyası tərəfindən müharibəyə qoşuldu. Nəhayət 1865-ci ilin 30 mart tarixində Rusiya sülh müqaviləsi imzalamağa razı oldu. Fransa, Böyük Britaniya, Osmanlı imperiyası və Sardinya krallığı ilə imzalanan Paris sülh müqaviləsinə əsaən Rusiya imperiyası Osmanlı imperiyasının ərazi bötövlüyünü qəbul eti. [57]

    Avropa Birliyi

    Əsas məqalələr: Avropa İttifaqı və Avropa İttifaqının tarixi
    İstinadlar

    1. ↑ Trinkaus, E., Milota, Ş., Rodrigo, R., Gherase, M., Moldovan, O. (2003), Early Modern Human Cranial remains from the Peştera cu Oase, Romania, Journal of Human Evolution, 45:245 –253
    2. ↑ . 2009-05-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-07 .
    3. ↑ Mr. Dowling’s Middle Age Page
    4. ↑ “CIA – The World Factbook — Country Comparison :: Exports
    5. ↑ Gross National Product
    6. ↑ First Homo erectus from Turkey and implications for migrations into temperate Eurasia
    7. ↑ Searching for the Meaning of Stonehenge
    8. ↑ The Mycenaean world
    9. ↑ Qədim Yunanıstanda demokratiya
    10. ↑ Esxilin farslar barədə olan fikirləri.
    11. ↑ Romulus and Remus
    12. ↑ Julius Ceasar: Historical Background
    13. ↑ O’Connell, 1989. page81.
    14. ↑ Lecture 12: Augustus Caesar and the Pax Romana
    15. ↑ Scarre 1995
    16. ↑ Alaric (c. 370–410)- Hutchinson Encyclopedia
    17. ↑ Bizans İmperatoru I Yustinianın dövlət siyasəti
    18. ↑ . 2011-07-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-08 .
    19. ↑ Holy Roman Empire
    20. ↑ İtaliya ilə bağlı tarixi araşdırmalar
    21. ↑ Guelf and Ghibelline
    22. ↑ Davis, Paul K. (1999). 100 Decisive Battles from Ancient Times to the Present: The World’s Major Battles and How They Shaped History. Oxford, UK: Oxford University Press.
    23. ↑ Maqna Karta barədə məlumat
    24. ↑ Friedrich Heer, The Holy Roman Empire, pg. 20
    25. ↑ Bergamini, John D. The Spanish Bourbons: The History of a Tenacious Dynasty. Putnam, 1974.
    26. ↑ Petrie, Sir Charles. The Spanish Royal House. Geoffrey Bles, 1958.
    27. ↑ Seward, Desmond. The Bourbon Kings of France. Barnes & Noble, 1976.
    28. ↑ Van Kerrebrouck, Patrick. La Maison de Bourbon, 1256-1987.v. Villeneuve d’Ascq, France: The Author, 1987–2000.
    29. ↑ . 2010-04-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-09 .
    30. ↑ History of Andalusia
    31. ↑ Historie Andalusiens
    32. ↑ Historia de Andalucía
    33. ↑ Constantine the Great – The Roman Emperor Constantine I
    34. ↑ Muslims Attack Constantinople 717-718
    35. ↑ . 2012-01-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-09 .
    36. ↑ . 2010-01-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-09 .
    37. ↑ . 2012-01-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-09 .
    38. ↑ The Encyclopædia Britannica, Vol.7, Edited by Hugh Chisholm, (1911), 3; Constantinople, the capital of the Turkish Empire.
    39. ↑ www.britannica.com
    40. ↑ Siege of Vienna
    41. ↑ Johannes Gutenberg and the Printing Press
    42. ↑ English Bible History:Matin Luther
    43. ↑ The Edict of Nantes
    44. ↑ . 2012-12-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-01-10 .
    45. ↑ Christopher Columbus: Explorer
    46. ↑ Modern History Sourcebook: John Stuart Mill: On Colonies and Colonization, 1848
    47. ↑ Treaty of Westphalia
    48. ↑ Queen Isabella I of Spain
    49. ↑ The Armada. 1959.
    50. ↑ The Sun Never Set on the British Empire
    51. ↑ 12 Böyük Fransa inqilabında dövlət və xalq münasibətləri – Türkçə
    52. ↑ Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003 Napoleonic Wars
    53. ↑ Modern History Sourcebook: Prince Klemens von Metternich: Political Confession of Faith, 1820
    54. ↑ . 2013-10-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2014-01-20 .
    55. ↑ Industrial Revolution
    56. ↑ Badem, Candan. The Ottoman Crimean War (1853–1856) (Leiden: Brill, 2010). 432 pp
    57. ↑ Kırım müharibəsi və Paris sülh müqaviləsi

    Həmçinin bax

    Avropa İttifaqının illərə görə genişlənməsi.
    Avqust 08, 2021
    Ən son məqalələr

