Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı Paşa Əfəndiyev (аудиокнига)

Это лучшее произведение из мной прочитанных на тему попадание в своё прошлое

Ahiska turkleri azerbaycanda tarixi sosial medeni heyati

Buğünkü dostumuz ve müttefikimiz olan Sovyetler Birliği içerisinde her biri bir cumhuriyet olacak asıl türk kardeşlerimiz vardır. Bir gün gelecek her biri birer bağımsız türk cumhuriyeti olacaktır. O zaman büyük Türkiye Cumhuriyeti bu kardeşlerimize yardımcı olacak ve yol gösterecektir. Mustafa Kemal Atatürk Ahıska türkləri artıq 50 ildir ki, öz yerlərindən didərgin düşmüşlər. Bu qədər vaxt keçməsinə, bir neçə nəsil meydana gəlməsinə baxmayaraq, onlar yenə də öz torpaqlarına qayıtmaq istəyirlər. Biz bu arzuların da yerinə yetməsinə tərəfdarıq, eyni zamanda o vaxtacan onları öz ölkəmizdə saxlamağa hazırıq. Heydər Əliyev

Text of Ahiska turkleri azerbaycanda tarixi sosial medeni heyati

• Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas A. A. Bakxanov adna Tarix nstitutu SEVL PRYEVA A H I S K A T R K L R A Z R B A Y C A N D A (tarixi, sosial-mdni hyat) Bak – Elm – 2005
• Kitab 15 noyabr 1944-c ild Grcstandak tarixi-etnik torpaqlarndan deportasiya olunmu Ahska trklrinin xatirsin ithaf olunur. Elmi redaktoru: tarix elmlri doktoru, professor Qmrah Cavadov Ryilr: filologiya elmlri doktoru, professor Asif Hacl tarix elmlri namizdi, dosent srafil Mmmdov filologiya elmlri doktoru smayl Kazmov corafiya elmlri namizdi, dosent Loman Nsibli Sevil Piriyeva. Ahska trklri Azrbaycanda (tarixi, sosial-mdni hyat). Bak, Elm, 2005, 264 sh. Monoqrafiyada qdim trk etnoslarndan biri olan Ahska trklrinin 1944-c ild z tarixi Vtnlri olan v Grcstan SSR razisind yerln Ahskadan Qazaxstan v Orta Asiya respublikalarna srgn edilmsindn, halinin bu razilrd keirdiklri srgnlk hyatndan, daha sonra onlara brat verilmsindn bhs olunur. Lakin z zli torpaqlarna qaytmalarna icaz verilmmsi il laqdar olaraq halinin Azrbaycanda mskunladrlmas mrhllri, n nhayt Azrbaycanda zlrin yeni Vtn tapmalar, halinin hyat trzi il yana, onlarn z tarixi torpaqlarna dnmlri urunda mbariz aparmalar tdqiqata clb edilmidir. srdn tarixilr, politoloqlar, filosoflar, filoloqlar, etnoqraflar v trkoloqlar istifad ed bilrlr. Monoqrafiya Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas A. A. Bakxanov adna Tarix nstitutunun Elmi urasnn 10 noyabr 2004-c il tarixli qrar il apa mslht grlmdr. 0503020907 655(07)-2005 Qrifli nr Elm, 2005 SBN 5-8066-1684-1
• Bunk dostumuz ve mttefikimiz olan Sovyetler Birlii ierisinde her biri bir cumhuriyet olacak asl trk kardelerimiz vardr. Bir gn gelecek her biri birer bamsz trk cumhuriyeti olacaktr. O zaman byk Trkiye Cumhuriyeti bu kardelerimize yardmc olacak ve yol gsterecektir. Mustafa Kemal Atatrk Ahska trklri artq 50 ildir ki, z yerlrindn didrgin dmlr. Bu qdr vaxt kemsin, bir ne nsil meydana glmsin baxmayaraq, onlar yen d z torpaqlarna qaytmaq istyirlr. Biz bu arzularn da yerin yetmsin trfdarq, eyni zamanda o vaxtacan onlar z lkmizd saxlamaa hazrq. Heydr liyev
• MNDRCAT REDAKTORDAN 5 N SZ 7 BRNC FSL AHISKA TRKLR V ONLARIN AZRBAYCANDA MSKUNLAMASI TARX 10 KNC FSL AHISKA TRKLRNN MULYYT FORMALARI 40 NC FSL AZRBAYCANIN CTMA-SYAS HYATINDA AHIS- KA TRKLRNN YER 52 NTC 64 NGLS DLND XLAS 67 NFORMATORLARIN SYAHISI 68 STFAD OLUNMU DBYYAT SYAHISI 76
• REDAKTORDAN Dnyann siyasi-inzibati xritsind kiik bir razisi il seiln Azrbaycan adl bir dvlt vardr. znn gdim tarixi, maddi v mnvi mdniyyti, hm d zngin etnik trkibi il mhur olan bu dvltd srlr boyu mxtlif dinli v etnik mnli xalqlar yaayb-yaratmlar. Bu xalqlar sayca azlq v oxluq tkil etmlrindn asl olmayaraq, zlrin Vtn saydqlar bu mmlktd daim dinc, minamanlq raitind yaamlar. Bunun bir sbbi d biz gr Azrbaycan adl bu lknin oxsayl v aparc etnosu saylan azrbaycanllarn bu razid yaayb, sayca onlardan xeyli azlq tkil edn btn xalqlarna doma mnasibt bslmsi burada yaamalarnn qaysna qalmas il izah edilmlidir. El bunlarn nticsidir ki, tarixn olduu kimi, XIX-XX srlrd v elc d yaadmz XXI srd Azrbaycan znn polietnikliyi-yni qoynunda onlarla xalqlar, milli azlqlar, etnik v etnoqrafik qruplar saxlamas il seilir. Azrbaycan dnyada blk d yegan dvltdir ki, onun razisind bu gn dnyada anologiyas, oxar olmayan xnalqlar, buduqlar, udilr, haptlar, ceklr, qrzlar, yengiloylar v b. adlarla mlum olan etnoslar yaayr. Hm d bu etnoslar sayca bir ne mindn artq olmayb, Azrbaycann bir v ya bir ne kndind yaayrlar. El buna gr d XVII srdn bri dnya elmi ictimaiyyti bu xalqlarla maraqlanmaa balam, Azrbaycann bu zngin etnik trkib malik olmas sbblrini aradraraq elm n byk irs qoyub getmilr. Azrbaycann zngin etnik trkibi tarixin XIX v XX srlrind d xeyli yeniliklrl zlmidir. Bel ki, XIX srin vvllrind Azrbaycanda alman, rus v ermni halisinin mskunladrlmasna balanm v ntic etiba-[5-6]r il onun razisind qeyri- aborigen etnoslara amil olan yaay msknlri yaranmdr. Ayr-ayr xalqlarn Azrbaycana k etmsi prosesinin XX srd d davam etmsini grrk. XX srin 50-ci illrind mxtlif ictimai-siyasi hadislrin nticsi olaraq Azrbaycanda qdim trk mnli soylarmzdan saylan Ahska trklri yerldirilmy balad. Dz 60 il bundan vvl zlrinin zli ata-baba yurdlar saylan Grcstann Ahska mahalndan Orta Asiya v Qazaxstan llrin srgn ediln Ahska trklri XX srin 50-ci illrind brat alsalar da, lakin tarixi torpaqlarna qayda bilmdilr. Bel bir tarixi raitd ahskallar qan bir, dini bir, adt-nnsi bir olan azrbaycanllara, onlarn Azrbaycan adl dvltin pnah gtirdilr. Azrbaycan hkumtinin qrar v razl sasnda Orta Asiya v Qazaxstanda srgnlk hyat keirmi ahskallarn bir hisssinin respublikann Saatl, Sabirabad, Quba v Xamaz rayonlarnda mskunlamasna baland. Azrbaycann adlar kiln rayonlarnda bu etnosa aid onlarla kndlr salnd. Ahska trklrinin Azrbaycanda mskunlamasnn ikinci dvr is 1989-cu ilin yaynda bu etnosa qar evrilmi Frqan hadislri il baldr. Faktiki olaraq mafiya qvvlri trfindn dinc, zhmtke ahskallara qar tkil edilmi bu soyqrmndan sonra halinin burada da yaamas qeyri mmkn oldu. Ntic etibar il gc-bla zlrin yaay raiti yaratm hali Orta Asiya v Qazaxstandak evlrini trk etmk mcburiyytind qald. Bu dvrd d onlar yen qan-qardalarna pnah gtirib, Azrbaycana gldilr. Bellikl, XX srin sonunda respublikann etnik xritsind Ahska trklrin mxsus yeni yaay msknlri yaranm oldu. Hazrda respublikada 100 mindn artq Ahska trk yaayb-yaradr. Onlarn [6-7] hr biri Ahska adl zli torpaqlarna dnmk arzusu il yaasa da, lakin Azrbaycan zlrin ikinci vtn sayr. nki onlar hm dvlt v hm d Azrbaycan xalqnn qays il tqdim olunmular. Hrmtli oxucular! Qdim tarix malik olan Ahska trklri haqqnda bu qsa icmaln verilmsi tsadfi deyildir. Ona gr ki, haqqnda sz admz v gnc tdqiqat, Ahskann vlad, Vtn qeyrti il yaayan Sevil Piriyevann nvbti sri mhz bu problem, Ahska trklrinin Azrbaycanda mskunlamasna, onun ayr-ayr mrhllrin, halinin hyat-mit msllrinin tarixi baxmdan aradrlmasna hsr edilmidir. z d bu sahd ilk tdqiqat iidir. Azrbaycanda bu gn Ahska trklrinin yaadn v onlarn mskunlamalarndan 50 il yaxn bir dvr kediyini nzr alsaq, S. Piriyevann tqdim etdiyi monoqrafiya mstsna olaraq, tarixi dbiyyatmzda bu etnosla bal hllik he bir elmi srimiz yoxdur. El buna gr d tqdim ediln sri bu sahd atlan ilk addm saya bilrik. Haqqnda sz admz srin digr msbt chti is Ahska trklrinin 1944-c il noyabr aynda z tarixi torpaqlarndan srgn edilmlrinin 60 illik bir dvr dmsi il laqdardr. Bu faktn z tqdim ediln monoqrafiyann tarixilikl yana, hm d siyasi hmiyyt dadn tsdiq edir. Dorudur, srin mllifi S. Piriyeva Ahskan grmmi, bu ulu yurdun minlrl zv kimi o da srgn olunmu Qazaxstanda dnyaya gz amdr. Atas, anas, qohumlar il srgnlk hyatn keirn, onun hr gn minbir zabna dzn digr ahskallar kimi kitabn mllifi d daim Ahska-Vtn hsrti il yaamdr. Lakin tarixin yazlmam qeyri-qanunlar, dvltlrin xalqlara qar mkrli siyasti nticsind srgn olunmu btn [7-8] ahskallar kimi Piriyevlr ailsi d bu torpaa buraxlmamlar. Buna baxmayaraq Vtni Ahskaya, onun elin-obasna olan vlad mhbbti Azrbaycana glib, burada mskunladqdan sonra da Piriyevlr ailsini v onun kiik bir zv olan Sevili d rahat buraxmamdr. Mnsub olduu xalq, onun srgnlk taleyi, keirdiyi minbir zab gec d olsa byan etmk n qlmini sngy evirib, xalq haqqnda bir sr yazma qrarladrm oldu. Demli, oxuculara tqdim ediln sr slind tkc ahskallarn deyil, elc d bu xalqn zv saylan Sevil Piriyevann srgnlk hyatnn sanki bir gndliyidir. 5