    Mixail Sergeyeviç Qorbaçov

    Mixail Skipski

    Mixail Slesaryov

    Mixail Tuxaçevski

    Mixail Tal

    Mixail Tolstıx

    Mixail Ulyanov

    Mixail Vrubel

    Mixail Xodorkovski

    Mixail Yuryeviç Lermontov

    Ən çox oxunan

    Krakelür

    Kral

    Kral-konsort

    Kral Şakir

    Kral Şir: Timon və Pumba

    avropa, tarixi, dünya, tarixiortelius, tərəfindən, 1570, ildə, hazırlanmış, dünyanın, ümumi, görünüşü, adlı, dünya, xəritəsi, dövrlərə, görə, daş, dövrü, tunc, dövrü, dəmir, dövrü, antik, dövr, orta, əsrlər, yeni, dövr, maarifçilik, dövrü, yeni, tarix, qitələr. Dunya tarixiOrtelius terefinden 1570 ci ilde hazirlanmis Dunyanin umumi gorunusu adli Dunya xeritesi Dovrlere gore Das dovru Tunc dovru Demir dovru Antik dovr Orta Esrler Yeni dovr Maarifcilik dovru Yeni tarix Qitelere gore Afrika Amerika Antarktida Arktika Avstraliya Asiya Avropa Okeaniya Movzulara gore Konstitusiya tarixi Herb tarixi Texnologiya tarixi Denizcilik tarixi Din tarixi Tebiet tarixi Edebiyyat tarixi Tehsil tarixi Iqtisadiyyat tarixi Felsefe tarixi Aviasiya tarixi Huquq tarixi Medeniyyet tarixi Teserrufat tarixi Riyaziyyat tarixi Memarliq tarixi Metbex tarixi Muhendislik tarixi Musiqi tarixi Poct tarixi Film tarixi Siyaset tarixi Ticaret tarixi Teatr tarihi Neqliyyat tarihiAvropa tarixi Avropa qitesinde yasayan xalqlarin qedim zamanlardan etibaren gunumuze qeder davam etmis tarixini ehate edir Arxeloji qazintilari neticesinde Avropada ilk insan meskenlerinin Eradan evvel 35 000 il evvel yarandigini gosterir 1 Avropada askarlanmis en qedim yazi numunesi e e 700 cu ilde Qedim Yunanistanda Homer terefinden yazilmis Iliada dastanidir 2 Qedim Yunanistanla yanasi eramizdan evvel VIII esrde yaradilmis Roma kralligi dovrunun en muasir sivilizasiyalarindan hesab olunurdu Qedim Yunanistan ve Qedim Roma dovletleri eramizin IV esrinden baslayaraq dagilmaga baslamis hemin esrden etibaren Xristianliq dini Avropada oz tesirini guclendirmisdir Orta esrlerin evvelerinde Avropada durgunluq donemine daxil olmusdur Yaxin Serq ve Asiyada yasayan bir cox xalqlar texniki ve medeni nealiyyetlerine gore Avropa xalqlarini arxada qoymagi bacarmislar 3 Yeni dovruden etibaren baslayan intibah ve reformasiya kimi herekatlar Avropanin herbi iqtisadi demokratik ve texniki yonde inkisaf etmesine sebeb olmus ve qisa muddetden sonra inkisaf tempi ve medeni seviyyesine gore Avropa diger qitelerden ustun bir movqede qerarlasmisdir Bu ustunluklerinden istifade eden Avropa xalqlari diger qitelerde koloniyalar yaratmis ve hemin qitelerde olan tebii servetleri talamislar Elde olunan kutlevi gelirle sosial veziyyetlerini daha da yaxsilasdiran Avropa xalqlari diger qitelerde yasayan xalqlarin inkisafdan geri qalmasina sebeb olmuslar XX esre qeder herbi ve iqtisadi baximdan dunyada lider movqede olan Avropa xalqlari XX esrde bu liderlik yarisinda Amerika Birlesmis Statlarina meglub olmuslar Asiya qitesinde evvelce Yaponiya ve Cenubi Koreyanin daha sonra ise Cin ve Hindistanin texnelojo ve iqtisadiyyat sahesinde aniden yukselis elde etmesi Avropa ucun yeni reqiblerin meydana gelmesine sebeb olmusdur Avropanin 27 olkesinin uzv oldugu 1952 ci ilde yaradilmis Avropa Ittifaqi iqtisadiyyat idxal ve ixracat sahesindeki ugurlarindan sonra dunyada bir nomreli iqtisadi guce cevrilmisdir 4 5 Mundericat 1 Eradan evvel 1 1 Avropa sivilizasiyanin formalasmasi 2 Qedim Dovr 2 1 Qedim Yunanistan 2 2 Qedim Roma 3 Erken dovr 3 1 Roma imperiyasinin suqutu 3 2 Muqeddes Roma ve Italiya seher dovletleri 3 3 Ingiltere ve Fransanin formalasmasi 3 4 Pireney yarimadasi 3 5 Serqi Avropa 3 6 Selib yurusleri 3 7 Istanbulun feth olunmasi 4 Orta esrler 4 1 Osmanli Isvec ve Rec Pospolita dovletleri 4 2 Intibah ve Reformasiya 4 3 Orta esrler metbexi 4 4 Cografi kesfler 4 5 Mezheb muharibeleri 4 6 Orta esrlerin sonuna yaxin imperiyalarin veziyyeti 5 Yeni Dovr 5 1 Amerika ve Fransa inqilablari 5 2 Maarifcilik dovru ve Senaye inqilabi 5 3 Krim muharibesi 6 Avropa Birliyi 7 Istinadlar 8 Hemcinin baxEradan evvel RedakteAvropa tarixinin zaman xetti Antverpenli xeriteci Abraham Ortelius terefinden 1595 ci ilde cekilmis Avropa xeritesi E e 35000 Muasir insanlar homo sapiens Avropada yarandi E e 12500 Buz dovru sona catdiE e 7000 Ilk insan birlikleri Ilk yerlesik toplumlar Balkan yarimadasida meydana geldi E e 6000 Neolit dovru Merkezi Avropada basladi E e 5000 Neolit dovru Simali Avropada basladi E e 2500 Avropada Mis dovru basladi E e 1000 Avropada Demir dovru basladi E e 360 Platon Dovlet adli kitabinda Afina demokratiyasini tenqid etdi E e 323 Makedoniyali Isgender oldu ve yaratmis oldugu Makedoniya imperiyasi parcalandi E e 44 Qay Yuli Sezar olduruldu Roma respublikasi dagildi E e 27 Oktavian Avqust Roma imperiyasini yaratdi 330 I Konstantin Konstantinopol seherin Yeni Roma adi ile paytaxt elan etdi 395 I Feodosinin olumunden sonra imperiya serq ve qerb olmaqla iki yere pacalandi 476 Qerbi Roma imperiyasi dagildi Orta esrler basladi 527 I Yustinian iperator olaraq Bizans taxtina cixdi 800 Boyuk Karl Muqeddes Roma imperiyasinin imperatoru kimi taxta cixdi 1054 Xristianliqda bolunme bas verdi 1066 I Vilhelmin rehberliyi altinda normanlar Ingiltereni feth etdi 1095 Papa II Urban Xristianlari Xac yuruslerinde istirak etmeye cagirdi 1215 Qanunlarin tesbit edilmesinde muhum senedlerden hesab olunan Magna Carta senedi qebul edildi 1340 Qara olum Avropa ehalisinin ucde birinin olumune sebeb oldu 1337 1453 Yuz illik muharibe1453 Osmanli imperiyasi terefinden Konstantinopol seheri feth edildi ve adi Istanbul sekilinde deyisdirildi Bununlada Orta esrler dovru sona catdi ve Yeni dovr basladi 1492 Xristofor Kolumb Yeni Dunyani kesf etdi 1498 Intibah dovru basladi ve Leonardo da Vinci Milan seherinde Sonuncu sam yemeyi tablosunu tamamladi 1517 Martin Luter Reformasiya teleblerini Vittenberq kilsesinin divarlarindan asdi 1648 Vestfaliya muqavilesi ile Otuzillik muharibe sona catdi 1699 Osmanli imperiyasi Muqeddes Ittifaqla aparilan muharibelerin neticesinde meglub oldu 1707 Ingiltere ve Sotlandiya kralliqlarinin birlesmesi ile Boyuk Britaniya yarandi 1789 Fransa inqilabi bas verdi Yeni dovr sona catdi En Yeni dovr basladi 1815 Napoleon Bonapartin meglub olmasindan sonra Vyana muqavilesi imzalandi 1856 Krim muharibesinde Rusiya imperiyasi meglub oldu 1860 Rusiyada kendlilere azadliq verildi Karl Marks Kapital eserinin ilk cildini tamamladi 1866 Italiyanin birlesmesi basa catdi 1871 Almaniya imperiyasi yarandi 1914 Frans Ferdinand Qavrilo Prinsip terefinden olduruldu Birinci dunya muharibesi basladi 1917 Rusiyada Oktyabr inqilabi bas verdi 1922 Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi yarandi 1918 Birinci dunya muharibesi basa catdi 1933 Almaniyada Adolf Hitler hakimiyyete geldi 1936 Miliyyetciler ve Respublikacilar arasinda bas vermis Ispaniya vetendas muharibesi basladi 1939 Ispaniya vetendas muharibesi basa catdi ve Fransisko Franko hakimiyyete geldi 1939 Ucuncu Reyxin ordulari Polsani isgal etmesi ile Ikinci dunya muharibesi baslamis oldu 1944 Yunanistan vetendas muharibesi basladi 1945 Avropada ciddi dagintilara sebeb olmus Ikinci dunya muharibesi sona catdi 1948 Yunanistan vetendas muharibesi sona catdi 1949 NATO yaradildi 1951 Avropa Ittifaqinin yaradilmasina muhum rol oynamis Paris muqavilesi imzalandi 1955 Varsava Muqavilesi Teskilati yaradildi 1956 Macaristan inqilabi SSRI ordu birlesmeleri terefinden qanli bir sekilde yatirildi 1957 Roma muqavilesi imzalandi ve Avropa Iqtisadi Birliyi yarandi 1961 Berlin divarinin insaatina baslanildi 1967 Yunanistanda herbi cevrilis bas verdi ve herbciler hakimiyyete geldi 1968 SSRI Cexoslovakiyani isgal etdi ve Praqa bahari dovru basa catdi 1972 Ingiltere Danimarka ve Irlandiya Avropa Iqtisadi Birliyine uzv secildi 1974 Qerenfil inqilabi neticesinde Portuqaliyada demokratik herekat basladi 1974 Turkiye Enosis herekatinin qarsisini almaq ucun Kipr adasinin simal erazisine qosun cixardi 1974 Yunanistanda herbcilerin hakimiyyeti sona catdi ve olkede demokratik hakimiyyet yaradildi 1975 Fransisko Frankoun olumunden sonra Ispaniyada demokratiklesme dovru basladi 1983 Simali Kipr Turk Respublikasi musteqilliyini elan etdi Turkiyeden basqa hec bir dovlet SKTR in musteqilliyini tanimadi 1988 Azerbaycan ve Ermenistan arasinda Dagliq Qarabag munaqisesi basladi 1989 Berlin divari sokuldu 1990 Yuqoslaviyada vetendas muharibesi basladi 1991 SSRI dagildi ve Musteqil Dovletler Birliyi yarandi 1991 Sloveniya Xorvatiya ve Makedoniya Respublikasi musteqilliklerini elan etdiler ve Yuqoslaviyadan resmen ayrildilar 1991 Qaqauziya musteqilliyini elan etdi ancaq Moldova ile muxtariyyetin elde olunmasi ile bagli danisiqlara basladi 1992 Dnestryani musteqilliyini elan etdi ve Moldovadan ayrildi Ancaq hec bir dovlet terefinden taninmadi 1992 Bosniya ve Herseqovina musteqilliyini elan etdi ve Yuqoslaviyadan ayrildi 1992 Maastrixt sazisi ile Avropa Ittifaqinin temeli atildi 1992 Isvecrede referendum kecirildi ve ehali Avropa Ittifaqina daxil olmaqdan imtina etdi 1992 Dagliq Qarabagda yaradilmis qondarma ermeni rejimi musteqilliyini elan etdi ancaq Ermenistanda daxil olmaqla hec bir dovlet terefinden taninmadi 1992 Abxaziya ve Cenubi Osetiya Gurcustandan ayrilaraq musteqilliklerini elan etdiler Bu musteqillik hec bir dovlet terefinden taninmadi 1993 Cexoslovakiya dinc bir sekilde Cexiya ve Slovakiya olmaqla iki yere ayrildi 1994 Norvec kecirilen referendumdan sonra Avropa Ittifaqina uzv olmaqdan imtina etdi 1994 Biskek protokolunun imzalanmasindan sonra Azerbaycan ve Ermenistan arasinda davam eden Qarabag munaqisesine son qoyuldu 1994 Qaqauziya muxtariyyetin verilmesi serti ile Moldovanin terkibinde qalmagi qebul etdi 1994 Rusiya ve Cecenistan arasinda Birinci cecen muharibesi basladi 1996 Birinci cecen muharibesi sona catdi 1998 Kosovonun Serbiyanin terkibinden ayrilmaq istemesi Kosovo muharibesine sebeb oldu 1999 Kosovo muharibesi sona catdi 1999 Yuqoslaviya vetendas muharibesi sona catdi ve olke parcalandi 1999 Ikinci cecen muharibesi basladi 2001 Makedoniya Respublikasi ordusu ile olkenin simalinda yasayan etnik albanlar arasinda silahli toqqusmalar bas verdi 2006 Monteneqro musteqilliyini elan etdi ve Yuqoslaviyadan ayrildi 2008 Kosovo musteqilliyini elan etdi ve Serbiyadan ayrildi 2008 Gurcustan ve Cenubi Osetiya arasinda Cenubi Osetiya muharibesi bas verdi 2008 Rusiya Abxaziya ve Cenubi Osetiyani musteqil dovlet kimi tanidi ve hemin dovletlerle diplomatik munasibetler yaratdi 2009 Avropa Ittifaqinin siyasi ve idare qurulusunun deyismesine sebeb olan Lissabon muqavilesi imzalandi Neolit dovru Avropasinin en onemli numunelerinden biri Ingilterede yerlesen Stounhenc abideler kompleksi Insana benzer canlilar arasinda Homo Erektus 6 ve Neandertal adi verilen insanlarin Avropada yayilmasi ve meskunlasmasinin tarixi bir nece milyon illerle olculur Bu iki canli novu zamanla yox olmaga baslamis ve elmde Homo sapiens adi verilen ilkin insanlar eradan evvel 35 000 il once Avropada yayilmisdir Avropada Ibtidai icma qurulusu zamani movcud olmus medeniyyetler arasinda Buz dovrunun son donemlerinden e e 20 000 10 000 illerinde inkisaf etmis Qravetyen Solutre ve Maqdalen medeniyyetleri muhum yer tutur Eradan evvel 12 500 cu ilden etibaren buz dovrunun sona catmasi Avropada iqlim seraitinin musbete dogru deyismesine sebeb oldu Gundelik temperatur aniden yukseldi deniz seviyyesi qalxmaga basladi Avropada ki ilk insan meskenleri eradan evvel yeddinci minillikde Balkan yarimadasinda yaranmisdir Neolit dovru eramizdan evvel altinci minillikde Merkezi Avropada besinci ve dorduncu minillikden etibaren ise Simali Avropada basladi Tikilme tarixi eramizdan evvel 3000 cu ile aid olan Stounhenc abideler kompleksi Avropada Neolit dovrune aid en muhum abidelerden biri hesab olunur 7 Avropa eramizdan evvel 3 500 1 700 cu illerde mis dovrune daxil oldu Muasir dovrde Avropanin en boyuk linqvistik qrupunu tesgil eden Hind Avropa xalqlari bu dovrde Merkezi Asiyadan Avropaya dogru koc etdikleri ehtimal edilir Anadoluda eradan evvel 1 300 cu ilde baslamis olan demir dovru Avropada gecikmeli olaraq eradan evvel 1000 ci ilde baslamisdir Appenin yarimadasinda yasamis Etrusklar Avropanin bu dovrunun oyrenilmesinde boyuk oneme sahibdirler Avropa sivilizasiyanin formalasmasi Redakte Insanlarin Avropaya teqriben 800 min il bundan evvel Antropogenez Afrikadan Cebellutariq bogazi ile kecib meskunlasdiqlari Atapuerka Ceprano ehtimal olunur 40 28 min il evvel ise Qerbi Asiyadan gelen muasir tipli insanlar Homo sapiens Avropada meskunlasmis neandertallari sixisdirib burada yayilmisdilar Paleolit dovrunde Avropanin boyuk hissesini ehate eden buzluqyani tundrada yasayan iri heyvanlarin ovu insanlarlarin nisbeten oturaq heyat terzi ucun imkan yaratmisdi Hemin dovrde Merkezi ve Serqi Avropada yayilmis yarimqazma evler bunu tesdiq edir Ust Paleolitde tesviri senet meydana geldi ve ciceklenme dovrunu yasadi Qayaustu resmler Altamira Laskou Fon de Qom Tuk d Oduber Uc qardas magarasi ve s das ve heyvan sumukleri o cumleden mamont disi uzerinde oyma resmler Villendorf Kostyonki medeni birliyi ve s hemcinin gil plastikasi Dolni Vestonitse o dovrun incesenetini eks etdirir Mezolit dovrunun e e 13 10 cu minillikler evvellerinde Avropa erazisinin boyuk hissesei meskunlasmisdi KontinentalAvropanin meselik sahelerinde yasayan ehali esasen ovculuq gol ve say baliqciligi deniz sahillerinde meskunla anlar ise deniz baliqciligi Simal denizinin sahillerinde deniz yigiciligi ile ile mesgul olmuslar E e 6 ci minillikde Balkan yarimadasina Argisa Sesklo ve s ve Dunayboyu bolgelerde Starcevo ekincilik ve heyvandarliq yayilmis Erken Neolit dovru ucun seciyyevi olan ekincilik medeniyyeti yasayis meskenleri teller qadin heykelcikleri sonralar naxisli saxsi qablar meydana gelmisdi E e 6 4 cu minilliklerde ekincilik ve heyvandarliq Qerbi ve Merkezi Avropanin mese zonasinda tesekkul tapmisdi Bu bolgelerdeki neolitik medeniyyet xetli zolaqli keramika medeuzunniyyeti ucun muveqqeti meskenler karkasli uzunsov evler ve s seciyyevidir E e 4 cu minillikde Alp daglarinin ondagliq hissesindeki gollerin sahillerinde direkler uzerinde tikilen evlerden ibaret ekinci meskenleri meydana gelmisdir Avropanin ilk ekincileri esasen cay ve gollerin sahillerindeki munbit torpaqlarda meskunlasirdilar Eneolit ve Tunc dovrunde kotanin yayilmasi Avropadaki daxili meselik erazilerin menimsenilmesine ve qirilib yandirilmis yerlerde ekinciliyinin meydana gelmesine sebeb oldu E e 4 cu minillikde qifabenzer qedehler medeniyyeti ve s Skandinaviyanin cenubunda ekinsilik ve maldarliq yayilmisdir E e 5 4 cu minilliklerde Serqi Avropanin cenubunda Volqanin orta ve asagi axarinadek istehsal teserrufati yayilmis bununla yanasi Dneprde esasen koceri maldarliq inkisaf etmisdi Tunc dovrunun sonlarinda e e 2 ci minilliyin sonu Serqi Avropanin collerinde koceri maldarlarin klassik medeniyyeti formalasdi Neolit dovrunde Avropanin simal serqinde yrvaraqene de ovcu tayfalar meskunlasirdi basma daraqvari keramika tarixi medeni birliyi darqavri basma keramika medeniyyeti Volqa Kama medeniyyeti ve s E e 3 cu minillikde Araliq denizinin sahillerinde Qerbi Asiya sivilizasiyalari ile six bagli olan Avropanin en qedim seher sivilizasiyanin Egey medeniyyeti formalasmasi Avropa tarixinin yeni merhelesinin baslangici oldu Oxsar prosesler Qerbi Avropada bas verirdi meqalitik medeniyyetlerin ve kurqan qebirlerinin yayilmasi burada sosial diferensiasiyanin movcud oldugunu ve yuksek tebeqenin formalasmasini subut edir Hind Avropa dilli xalqlardan evvel Qerbi Avropada yasamis ehalide yalniz bask dili dovrumuzedek gelib catmisdir Finuqor xalqlari Simali ve Serqi Avropanin en qedim ehalisine aiddir E e 2 1 ci minillikde hind avropalilar Avropanin demek olar ki butun erazilerine yayilmisdir En qedim hind Avropa tayfalari pelasqalar kariler leleqler ve b ri Balkan yarimadasinin cenubunda meskunlasmisdilar Sonralar Avropanin cenubunda yunanlar illiriyalilar frakiyalilar italikler ve basqalarinin ya adiqlarimelumdur E e 1 ci minillikde Qerbi Avropanin boyuk hissesinde kelt tayfalari Fransada qallar Niderland ve Belcikada belqler Britaniya arasinda britler skotlar meskunlasmislar Serqi Avropanin cenubunda ise skifler ve savromatlar yayilmisdilar E e 1 ci minilliyin 1 ci yarisinda Araliq denizyani erazilerde finikiyalilar yunanlar etrusklar ve latinlar terefinden seher polisler salinmisdi Boyuk yunan mustemlekelesdirmesi dovrunden e e 8 6 esrler baslayaraq Araliq denizinin simalinda Qara denizin sahilyani erazileri Yunanistan Qedim medeniyyetinin tesiri altina dusmusdu Antik sivilizasiyanin esasini teskil eden bu medeniyyet Avropanin medeni inkisafinda istiqametlendirici rol oynamisdir Latin seherlerinden biri olan Roma evvelce Italiyani e e 3 esrin sonlarindan ise Avropanin basqa erazilerini ozune tabe etdi ve qudretli Roma dovletinin merkezine cevrildi E e 1 esrde qerbde Reyn cenubda Dunay caylari arasinda yerlesen Avropa torpaqlari ve Boyuk Britaniyanin boyuk hissesi Roma imperiyasinin terkibine daxil idi Imperiyanin qerb bolgelerinde ehalinin ekseriyyeti latin xalq danisiq dillinden istifade edirdi serq bolgelerinde ise yunan dili yayilmisdi Imperiya serhedlerinden simal ve serq erazilerde meskunlasan keltler Britaniya germanlar Reynboyu eraziler ve frakiyalilar Dunayboyu eraziler daha az romanlasmisdilar German slavyan turk irandilli ve basqa tayfalarin 4 esrden baslayan kutlevi miqrasiyalari Avropanin etnik menzeresini deyisdi 5 ci esrde Roma imperiyasinin qerb hissesini tutan germanlar Qerbi Cenub Serqi ve Cenub Qerbi Avropada genis yayildilar Qitenin daha cox romanlasmis erazilerinde Qalliya Iberiya Italiya latin xalq danisiq dilinin muxtelif dialektleri qorunub saxlanmis germanlar ise burada tedricen assimilasiyaya ugramislar Bu erazilerden simalda ve serqde yerlesen romalilarin medeni tesirinin zeif oldugu yerlerde yayilmis german dilleri Boyuk Britaniya aaaa yerli kelt substratini demek olar ki tamamile sixisdirmisdi Simali german dilleri arealinda Skandinaviya Danimarka sonralar Islandiya ve Farer Skandinaviya xalqlarinin etno medeni birliyi tesekkul tapmisdir Qerbde Elba cayindan cenubda Balkan yarimadasindan serqde Orta Don ve Orta Volqaboyunadek simalda slavyanlar baltlar hemcinin serqi roman vlaxlar fin uqor ve turk hunlar avarlar protobulqarlar xezerler ve basqalari xalqlari meskunlasmisdilar Sonralar Oder cayindan qerbde meskunlasan slavyanlar esasen germanlasdilar Muasir lujiseliler onlarin nesilleridir Antik sivilizasiyanin suqutu Avropada ehalinin keskin azalmasi ve seherlerin terk edilmesi ile musayiet olunurdu Eyni zamanda son antik ve barbar elementlerin bir birile qaynayib qari masi neticesinde medeniyyet ictimai munasibetler huquq incesenet ve s in yeni formalari yarandi Avropada esas konsolidasiya faktoruxristianligin yayilmasi olmusdur qitenin qerb hissesi Roma papasinin serq hissesi esasen yunanlarla meskunlasan ise Konstantinopol patriarxinin idaresi altinda birlesmisdi Kilsenin qerb ve serq qollarina parcalanmasina 1054 ilde basa catmisdir baxmayaraq Avropa ucun Bizansli siyasi dini ve medeni elaqeler orta esrlerde boyuk ehemiyyet kesb edirdi Pireney yarimadasinin erebler terefinden isgali 8 esr neticesinde Avropaya islam medeyyetinin elm felsefe incesenet ve s sahelerde uzunmuddetli tesiri baslandi Serqi Avropanin muselman dunyasi ile Qafqaz ve Volqa vasitesile elaqe saxlayirdi vikinqler varyaqlar vasitesi bu elaqeler Simali Avropaya qeder catirdi 5 esrin sonu 9 esrde Qerbi ve Merkezi Avropanin boyuk hissesi Frank dovletinin erazisine qatildi Bu dovletin Verden muqavilesinin 843 il sertlerine esasen Boyuk Karlin neveleri arasinda bolusdurulmesi neticesinde gelecek Almaniya ve Fransa dovletlerinin esasi olan Serqi Frank ve Qerbi Frank kralliqlari meydana geldi 9 esrde Ingilterenin birlesdirilmesi basa catdi Simali Merkezi ve Serqi Avropada yeni dovletler Avar Xezer ve Bulqar xaqanliqlar Boyuk Moraviya Cexiya Polsa Macaristan Norvec Isvec Danimarka ve Kiyev Rus dovletleri meydana geldi Belelikle 11 esrde Avropanin indiki siyasi bolgusunun esasi qoyuldu Bu dovrde bas veren demoqrafik ve iqtisadi artim Avropada qedim seherlerinin dircelmesine ve yeni seherlerin meydana gelmesine serait yaratdi Qerbde feodalizmin klassik Avropa formasinin esasini teskil eden vassal len torpaq sahbkarligi sistemi formalasdi Selib yurusleri zamani Avropanin feodal dovletleri iqtisadi ve medeni cehetden ciceklenme dovrune catdi seherler inkisaf etdi Serqin tesiri altinda yeni dini felsefi mektebler sxolastika ve memarliq uslubu qotika formalasdi meiset medeniyyeti zenginlesdi Eyni zamanda Avropa serq istiqametinden yeni basqinlara meruz qaldi 13 esrde monqollar Avropaya yuruyus ederek Volqa Bulqariyasina son qoydular ve rus knyazliqlari ozlerine tabe etdiler 14 15 esrlerde osmanli futuhati neticesinde Bizans imperiyasi suquta ugradi Bu dovrde Avropada yeni herekat Intibah inkisaf edirdi 15 esrin sonu 16 esrde bir cox dovletlerde Ingiltere Ispaniya Isvec Rusiya ve s siyasi merkezlesdirme basa catdi Yeni dovletlerin hududlarinda Avropa milletleri formalasmaga basladi Merkezive Cenub Serqi Avropada Habsburqlar Osmanlilar ve basqalari cox milletli imperiyalar yaratdilar bunlar Birinci dunya muharibesinden sonra suqut etdi Amerikanin kesfi 1492 ve Boyuk cografi kesflerin baslanilmasi ile Avropa olkeleri Ispaniya Portuqaliya sonra ise Ingiltere Niderland ve Fransa Amerika Asiya ve Afrikada genis erazileri tutdular Buradan Avropaya boyuk maddi servetler elece de meisete medeni yenilikler kartof qargidali tutun cay qehve pambiq kaucuk ve s daxil oldu Kapitalist munasibetleri formalasmaga basladi Son orta esrlerde bas veren dini herekatlar bidetler terkidunya rahib ordenleri 14 esrde katolik kilsesinde islahatin ilk cehdi kimi tezahur etdi C Uiklif Y Hus ve basqalarinin telimleri 16 esrde bas veren Reformasiya Qerbi Avropanin katolik ve protestant olkelerine parcaladi Yeni dovrde inkisaf eden dini azadfikirlilik ve rasionalizm eneneleri Maarifcilik xadimleri terefinden ireli surulen tebii huquq ictimai muqavile xalq suverenliyi nezeriyyeleri ve s bu gun insan huquqlarina dair muasir konsepsiyanin esasini teskil edir Eyni zamanda iqtisadi liberalizm prinsipleri A Smit Avropa kapitalizminin ideoloji bunovresini qoydu 18 19 esrlerde bas veren senaye cevrilisi beynelmilel urbanist senayelesmis Avropa sivilizasiyasinin formalasmasina getirib cixardi Kohne monarxiyalari deviren inqilablarin qelebesi neticesinde millet konsepsiyasi tam tesekkul tapdi Avstriya Macaristan ve Osmanli imperiyalarinda yasayan xalqlar yerli dil ve medeniyyetlerin inkisafina tekan veren milli medeni intibah dovrunu yasadilar 19 cu esrde esasen mustemlekeler ugrunda geden mubarizenin guclenmesi Avropa dovletleri arasinda munasibetleri keskinlesdirmekle bir sira yeni muharibe ve inqilablara revac verdi 20 ci esrin Avropa beseriyyet tarixinde en dagidici vetendas munaqiseleri ve dunya muharibelerinin episentrine cevrildi Ikinci dunya muharibesinden sonra Avropada xalqlarin konsolidasiyalasma meyili Avropa Ittifaqinin yaradilmasinda 1993 ozunu gosterdi Asiya ve Afrika olkelerinden erebler berberler turkler kurdler hindistanlilar pakistanlilar ve basqalarinin immiqrasiyasi neticesinde 20 esrin ortalarindan Avropanin etnik menzeresi deyisir Ereb olkelerinden gelenlerin