• Biz gr monoqrafiyann tarixnaslq baxmndan bir hmiyyti d ondan ibartdir ki, S. Piriyeva burada uzun illrdn bri grc tarixilri trfindn bu xalq z ad il deyil, grc mslmanlar v ya Mesxilr // mesxetilr kimi qeyri elmi adlarla adlandranlara elmi cavab vermsidir. Btn deyilnlr nzr alnarsa S. Piriyevann Ahska trklri Azrbaycanda adl srini vacib, yrnilmsin xsusi ehtiyac duyulan, n nhayt, masirlik baxmndan aktual bir problemin aradrlmasna hsr edildiyini qeyd ed bilrik. Onu da qeyd edk ki, mllif Ahska trklri il bal rus, trk v elc d Azrbaycan dilind ap olunmu dbiyyatla tandr. srin istr giriind v istrs d ayr-ayr fsillrind onlardan hm bhrlnmi, hm d onlara z elmi mnasibtini bildirmidir. Monoqrafiyann birinci fsli Ahska trklri v onlarn Azrbaycanda mskunlamas tarixindn adlanr. Bir-birini tamamlayan v paraqrafdan ibart olan bu fsild mlif Ahskann Grcstan razisind yerlmsi, onun tarixi razisi, tbii corafi raiti haqqnda qsa mlumat verrk, daha sonra ahskallarn Azrbaycanda [8-9] mskunlamasnn ilkin mrhlsi v 1989-cu il Frqan hadislrindn sonra Ahska trklrinin Azrbaycanda mskunlamasnn ikinci mrhlsi tarixi faktlarn dili il tdqiqata clb edilmidir. Mllif yazr ki, SSR Ali Soveti Ryast Heyti 1957-ci ilin oktyabrn 31-d Ahska trklrinin 1944-c il noyabrnda srgn edilmsinin qeyri-qanuni olmas haqnda frman verdi. El bu dvrdn etibarn Ahska camaat Grcstana dnmk ists d, onlara buna razlq verilmdi. Bellikl, ahskallarn ancaq Azrbaycanda yerldirilmsi mmkn oldu. Ntic etibaril 1958-ci ilin sentyabrndan Ahska trklrinin Azrbaycana ilk dstsi glmy balad. Monoqrafiyada etnosun ilk yaay msknlrinin Saatl, Sabirabad, Quba, Xamaz rayonlarnda yaradlmas qeyd edilir. Daha sonra mllif 1989-cu il Frqan hadislri, onu douran sbblr v ahskallarn soyqrm il laqdar olan msllrdn bhs edib, halinin yenidn Azrbaycana k etmsi, bir ne il rzind respublikann 46 rayonunda mskunlamas tarixi ardcllqla aradrlr. Monoqrafiyann ikinci fsli Ahska trklrinin Azrbaycanda muliyyt formalar adlanr. Burada Azrbaycanda mskunlam ahskallarn respublikann ayr-ayr rayonlarnda kinilik, balq, bostanlq, pambqlq, maldarlq v digr tsrrfat sahlri il mqul olmas, bu sahd halinin mvffqiyytlri, mxtlif rayonlarda tsrrfat qabaqcllarnn yetimsi kimi faktlardan sz alr. Ahska trklrinin Azrbaycan tsrrfat hyatna gtirdiklri yeniliklrdn bhs edilir. srin nc fsli Azrbaycann ictimai-siyasi hyatnda Ahska trklrinin yeri adlanr. Burada ahskallarn maddi v mdni hyat, onlarn hyat trzi, keincyi, etnosa mxsus nnlr tarixi aspektd yrnilir. [9-10] srl tanlq gstrir ki, ahskallarn Azrbaycanla, onun xalq il daha geni v qdim laqlri ol-mudur. Azrbaycann grkmli ziyallar il Ahskann adl-sanl insanlar tmasda olmudur. XIX srdn ba-layaraq XX srin mxtlif dvrlrindk ahskallarn tannm ziyal vladlar mr Faiq Nemanzad, hmdby Pepinov, Frgt xanm Xocazad, fiq xanm fndizad, Hdiyy xanm Mmmdzad, profes-sor Fuad fndiyev, professor bdrrhman Glhmdov, Professor Xalid Glhmdov, Sosialist myi Qhramanlar Mvld Bayraqdarov, Abuzr Bayraqdarov, Azrbaycan Respublikasnn mkdar artisti Sevda hmd qz Neyman-Zad, Azrbaycanda yaayb yaratsalar da, daim z vtnlri Ahskaya dnmk urunda mbariz aparan nvr Odabaev, Yusif Srvrov v baqalar da, Ahska torpann vladlar olmaqla yana, elc d Azrbaycan zlrinin vtni saym, respublikann ictimai, iqtisadi v mdni hyatnda yaxndan iti-rak edrk, zlrinin hm d Azrbaycan torpann yetirmlri olduqlarn hrtrfli sbut etmilr. Fslin ikinci paraqraf Ahska trklrinin vtn dnmk urunda mbarizsi tarixindn adlanr. Mllif yazr ki, Ahska trklri Azrbaycanda doma olduqlarn yax baa drlr. Lakin Vtn hsrti onlar hmi narahat edir. Onlar uzun illrdn bri Ahskaya dnmk urunda mbariz aparr, z hquqlarnn brpa olunmasna alrlar. Monoqrafiyada bununla bal yaradlm mxtlif cmiyytlr, onlarn vtn dnmk sahsind grdklri tdbirlr rh edilmidir. Monoqrafiyann nticsind problemin aradrlmasndan irli gln msllr yekun vurulmu, tdqiqatn Azrbaycan tarixnaslnda ilk df qlm alnd v elmi yeniliyi bir daha aqlanmdr. [10-11] Ntic etibar il deyk ki, Sevil Piriyevann elmi ictimaiyyt tqdim etdiyi sri tkc alimlrimiz n deyil, elc d tarixn min zablara duar edilib, bu gn Azrbaycanda yaayb-yaradan minlrl ahskallara mllif hdiyysidir. Mllif xalqnn tdqiqi v aradrlmas yolunda uurlar arzusu il. Tarix elmlri doktoru, professor Q.C.Cavadov 6
• N SZ Postsovet mkannda milltlraras mnasibtlrin tkmilldirilmsi ciddi problem olaraq qalr. Deportasiya olunmu xalqlarn 80-ci illrin sonunda yeni facilrl zlmsi ninki nsillrin yaddandan silinmmi, ksin xalqlarn hyatna v dncsin vurduu sosial-mnvi ziyann nticlri il hl d zn gstrmkddir. Bel tarixi daltsizliklrl zln xalqlardan biri d Ahska trklridir. Xalqn byuk ksriyyti qaqnlq v srgn hyatn yaamal olmu, kemi ttifaqn mxtlif razilrin splnrk danq halda yaamaq mcburiyytind qalmdr. Sonrak illrd d ahskallarn Grcstandak tarixi vtnlrin Ahskaya-qaytmas mmkn olmam, ksin, sanki hlledilmz problem evrilmidir. Tarixnaslqda Ahska trklrinin bu mrkkb vziyyti, srgnlk hyat elmi baxmdan yrnilmdiyindn, masir tdqiqatlarda hmin problemin dzgn v dqiqliyi il tdqiq olunmas tarix elminin vacib msllrindn sayla bilr. Problemin gec d olsa tdqiqini aktualladran mhm amillrdn biri mhz budur. Tarixi tcrb gstrir ki, saf milli ideyal, milli ayrsekiliy yol vermyn milltilikl, antihumanist tbitli, milli mstsnala stnlk vern milltilik arasnda kkl frq vardr. Bu frqin drk edilmsi tarix qarsnda he bir gnahlar olmayan azsayl xalqlarn milli-azadlq hrkatna qoulmasnn sl sosial mahiyytinin almasna kmk edir. Msln, mstmlki ideoloqlarn milltiliyi hmi mnfur v cinaytkar ideologiya olmudur. Byk rus ovinist milltiliyi raitind yaam xalqlar bu gn d imperiya sartinin n olduunu yax drk edir-[12-13]lr. Milltilik deyrkn, hr eydn vvl siyasi rejimin ayr-ayr xalqlarn milli-mdni dyrlrini eroziyaya uradan totalitar ideologiyadan shbt gedir. Bu rejimd yaayan xalqlar hiss etmilr ki, milli lyaqtl milli zlm bir araya san keyfiyytlr deyil. Mhz buna gr d totalitar sistemd xalqn z mnlik urunu drk etmk yolunda atlan hr bir addm milltilik kimi qbul edilirdi. Bu baxmdan, iki df deportasiyaya mruz qalm Ahska trklrinin pozulmu hquqlarnn brpas il bal siyasi-mdni problemlrinin hrtrfli hlli olduqca vacib msldir. Bunun n bu xalqn deportasiya hyatn v onun ayrlmaz hisssi olan mdniyytini drindn yrnmk lazmdr. Qeyd edk ki, Qafqazn qdim etnoslarndan biri olsa da, Ahska trklrinin tarixi, mnyi v elc d iqtisadi tsrrfat hyat indiydk hatli kild yrnilmmidir. slind, biz d bu problemin hamsnn hatli tdqiqini qarmza mqsd qoymamq. nki xatrladmz problemin hr biri ayrca monoqrafiyann tdqiqat obyektidir. Lakin bunu da etiraf etmliyik ki, tarixi dbiyyatda Ahska trklri, onlarn mnyi, mskunlamas haqqnda bir-birin zidd fikirlr mvcuddur. Hr eydn vvl onu qeyd edk