ekseriyyeti Fransa Boyuk Britaniya Niderland ve Almaniyada yasayir turkler Almaniyada ve Niderlandda xarici isci quvvesinin ekseriyyetini Avstriyada ise sayca ikinci etnik qrupunu teskil edirler Hindistandan Pakistandan hemcinin Ingilterenin Afrika ve Vest Hinddeki kecmis mustemlekerinden gelenler Boyuk Britaniyada daha coxdular Avropadaxili miqrasiyalar xususile Fransaya Isvecreye Belcikaya Isvece buradaki etnik rengarlerliyi artirir Milli hokumetler ve beynalxalq teskilatlar terefinden heyata kecirilen xususi tedbirler Avropada muxtelif medeniyyetlerin konsolidasiyasina imkan yaradir Avropa siviiizasiyanin bunovresi olan ve burada meydana gelen iqtisadi texniki sosial siyasi medeni inkisaf modellerinin mecmusu butun dunya xalqlarinin inkisafina tesir gostermis muasir urbanist medeniyyetin esasini qoymusdur Qedim Dovr RedakteQedim Yunanistan Redakte Esas meqale Qedim Yunanistan Yunan dramaturqu Sofokl Qedim Yunanistanin esasini qoymus yunanlarin eramizdan evvel 3 000 ci illerde kutlevi sekilde Balkan yarimadasinin cenubunda meskunlasdiglari ehtimal edilir 8 Qedim Yunan Sivilizasiyanin formalasmaga basladigi eradan evvel 23 ve 17 ci yuz illikler Proto Qrek dovru adlanir E e 1600 cu ilden 1100 cu ile qeder olan donem Homer epiklerinde efsanevi Troya seherine qarsi muharibe aparmis Kral Aqemmonun rehberlik etdiyi Mikena Yunan Dovrudur Eramizdan evvel 1100 cu ilden eramizdan evvel VIII esre qeder olan dovrde Qedim Yunanistana aid her hanisa yazili menbe dovrumuze qeder gelib catmamisdir Bu sebebden alimler hemin dovru Yunan Qaranliq Dovru adlandirir ve hemin dovr barede sethi melumatlari aparilan arxeloji qazintilarla elde etmeye calisirlar Herodotun Tarix Pausaniasin Yunanistanin tesviri Siciliyali Diodorun Biblioteca ve Ceremonun Kranikon adli eserleri Qedim Yunanistan barede melumatlar vermisdir Esasen bu eserlede krallar muharibeler ve Yunanistanin ictimai siyasi ve gundelik heyatindan soz acilir Makedoniyali Isgenderin E e 323 cu ilde vefat etmesinden sonra Qedim Yunanistanda en qedim dovr sona catmis ve Helenistik dovru adlanan dovr baslamisdir Bu dovrde yaradilmis Yunan seher dovletleri demokratiyanin ilkin temellerinin atildigi yerler hesab edilir 9 Esxil Aristofan Evripid Sofokl Aristotel Sokrat Platon Herodot ve Ksenofont kimi boyuk filosoflarin tehsil aldigi yasadigi Afina Sparta Tebai ve Naksa kimi seherler hem bir birleri ile hemde o dovrun muhum guclerinden olan farslarla ustunluk mubarizesi aparirdilar 10 E e 323 cu ilde Makedoniyali Isgender Balkan yarimadasindan Efqanistan ve Pakistan erazilerine qeder uzanan boyuk bir imperiya yaratmisdi Qedim Roma Redakte Esas meqale Qedim RomaQedim Roma eradan evvel IX esrde Appenin yarimadasinda Roma seheri etrafinda yaranmaga baslamisdir Qisa muddetde Araliq denizi boyunca boyuk bir imperiya yaradilmis ve bir cox medeniyyeti oz himayesine almisdir Roma seher dovletinin eramizdan evvel 753 cu ilde Truva krali Aeneasin neveleri Rem ve Romul adli ekiz qardaslar terefinden esasinin qoyuldugu efsanesine inanilir 11 Zamanla yarimadada yasayan Etrusklar guclerini itirmeye basladilar Eradan evvel 509 cu ilde Romada monarxiya oliqarxiya ve Respublikanin birlesmesi neticesinde Demokratiya yaranmaga basladi Bu dovrde Roma Respublikasi xalq mesclisi terefinden secilen Konsul ve Roma senati terefinden idare edilirdi Romada ehalinin esas qruplari arinda Patrisiler ve Plebeyler muhum yer tuturdular Eradan evvel 52 cu ilde Qalliyani Roma Respublikasinin torpaglarina qatan Qay Yuli Sezar diktator edan edildi 12 Oktavian Avqustun hakimiyyeti doneminde ise dovlet Roma imperiyasi adlanmaga basladi Oktavian hakimiyyete geldiyi zamanda Mark Antoni ve Lipide qalib geldi Tedricen triunvrtai siradan cixardi Bu isde ona dostu Aqrippo komeklik etmisdir Paks Romana doneminde daxili ve xarici tehdidlerden uzaq olan Roma suretle inkisaf etmeye basladi 13 14 Trayannin doneminde Daciyanin feth edilmesinden sonra Roma imperiyasi tarixi erazinde movcud olmus en genis serhedlere sahib oldu Imperiya 6 5 milyon km erazini ehate edirdi 15 Romalilarin ortaq dili olan latin dili Avropada Lingua franca ortaq dil seviyyesine gelmisdi 330 cu ilde imperator I Konstantin Konstantinopol seherini Yeni Roma adi ile paytaxt elan etdi 395 ci ilde I Feodosinin olumunden sonra imperiya serq ve qerb olmaqla iki yere pacalandi Erken dovr RedakteRoma imperiyasinin suqutu Redakte Esas meqale Barbarlarin hucumlari Vandallar terefinden Roma seherinin yagmalanmasi Roma imperiyasinin serq ve qerb olmaqla iki yere paclanmasi imperiyanin gucunun onemli olcude itirmesine sebeb oldu Hispaniya Qalliya ve Italiyani serhedlerine daxil eden Qerbi Roma imperiyasi imperiya serhedlerinden kenarda yasayan Qotlar Vandallar Lombardlar Franklar Jutler ve Saksonlar kimi bir cox German menseyli barbar tayfalarin hucumlarina meruz qalmaga basladilar Hunlarin hecumlari qarsisinda tab getire bilmeyen Vestqotlar Dunay cayinin cenubuna cekildiler 410 cu ilde Alarixin basciliq etdiyi Vestqot qosunu Roma seherini ele kecirdi 16 German tayfalarinin elinde oyuncaga cevrilen Qerbi Roma imperiyasi 476 ci ilde suqut etdi 476 ci il eyni zamanda qedim dovrun sonu ve Orta esrlerin baslangic dovru kimi hesab olunur Qotlarin qerb qolu hesab olunan Vestqotlar Italiyadan sonra Ispaniyada meskunlasaraq burada guclu bir kralliq yaratdilar Basqa bir German tayfasi olan Vandallarda bascilari Genserixin rehberliyi altinda 455 ci ilde Roma seherini ele kecirb yagmalamisdir Barbar xalqlarindan sayilan Franklarda qerbe dogru hereket ederek Qalliyanin icerilerine dogru irelilemeyi bacarmisdilar Jutler ve Saksonlar adlanan xalqlar ise bu donemde Romanin eyatlerinden biri olan Britaniyaya seferler tesgil etmis ve burada meskunlasmisdilar Qotlarin serq qolu olan Ostroqotlarda Roma torpaglarini istila etdiler ve Italiyada kralliq yaratdilar Ancaq yaradilmis bu kralligin omru uzun olmadi ve cemi 60 ilden sonra dagildi Barbar tayfalarinin hucumlari zamani Italiyada nizamli ve qalici bir hakimiyyet yaratmaq mumkun olmamisdir Bizans imperiyasinin imperatoru I Yustinian bu siyasi bosluqdan istifade ederek Italiya erazisinin bir qismini oz imperiyasina qatmisdir 17 I Yustinianin 565 ci ilde vefat etmesinden sonra Italiya Bizans imperiyasinin nezaretinden cixib Lombardlarin nezaretine daxil oldu Muqeddes Roma ve Italiya seher dovletleri Redakte Esas meqale Muqeddes Roma imperiyasi Frank krali Boyuk Karl German menseyli barbar xalqlardan biri olan Franklar VI esrde Xristianligi qebul etdiler Karolinq sulalesine uzv olan Frank krallari gunumuzde Almaniya Fransa Belcika Niderland Isvecre ve Italiya erazilerini ehate eden Karolinq imperiyasini yaratdilar Fransa sozunun menseyi German irqinden olan Franklarin adindan gelmekdedir 18 768 ci ilde Franklarin krali secilen Boyuk Karl imperiyanin erazilerini genislendirdi 800 cu ilin 25 dekabr tarixinde Vatikanda yerlesen Muqeddes Pyotr kilsesinde Roma Papasi III Leo Boyuk Karli imperator elan onu ederek V esrde dagilmis Serqi Roma imperiyasinin varisi elan etdi Hemin dovre qeder Roma imperatoru titulunu yalniz Bizanslilar dasiyirdi ancaq 812 ci ilden etibaren Bizanslilar istemeseler bele Boyuk Karlin Roma imperatoru titulunu qebul etmeli oldular Boyuk Karlin 814 cu ilde vefat etmesinden sonra Karolinq imperiyasi zeiflemeye basladi X esrin ortalarinda German krallarindan olan I Otto Boyuk Karl terefinden zamanindan istila edilmis torpaglarin coxunu ele kecirdi ve bu torpaglarda Muqeddes Roma imperiyasi adli dovlet yaratdi 19 962 ci ilde Papa XII Iohann I Ottoya Roma imperatoru titulu verdi Muqeddes Roma imperiyasinin 1806 ci ile qeder movcudlugunu qorumasina baxmayaraq evvelce Merkezi Avropada olan Alman dovletlerinin tesir dairesine dusdu ve daha sonra Avstriya imperiyasinin terkibine qatildi 774 cu ile qeder Italiyanin simali German xalqlarindan olan Lombardlarin nezaretinde qaldi 751 ci ilde Lombardlar cenuba dogru hereket ederek Ravenna seherini ele kecirdiler 20 Papa Franklardan komek istedi Franklar Lombardlari meglub ederek Merkezi Italyani Papa geri qaytardilar Bununlada Roma seherini ehate eden musteqil bir papaliq dovleti yaradilmis oldu Buna cavab olaraq Papa III Leo Boyuk Karli imperator elan ederek Franklarin hormetini elde etmis oldu XI esrde Avropada Venesiya Respublikasi Genuya Respublikasi Lombard birliyi Napoli Kralligi ve Florensiya Respublikasi kimi seher dovletler yaranmisdi Bu dovrde Vatikan ve Muqeddes Roma imperiyasi esas iki siyasi guc veziyyetine gelmisdi Italiya seher dovletleri bu iki siyasi gucun yanlarinda dayanaraq bir birlerine qarsi mubarize aparmaga basladilar Tarixde bu mubarize Qvelfler ve gibellinler mubarizesi adi ile daxil olmusdu 21 Ingiltere ve Fransanin formalasmasi Redakte Maqna Karta Boyuk Britaniya adasi eramizin 55 410 cu illerinde Roma imperiyasinin tabeliyinde olan Britaniya adli ucqar bir eyalet idi V esrden etibaren ada da Xristianlig dini yayilmaga basladi Adanin yerli xalqi olan Keltler V esrden etibaren Anqlosakslarin axinlarina meruz qaldilar ve her iki xalq arasinda qohumluq munasibetleri yaranmaga basladi Fransadan gelerek adani istila etmis Normanlar 1066 ci ilde Hastinqs muharibesinde qalib gelerek adani ele kecirdiler 22 German xalqi olmasina baxmayaraq Fransiz medeniyyetine sahib olan Normanlar adaya fransiz medeniyyetini getirmisdiler Ingilis xalqi adamaya daha evvel gelmis olan Anqlosakslarin ve Normanlarin birlesmesinden yaranmisdir 1215 ci ilde Ingiltere krali Con kubar cemiyyetin numayendeleri ile imzaladigi Maqna Karta Avropa tarixinde ilk defe monarxiyanin huquq ve selahiyyetini mehdudlasdirmisdir Maqna Karta muasir konstitusiyalarin temel dasi hesab edilir 23 Fransanin erazisi Roma imperiyasi zamani Qalliya Luqdunensis ve Akiten eyaletlerinde yerlesirdi Imperiyanin suqutundan sonra bu eraziler German xalqlarindan olan Franklar terefinden istila edildi Erazini 481 687 ci illerde Merovinqler sulalesi idare etmisdir 751 840 ci illerde ise Fransa Merkezi Avropa ile birlikde Karolinq imperiyasinin bir parcasini tesgil edirdi 843 cu ilde Boyuk Karlin neveleri Verden muqavilesi ile imperiyani oz aralinda bolusdurmusduler Bununlada muasir Almaniya Fransa ve Italiyanin serhedleri texminide olsa mueyyenlesmisdir 24 Qerbi Frank Kralligi adalanan erazileri zamanla muasir Fransa erazilerini formalasdirmaga basladi Orta esrlerde Fransa bir mece kral terefinden idare edilirdi Krallarin her biri oz eyaletlerini idare edirdiler 987 ci ilde Huqo Kapet hakimiyyete gelerek Kapet sulalesinin esasini qoydu ve Fransanin boyuk bir qismine yiyelendi Bu sulalenin nesilinden olan Valois ve Burbon kimi sulaleler Fransani 1830 cu ile qeder idare etmisdir 25 26 27 28 Normanlar ise yalniz Fransanin simal erazilerini idare etmesine baxmayaraq Ingiltere ve Siciliyani istila ederek erazilerini dahada genislendirmisdiler Pireney yarimadasi Redakte Esas meqale Endelus Qranada emirliyi XXII ve son emiri XII Mehemmed ebu Abdullah VII esrde Erebistan yarimadasinda yaranmis olan Islam dinini qebul eden Erebler hemin esr muddetinde Simali Afrikanin tamamini ele kecirmisdiler Muselman Emevi Dovletinin Simal Afrika uzre valisi olan Musa bin Nusayir bedevi ordu bascisi Tariq bin Ziyadi Cebellutariq bogazini kecmekle Pireney yarimadasina gonderdi Ilk seferde meqsed erazide olan movcud durumu oyrenmek idi Ereblerin Pireney yarimadasina seferleri zamani yarimada German menseyli bir xalq olan Vestqotlarin nezaretinde idi ve inbizati merkez kimi Toledo seherinden istifade olunurdu Tariq bin Ziyad Vestqotlarin krali Rodriqonu agir meglubiyyete ugratdi Bununlada Vestqot kralligi parcaladi ve butun Pireney yarimadasi qisa bir muddetlikde olsa Ereblerin nezareti altina kecdi 29 749 