ki, grc alimlri ahskallar mstgil dil, mdniyyt, etnik psixologiyaya mxsus xalq saymr, onlar slam dinini qbul etmi mslman grclri, yerlm-corafi baxmdan is mesxetilr, Mesxeti grclri adlandrrlar. Tssf ki, grc alimlrinin sas olmayan bu konsepsiyas XX srin sonlarnda bir sra rus alimlrinin elmi mqallrind d zn yer tapmdr. Bel ki, Ahska trklri haqqnda bir ne mqal mllifi saylan E.X.Pane v E.B.Yermolov ahskallar bir xalq kimi z adlar il deyil, mesxeti trklri kimi adlandr-[13-14]maqla z grc hmkarlarndan geri qalmadqlarn sbut etmilr. Dorudur, ayr-ayr monoqrafik-tdqiqat srlrind ahskallarn tarixi problemlrin toxunulmudur. Ahska trklrin hsr olunmu bu mqallrd n Orta Asiya razilrind keirdiklri srgnlk hyat, n d XX srin 60-c illrindn balayaraq indiydk Azrbaycanda mskunlamas tarixi z ksini tapmamdr. Bununla yana, Ahska trklrinin tarixi, srgnlk hyatnn mxtlif sahlri mnc Ahska trklri olan bzi mlliflrin mqallrind v srlrind d zn yer tapmdr. Bu baxmdan, Azrbaycanda yaayb-yaradan Tahircan Kukulovun Ahska trklrinin tarixin bir nzr, (Bak. 1999), adl srini qeyd etmliyik. Bel ki, tarixi T. Kukulov qarya qoyduu mqsd nail olmaq n bir ox mlliflrin srlrin mracit etmidir. O, yazr ki, lverili corafi rait, zngin floraya, faunaya, mlayim iqlim malik olan Ahska yer krsind ibtidai insanlarnn formalad razilr srasna daxildir. bhsiz ki, bel lverili tbii rait xalqn mdniyytinin inkiaf n ox yararl olmudur. Mlumdur ki, xalqn dili onun milli mdniyytinin ayrlmaz hisssidir. Ahskallarn danq dilinin trk dillri qrupuna daxil olmas danlmaz hqiqtdir. Lakin onlar grc, son zamanlar is guya trklmi grclr adlandrr-lar. Hmin mllif yazr: Bzi grc tdqiqatlar (bada Quram Mamuliya olmaqla) eynnmi konsepsiya il silahlanaraq, xalqmz grc dilli halidn-grclrdn dnm olduqlar kimi sassz fikri tariximiz amil etmy alrlar. [14-15] Deportasiya olunmu xalqn mdniyytinin qorunmas onun ictimai tkilatlanmas il sx baldr. Ahska trklrinin mdniyytini tdqiq edn mlliflrdn biri prof. Asif Hacl Qribm bu vtnd srind bu problemin aradrlmasna mhm yer vermidir. O, yazr ki, XX srin 60-c illrind ahskallarn vtn dnm urunda mul olan xsusi tkilatTrklrin Vtn Qaytarlmas zr Mvqqti Tkilat Komitsi (TVQMTK) yaranr. Mllif Ahska xalqnn tarixi kemiin v mdni irsin aydnlq gtirrk Sfvilr dvrnd ahskallarn tarixi mdni vziyytini geni aqlayr. XVI-XVIII yzillikd Osmanl-Rusiya mnasibtlri zaman ahskallarn mharibd gstrdiklri qhramanl tsvir edir, Ahska meydan mharibsin xsusi yer ayrr. Mllif btn bu hadislrin gediind onlarn z tarixi dyrlrin sadiq qaldn obyektiv olaraq aqlayr. nmli cht budur ki, mllif ahskallarn tarix boyu z milli varlqlarnn 7
• znmxsusluunu qoruyub saxlamasn, bu xalqn folklorunun nmunsind gstrir. Ad kiln srind tdqiqat xalqn maddi mdniyyti, mnviyyat, xalq snti kimi msllri aradrm, qdim tarixi qaynaqlarn thlil etmidir. Lakin ahskallarn mdniyytinin qorunub saxlanmasnn trfdar olan tdqiqatc N. F. Buqayn xalqn tarixi vtnin qaytmas urunda mbarizsini iqlandrmas sahsind xidmti qeyd edilmlidir. Tdqiqatnn Mesxeti trklri: reablitasiyaya aparan uzun yol sri SSR-d milli siyastin tnqidin ynlmidir. O, yazr ki, hl XX srin 30-cu illrind dnyada, Avropada, rqd siyasi vziyytin dyimsi, SSR-nin d milli durumuna tsir etmidir. Bu tsir mxtlif cr zn gstrmidir. [15-16] Bir qayda olaraq, bu tsir hr sahd olduu kimi, o cmldn milli mnasibtlr sahsind d srt tdbirlrl mayit olunmudur. Bel ki, burada xalqlar etibarl v etibarsz kateqoriyalara blnr, guya mharib rfsind etibarsz xalqlarn dmn satlma bard irkin aiylr yaylaraq onlarn srgn planlar hazrlanrd. N. F. Buqayn adn kdiyimiz mqalsinin problemimiz baxmndan bir mziyyti d ondadr ki, burada Grcstandan deportasiya olunmu xalqlarn, o cmldn Ahska trklrinin srgn edilmsinin mrhllrini tarixi ardcllqla ks etdirn rsmi dvlt sndlri toplanmdr. srd hr bir sndin tarixi, onun icras, hminin onlarn saxland arxivlr gstrilir. Burada znmxsus yer tutmu Xatirlr hisssi ahskallarn 1944-c ild srgn edilmsin, 1989-cu il Frqan hadislrinin ba vermsin baxmayaraq xalqn z mdni-mit dyrlrini qoruyub saxlamas bard oxucularda obyektiv tsvvr yaradr. Son vaxtlarda Azrbaycann baqa azsayl xalqlar il yana, ahskallarn da tarixinin, mdni-ictimai hyatnn yrnilmsind irlilyilr hiss olunmaqdadr. Bu baxmdan tarix elmlri namizdi A. Yunusovun Mesxeti trklri: iki df deportasiya edilmi xalq, (Bak, 2000), adl sri qeyd edilmlidir. Dorudur, A.Yunusov da grc tdqiqatlar kimi, etnosu Ahska trk deyil, Mesxeti trklri adlandrmdr. srd etnosun orta srlrdn balam XX srin mxtlif dvrlrindk keirdiyi hyat yolu ancaq Mesxeti trklrinin ad il thlil edilmidir. O cmldn kitabda Mesxeti trklri Osmanllar dvrnd, Rusiya imperiyas trkibind, Orta Asiya v Qazaxstanda, Grcstan v Azrbaycanda balqlar il aradrlmdr. Baqa szl, slind ahskallara, onlarn tari-[16-17]xinin mxtlif dvrlrin hsr ediln srd, etnosun tarixi ad saxtaladrlm, bir yerd d olsa onlarn ahskallar olduu xatrlanmamdr. Htta Azrbaycan zlrin ikinci vtn sen ahskallar da mllif trfindn yanl olaraq mesxeti trklri kimi qeyd edilmidir. Halbuki, burada yaayan hali he vaxt zn mesxeti trk deyil, z ad il Ahska trk v ya ahskal adlandrm v bu gn d bel adlandrr. srin yazlmasnda biz elc d Ahska trklrinin tarixin hsr olunmu trk tdqiqatlarnn srlrindn d bhrlnmiik. Xsusil professor Krzolu M. Fahrettinin Kars tarihi (stanbul, 1953) adl srind Ahskann tarixi aradrlr, 1828-ci il rus-trk mharibsi nticsind Rusiyann sartin dmsi aqlanr. Professor Yunus Zeyrkin Ahska blgesi ve Ahska trkleri (Ankara, 2001) adl srind Ahskann tarixi, corafi mvgeyi, ahskal milli qhramanlar haqnda geni mlumat verilmidir. Hminin blgnin tarixi kemii il yana, ahskallarn mdniyytinin inkiaf bard geni mlumat verilir. Bu xalqn mdni dyrlrinin mxtlif tarixi mrhllrd znmxsusluunun saxlanmas xsusi vurulanr. Bununla yana, Rasim Bayraqdarn 21Yzylda insanlk dram (zmir, 1999) srind Ahska trklrinin 1944-c ild srgn olunmalar v s. kimi problemlr mnasibt bildirilir. Mllifin Ahska-ldr bylrbyliyi (stanbul, 2000) srindki maraql bir cht Ahskann grkmli xsiyytlrindn geni mlumat vermsidir. mumiyytl, Ahska trklrinin zli torpaqlar saylan Grcstandan srgn edilmsi mdni hyatnda drin iz buraxmdr v tdqiqatlar bu prosesi obyektiv thlil etmy chd gstrmilr. Bu baxmdan, Maks [17-18] Lurye v Petr Studenikinin Frqan hadislrind Ahska trklrinin dar olduu facili anlarndan bhs edn kitab maraqldr. Mlliflr milli mslnin sivilizasiyal yolla hllind acizlik gstrn dvlt strukturlarn tnqid edrk yazrlar: Frqannin ibrt drslri unudulmamaldr. Ba vernlr bir daha tkrar olunmamaldr. Grndy kimi, adlar kiln dbiyyatlarda az da olsa, Ahska trklrinin bir sra problemlrin toxunulmudur. Lakin tdqiq ediln mvzu mumilikd Ahska trklrin deyil, mhz onlarn Azrbaycanda mskunlamas v halinin burada sosial-mdni hyat problemlrinin aradrlmasna hsr edilmidir. Bizim aradrmamz Ahska trklrinin Azrbaycanda yerlmsi v halinin sosial-mdni, iqtisadi hyatnn aradrlmasna hsr edilmi ilk tdqiqat iidir. Bu gn milli msl v azsayl xalqlarn problemlri il mul olan tdqiqatlarn demk olar ki, hams Ahska trklrinin deportasiya olunmas il yana, hm d bu xalqn z mdni nnlrini qoruyub saxlamasn qeyd edirlr. Lakin tssf ki, n sanball tdqiqatlarda bel, tarixi hqiqtlrin thrifi il rastlarq. Tdqiqatlar haqqnda shbt gedn xalq mesxeti trklri, onlarn yaad tarixi razini is-Ahskann ad il deyil, Mesxetiya adlandrrlar ki, bu da tamamil tarixi-faktoloji baxmdan shvdir. Dndrc hal budur ki, grc tarixilrinin qrzli fikirlrini digr tarixilr d he bir obyektiv tarixi faktlara saslanmadan eynil tkrar 8
• edirlr. Ahskallarn tarixi irsi il bal qaynaqlarla tanl olmayan bzi mlliflr bir hqiqti drk etmk istmirlr ki, grc tarixilri ahskallar Mesxeti trklri kimi tqdim etmkl, tkc bu xalqn kemiini, mnyini thrif etmir, bu tarixi saxtakarlq [18-19] faktndan daha mkrli milltilik niyytlrini hyata keirmk n istifad edirlr. Bel ki, xalqlarn milli hisslrin v lyaqtin hrmt etmkl bal bir sra beynlxalq sndlr imza atm Grcstann bzi rsmi dairlri ahskallarn yalnz grc familiyasn qbul edcklri tqdird tarixi vtnlrin dnmsin icaz vercklrini bildirirlr. Deportasiya v srgnlk hyat xalqlarn, o cmldn Ahska trklrinin tarixi taleyind, hyatnda ninki ar iz buraxm, habel spesifik mdniyyt malik xalqlar n ar raitd bel zlrini, mdniyytlrini unutmamaa svq etmi, mhkmlndirmi, yaamaq zmini bir daha artrmdr. 9
• BRNC FSL AHISKA TRKLR V ONLARIN AZRBAYCANDA MSKUNLAMASI TARX 1.1 Ahska trklrinin etnosiyasi v etnocorafi tarixi Dnya xritsind yerindn, yurdundan didrgin salnm bir sra xalqlar var. Onlardan biri d Ahska trklridir. Bu gn byk mqqtlr irisind yaayan bu xalqlardan biri kimi br mdniyytin byk thvlr verib. Zaman el gtirib ki, XX yzillikd ar mhrumiyytlrl qarlab. Bir ne df deportasiyaya mruz qalb. He bhsiz, deportasiya il zln xalqn mdniyytinin, varlnn itkilri, facisi balayr. Ahska trklri bu arlarn irisind zn qoruya bilib. Vtn, yurd sevqisi il yaayb, ona dnmk midi il mr-gn keirib. Szn hqiqi mnasnda bu hsrti yaayb. Ancaq hr df daha ar olanlarla qarlab. Bir deportasiya digrini vzlyib. Lakin btn olanlara, olacaqlara baxmayaraq, xalq varln, mvcudluunu qoruyub saxlaya bilib. Ninki qoruyub saxlayb, ba vernlri, btvlkd drdini dnyaya hayqrb. Bu gn d bu ss, bu haray dnyaya yaylr. Ancaq hl bu harayn qarsnda susulur. Mrd, csur Ahska vladlar is yorulmadan vtn, yurda dnmk savandadr. Bel bir xalqn tarixini, mdniyytini aradrmaq z savab idir. Etnogenlrinin, etnocorafi hyatnn aradrlmas da bu ilrin srasndadr. [20-21] Ahska blgsi tbii rait baxmndan dalq, datyi v dzn zonalardan ibartdir. Bu razi uca dalar, sx melri, mhsuldar torpaqlar v ucsuz-bucaqsz vadilri il maraq dourur. Ahska v Cavaxet sra dalar Ahskann n hndr v geni da silsilsidir. Bunlar Qafqaz sra dalarna syknir. Ahska dann dniz sviyysindn orta ykskliyi 2850 metr olub, uzunluu 150 km- atr. Cavaxet silsilsinin orta ykskliyi is 3300 metr, uzunluu is 50 km-dir. z mnbyini ba qarl dalardan gtrn Kr, orox, Poshof aylar bu mahalda qovuaraq datyi v dzn razilrdn keib Xzr dnizin tklr. Qdim trk yurdu olan Ahska bol sular v hndr lallri il gz oxayr. aylarn suyundan sasn kinilikd istifad olunur. Tsrrfatn inkiaf n dzn razilrd suvarma kanallar kilib istifady verilmidir. Ahska blgsinin dalardan aadak razilri yal melrl hat olunub. Melri sasn am, pald, vls v digr mxtlif meyv aaclar il zngindir. Qafqazn mumi tbitin uyun olaraq, Ahska blgsinin iqlim raiti aquli istiqamtd dyiir. Tarixn bu razilrd mskunlam xalqlar zlrin mxsus lamtlri il frqlnir. Vtn, torpaa ballq ahskallarn etnosiyasi hyatnn n mhm lamtlrindn saylr. Onlarn etnosiyasi tarixi bir istiqamtd etnotoponimlrind z ksini tapb. Hundun, cr, Salbuz, Qanl, Fndql, Abiolu, Persat dalar, Zediban, Hamzula, Qarasu melri, Persat, Qaxqln, Sarqaze, Uravel yaylalar, Piri bula v digr yer adlarnn hams trk mnlidir. Hmin toponimlrd xalqn mentalitetin xas olan azadlq, saflq, gzllik kimi keyfiyytlr hkk olunub. Ahska trklrinin etnosiyasi v [21-22] etnocorafi tarixini mxtlif dvrlr zr tsnif etmk mmkndr. Trk xalqnn bir qvm olaraq ahskallarn etnomdni dyrlri, adt-nnlri, insan v yer adlar mxtlif bdii nmunlrd, kitablrd, trkn anlay hesab ediln Kitabi-Dd Qorqud, Bilqams, Manas, Ouz Kaan, ah qz kimi dastanlarda ksini tapb. Alp-rnlrinin mrd, mbariz xarakteri, vtn eqi, yurd sevqisi ahskallar n tarixi nmun olub. Hmin dastanlarda qhrmanlarn dnyaya glii, azadlq urunda mbarizsi, vtnprvrliyi dosta dost, dmn qnim olmas v s. amillr mumtrk adt-nnsin mnsubluun nianlridir. Ahska trklrinin mdniyyti mumtrk mdniyytin bir hisssidir. Bununla bel, onlarn maddi mdniyytlrind gcl etnosun tsiri d duyulur deyn tdqiqatlar bzn son drcd ifrata varrlar. Olsa-olsa burada onun ilrini grmk mmkndr (185, 28 s.). Dini etiqadlarna gr slam dinin mnsub olan Ahska trklri bzi mlliflrin fikrinc, Altay dil ailsinin Ouz qrupuna mnsub trk xalqlarnn dilind danmrlar (205, 16 s.). Qnatini d birmnal qarlamaq olmur. Ndns, reallqlar sni doladrma mqsdin xidmt edir. Grcstann cnub-qrbind yerln Ahska blgsi bu gn respublikann inzibati-razi blgsnd Mesxetiya adlanr. Bu xalqn etnocorafi tarixi haqqnda mxtlif fikirlr mvcuddur. Onlarn bir qrupunda xsusi olaraq vurulanr ki, bu razid qdim trklrin ulu cdadlar saylan “Buntrk” tayfas yaamdr. Mlumdur ki, Ahska blgsi XIX sr qdr Osmanl imperiyasnn trkibind olmudur. Osmanl qounlar geri kildikd (1918-ci il) mr Faiq Ahska ordusu qarsnda x edrk demidir: [22-23] Bir az mddtd osmanllar torpamzdan k etmilr. Biz torpaqlarmz grc v ermnilr vermmk n mdafi hazrlqlarna balamalyq (30, 65 s.). Byk Trk olunun dediyi bu szlr hmin zamandak 10
• reallqlar ks etdirir. Ancaq tssf ki, son drc uzaggrnlikl deyilmi bu duyum dmn sipr ola bilmdi. Xalq flaktlrl zldi. Tarixi hadislr mcrasnda bu xalqlarn etnik tarixind mxtlif proseslr ba verib. Bel ki, orta alarda yerli trklrin yaadqlar Ahska blgsin Osmanl trklrinin miqrasiyas balayr. Onlarn bir hisssi yerli trklrl qaynayb qarr. Hmin dvrd burada yaayan grclrin bir hisssi knll olaraq trk dilini, slam dinini qbul edrk etnodini assimilyasiyaya uramlar. Onu da qeyd edk ki, orta srlrd Ahska blgsind halinin barmaqla saylacaq hisssini grclr tkil edirdilr. Btn bunlar orta srlrd yerli trklrin etnik strukturuna myyn tsirlr gstrmidir. Trklrin etnocorafi mnyi haqqnda bu mlahizlri qafqaznas L. Zaqurski d tsdiqlmidir (176, s. 10). Lakin grc tarixilri v etnoqraflar Ahska trklrinin bu razid yaamas faktn inkar edir, onlarn grc mnli olmas bard he bir sas olmayan mlumatlar yayrlar. Bel ki, guya ahskallar mstgil xalq deyil, mesxlrdir. Mesxlr is grclrin etnik qruplarndan biri saylr. Elmilikdn uzaq olan bu fikr istinad etmkl, grc tarixilrinin bir qismi slind trklrin hmin razinin aborigen halisi olmas faktn inkar etmy chd gstrirlr. Rusiya imperiyasnn rsmi sndlrind is ahskallar hm d tatar kimi qeyd edilib. Halbuki, xalq zn Ahskann n qdim yerli sakinlri-yni trk saymdr. [23-24] Antik dvr tarixilri iddia edirlr ki, beriya (Grcstan) razisind Kr, Araz boyunda mxtlif trk mnli tayfa birlmlri hl gdim dvrlrdn yerli sakinlrl konsalidasiya prosesind mskunlamlar. Msln, tarixnas K.V.Trever tarixi aradrmalarnda Ahska, Ahlklk, Boral v digr razilrd trklrin antik dvrlrdn mskunlamasn qeyd edir (218, s.130). Slcuq sultan Alp Arslan 1064-c ild Qafqazn Ahska, Adgn, Aspinza (spinc), Ahlklk, Boqdanovka (Hocaby) blglrin yr etmidir. Bu yrn bir sra sbblri vard. n birincisi praknd kild olan bu trk qvmlrini bir bayraq altnda birldirmk idi. kincisi razinin son drcd hrbi v iqtisadi baxmdan lverili olmas il bal idi. Bu hl birinci minilliyin balancnda gedn proses idi. Lakin o zamanadk azrbaycanllar da orada yaayb yaradrdlar (190, s. 85). Ayr-ayr trk tayfalarnn burada mskunlamasnn tarixini mnblr ox ski zamanlara aparb xarr. Byk trk hkmdarlarnn mxtlif alarda bu razilr sfrini is bir trk olunun digr trk olunun yurduna glii kimi baa dmk doru olar. Bizim eradan vvl Ahska, Aspinza (spinc), Adgn, Batum, Suxum razilrind trk mnli tayfalar yaamlar (75, s. 24). Bu faktlara bir ox tdqiqatlarn srlrind rast glinir. Slcuqlar tarixi v trk islam mdniyyti adnda yazlan srlrd bu faktlar xsusi olaraq vurulanr. Amillr bu regionun tarixi miti il bal tri d olsa myyn qeydlr vermilr. Bu is dolaql (dnlm dolaql) aradan