cu ilde Emevi Muselman Dovletinin dagilmasindan sonra Emevi sahzadesi I Ebdulrehman 755 ci ilde Pireney yarimadasini kecdi 756 ci ile bir dovlet yaratdi ve ozunu emr elan etdi 929 cu ilde III Ebdulrehman xelifeliyini elan etdi 1031 ci ilde xelifelik sistemi sarsildi ve olke musteqil emirliklere bolunmeye basladi 1031 ci ilde Ehli Beytden olan Hemudiler xilafete gelmek istediler 1086 ci ilde Abbadi sulalesinden olan Sevilya meliki Murabitler dovletinden komek istedi Murabitler terefinden gonderilen komeye yol boyu 13 Endelus melikliyide qosuldu Ispaniyada muselman ve xristianlar arasinda yarimadaya nezaret etmek ustunde geden mubarize dahada gerginlesdirdi 1086 ci ilde bas vermis Zelleq doyusunde terefler uzbe uz geldi ve muselmanlar xristianlari meglub etdiler Zelleq doyusunde muselmanlarin qalib gelmesi Ereblerin Pireney yarimadasinda olan hakimiyyetini bir nece esr daha uzatmisdir 1147 ci ilde Muvehhidler Murabitlerin hakimiyyetine son qoydu 1187 ci ilde Selaheddin Eyyubinin Quds seherini ferh etmesi xristian dunyasinda boyuk naraziciliga sebeb oldu Roma Papasi VIII Qriqor muqeddes muharibe elan etdi 1236 ci ilde Beni Ehmer Beni Hud elehine Kastiliya kralligi ile gizli raziliga gelmesinden sonra Kortoba seheri xristianlarin eline kecdi 1232 ci ilde yaradilan Beni Ehmer dovleti xristianlarla raziliga gelerek movcudlugunu qorumaga calisdi Nasiriler sulalesi terefinden idare edilen Qranada emirliyi 264 il boyunca oz movcudlugunu qorumagi bacarmisdir 1469 ci ilde Mehemmed ebu Abdullah anasinin teziqi ile atasi emir Sultan ebu Heseni taxtdan salib ozunu Qranada emirliyinin emiri elan etdi 1469 1486 ci iller arasinda ata ile ogul arasinda taxt tac ugrunda mubarize getdi Hakimiyyet daxili mubarizeden istifade eden Xristianlar 1490 ci ilde Qranada seherini muhasireye alaraq yagmalamaga basladilar 1492 ci ilde Qranada emirliyi Rekonkista herekati neticesinde dagildi Sonuncu emr XII Mehemmed ebu Abdullah Araqon krali II Ferdinanda teslim oldu 30 31 32 Qranada emirliyinin isgal edilmesinden sonra muselmanlarin Pireney yarimadasindaki hakimiyyetinede son qoyulmus oldu Serqi Avropa Redakte Esas meqale Bizans imperiyasi Bizans imperatoru I Yustinian terefinden 532 537 ci illerde insa olunmus Aya Sofya kafedrali Bizans imperiyasi Roma imperiyasinin 395 ci ilde Serq ve Qerb olmaqla iki hisseye parclanmasi neticesinde yarandi Paytaxti Roma seheri olan Qerbi Roma imperiyasi V esrde German tayfalari terefinden suquta ugradildi Merkezi Konstantinopol olan Bizans imperiyasi ise min ile yaxin bir muddet erzinde oz movcudlugunu davam etdirmeyi bacardi Bizans imperiyasinin yaranmasinin sebeblerinden biri kimi paytaxtin 330 cu ilde imperator I Konstantinin emri ile Roma seherinden Konstantinopol seherine kocurulmesi gosterilir 33 Bizans imperiyasi VII ve VIII esrlerde serqden Ereblerin ve Farslarin qerbden ise Slavyanlarin tehdidlerine meruz qalirdi 610 cu ilde Bizans taxtini ele keciren I Irakli Farslarin hucumlarinin qarsisini aldi ve paytaxtinin mudafiesini dahada guclendirdi Dunay cayini kecerek Bizans torpaglarina soxulmaq isteyen Avarlari meglub etdi Bu donemde Erebler Islam dinini yaymaq ucun genis miqyasli fethlere baslamisdilar Ereb ordulari 632 ci ilde Suriya ve Felestini isgal etdi Isgenderiyye seherinin teslim olmasindan sonra Erebler 642 ci ilde Misirin tamamini feth etmis oldu 674 678 ci illerde Ereb qosunlari bir nece defe Konstantinopol seherini feth etmek ucun hucuma kecselerde bir netice elde olunmadi 34 Bizans imperiyasi 867 1056 ci illerde ozunun qizili dovrunu yasamisdir Hemin iller erzinde imperiya Mekedoniya sulalesi terefinden idare olunurdu Sulalenin qurucularindan olan I Vasili daha evvel itirilmis olan Anadolunda yeniden imperiyanin serhedlerine daxil etmisdir I Vasiliden sonra hakimiyyete gelmis VI Leonun dovrunde imperiyadaki huququ sistemi tamamile yenilendi ve dovrune gore muasirlesdirildi II Nikiforun zamaninda Krit ve Kipr adalari yeniden imperiyanin erazilerine qatildi Suriya ve Balkan yarimadasinda yeni eraziler ele kecilirdi Selib yurusleri Redakte Esas meqale Selib yurusleri Birinci selib yurusunun rehberlerinden biri olmus Bulonlu Qodfrua XI esrde Turklerin qerbe dogru kocleri basladi Selcuqlularin Yaxin Serqde mohkemlenmesi Islam dininin tesir dairesini dahada genislendirirdi Hemin dovre qeder Islam dunyasi ile genis miqyasli muharibe etmemis Avropalilar 1071 ci ilde Malazgird doyusunde muselmanlarla qarsilasdilar 35 Doyusun neticesinde agir meglub olan Bizans imperiyasinin daxilinde ciddi narahatlig basladi Turklerin Konstantinopol uzerine hereket etmekleri dahada asanlasmisdi Iznikde Rum sultanliginin yaradilmasi Bizans imperiyasinin sonunu addim addim yaxinlasdiridi Bizans imperatoru I Aleksis Roma Papasi II Urbandan muselmanlara qarsi mubarize aparmaq ucun komek istedi Bununlada Quds seherinde yerlesen Muqeddes torpaglarin muselmanlarin nezareti altinda olmasindan narazi olan radikal xristianlar arasinda Selib yurusleri tesgil etmek ideyasi yarandi 1095 ci ilde Papa II Urban terefinden Klermon seherinde Klermon kilse meclisi cagrildi Klermon kilse meclisinde Xristianlig ucun muqeddes hesab olunan Muqeddes torpaglarin muselmanlarin isgali altinda oldugu ve bu isgala en qisa zamanda son qoyulmasinin vacibliyi vurgulandi Qebul edilen qerara esasen herbi birlesmeler yaradilmali ve Yaxin Serqe dogru yurusler tesgil edilmeli idi Selib qosunu 1097 ci ilde Anadoluya daxil olaraq Birinci selib yurusunu baslatdi 36 Birinci selib yurusu Avropalilar ucun ugurlu neticelendi Avropalilarin hucumlarini gozlemeyen muselmanlar selibcileriny yuruslerine hazirliqsiz yaxalandilar ve bunun neticesinde ciddi itkiler verildi Rum sultanliginin sultani Qilic Arslan Iznik seherini selibcilere vermeli oldu Hemin ilin iyul ayinda Eskisehir yaxinliginda bas vermis Dorileon muharibesinde selibciler muselman ordusuna meglub oldu Oktyabr ayinda selibciler Antakyani muhasireye aldi Bir il davam eden muhaire neticesinde Antakya selibcilerin eline kecdi 1099 cu ilde Quds seheri muhasireye alindi Hemin ilin 15 iyul tarixinde Quds muhasireye cox davam getire bilmeyib meglub oldu Birinci selib yurusu neticesinde Selibciler Orta Serqde irili xirdali bir nece xacli dovleti yaratdilar Birinci selib yurusunden sonra ona yaxin selib yurusu heyata kecirildi Ancaq bu yuruslerin hec biri ilk selib yurusu qeder ugurlu olmadi hetta bir coxu ugursuzluqla neticelendi Orta Serqde guclerini berpa eden muselman dovletleri zamanla hemin erazilerde movcud olan ve selib yurusleri zamani yaradilmis xristian dovletirini bir bir ele kecirmeye basladilar 1187 ci ilde kurd esilli ordu bascisi Selaheddin Eyyubinin Quds seherinin selibcilerden azad etmesi bu erazilerde yasayan xristianlarin nufuzuna ciddi zerer vurdu 37 XIII esrin sonlarina yaxin Selibcilerin Orta Serqde olan hakimiyyetleri sona catmisdi XIV esrden etibaren ise Avropalilarin muselmanlara qarsi olan hucumlarina qarsi Osmanli imperiyasi mubarize aparmaga baslamisdi Istanbulun feth olunmasi Redakte Esas meqale Istanbulun fethi Istanbulun fethi zamani oldurulmus sonuncu Bizans imperatoru XI Konstantin Paleoloq XV esrin ortalarinda Bizans imperiyasi ozunun son dovrlerini yasayirdi Imperiyanin paytaxti Konstantinopol seherinden basqa butun etraf eraziler Osmanli imperiyasi terefinden zebt edilmisdi Son bir nece yuz ilde Konstantinopol seheri bir nece defe muxtelif vaxtlarda erebler ve turkler terefinden muhasireye alisada muhasireni asmaq mumkun olmamisdi ve her hucum zamani Bizanslilara Avropadan elave herbi birlesmeler gonderilirdi 1453 cu ilde esas hucum plani tetbiq edildi ve seher guclu top atesine tutuldu Osmanli Sultani II Mehmed sonuncu Bizans imperatoru XI Konstantin Paleoloqa seheri dinc sekilde teslim etmeyi teklif etdi Paleoloq teklifi redd etdi ve bununlada Konstantinopol muhasiresi dahada daraldildi Guclu muhasireye cox davam getire bilmeyen Konstantinopol 1453 cu ilin 29 may tarixinde feth edildi Feth zamani sonuncu Bizans imperatoru XI Konstantin Paleoloq siravi esger kimi doyusmus ve helak olmusdur Konstantinopolun adi Istanbul seklinde deyisdirildi ve Osmanli imperiyasinin paytaxti Edirne seherinden Istanbul seherine kocuruldu 38 39 Konstantinopolun feth olunmasindan sonra Bizans imperiyasi dagildi Orta esrler RedakteOsmanli Isvec ve Rec Pospolita dovletleri Redakte Esas meqaleler Osmanli imperiyasi Isvec imperiyasi ve Rec Pospolita Moskva ve Rusiya cari Ivan Qrozni Yeni eranin evvelerinde Avropanin en guclu dovletleri serqden Osmanli imperiyasi simaldan Rec Pospolita ve Isvec imperiyasi Merkezi Avropada Muqeddes Roma imperiyasi qerbde ise Ispaniya ve Portuqaliya idi Araliq denizinde ise veziyyet Venesiya Respublikasi Genuya Respublikasi Ispaniya imperiyasi ve Osmanli imperiyasinin nezareti altinda idi Osmanli imperiyasi XV ve XVI esrlerde Avropada xeyli guclenerek Balkan yarimadasinin tamamini Ruminiya ve Macaristani ele kecirdi Vyana seherinin serhedlerine qeder ireliledi XVI esrde Habsburqlar sulalesinden olan V Karl nigah diplomatiyasi ve feth yollari ile Ispaniya Belcika Almaniya Avstriya ve Italiyani isgal etdi Bu donemde Osmanli ve Habsburqlar arasinda ustunluk elde etmek meqsedi ile hem denizde hemde quruda bir cox muharibeler bas verdi 1538 ci ilde bas veren Preveze deniz doyusunde Osmanli donanmasi qalib gelise de 1571 ci ilde ki Lepanto deniz doyusunde Osmanli donanmasi meglub oldu XVI esrde en guclu dovrlerini yasayan Osmanli imperiyasi 1683 cu ilde Muqeddes Roma imperiyasina tabe olan Habsburqlar dovletinin paytaxti Vyana seherini ikinci defe muhasireye aldi Ancaq II Vyana muhasiresi ugursuz alindi 40 Bu donemde Rec Pospolita serqe dogru genislenerek Belarus ve Ukrayna erazilerinin boyuk bir qismini isgal etdi Erken donemin evvelerinde Rusiyada Boyuk Moskva Knyazligi adli dovlet movcud idi 1547 ci ile qeder Ivan Qrozninin Car elan olunmasina qeder Rusiya zeif bir dovlet idi Isvec imperiyasi ise XVII esrin evvellerinde Rec Pospolita Car Rusiyasi ve Danimarka Norvec dovletleri ile apardigi muharibelerde qalib gelmis ve erazilerini xeyli genislendirmisdi Ancaq Isvec imperiyasi Car Rusiyasi ile 1700 1721 ci illerde apardigi Simal muharibesi zamani meglub oldu ve gucunu itirdi Intibah ve Reformasiya Redakte Esas meqaleler Intibah ve Reformasiya Protestantligin banisi Martin Luter 1517 ci ilde Katolik Kilsesine qarsi 95 tezisi ile cixis etmisdi Protestantligin atasi hesab olunan Yan Qus 1415 ci ilde kilse mehkemesinin hokmu ile tonqalda yandirilmisdir Yan Qusun yandirilmasina etiraz eden Cexler Quscular herekatini baslatmislar XVI esrin ikinci yarisinda Appenin yarimadasinda medeniyyet ve elm sahelerinde inanilmaz inkisaf yasanmaga basladi Intibah dovru adlanan b herekat muasir Avropa ile antik Avropa arasinda ki kesilmis elaqeni yeniden berpa etdi Avropali alimler bu dovrlerde Islam dunyasindaki alimlerin hesabina riyaziyyat elminin sirlerine yiyelendiler Qati dini fikirlerle yasasi dini inkar ve ya tenqid eden muxtelif felsefi cereyanlar yaranmaga basladi Iohann Qutenberqin kitab capini asanlasdirmasindan sonra Avropada kitablarin istifadesi genislendi Medeniyyet Edebiyyat ve Mermarliq sahelerinde yazilmis kitablar coxaldilaraq Avropanin muxtelif olkelerinde yerlesen universitetlere ve elm merkezlerine gonderilirdi 41 Orta esrler eyni zamanda Qedim Roma zamaninda esasi qoyulan ancaq texniki inkisafin olmamasi sebebinden yarimciq qalmis Cografi kesflerinde suretlenmesine ve genislenmesine sebeb olmusdur Italyan Intibahi Orta esrlerin en muhum hadiselereden biri hesab olunur Almaniyada intibah dovru Humanizm herekati ile baslamisdir Desiderius Erasmus ve Martin Luter dini movzularda arasdirmalar apardilar Martin Luter Xristianliqda