qaldrmaq n xeyli yardm olur. Tarixi-statistik sndlrdn d mlum olduu kimi, 1829-cu ildk blgd trklrdn v grclrdn baqa qeyri xalqlar yaamrd. Rusiya il [24-25] Trkiy arasnda balanan dirn slh mqavilsi (1829-cu il) nticsind blgy mxtlif regionlardan ermnilrin miqrasiyas balanr. Hakim miltilik ideyasna xidmt edn imperiyann strukturlar minlrl trk aillrini sxdraraq, onlar Trkiyy kmy mcbur edirdi. Bellikl, dvlt strukturlar Rusiyann cnub srhdlrini trklrdn v digr mslman xalqlarndan tmizlmk siyasti yeridir, xristian mnli tayfalarn bura krlb mskunlamas n regionda hr cr lverili rait yaradrd. dirn slh mqavilsinin rtlri hmin razid Rusiyann tsirini gclndirir, buraya xarici dvltlrdn ermnilr, Krmdan v Volqa boyundan yzlrl rus aillri krlb gtirilir. Digr trfdn, regionda etnik trkibin xristian hali hesabna dyimsi yerli ahskallarn qdim adt-nnsini, milli mdniyytini yad tzyiqlr mruz qoyurdu. Hmin reallqlar tdqiqatlarn uydurmalarndan frqli olaraq, milli tarixilrimiz trfindn daha obyektiv iqlandrlr. Ahska trklri Azrbaycanda mskunlad yaxn 50 ild n milli azlq, n d etnik qrup kimi mnvi ayrsekiliy mruz qalmamlar. Bu ilk nc azrbaycanllarla ahskallarn trk mnli olmas il baldr. Digr trfdn, Azrbaycanda azlq tkil edn etnoslar aborigen oxluq hali trfindn daim himay edilmidir. Ahska trklri il bal olaylar srf obyektivlikl qiymtlndirn tdqiqatlar da var. Onlar tarixi faktlar, deportasiya hadissini, ba vern siyasi faktlar srf elmi mvqedn izah edirlr. Tdqiqatlardan G. X. Pane v L. B. Ermolov etiraf edirlr ki, Azrbaycanda mskunlaan ahskallarn vziyyti daha yaxdr. Burada onlar etnik mnyin v adt-nnlrin gr glmlr deyil, bir trk kimi qbul etmilr. Mlliflr hminin gstrirlr [25-26] ki, tarixn formalam Trkiy-Azrbaycan mnasibtlri d onlarn yerli hali trfindn smimi qbul olunmasna psixoloji chtdn az kmk etmmidir. Azrbaycan trklrinin mhitind ahskallar qarlql tsir raitind z mdniyytlrini qoruyub saxlaya bilmilr (205, s.124). Ahskallarn Azrbaycanla balln ox aydnlqla izah edn bu tdqiqatlar btvlkd mslnin mahiyytini drk etmilr. Dorudan da, eyni mny malik olan bu iki trk qvmnn arasnda he bir problem olmamdr. ksin, n ar mqamnda, tarixin ar dnmlrind onlar bir-birin dayaq durmular. Son dvrn hadislri d bunu tsdiqlyir. V btvlkd bu iki xalq byk trk mdniyytinin inkiafna xidmt etslr d, ayrlqda znmxsusluqlarn da qoruyub saxlaya bilmilr. 1918-ci il oktyabrn 30-da Trkiy n ar rtlrl nticlnn Mudros sazii ahskallarn taleyind ar iz buraxd. Qars, rdahan, Batum, Naxvan, Ahska, Ahlklk, Ababa, Boral trklri demk olar ki, z mbarizlrind Trkiynin maddi-mnvi yardmndan mhrum oldular. Lakin yerli trk halisi 11
• hrriyyt v istiqlal mbariz bayran yer qoymad, birlmy, tkilatlanmaya stnlk verdilr. Bu qtiyytli hrkat saysind Ahska Hkumti-Mvqqtsi, Araz Trk Hkumti, Qars slam uras, Milli ura Hkumti v nhayt Cnubi-Qrbi Qafqaz Hkumti Mvqqtsi-Milliysi adlanan trk respublikalar qurulur (54, s. 28). lamtdar haldr ki, hmin respublikalar Qarsn, Ahskann, ldrn, rdahann, Naxvann, Poshofun ruslardan xilas olunmasnda itirak etmilr. Bunlar hams yeni raitl bara bilmyn Rusiyann iallq siyastin halisi [26-27] birmnal kild mxtlif birliklrd, tkilatlarda birlrk mbarizni davam etdirirdilr. Qeyd edk ki, Cnub-Qrbi Qafqazda ilk mstgil trk respublikas Ahska hkumti (29 oktyabr, 30 noyabr 1918) qurulmudur (31, s. 64-67). Bu hkumt trk ordusunun Ahska-Ahlklkdn xarlmas rfsind qurulmudu. Mhz bu sbbdn d Ahska hkumti uzun mddt faliyyt gstr bilmdi. Mlum olduu kimi hmin vaxtlar Rusiyann Cnub-Qrbi Qafqaza hcumlar ara vermirdi. Son drc grgin bir siyasi proses yaanrd. Bel bir mqamda hrhans yeni yaranan hkumtin qalmas, yaaya bilmsi ox tin idi. Dorudur, hkumtin bacs mr Faiq trk komandalndan Ahska blgsini trk etmmyi xahi etmidi. Lakin ordu komandan Yaqub evqi paa vziyytin son drc xlmaz olduunu xsusi vurulayaraq Ahska v Ahlklk halisini min etmidi ki, he eydn qorxmasnlar. Siyast gnd bir glib girir. Bundan sonra nyin ba vercyini bilmk olmaz. z tkilatlar trafnda sx birlib skunt v rahatla hvali-mumiyyt intizar etsinlr-demidi (63, s. 37). Hadislr ox dramatik xarakter alrd. Trk qounlarnn ad kiln vilaytlrdn xarlmas Cnub-Qrbi Qafqaz blgsind grginlik yaratmd. Bu zaman ermni tcavzkarlar vziyytdn istifad edrk yeni torpaqlar zbt etmk iddiasna ddlr v onlarn mllri nticsind 1918-ci ilin axr-1919-cu ilin vvlind Ahskada, Ahlklkd v xsusn Boralda Ermnistan-Grcstan mharibsi balayr. Mudros mqavilsinin rtin gr trk ordusu 1918-ci ilin dekabrnda Ahska v Ahlklkdn xr. Hmin vaxt, yni dekabrn 4-5-d grclr Ahskan, ermnilr is Ahlklyi ial etdilr. Qafqazda z geosiyasi mqsdlrini hyata keirmy [27-28] alan ingilislr is dekabrn 8-d Batumu tutdular. Bellikl, bu trk torpaqlar znn arlarla dolu tarixi anlarn yaayrd. Grclr, ermnilr, ingilislr bu razilr iddialarn gizltmirdilr. hali is savalarda acnacaql durum yaayrd. Parisdki Azrbaycan nmaynd heyti znn taleykl problemlrin baxmayaraq, bu ial aksiyalara qar z etirazn bildirirdi. Qars vilaytinin bel ac taleyin Azrbaycan cumhuriyyti adic izlyici kimi bigan yanaa bilmz v yanamamaldr-dey kskin byant verdi (48, s.111-115). Lakin ermni v grc iallar mkrli planlarndan l kmirdilr. Ahska, Ahlklk v Boraln z aralarnda bldrmk urunda mbariz aparrdlar. mumiyytl, o dvrd Cnub-Qrbi Qafqazdak mnaqilrd xaos hkm srrd. Hmin vaxt azadlq urunda mbariz aparan trk xalqlarnn tarixini daha drindn yrnmy bu gn byk ehtiyac var. Bu byk tdqiqatlar qrupunun iidir. Mbarizd itirak edn trk xalqlarnn ictimai uru, siyasi mdniyyti v bu mrhld Ahska trklrinin z mdniyytlrini qoruyub saxlamas kimi problemlr drindn yrnilmlidir. Trkiynin milli-azadlq hrkatna rhbrlik edn Mustafa Kamal Atatrkn rhbrliyi saysind ial olunmu torpaqlar geri qaytarld. Lakin dvrn geosiyasi vziyyti trklrin tam azad olunmas n o qdr d lverili deyildi. Trkiynin 1921-ci il martn 16-da Rusiya il balad mqavily sasn Batum, Ahska, Ahlklk, Acar blglri Grcstan Respublikasna qatlr (48, s. 29). Bununla i bitmdi, Ahska xalqnn sovet dvr tarixi yeni-yeni facilrl balad. Dzlmz hyat, insanlq tbitin yaban bir cmiyytinin qurulmas insan hquqlarnn tam pozulmas raitind ba verirdi. XX srin 30-cu illrind zbanalqlara, daltsizliklr [28-29] dzmyn ahskallarn bir qismi srhdi kerk Trkiyy getdilr. Glck talelrini bu lk il balayrlar. Bundan hiddtlnn bolevik rhbrliyi ahskallarn hamsn rejimin dmnlri adlandrd. Milli ziyallar, az-ox savad olan hr bir ahskaln tqiblr duar etdi (11, s. 4). Dvlt sviyysind xalqa qar aparlan bu tqiblr ahskallarn tarixind son drc acnacaql shiflr amdr. Sovet hakimiyyti z faliyytinin ilk illrindn balayaraq milli siyastini slind repressiv siyast evirmidi. Bu mnada, 20-30-cu illr SSR xalqlar n son drc dzlmz olmudur. Kollektivlmnin kortbii kild hyata keirilmsi, yerlrd xalqlarn milli-etnik xsusiyytlrini nzr almamaq tkc tsrrfat sistemind deyil, insanlarn taleyind n facili kild ksini taprd. Qdim kinilik mdniyytin malik olan ahskallar ellikl kollektivlm siyasti nticsind tsrrfat nnlrini itirmy baladlar. Bu hal istr-istmz xalqn mit mdniyytinin deformasiyaya uramasna gtirib xarrd. nsanlarn zorla kolxozlara clb edilmsi kndlilrin vziyytini ifrat drcd arladrd. Dorudur, digr rayonlarla, blglrl mqayisd Ahska trklrinin yaad yerlrd kollektivlm nisbtn sakit keirdi. Lakin bununla bel, zhmtke xalq z kinilik mdniyytini, tsrrfat vrdilrini itirmy balayrd. Artq 1937-ci il yanvarn 1-n qdr kollektivlm halinin 75%-ni tkil etmidir (157, s.8). Lakin kollektivlm tdbirlrind buraxlan nqsanlar xalqn hval-ruhiyysin, xsusil onlarn hyat raitin son drc mnfi, acnacaql tsir gstrirdi. Ona gr d real quruculuq ilrinin repressiv siyastl vzlnmsin stnlk verilirdi. Repressiv siyast ilk vvllr gizli kild v [29-30] ilk nvbd srhd rayonlarnn etibarsz saylan xalqlarna ttbiq edilirdi. Etibarsz milltlr rejimin gznd mharib vaxt dmn satla biln xalqlar hesab olunurdular. lkd milltiliyi qzdrmaa gtirib xaran amillr ortaya atlrd. Msln, 12