Protestanliq adi verilen Reformasiya herekatini baslatdi 42 Jan Kalvin Martin Luterin muxalif fikirlerini aciq sekilde mudafie etdiyi ucun kilsenin esas guc merkezlerinden biri olan Paris seherini terk etmeli olmusdu Jan Kalvin 1534 cu ilde Parisi terk etmis ve bir muddet Strasburq Bazel kimi seherlerde qalmisdir 1541 ci ilde Cenevre seherine kocerek burada Kalvinizm cereyanini genislendirmisdir 1598 ci ilde Fransa krali IV Henri terefinden qebul edilen Nant razilasmasi ile Fransada yasayan kalvinist ve protestantlara genis huquqlar verildi ve onlarin dini inanci tanindi 43 44 Alman ressami Albrext Durer dini tablolar cekmeye basladi Ingilterede Vilyam Sekspir Ispaniyada ise Migel de Servantes terefinden meshur eserler yazildi Intibah dovrunun neticesinde Sxolastika felsefesi cokdu Sxolastika felsefesinin yerini her seyi elmi yolla subut etmek fikiri hakim oldu ve bu tip fikirler neticesinde reformasiya herekatinin esasi qoyuldu Elm ve texnika sahesinde ki ugurlar suretlendi Avropada bedii eserlerden zovq alan elitar kubar cemiyyet formalasmaga basladi Din xadimlerinin ve kilselerin xalq uzerinde ki tesir dairesi zeifledi Kilse reformasiya herekatinin qarsisini almaq ucun elm adamlarini teqib etmeye onlara qarsi Inkvizisiya mehkemelerini tesgil etmeye basladi Bu teqibler neticesinde Cordano Bruno ve Yan Qus kimi elm adamlari tonqalda yandirildi 1542 ci ilde Roma inkvizisiya mehkemesi yaradildi 1598 ci ilde Fransa krali IV Henri terefinden qebul edilen Nant razilasmasi 1585 ci ilde legv edildi 1715 ci ilde Fransada Protestanligin qadagan edilmesinden sonra 250 000 Huqonot ABS ve Niderland kimi protestant olkelere kocmeli oldular 1545 1565 ci illerde cagrilan Trent surasi Protestanligi sert sekilde tenqid etdi ve bu mezhebin Xristianlig dinine zidd oldugunu beyan etdi Puritanlar ve Anabaptistler kimi dini icmalar kilseye qarsi aparilan reformasiya herekatini semereli herekat hesab etmirdi Protestanlarin Avropada katolikler terefinden teqib ve tehdidlere meruz qalmasi sebebinden bir cox Avropali protestant son cixis yolu kimi Simali Amerikaya gocmeyi secdi Orta esrler metbexi Redakte Esas meqale Orta esrler metbexi Odda heyvanin dogranmadan bisirilmesi Etden damlayan yag damcilari alt terefde olan xususi qabda topanirdi Sonra hemin yaglardan diger heyvanlarin yaglanmasinda istifade olunurdu 1432 ci ile aid qravur Orta esrler metbexi V esrden XVI esre qeder Avropa metbexinin erzaq terevezlerine yemek verdislerine ve yemek hazirlamaq adetlerine verilen umumi ad Orta esrler boyu qidalanma ve yemek hazirlamaq sahesinde boyuk deyisiklikler bas vermisdir Butun deyisiklikler neticesinde muasir Avropa metbexi formalasmisdir Bu dovrde en cox istifade olunan corek memulati idi Yulaf ve makaron kimi taxil memulatlarindan hazirlanan yemekler ise ikinci dereceli yer tuturdu Et memulatlarindan gundelik sekilde nisbeten daha yuksek tebeqeler istifade edirdi Orta ve yuxari tebeqenin umumi istifade etdiyi terevezler en cox istifade olunanlar arasinda idi Erzaq ve terevezlerden basqa serab gulab ve sirkeden gundelik sekilde istifade olunurdu Yemeklere elave dad vermek ucun baldan ve seker tozundan istifade edilirdi Et memulatlarindan en cox toyuq ve donuz etlerine telabat vardi Ekincilik islerinde iri buynuzlu heyvanlarin emeyinden istifade olundugundan iri buynuzlu heyvanlar nadir hallarda kesilirdi Simali Avropa ehalisi ete olan telabatini morina ve ringa baliqlarini ovlamaqla odeyirdiler Yemeklerin hazirlanmasinda hem sirin hemde aci badamlardan istifade olunurdu Badamlar esasen ezilerek sorbalarin ve diger sulu yemeklerin uzerine sepilirdi Orucluq aylarinda heyvan sudunun evezine badam sudu icilirdi Orta esrlerde ticaret karvanlari bir seherden digerine bir nece hefteye gedirdi Bu sebebden teze erzaq elde etmek uzaq seherlerde yasayan insanlar ucun daim boyuk cetinlik olmusdur Bezi hallarda karvanlarda ehali ucun zeruri olan erzaq mallari yox yalniz yuxari tebeqenin ala bileceyi etir ve edviyyatlar getirilirdi Bu sebebden varli ve kasib tebeqenin metbexi xarici edviyyat tacirlerinin tesirine meruz qalirdi Orta esrlerin ozune mexsus cehetlerinden biride asagi tebeqenin yuxari tebeqede olan insanlarin heyat terzlerini yamsilamalari idi Bu yamsilama boyuk olcude metbex sahesindede hiss olunurdu Acliq ve qitliq illerinde ehalinin erzaqa olan telabati suretle artirdi Bu dovrde daha cox erzaqi ve ya taxil ehtiyati olan sexslerin cemiyyetin en varli ve en nufuzlu numayendeleri hesab olunurdu Bezi erzaqlar baha qiymete satilirdi ve her seherden elde etmek olmurdu Esasen yuxari tebeqe ucun nezerde tutulmus bu erzaqlari kutlevi sekilde istifade etmek sonradan varlananlar nouveau riche ucun qadagan edilmisdir Diger terefden her bir sexsin yediyi erzagin qiymetine uygun heyat terzi kecirdiyi guman olunurdu Bir cox hallarda bu sebebden gunemuz isleyen sexsler eyni yemek yemeli olurdular Kendlilerin yemekleri iri hecimli olsada qiymeti ucuz olurdu bu sebebden kendliler terefinden istifade olunan erzaq bir qayda olaraq insan saglamligi ucun tehlukeli idi Muxtelif edviyyatlarla insanlari mualice eden hekimlerde her bir tebeqeye uygun derman preparatlari hazirlayirdi Az tapilan bahali edviyyatlar yuxari gundelik heyatda istifde olunanlar ise asagi tebeqeye verilirdi Cografi kesfler Redakte Esas meqale Cografi kesfler Xristofor Kolumbun 1492 ci ilde Simali Amerikani kesf etmesi XV ve XVI esrlerde Avropali tacirler yeni ticaret yollarini kesf etmek ucun bilinmeyen denizlere dogru seferler tesgil etmeye basladilar Bu seferler Cografi kesfler adlandirdi ve bir cox okean ve qitelerin kesf olunmasi ile neticelendi Ilk sefer cehteri XIV esrin evvellerinde Fransiz ve Venesiyali gemicileri terefinden Antlantik okeani ve Afrika sahilleri boyunca basladildi Kanar adalari ve Azor adalari kesf edildi XV esrin sonlarina yaxin Hindistana geden deniz yolunu kesf etmek ucun sefere cixan Xristofor Kolumb 1492 ci ilde Simali Amerikani kesf etdi 45 Portuqal denizci Bartolomeu Diasin Umid burnunu kesf etmesinden sonra Vasko da Qama Umid burnunu kecerek Hindistana geden deniz yolunu kesf etmis oldu Fernando Magellan 1519 1522 ci illerde ki dunya seyaheti zamani yer kuresinin yuvarlaq sekilde oldugunu subut etmisdir Cografi kesfler Intibah ve Reformasiya herekatlarinin tesiri ile formalasdigi kimi ozude bu herekatlarin formalasmasinda muhum rol oynamisdir Bu kesfler neticesinde Avropanin yeni qitelere yolu acilmis ve diger qitelerde olan bir cox zenginlikler Avropalilarin eline kecmisdir 46 Yeni kaloniyalarin salinmasi ile Avropalilar Simali Amerika Afrika Asiya ve Avstraliya kimi qitelerde meskunlasmis bu qitelerde olan tebii servetlerden faydalanmisdillar Mezheb muharibeleri Redakte Esas meqale Otuzillik muharibeAvropada reform herekatlarinin yaranmasi neticesinde xristianligin movqeyi zeiflemis Vatikan oz nufuzunu itirmisdi Vatikanin nufuzunun zeiflemesi ve Avropada dini zeminde bas veren bir cox hadiseler neticesinde 1618 1648 ci illeri ehate etmis Otuz illik muharibe bas vermisdir Muharibenin bas vermesinin esas sebebi Katolik Protestant mubarizesi olsada bir cox dovletler bu muharibeye dini deyil siyasi meqsedler ucun qatilmisdilar Otuz illik muharibe cox zaman Muqeddes Roma imperiyasina tabe olan knyazliqlarin muxtelif cebhelerde doyusmekleri sebebinden vetendas muharibeside adlandirilir Muharibe 1648 ci ilde Protestantligin qelebesi ile bitmisdir Muharibeden sonra imzalanan Vestifaliya muqavilesine esasen Muqeddes Roma imperiyasi parcalanmis ve erazisinde bir cox kicik dovletler yaranmisdir Imperiyanin elinde olan bir cox huquqlar ise mehdudlasdirilmisdir 47 Orta esrlerin sonuna yaxin imperiyalarin veziyyeti Redakte Esas meqale Ispaniya imperiyasi Yenilmez armada XVIII esrde Rusiyanin inkisafinda evezedilmez isler gormus I Pyotr 1479 cu ilde Araqon krali II Ferdinand ve Kastilya kralicasi I Izabelin evlenmesinden sonra Ispaniya birlesdi Bu nigahdan sonra Ispaniyada 800 ilden sonra yeniden Xristianliq resmi mehzeb elan edildi 48 Qranada emirliyinin dagidilmasina qeder Pireney yarimadasinda 800 il boyunca Islam dini hakim olmusdur 1478 ci ilde olkede yasayan muselmanlar ve yehudilerin zorla Xristianligi qebul etmeleri ucun Ispaniya inkvizisiya mehkemesi yaradildi Portuqaliya ve Ispaniyada Xristianligi qebul etmeyen ve ya olkeni terk eden muselman ve yehudilerin emlaklarini musadire edildi Ispaniyada katolikliyin qati sekilde teblig edilmesinin esasa meqsedi burada min ile yaxin movcud olmus muselman adetlerini yox etmek idi Vatikan bu siyaseti min ile yaxin davam etdirmis ve Ispaniyani Avropanin en qati katolik olkelerinden birine cevirmisdir Boyuk bir deniz donanmasi yaradan Ispaniya Merkezi ve Cenubi Amerikani Afrik sahillerini istila etmis ve imperiyasinin terkibine qatmisdir Ispaniya imperiyasi kaloniyalasdirma siyaseti aparan ilk imperiya kimi dunya tarixine daxil olmusdur Portuqaliya imperiyasi ve Ispaniya imperiyasinin ardindan tarix sehnesinde Hollandiya imperiyasi oz yerini tutmaga basladi Hollandlar Simali Amerika Cenubi Amerika Afrika ve Cenubi Asiya kimi qitelerde yeni koloniyalar yaratdilar 1588 ci ile qeder Ingiltere bu olkelere nisbeten daha zeif veziyyetde idi Ancaq Tudorlar sulalesinin hakimiyyete gelmesinden sonra Ingiltere sosial ve iqtisadi inkisaf baximindan Sotlandiyani bele arxada biraxaraq suretle inkisaf etmeye basladi Ingiltere Kralicasi I Yelizaveta 1588 ci ilde Avropanin en guclu donanmasi olan Yenilmez armadani meglub ederek Britaniya Imperiyasinin temelini qoymus oldu 49 Belelikle Amerika koloniyalari uzerinde Ispan agaligina son qoyuldu Bu tarixden etibaren Hollandiya Fransa ve Ingiltere Amerika qitesinde olan koloniyalari mueyyen zaman dovrunde ele kecirmeye basladilar Hollandiya Ingiltereye iki defe deniz doyusunde meglub oldugundan Simali Amerikadan Ingilterenin xeyrine cekilmek mecburiyyetinde qaldi Fransa ise Simali Amerikada olan butun koloniyalarini 1763 cu ilde Yeddi Illik muharibede meglub olmasindan sonra Paris muqavilesine esasen Ingiltereye vermeli oldu 1707 ci ilde Ingiltere ve Sotlandiyanin birlesmesi neticesinde Boyuk Britaniya kralliginin esasi qoyuldu 1801 ci ilde ise Irlandiya bu ittifaqa qatildi ve belelikle Boyuk Britaniya ve Irlandiya Birlesmis Kralligi yaranmis oldu 1837 1901 ci illerde hakimiyyetde olmus kralica I Viktoriyanin doneminde Britaniya uzerinde gunes batmayan imperiya adlandirilmaga baslandi 50 1921 ci ilde imperiyanin serhedlerine Hindistan Simali Amerika Orta Serq Afrika ve Avstraliya daxil idi Bununla Boyuk Britaniya ve Irlandiya Birlesmis Kralligi 36 6 milyon km erazi 458 milyonda ehali ile donemin en qudretli dovleti idi Esas meqale Rusiya imperiyasi1683 1699 cu iller araliginda bas vermis Osmanli Muqeddes ittifaq muharibeleri neticesinde Osmanli imperiyasi meglub oldu ve agir sertlerle muqavileler imzalamaga mecbur qaldi Meglubiyyetlerin ardindan Osmanlinin Avropada olan nufuzu azalmis imperiya daxilinde umumi gerileme dalgasi baslamisdir 1721 ci ilde I Pyotrun rehberliyi altinda Rusiya imperiyasinin qurulmasindan sonra bu imperiya dunya tarixinde oz tesirini gostermeye basladi Yeni Dovr RedakteAmerika ve Fransa inqilablari Redakte Esas meqaleler ABS Istiqlal muharibesi ve Boyuk Fransa inqilabi ABS Istiqlal Beyannamesinin qebul olunmasi 1776 4 iyul Bastiliyanin alinmasi Boyuk Fransa inqilabinin esasini qoydu 1789 14 iyul 38 il Avstriya xarici isler naziri olmus Klement Metternix XVIII esre qeder Fransa Simali Amerikani koloniyalasdirma siyaseti baximdan Ingiltereden onde idi Ancaq Fransa ve Ingiltere arasinda bas vermis Yeddi Illik muharibe zamani Fransasin meglub olmasi ve ardindan 1763 cu ilde Paris seherinde sulh muqavilesinin imzalanmasindan