• hesab olunurdu ki, srhd zonalarnda yaayan xalqlar csusluq n yax xammaldr. Mhz hmin illrd Pravda qzetind csusluq haqqnda materiallarn mtmadi drc olunmas lknin mnvi-siyasi hyatnda grginlik yaradrd. Bir nv xalqlar psixoloji grginlikd saxlanrd. V sonrak proseslr n bu balanc mrhlsi idi. Mhz etibarsz xalq siyastindn Rusiya yeri gldikd bhrlndi. Ahska trklri, Krm tatarlar bu adla czalandrld. Tsadif deyildir ki, 1944-c ild Ahska trklri Grcstandan ktlvi kild srgn olunarkn onlarn zrin haqsz v daltsiz olaraq etibarsz xalq damas vurulmudu. Halbuki, Ahska trklri digr repressiya olunmu xalqlarla birlikd Almaniyann SSR-y hcumunu mumxalq facisi kimi qbul etmidilr. Onlar bir nfr kimi ayaa qalxaraq lkni mdafi etmy hazr olduqlarn bildirmidilr. Mlumata gr, cbhy 40 mindn artq Ahska trk gndrilmidi (147, s. 47). Grndy kimi, rejim yeri glnd etibarsz xalqlardan mqsdynl istifad etmyi d unutmurdu. Ahskallarn tarixi razilrindn krlmsi problemi, mumiyytl, o dvrd ttifaq rhbrlrinin mslman mnli azsayl xalqlarn krlmsi siyasti kontekstind nzrdn keirilmlidir. Bu siyast ilk nvbd srhdboyu razilrd yaayan xalqlara amil olunurdu. kinci Dnya mharibsinin balayacan yax drk edn SSR rhbrliyi, ilk nvbd, . Stalin mhz srhdlri etibarsz xalqlardan tmizlmyi daha vacib dvltilik siyasti sayrd. Ahska [30-31] trklrini csusluqda gnahlandrmaq is z glnc bir msl idi. Grcstann cnub razilrind mskunlam ahskallarn v Qafqazn digr xalqlarnn glckd trklr satla bilcyi ehtimal dvlt rhbrlrind formalamd. 1939-cu il fevraln 19-da SSR XKS- SSR il Trkiy arasnda 1928-ci il avqust aynn 6-c konvensiyasn tsdiq etdi. Burada hr iki trfin srhdin o tayndak otlaq yerlrindn istifad hququ tsbit olunmudur (157, s.33). Konvensiyann mddti 1939-cu il martn 28-d bitdi. Demli, srhdd hr ey sakit idi v maldarlqla mul olan ahskallarn dmn kfiyatna ilmsindn shbt ged bilmzdi. Cnubi Qafqazda deportasiya siyastin mruz qalan xalqlar 30-cu illrin sonunda krdlr, 40-c illrin vvllrind is almanlar olmudur. Almanlar, tbii ki, mharib aparan xalqa mxsus olduqlarndan onlara qar preventiv tsir irli srld. Bununla Cnubi Qafqazda mharib dvrnn ilk deportasiyas balad. Lakin azsayl xalqlarn deportasiyas bununla qurtarmad. Mharib balad tqdird Trkiynin SSR-y qar Almaniya il alyansda hcum edcyindn ehtiyatlanan Sovetlr ttifaq Grcstan Respublikasnn razisind intensiv kild tmizlm iini hyata keirmy balad. Stalinin bilavasit nzart gtrdy krm, srgn siyasti il bal tdbirlrin L. Beriya rhbrlik edirdi. 1943-c ild Almanyann Qafqaza daxil olmas thlksi srgn prosesini daha da gclndirdi. O dvrn sndlri Grcstann srhd rayonlarndak srgn siyastinin demoqrafik vziyyt tsirini izlmy imkan verir. Msln, halinin 1926-c il siyahya alnmasna gr tarixi Ahska qzasnda demoqrafiq vziyyt bel idi: Ahlklk qzasnda halinin mumi say 78 847 nfr idi. Bunlardan 7 565 nfri [31-32] grc, 57 791 nfri ermni, 6 940 nfri trk, 930 nfri grc (mslman), 2 492 nfri rus, 2 679 nfri is ukraynal idi. Bundan lav, burada farslar, tatarlar, osetinlr, polyaklar, almanlar, yahudilr, acarlar, lazlar, minqrellr, hminin grc yahudilri yaayrdlar (54, s.24). Ahskada demoqrafik vziyyt daha rngarng idi: burada 96 973 min nfr halidn 24 353 nfr grc, 29 170 nfr trk, 15 565 nfr ermni, 167 nfr rus, 3094 nfr krd, hminin 1015 nfr ukrayn, 216 nfr yunan, 589 nfr tatar, 103 nfr yhudi, 831 nfr grc yhudisi, 115 nfr is polyak idi (190, s.4). Hqiqtn d, Trkiynin Almaniya il ittifaqda x etmsi ehtimal vard. Ona gr d SSR hkumti qorxurdu ki, mharib balayan kimi srhdlrd yaayan trklr Trkiynin srhdini ke bilrdilr. Msln: SSR XDK-nin sndlrindn birind xeminlr bard bel deyilirdi: onlar vvllr kolxozlara girmkdn imtina etmilr. z srlri il krilik etmy stnlk vermilr. Bellikl, hmin rayonlarda insanlar zorla kolxozlara clb etmk tdbirlri tbii ki, dvltin mumi siyastindn narazlq yaranrd (54, s.17). kinci bir fakt da qeyd etmk yerin drdi. Almaniya dvltinin banda duran faist generallar Grcstan l keirn kimi burada milli dvltin qurulmasna kmk edcklrini byan etmidirlr. Htta aqvardiya general Spiridon avavadze 1942-ci ilin payznda Stavropola glmidi. O, Grcstann ial olunmasn sbirsizlikl gzlyirdi (157, s.181-182). Demli, yeni hkumt qurulanadk hmin razilri trklrdn, mumiyytl mslmanlardan tmizlmk lazm idi. Rsmi dairlr Ahska trklrini Trkiynin agentlri, xain adlandrrd. Hl L. Beriya respublikalarn XDK- gstri vermidi ki, [32-33] tcili srtd btn Qafqazda halinin milli mnsubiyytin gr krlnlr bard hesabat hazrlayb, mrkz gndrsinlr, he ks gizldilmmlidir v birbaa Qazaxstan, Qrzstan, zbkistan Respublikalarna srgn edilsinlr. Sndlrdn aydn olur ki, yunanlarn, eenlrin, balkarlarn deportasiyas Grcstanda v diyarn digr regionlarnda etnik grginliyi azaltmamdr. Grcstann Xalq Daxili lr Komissarl 1944-c il 12 aprel tarixli mktubunda L. Beriyaya yazrd: Son illr krd v azrbaycanl halinin bir hisssi kolxozlara daxil olmaqdan yaynaraq knd tsrrfat ilrini zbana buraxaraq Tbilisiy glmi, Saburtalo, Qrma-Qaled Lotki danda, Mnatobi dalannda, Kutaisi qbirstanlnn arxasndak yerlri zbt edrk orada yerlmilr. Bu faktlar sni kild iirdilir v bununla da trklri v mumiyytl btn mslman halisini srgn etmk n psixoloji zmin yaradlrd. Bunlarn hamsn narahatlqla qarlayan mrkz tcili 13
• tdbirlrin grlmsini vacib sayrd. Hadislrdn mkrlikl istifad edn Beriya 1944-c il 24 iyul tarixli mktubu il Stalin mracit edir. Mktubda vziyyti tsvir edndn sonra Beriya SSR srhdinin Grcstan sahsindki hisssind vziyyti, raiti yaxladrmaq mqsdil z mlahizlrini Stalin bildirirdi. Onun fikrinc, XDK hesab edir ki, Ahska, Adgn, Aspinza (spinc), Boqdanovka (Hocaby), Ahlklk rayonlarndan, habel Acarstan MSSR-in bzi knd sovetliklrindn 16 700 tsrrfatdan ibart olan trk, krd, xemin aillrini krmk lazmdr. Mktubla yana, L. Beriya hminin Dvlt Mdafi Komitsinin qrarn tqdim etmidi. O, Stalin mracit edrk yazrd: Sizin icaznizi gzlyirm. Tdbir Grcstann MK v Xalq Komissarlar uras il razladrlmdr (157, s.13). [33-34] 1944-c il iyulun 31-d SSR Dvlt Mdafi Komitsi Grcstan SSR-dn Qazaxstan, Qrzstan v zbkistan razilrin Ahska trklrinin srgn edilmsi haqqnda qrar qbul edir. SSR XDK xsusi krlm sndlrind gstrilir ki, 45 516 nfr Ahska trklri il eyni zamanda digr milltlr krlsn. Lakin birinci nvbd trk xalqlar krlsnlr. Sonralar, 1949-cu ild aparlan qeydiyyatdan mlum olur ki, digr trklr amil olunan xalqlardan 24 304 nfri zlrini azrbaycanl adlandranlar imi (156, s.13). mumiyytl, srhd boyu razilri guya mdafi mqsdil 76021 nfrin krlmsi planladrlmd (157, s.6). Bu mqsdl SSR Nqliyyat naziri L. Kaqanovi 57 ealon ayrmd (157, s.6). Onu da qeyd edk ki, btn bu mlumatlar mrkz Grcstan SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi atdrrd. Bu bir daha gstrir ki, grc hakimiyyt dairlri mrkzl sx laqd olmu, Ahska trklrinin srhdlrin thlksizliyi ad il krlmsini bilavasit tkil etmilr. Lakin bu aksiyalar slind, ttifaqn tarixind n amansz etnik tmizlm olmudur. Krlm siyasti o drcd tlsik v srtl aparlmd ki, htta Qazaxstan hkumti krmnin bir qdr saxlanmasn tklif etmidi, nki srgn gndrilnlri qbul etmk n myyn hazrlq lazm idi. Lakin L. Beriya 1944-c il noyabrn 16-da Qazaxstan rhbrliyin gndrdiyi teleqramda krlmnin dayandrlmasnn qeyri-mmkn olmasn bildirmidi. O, Grcs-tanda yaayan Ahska trklrinin, krdlrin, xeminlrin 1944-c ilin noyabrndan 