sonra Fransa Simali Amerikadan Ingilterenin xeyrine geri cekildi Yeddi Illik muharibe zamani Ingilterenin maliyye resuslari azaldigindan dovlet veziyyetden cixis yolu kimi On uc koloniyada yasayan ehali uzerinde sert vergi siyasetini tetbiq etmekde gorurdu Yerli ehali cetinlikle elde olunan memulatlarin ingilisler terefinden ellerinden alinmasina ve sert vergi siyasetine qarsi mubarizeye basladi 1774 cu ilde On uc koloniya numayendelerinin ilk vahid tedbiri kecirildi ve ardindan 1776 ci ilde ABS Istiqlal muharibesi basladi ABS Istiqlal muharibesini maddi baximdan destelemis Fransa monarxiyasi saray xerclerini odemekde cetinlik cekirdi Fransada Ancien Regime adlandirlan din adamlari vergi vermekden azad edilmisdiler 51 1789 cu ilde Fransa krali XVI Ludovik dovletin maddi durumunun yaxsilasdirilmasi meqsedi ile varlilardan vergilerin alinmasi barede teklif ireli surdu Olkenin varli bolmunun buna cavabi ise toplumun her uc bolumununde temsil edildiyi Etats generaux adli suranin cagrilmasi oldu XVI Ludovik bu telebei qebul etmek mecburiyyetinde qaldi Burjuaziyanin istek ve telebelerinden sonra toplanan meclis imkanlarini daha da genislendirib Milli Meclise cevrildi Bas veren proseslerin fonunda nufuzunu ve gucunu itiren kral uzerinde olan teziqi azaltmaq ucun donemin maliyye naziri Jak Nekari vezifesinden azad etdi Kralin zeiflemis hakimiyyetini berpa etmesinden ehtiyatlanan xalq usyana basladi Qisa zamanda xalqin esas hereketverici quvveleri usyana qosuldu ve 1789 cu ilin 14 iyun tarixinde silahlanmis kutle Bastiliya qalasini azad etdi 51 Hebsxanada saxalanilan mehkumlar azad edildi ve bu hadiseden sonra Boyuk Fransa inqilabi resmen baslamis oldu Boyuk Fransa inqilabi bes merheleden ibaret olmaqla 1789 1815 ci illeri ehate etmisdir Boyuk Fransa inqilabindan sonra tarix sehnesine gelmis meshur simalardan biride Napoleon Bonapart idi Onun rehberliyi altinda Avropanin bir sira guclu dovletlerine qarsi muharibeler aparildi Tarix elminde Napoleon muharibeleri adlandirlan dovr 1800 1815 ci iller ehate etmis ve Fransanin guclu bir dovlet kimi ozunu Avropada gostermesine zemin yaratmisdir 52 Fransaya qarsi olan Ingiltere Avstriya Prusiya ve Rusiya aralarinda ittifaq yaradaraq Avropani burumus Napoleon tehlukesine qarsi birlikde hereket etmeyi oz aralarinda razilasdirmisdilar Yaradilan ittifaq herbi olmaqla yanasi eyni zamanda iqtisadi onemde dasiyirdi Ittifaq dovletlerin sirasina Isvec ve Portuqaliyanin da qosulmasindan sonra 1814 cu ilin 30 mayinda Paris seherinde muqavile imzalandi Muqavileye esasen muharibede teref olan dovletler Vyana seherinde toplanmali ve burada Avropanin yeni nizamini mueyyenlesdirmeli idiler Boyuk Fransa inqilabi ve Napoleon Bonapart terefinden aparilan isgalci muharibeler Avropanin siyasi xeritesini kokunden deyismisdi Erazilerin nufuz daireleri ile bolunmesi ve diger muhum meseleleri hell etmek ucun 1815 ci ilde Vyana seherinde Avropanin aparici dovletlerinin istiraki ile Vyana konqresi teskil edildi Konqresde Osmanli imperiyasi istirak etmirdi Vyana konqresi Avropanin siyasi iqtisadi baximdan yeniden formalasdirilmasinda cox muhum rol oynadi Avropanin yeniden formalasdirilmasi meselesinde muhum rola sahib olan eyni zamanda Vyana konqresinin teskilatcilarindan ve konqres rehbelerinden biri donemin Avstriya xarici isler naziri olmus Klement Metternix idi Konres sonunda ortaya cixmis Metternix sistemi Boyuk Britaniya Avstriya Prusiya ve Rusiyanin Avropada nizami ve tehlukesizliyi qorumaq ucun lazim gelerse herbi gucden istifade etmeye esaslanirdi 53 Ancaq bu sistem ozunu tam dogrultmadi ve 1848 ci il inqilablari zamani Metternix sistemi tam cokdu Maarifcilik dovru ve Senaye inqilabi Redakte Esas meqaleler Maarifcilik dovru ve Senaye inqilabi Gunes sisteminin heliosentrik modelini ireli surmus polyak alimi Nikolay Kopernik Buxar masininin kesf etmis sotland ixtiraci Ceyms Vatt Avropada XV esrde medeniyyet sahesinde baslayan yenilikcilik herekati XVIII esrde elm din ve felsefe sahesinede yayilmaga basladi Enenevi ve kohnelmis dusunce terzi oz yerini yeni idelologiya ve fikirlere verirdi Bu donem tarix elminde Maarifcilik dovru kimi xarakterize edilir 54 Fransiz Rene Dekart ve alman Qotfrid Leybnits bu donemin oncu sexsiyyetlerinden hesab olunur Isaak Nyuton ve Nikolay Kopernikin fizika ve astronomiya sahesinde elde etdikleri nealiyyetler Avropa elminin inkisafinda cox muhum tekan rolunu oynadi Baslanan elm intibahinin davamini Immanuel Kant oz nezeriyyeleri ile getirmisdir Elmin suretli inkisaf etmesi neticesinde kilsenin zeiflemis nufuzu daha da azalmaga baslasa da Katolik kilsesi Avropanin merkezi hisselerinde oz nufuz dairelerini qoruyub saxlaya bilmisdi Senaye inqilabi ise felsefe medeniyyet elm ve dinin ortaya qoydugu felsefi sistemlerin siravi insanlarin heyat terzinde ozunu buruze vermesi ile neticelendi Muxtelif dezgahlarin kesf edilmesi insan emeyini daha da rahatlasdirdi ve artiq insanlar elle elde ede bileceklerinden daha rahat bir sekilde mehsul elde etmeye basladilar Butun bu ixtira ve kesfler Avropa insanin gunluk heyat seviyyesinn yaxsilmasina mueyyen qeder tesir etdi 55 Sotland ixtiraci Ceyms Vatt terefinden buxar masininin kesf edilmesi Senaye inqilabinin esas terkib hisslerinden birini teskil edir Bu kesfden sonra Avropada yerlesen fabriklerde insan emeyi evezine yeni kesfden istifade olunmaga basaldi ve bununlada mehsuldarliq xeyli artdi Buxar masininin kesf olunmasi eyni zamanda lokomotiv ve gemilerin daha suretli hereket etmesine sebeb oldu ve bununlada insanlar menzil basina daha tez catmaga basladilar Krim muharibesi Redakte Esas meqale Krim muharibesi Krim muharibesi zamani Rusiya imperiyasi ordusunun hedef alindigi ingilis bombardimani 1853 cu ile qeder Osmanli imperiyasinin zeifledilmesi siysetini aparan Rusiya imperiyasi bu ilden etibaren Osmanlinin tamamile aradan qaldirilmasi siyasetini aparmaga basladi Bu meqsedle Muqeddes torpaqlar problemi qabardilirdi Rusiya imperiyasi terefinden Istanbula gonderilen general ve diplomat Aleksandr Mensikov Osmanli imperiyasina imperiya daxilinde yasayan Pravoslav azinligi Rusiyanin himayesine vermeyi teklif etdi Rusiyanin esas meqsedi Osmanli imperiyasinin daxilinde etnik ve dini zeminde munaqiseleri qizisdirmaq ve bununlada dovleti daxilden zeifletmek idi Boyuk Britaniya nufuzlu diplomati Stratford Kanninqi Istanbula gondererek Rusiyani bu telebeden imtina etmesine nail oldu Bu hadiseden sonra Rusiya herbi gemilerini muharibe bele elan etmeden 1853 cu ilin 2 iyul tarixinde Valaxiya ve Bogdana gonderdi Vyana seherinde toplanan Boyuk Britaniya Fransa Prusiya ve Avstriya numayendeleri muharibenin baslamamasi ucun elinden geleni etselerde bu bir netice vermedi Rusiya Valaxiya ve Bogdandan cixmagi redd etdi 1853 cu ilin 23 oktyabr tarixinde Osmanli imperiyasi Rusiya imperiyasinda qarsi muharibe elan etdi 1854 cu ilin 28 mart tarixinde ise Fransa ve Boyuk Britaniya Osmanli terefinden muharibeye qosuldu 56 1854 cu ilin 17 oktyabr tarixinde Boyuk Britaniya ve Fransa terefinden Rusiya imperiyasinin Qara deniz sahillerindeki Sevastopol liman seheri bombalandi Bir ile yaxin muddet erzinde davam etmis Sevastopol muharibesi Krim muharibesinin esas donum noqtelerinden biri oldu ve muharibenin neticesi olaraq seher 1855 ci ilin 11 sentyabr tarixinde muttefiq dovletlerin eline kecdi Paralel sekilde Azov denizi Baltik denizi Qafqaz ve hetta Sakit okeaninda herbi emeliyyatlar aparildi Bir muddetden sonra Italiyada Osmanli imperiyasi terefinden muharibeye qosuldu Nehayet 1865 ci ilin 30 mart tarixinde Rusiya sulh muqavilesi imzalamaga razi oldu Fransa Boyuk Britaniya Osmanli imperiyasi ve Sardinya kralligi ile imzalanan Paris sulh muqavilesine esaen Rusiya imperiyasi Osmanli imperiyasinin erazi botovluyunu qebul eti 57 Avropa Birliyi Redakte Esas meqaleler Avropa Ittifaqi ve Avropa Ittifaqinin tarixiIstinadlar Redakte Trinkaus E Milota S Rodrigo R Gherase M Moldovan O 2003 Early Modern Human Cranial remains from the Pestera cu Oase Romania Journal of Human Evolution 45 245 253 The Iliad written by Homer in the 12th century BCE or as early as the 8th or 9th century BCE is one of the world s greatest classics 2009 05 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 07 Mr Dowling s Middle Age Page CIA The World Factbook Country Comparison Exports Gross National Product First Homo erectus from Turkey and implications for migrations into temperate Eurasia Searching for the Meaning of Stonehenge The Mycenaean world Qedim Yunanistanda demokratiya Esxilin farslar barede olan fikirleri Romulus and Remus Julius Ceasar Historical Background O Connell 1989 page81 Lecture 12 Augustus Caesar and the Pax Romana Scarre 1995 Alaric c 370 410 Hutchinson Encyclopedia Bizans Imperatoru I Yustinianin dovlet siyaseti Franklar 2011 07 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 08 Holy Roman Empire Italiya ile bagli tarixi arasdirmalar Guelf and Ghibelline Davis Paul K 1999 100 Decisive Battles from Ancient Times to the Present The World s Major Battles and How They Shaped History Oxford UK Oxford University Press Maqna Karta barede melumat Friedrich Heer The Holy Roman Empire pg 20 Bergamini John D The Spanish Bourbons The History of a Tenacious Dynasty Putnam 1974 Petrie Sir Charles The Spanish Royal House Geoffrey Bles 1958 Seward Desmond The Bourbon Kings of France Barnes amp Noble 1976 Van Kerrebrouck Patrick La Maison de Bourbon 1256 1987 v Villeneuve d Ascq France The Author 1987 2000 Tariq bin Ziyad 2010 04 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 09 History of Andalusia Historie Andalusiens Historia de Andalucia Constantine the Great The Roman Emperor Constantine I Muslims Attack Constantinople 717 718 Malazgird doyusu 2012 01 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 09 Council of Clermont 2010 01 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 09 Quds seherinin azad edilmesi 2012 01 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 09 The Encyclopaedia Britannica Vol 7 Edited by Hugh Chisholm 1911 3 Constantinople the capital of the Turkish Empire www britannica com Siege of Vienna Johannes Gutenberg and the Printing Press English Bible History Matin Luther The Edict of Nantes The Edict of Nantes 2012 12 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 10 Christopher Columbus Explorer Modern History Sourcebook John Stuart Mill On Colonies and Colonization 1848 Treaty of Westphalia Queen Isabella I of Spain The Armada 1959 The Sun Never Set on the British Empire 1 2 Boyuk Fransa inqilabinda dovlet ve xalq munasibetleri Turkce Oxford Dictionary of English 2e Oxford University Press 2003 Napoleonic Wars Modern History Sourcebook Prince Klemens von Metternich Political Confession of Faith 1820 The Enlightenment 2013 10 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 01 20 Industrial Revolution Badem Candan The Ottoman Crimean War 1853 1856 Leiden Brill 2010 432 pp Kirim muharibesi ve Paris sulh muqavilesiHemcinin bax Redakte Avropa Ittifaqinin illere gore genislenmesi Albaniya Avstriya Belarus Belcika Bosniya ve Herseqovina Bolqaristan Xorvatiya Kipr Cexiya Danimarka Estoniya Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan Islandiya Irlandiya Italiya Latviya Litva Luksemburq Simali Makedoniya Malta Moldova Cernoqoriya Hollandiya Norvec Polsa Portuqaliya Ruminiya Rusiya Federasiyasi Serbiya Slovakiya Sloveniya Ispaniya Isvec Isvecre Turkiye Ukrayna Boyuk BritaniyaMenbe https az wikipedia org w index php title Avropa tarixi amp oldid 5763740, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Microsoft Word Avropa v? Amerika olk?l?ri tarixcavablar Benovse doc

    Qədim Yunanıstanda cəmiyyətdə insanlar kölələr və azad insanlara ayrılırdı.

    nanılan dinə, cinsiyyətə, əhəmiyyətli bir mövqedə olan qohuma sahib olmağa ya

    da soylu olmağa görə ictimai vəzifə və məsuliyyətlərdə fərqliliklər var idi.

    Afinadakı ictimai həyat Spartadakı ilə müqayisədə Yunan dünyasına daha çox

    Yunan şəhər dövlətlərində yalnız azad insanlar qanunların qəti qorumasına

    malik idi. Roma xaric digər heç bir şəhərdə ictimai sinif fərqlilikləri xüsusi

    haqqlara sahib olunmasına icazə vermirdi. Məsələn birinin hər hansı bir ailəyə

    mənsub olaraq doğulması həmin şəxsə birbaşa bir haqq gətirməzdi. Afinada əhali

    gəlir vəziyyətinə görə dörd təbəqəyə ayrılmışdı. Pul qazanaraq zəngin olan insanlar

    üst sinfə keçə bilərdilər. Spartada bütün kişi vətəndaşlar təhsil təhsillərinə davam

    etdikləri müddətcə bərabər idi. Kölələr hər hansı bir haqqa ya da ictimai statusa

    sahib deyillərdi. Evlənib yuva qurma haqqları olmasına baxmayaraq siyasətlə

    məşğul olma və ya səs vermə haqqları yox idi. E.ə 600-cü illərdə kənardan kölə

    gətirmə adəti başladı. E.ə V əsrdə kölələr artıq əhalinin üçdə birini təşkil edirdi.

    Afinada əhalinin beşdə ikisi (bəzi yazarlara görə beşdə dördü) kölə idi. Sparta

    xaricində demək olar ki, heç bir yerdə kölələr qiyam qaldırmamışdır, çünki digər

    yerlərdəki kölələr mütəşəkkil ola bilmək üçün çox seyrək və dağınıq idilər. Bir çox

    ailə ev işlərində və insan gücünə ehtiyac duyulan işlər üçün kölədən istifadə edirdi.

    n kasıb ailələrin belə kölələri var idi. Sahiblərin kölələri döymə ya da öldürme

    kimi bir haqqları yox idi. Sahibləri kölələri daha çox işlətmək üçün zaman zaman

    onları gələcəkdə azad edəcəklərini söyləyirdi. Roma xaric, azad edilən kölələr yenə

    də bir vətəndaş olaraq qəbul edilməzdi, onun yerinə digər şəhərlərdən gəlib rəsmi

    olaraq şəhərdə yaşamalarına icazə verilmiş metik adı verilən qrupa qarışırlardı. Bu

    qrupdakılar nə azad bir vətəndaş kimi haqqlara sahib idilər, nə də bir kölə kimi

    Bundan başqa şəhər dövlətləri də kölələrə sahib idi. Öz özlərinə yaşayan və

    yalnız müəyyən vəzifələr icra edən dövlət kölələri, xüsusi kölələrdən (ayrı-ayrı

    xslərə məxsus kölələr) daha çox haqqa sahib idi. Dövlətə işləyən bu kölələrdən

    Afinada olanlar yalnız bazarda olan saxta pullara nəzarət etməklə vəzifəli idi.

    Bəziləri isə məbədlərdə təmizlik işlərinə baxırdılar.

    Sparta bütün şəhər dövlətlərindən daha fərqli bir köləlik sisteminə sahib idi.

    Helot adı verilən hər bir kölə Spartalıların döyüş əsirləri idi. Bunlar dövlət

    tərəfindən tutular və ailələrə təsis edilərdi. Sparta vətəndaşları, öz şəhərlərindən

    olanları kölə etməzdi.Sahibləri Spartadakı kölələrə çox sərt və incidici

    davrandığından bir çox qiyamlar baş vermişdi.

    2. Antik Yunan mədəniyyəti

    Qədim Yunanıstanda yaranan mədəniyyət müasir dövrün sivilizasiyasının təməli

    olmuşdu. Bu dövrdə yaranmış və inkişaf etmiş bir sıra elmlər: riyaziyyat, nücum,

    təbiətşünaslıq, astronomiya və s.müasir elmdə çox hallarda ehkama çevrilmişdi.

    Qədim Yunan mədəniyyəti dünya sivilizasiyasının inkişafında güclü təsir

    Qədim Şərq mədəniyyətləri – Mesopotamiya, Fələstin, Finikiya, Suriya, Hettlər,

    Elam, ran ilk sivilizasiyalarının təməlini qoymuş, sonralar sönməyə başlayaraq

    b.e.ə.I minillikdə zəngin Şərq mədəniyyətinin davamı Aralıq dənizinin ərazilərində

    yerləşən regionlarında davam etmişdi. Qeyd olunan regionda b.e.ə.VII əsrdən

    başlayaraq Yunanıstan mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Yunanıstan qədim

    dövrlərdə yaranmış sivilizasiyalarının bir növ varisi olmuş, sonralar onu daha da

    zənginləşdirmişdi. Qədim yunan mədəniyyətinin yaranmasına Krit-Miken,

    Finikiyalılar, Misir, ran sivilizasiyalarının böyük tövhəsi olmuşdu.

    Qədim Yunanıstan (Qədim Ellada) tarixi şərti olaraq doqquz inkişaf

    3) lk və orta tunc dövrü

    4)Tunc dövrünün son mərhələsi

    6)Polis quruluşunun yaranması və inkişafı

    7)Quldarlıq quruluşunun klassik dövrü

    8)Ellinizm inkişafı və möhkəmlənməsi

    9)Ellenizm dövlətlərinin tənəzzülü, Roma tərəfindən Yunanıstanın işğal

    Qədim Yunanıstan mədəniyyətinin keçdiyi tarixi yol adətən Krit-Miken

    dövründən başlanır. Krit-Miken mədəniyyətinə aid Minoy mədəniyyəti

    (e.ə.təqribən 3-2-ci minilliklər) mərkəzi Knos olan Krit dövlətində yaranmışdı.

    Kritdə piktoqrafik yazı sistemi yayılmışdır. Balkan yarımadasında Minoy

    mədəniyyəti ilə eyni dövrdə yaranan Ellada mədəniyyəti də Krit-Miken

    mədəniyyətinə aiddir. Ellada mədəniyyətinin son mərhələsi Mikena mədəniyyəti

    ilə səciyyələnir. Mikenada müdafiə tikililəri, saraylar, hökmdar sərdabası, ticarət-

    sənətkarlıq məhəllələrinin qalıqları aşkar edilmişdir. Kiklad mədəniyyəti (Mərkəzi

    Melos) e.ə.təqribən 1400 ildən sonra Minoya və Ellada mədəniyyətinin təsirinə

    məruz qaldı. Avropa ərazisində Krit-Miken mədniyyət dövründə ilk dəfə sinifli

    cəmiyyət və dövlət, yazı yaranmış, memarlıq, heykəltəraşlıq və s.yüksək inkişaf

    B.e.ə.XI-IX əsrlərin Qədim Yunan mədəniyyəti Homer dövrü adlanır. Homerin

    məşhur “ liada” və “Odisseya” əsərləri ilə dünya ədəbiyyatı siyahısına töhfə bəxş

    B.e.ə.VIII əsrin ortaları VI əsrin axırları arxaik dövr kimi qiymətləndirilərək

    Yunanıstanda müstəqil polislərin təşəkkül tapdığı çağdır.Arxaik dövrün məbədləri

    sasən dorik üslubla tikilirdi.

    Arxaik dövr incəsənətinin mühüm sahələrindən birini də heykəltəraşlıq təşkil

    edirdi. Arxaik çağın xüsusiyyətlərindən birini də elmin inkişafı təşkil edirdi.

    Xüsusilə, fəlsəfi sistemin – natur fəlsəfənin əsasının qoyulması ilk antik fəlsəfi

    məktəbin yaranmasınan sübutu idi. Pifaqor və onun ardıcılları, mövcud cisimlərin

    Dostları ilə paylaş:

    Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
    rəhbərliyinə müraciət

    Avropa v amerika tarixi

    AVROPA VƏ AMERIKA TARIXI

    Ana səhifə > Dərslik > Avropa və Amerika tarixi

    AVROPA VƏ AMERIKA TARIXI KİTABI HAQQINDA

    Mühazirə mətnləri Avropa və Amerika tarixi fənninin proqramı əsasında hazırlanmışdır. Vəsaitdə heç də hər iki qitəyə daxil olan bütün ölkələrin tarixindən bəhs etmir. Lakin hər iki qitənin dilini öyrəndiyimiz aparıcı ölkələrinin tarixindən bəhs edilir. Birinci növbədə, universitetdə öyrənilən ölkələrin tarixi əsas götürülmüşdür. Məsələn, ABŞ-ın, Böyük Britaniyanın, Almaniyanın, Avstriyanın və Fransanın tarixi. İkinici növbədə isə Avropanın digər aparıcı ölkələrinin tarixi. Məsələn, Türkiyənin, İspaniyanın və İtaliyanın tarixi. Dərsliyə həmçinin ümumi xarakter daşıyıb, hər iki qitə ölkələrinə aid olan məqalələr də daxil edilmişdir. Məsələn, “Avropa və Amerika ölkələrində siyasi partiyaların meydana gəlməsi və dövlət qanunvericiliyində onların yeri”, “Avropa və Amerika ölkələrində vətəndaşlıq tarixindən” və “Müstəqil Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində Avropa və Amerika ölkələri” kimi. Bunlardan başqa dərsliyə fənnin proqramı, saatların təxmini bölgüsü, seminar planları, imtahan və məqbulların təqribi sualları da daxil edilmişdir. Vəsait Azərbaycan Dövlət Dillər Universitetinin Avropa və Amerika dillərini öyrənən tələbələri üçün, Avropa və Amerika ölkələrinə elmi ezamiyyətə, təkmilləşdirmə kurslarına gedən professor-müəllim heyəti üçün, Avropa və Amerika tarixini öyrənən digər ali məktəb tələbələri, aspirantlar, gənc mütəxxəsislər və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur

    Related posts:

    1. Azrbaycan hökumtinin iqtisadi siyastinin qısa icmalı ntic.
    2. Azrbaycan konstitusiyası 2018
    3. Azrbaycan mütfkkir alimlri
    4. Azrbaycan respublikası mk mcllsi

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.