1945-ci ilin aprelindk krlmli olduqlarn bildirmidi. [34-35] Xronologiyadan grndy kimi, mharib artq SSR razisindn xaraq Avropa shnsind aparlrd. Buna gr d xalqlarn srhd thlksi ad altnda krlmsi he bir mntiq smrd. Mqsd etnik tmizlmni hyata keirmkdn ibart idi. L. Baratavili v K. Baratavili Biz mesxetilrik yazsnda bel bir maraql fakt gtirir ki, srgn olunanlar 1941-1945-ci illr rzind tikdiklri Borcom-Vale dmir yolu il z doma torpaqlarn trk etmli oldular (154, s.2). n acnacaql cht bu idi ki, . Stalinin Marksizm v milli msl srind krlnlri el ovsunlamd ki, krlnlr bu srgn xilas kimi baxrdlar. Onlar inanrdlar ki, gr Trkiy il mharib aparlarsa, mhv olacaqlar. Ona gr d dnrdlr ki, Stalin dinc halini qrna vermmk n onlar thlk yerindn krmyi lazm bilir. Amma baqa milltin nmayndlrin r getmi trklr, krdlr v xeminlr srgn edilmirdilr. Artq 1944-c il noyabrn 28-d Beriya Stalin, Malenkova, Molotova gndrdiyi mruzd bildirirdi ki, Dvlt Mdafi Komitsinin qrar tam yerin yetirilmi, trklr, krdlr v xeminlr srhd rayonlarndan krlmlr. Kknlrin doldurulduu btn ealonlar yoldadrlar. Krlm yerlrin-Qazaxstana, Qrzstana v zbkistana istiqamt gtrmlr. Krlm planl, mtkkil formada keirilir. Lakin tz yaay yerlrind he bir raitin olmamas, rzan ox azl, digr tin mit raiti tbii ki, kknlrin vziyytin tsir etmy bilmzdi. Yerli rait ala bilmyn hali srtl tlf olurdu. Ahska trk . Dursunov 1956-c ild SSR Nazirlr Sovetinin sdri N. A. Bulqanin yazrd: Krlnlr rzaqsz, paltarsz, konvoy altnda, yarmskk yk vaqonlarnda yol [35-36] gedirdilr. stilik verilmdiyindn, oxlar soyuqdan v aclqdan lrd. Qeyd edk ki, bu vziyyt rsmi dairlr d yax mlum idi (203). . Stalinin milli msl haqqnda ideyalarndan ruhlanan rsmi dvlt dairlrinin nmayndlri xalqlarn taleyi il haqszcasna, xlaq normalarna smayan sullarla oynayrdlar. Acar yazcs Mhmmd Abdulovi Vanlii 1945-ci ilin martnda L. Beriyaya aadak mzmunda mktub yazr: Mn zrim csarti gtrrk Orta Asiyann rayonlarna krlm Acarstann laz halisi bard sz demk istyirm. Dvlt Mdafi Komitsinin qrarna sasn, grc-lazlar yerli hali kimi Grcstandan idilr. Lakin qrardak bu hiss yalnz khndn trk soyadn dayan Batumun Sarpi kndlrin amil olunmudur. Eyni zamanda, mn lazlarn Byk Vtn mharibsind mstsna vtnprvrliyindn danmaq istrdim. Grc xalq, o cmldn lazlar Qafqazn mdafisi n ox nmli ilr grmlr v mdafiy bilavasit grc xalqnn, hminin laz xalqnn lyaqtli olu L. Beriya rhbrlik etmidir. Xahi edirm, msly mdaxil edib shvn krlm lazlarn geri qaytmasna kmk edsiniz (157, s.20). Beriya bu mktubdan ox tsirlnib v bu faktn tcili yoxlanlmasn taprb. ki gndn sonra XDK-nin mkda V. ernov Beriyaya yazr: Lavrenti Pavlovi, hr ey yoxlanld, lakin onlar milliytc trkdrlr, ona gr d geri qaytarla bilmzlr (157, s.21). Lakin bzi yerlrdn lazlar hqiqtn d geri qaytarlmd. Amma grc olmayanlar srgnlk hyatn yaamaa mhkum edilmidilr. Bellikl, xsusi kknlr haqqnda tlimata gr, digr xalqlarla birlikd Ahska trklri d mvqqti [36-37] krlm kateqoriyasna aid olsalar da, slind hmilik srgn olunurdular. Buna baxmayaraq, srgnd yaayan ahskallar yerli rait tinlikl d olsa ala bildilr. Htta yerli hali il 14
• birlikd ictimai v tsrrfat hyatnda fal itirak etmy baladlar. Yeni razilr deportasiya olunmalarna baxmayaraq, ahskallar vtn dnm urunda daim mbariz aparrlar. 1.2 Azrbaycanda mskunlamann ilkin mrhlsi Mlum olduu kimi, ahskallarla azrbaycanllar arasnda n qdim zamanlardan ictimai-siyasi, iqtisadi-mdni laqlr mvcud olmudur. 1829-cu ild Rusiya v Trkiy arasnda dirn mqavilsi balandqdan sonra Trkiy il Ahska arasnda mvcud olan gndlik laqlr xeyli mhdudladrld. Ona gr d ahskallar zlrin mxsus etnomdni adtlrini qoruyub saxlamaq, trk dnyas il laqlrini itirmmk n qonular azrbaycanllarla v Azrbaycanla nsiyyt stnlk verdilr. str Grcstan azrbaycanllar, istrs d Azrbaycanda yaayan ziyallar, mdniyyt xadimlri d Ahska trklri il yaxndan mkdalq edirdilr. Soykk eyniliyi, dil v din birliyi, srlr boyu birg yaay nnlri nticd azrbaycanllarla ahskallar arasnda mdni-mit v bir sra mumi chtlrin formalamasna sbb olmudur. Ahska trklri il Trkiy trklri arasnda hr cr laqlr ksildikdn sonra ziyallar eyni trk kkndn olan ahskallara diqqti daha da artrmdr. Tsadfi deyildir ki, XX srin birinci yarsnda Ahskada Azrbaycan dilind mktblr almdr. Onu da qeyd edk ki, burada ahskallar v azrbaycanllar Azrbaycan dilind thsil alblar. Ahska blgsind htta Azrbaycan [37-38] dilind qzet nr olunub, Dvlt Dram Teatr faliyyt gstribdi. Azrbaycan dilind orta mktbi bitirn ahskallar Bak hrindki ali mktblrd thsillrini davam etdiriblr. Adgnd Grcstann mhur teatr xadimi azrbaycanl brahim sfahanlnn quruluunda Altn qaya pyesi tamaaya qoyulmudur ki, bu da o dvrd ox hrt qazanm tamaalardan biri idi (58, s.61-62). 1957-1958-ci illrd Grcstana km ahskallara qar is tcavzkar hrkatlar gndn-gn artrd. 1989-1990-c illrd onlara qar genilnmi tzyiqlr nticsind 1958-ci ild Grcstana km ahskallara qar bhanlr uydurularaq onlarn doma torpaqda sxdrlmasna v buradan xarlmasna nail olunmudur (24, s.171). XX yzilliyin 50-ci illrinin ortalar v ikinci yarsnda Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi olmu . D. Mustafayev Orta Asiyadan v Qazaxstandan Azrbaycana kmk istyn ahskallara dvlt yardm il laqdar SSR Nazirlr Soveti qarsnda msl qaldrdqdan sonra krlm prosesi balayr. Qeyd etmk lazmdr ki, btn krln ahskallar azrbaycanl kimi qeydiyyata alnm, btn sndlrd milliyti azrbaycanl kimi gstrilmidir. Azrbaycan Nazrlr Sovetinin 17 iyun 1958-ci il tarixli 19.03 sayl qanun layihsindn: Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin qarsna qoyulmu vzify sasn 1958-1960-c illrd Qazaxstandan, Qrzstandan, zbkistandan krlm SSR vtndalarn, milliyyt azrbaycanl olan insanlarn mskunlamas haqqnda bu qanun SSR Nazirlr Sovetind aidiyyati orqan v tkilatlarda mzakir olunmudur. [38-39] Qanun layihsindn irli gln btn tdbirlri hyata keirmk n Sizin gstrilr vermyinizi xahi edirm. 4 iyul 1958-ci il M.Mmmdov. Az. KP MK 4 iyul 1958-ci ild SSR Nazirlr Sovetinin 1958-ci il 17 iyul tarixli 1903 sayl Azrbaycan milltindn olan SSR vtndalarnn, zbkistan SSR-dn, Qrzstan SSR-dn, Qazaxstan SSR-dn 1958-1960-c illrd Azrbaycan SSR-y krlmsi haqqnda srncamnn realladrlmas tdbirlrini mzakir etmilr. Tqdim olunan qanun layihsi il Azrbaycan KP MK v Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin bro zvlrini tan etmilr. Onlar etirazlarn bildirslr bel, onun qbul edilmi hesab olunmas bard qrar xarmdr. Grndy kimi, mskunladrma sosialist hdliklri xarakteri dayrd. 1957-ci ilin sentyabr ayndan krlm il laqdar tkil olunmu qurumlar kknlrin mskunladrlmas v onlarn il tmin edilmsi il bal qarya xan problemlri, aparatn taprn icra ed bilmmilr. Orta Asiyadan Azrbaycan Respublikasna ahskallarn krlmsi il laqdar olaraq Azrbaycan SSR Knd Tsrrfat Nazirliyinin trkibind, halinin idzltm brosu nzdind Didrginlrl i zr komissiya-nn almas mqsdmvafiq olard. Nzrd tutulmu idarnin tat cdvlinin Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin trkibind olmas mqsduyun saylrd. Azrbaycan SSR Knd Tsrrfat Nazirliyi 1958-ci il iyunun 25-d xsusi qrarla elan edirdi ki, krlm il laqdar xrclr-ehtiyatda olan iilrin il tmin olunmas v mk haqlar ttifaq bdcsi hesabndan ayrlmal [39-40] idi. lav olaraq bildirilirdi ki, krlm v idzltm idarsi Nazirlr Sovetinin nzdind saxlanlr. Azrbaycan KP MK Azrbaycan SSR Kr-Araz ovalnda yeni sovxozlarn yaradlmas il laqdar v 31 oktyabr 1957-ci il SSR Ali Soveti Ryast Heytinin qrarna sasn, Qazaxstandan, Qrzstandan, zbkistandan oxlu sayda azrbaycanllarn Azrbaycan SSR-d mskunladrlmas il laqdar bildirirdi ki, krlmkl laqdar olan yeni v ar msuliyytli i Knd Tsrrfat Nazirliyi qarsnda tin hdliklr yaradr. Ona gr Knd Tsrrfat Nazirliyi hesab edirdi ki, bu idar Nazirlr Sovetinin nzdin keirilsin. 15
• Ahskallarn mskunlamas, onlarn mxtlif ehtiyaclarnn dnilmsi baxmndan Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin 24 iyul 1958-ci il qrar daha hmiyytli idi. Qazaxstan SSR, Qrzstan SSR, zbkistan SSR-dn olan ahskallarn Azrbaycanda mskunladrlmas haqda SSR Nazirlr Sovetinin 17 iyun 1958-ci il 1903 sayl srncamndan irli gln hdliklri rhbrlik nzr alr: 1) Qrara uyun olaraq, Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti Qazaxstan, Qrzstan, zbkistan SSR-dn 1958-1960-c illrd Azrbaycana knll krln Azrbaycan vtndalarna Knd Tsrrfat Bank kredit ayrsn; 2) Evlrin tikilmsi mqsdi il hr aily 10 illik, faizsiz 10.000 manat pul ayrlsn. Pul 3 ildn sonra tdricn qaytarlsn; 3) Mnzillrin tmir edilmsi mqsdi il rayon xalq deputatlar sovetin 3000 manat pul ayrlmas taprlsn. Pul 3 ildn sonra qaytarlsn; [40-41] 4) Kolxoza daxil olan yeni mskunlaanlar kolxoz vergilrindn azad edilsinlr. ribuynuzlu mal-qarann ld edilmsi mqsdi il 1500 manat hcmind hr aily kredit verilsin. Kreditin qaytarlmas 3 ildn sonra dnilsin. Kolxozlarda mskunlaan idar heytin daxil olan kknlr n ayrlan kreditlr kolxoz hesabndan dnilsin; 5) Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti hyat raiti ar olan hr aily birdflik 1000 manat ayrlmasna icaz versin (24, s.171). Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin yannda kknlrin iini tkil etmk mqsdi il 26 nfrdn ibart Mrkzi Aparat yaradlsn. Kknlr nzart, icilrin tkili idzltm idarsin hval edilsin ki, 1958-ci ild zbkistan SSR-dn knll krlm 2 mindn ox tsrrfat Azrbaycann sasn, Saatl, li Bayraml, Salyan, Sabirabad, Acbdi, Yevlax, Zrdab v digr rayonlarnda mskunladrsnlar, hans ki, orada knd tsrrfat sahsind ii gvvy ehtiyac vardr. 1958-ci il etnosiyasi prosesd Azrbaycana krlnlr sasn zlrini azrbaycanl kimi tqdim ednlr idi. Bellikl, 25-27 min ahskal azrbaycanl kimi Azrbaycana krld, onlarn milli kimliyi baqalad v azrbaycanl kimi d qeydiyyata alndlar. z azadlqlar v hquqlarnn mdafisi urunda apardqlar ardcl mbariz nticsind, 9 yanvar 1976-c ild SSR hkumtinin verdiyi frmanla Ahska trklri formal olaraq SSR-nin istniln rayonunda yaamaq icazsini aldlar. 1958-ci ild Orta Asiya respublikalarndan v Qazaxstandan krln ahskallarn byk bir qismi txmi-[41-42]nn 25-27 min qdri azrbaycanl kimi qeydiyyata alnmdr. z vtnlrin qaytmaq urunda apardqlar ardcl mbariz rsmi dairlri ahskallar haqqnda daltli qrar qbul etmy vadar etdi. SSR Ali Soveti Ryast Heytinin 9 yanvar 1976-c il frmanna sasn ahskallar da digr sovet vtndalar kimi, SSR-in istniln razisind yaamaq hququ aldlar. Grcstan Respublikasnn rhbrlri is Ahska trklrindn tlb edirdilr ki, onlar o halda z tarixi vtnlrin geri dn bilrlr ki, adlarndan, soyadlarndan, elc d dinlrindn imtina etmi olsunlar. Doma yurdlarndan uzun mddt ayr dm, vtn hsrtin dz bilmyn ahskallarn 1211 nfri (186 ail) tarixi vtni Ahska torpaqlarna qaytmas n qoyulan rtlri mcbur qbul etdilr. Grcstana qaydaraq yenidn tarixi Ahska torpaqlarnda mskunladlar. Bununla da halinin kiik bir hisssi ahskallarn mnyin bh salan rtlri mcbur qbul etmi oldular. Buna baxmayaraq, onlar Grcstan rhbrliyinin-hakimiyyt v icra orqanlarnn thqirlrin mruz qalr, sni kild dnlm problemlrl zlirdilr. Rsmi dairlrin thriki il xalq arasnda aparlan ovinist-dmnilik tbliat z ideoloji-psixoloji tsirini gstrirdi (75, s.3). Bir mslni d xsusi olaraq vurulayaq ki, btn krlm ilri dvltin nzarti altnda aparlrd. Xalqn adt-nnsini nzr alaraq Ahskada kompakt yaayan halini Azrbaycanda da eyni prinsip uyun mskunladrrdlar. Digr trfdn kknlr hrmt, ehtiram lamti olaraq Azrbaycandak mskunlama yerlrin Ahskadak yaay mntqsinin adlar verilirdi. Mskunlama yerlrind halinin mnzil v digr kommunal ehtiyacla-[42-43]rnn tminatna allrd. Bu, Azrbaycan hkumtinin v azrbaycanllarn ahskallara gstrdiyi xsusi qaysnn lamti demk idi. Ahska trklrinin Azrbaycanda mskunlamas onlarn tarixi-mdni, etnik dyrlrin hrmtdn lav, hm d Azrbaycanla daha yaxn tarixi-mdni tmasda olmasnda yeni mrhl oldu. Bellikl, Azrbaycanda ahskallarn yerli xalqla nsiyyti n etnososial mhitin formalamasna yeni rait yaranm oldu. Hazrda Azrbaycanda, Ahska trklrinin mumi problemlri il mul olan bir ne cmiyyt faliyyt gstrir. Bel ki, 1967-ci ildn Hzi Niftiyevin rhbrliyi il faliyyt balayan Ahska trklrinin Vtn cmiyyti z qarsna qoyduu vtn qaytmaq, tarixi torpaqlarnda zlrin mxsus adt-nnlrini brpa etmk, yaatmaq istiqamtind faliyytini davam etdirir. Son vaxtlar bu qbilli cmiyytlrin say xeyli artmdr. Hazrda Ahska trklrinin Vtn cmiyytin brahim Burhanov rhbrlik edir. Mizam Hsnovun rhbrlik etdiyi Ahska Mdniyyt Mrkzi is Ahska trklrinin etnomdni dyrlrinin tblii, halinin sosial-iqtisadi vziyyti il bal problemlrin hll edilmsi iin stnlk verir. 16
• mperiya siyastinin qddarlnn mntiqi nticsi kimi 1989-cu il iyun aynda ba vern Frqan hadislri SSR-d milli siyastin slind n yerd olduunu dnya ictimaiyytin byan etdi. Kommunist ideologiyasnn totalitar mahiyytinin almas baxmndan hmin hadislr dnya siyastilri n sas mvzu oldu. mperiyann riyakar milli siyasti tam aydnl il z xd. Lakin XX srd dflrl bu cr facilrl, mxtlif tzyiq v mhrumiyytlrl zln ahskallarn milli lyaqtini [43-44] sarstmad. Ahska Mdniyyt Mrkzinin proqramnda deyildiyi kimi, mperiyann hiylgr siyastini duyaraq dmn qarsnda yilmdi, ksin daha da mtinldi, z trklyn qoruyub saxlad (20, s.5). 1989-cu il Frqan hadissilrin qdr ahskallar kemi SSR-nin yalnz 3 respublikasnda yaayrdlar. Azrbaycandak Ahska trklrinin Vtn cmiyytinin verdiyi mlumata gr, hazrda ahskallar kemi SSR-nin demk olar ki, 9 respublikasnda yaayrlar. Bu is xalqn paralanmas, ahskallarn assimilyasiya edilmsin tam raitin yaradlmas demkdir. Frqan hadislrindn vvl zbkistanda 170 mindn ox Ahska trk yaayrd. Hmin hadislr zaman bir ne gn rzind Frqand v digr yaay razilrind 80 nfr qdr ahskal gnc yerli ekstremist qvvlr trfindn ldrld. Sni kild yaradlm etnik mnaqi nticsind btn varidatlarndan, habel yaay evlrindn mhrum olmu ahskallar Rusiyann mxtlif razilrin splnmi oldular. Hmin dvrd mlum olmudur ki, SSR Nazirlr Sovetinin qrar il Rusiyann xam torpaqlarnn istifadsi n Orta Asiya respublikalarndan ii qvvsi tlb olunur. Lakin qrarn icras gecikdirildiyindn Ahska trklrini hmin razilr zorla krdlr (27, s.4). Nticd 110 min qdr Ahska trk mcburiyyt zndn hmin blglrd mskunlamal oldular. Ahska trklrini Azrbaycanla balayan laq v mnasibtlr oxsahlidir. Mhz etnodil laqlrin v tarixi mnasibtlrin mvcudluu sbbindn 1956-c ildn sonra Ahska trklri Azrbaycana krk z qan-qardalar il birg yaamaa stnlk vermi oldular. Dorudur, Ahska trklrin 1956-c ild brat verildik-[44-45]dn sonra zli torpaqlarna, yurdlarna dnmkdn tr mxtlif istiqamtlrd mbariz aparm, lakin bunun qeyri mmknly zndn halinin byk bir hisssi etnodil, habel tarixi yaxnln nzr alaraq Trkiy dvltin kmyi qrara aldlar. Daha dorusu, onlar Trkiyy arxalanaraq, orada mskunlamaa stnlk verdilr. Trkiyd mskunlaan soydalarmz Ahska cmiyytlrinin fallamasnda, digr trk mdniyyt ocaqlar il laqlrinin genilndirilmsind daha fal x edirlr. Onlar istr kemi SSR-nin mxtlif blglrind, istrs d xarici lklrd mskunlam ahskallarla laq yaratmaq n mxtlif mdni tdbirlrdn istifad edirlr. Bununla yana xristian v antiislam sionist gvvlri birlrk, mxtlif adlar altnda btn trk xalqlarna qar etnik mnyin gr mntzm olaraq dini-millti siyasti hyata keirirlr. Ahskallara qar olan etnosiyasi tziqlrin nticsidir ki, bu gn d onlar doma tarixi razilrin, yurdlarna dn bilmirlr. XX srin etnosiyasi hadislri gstrir ki, birlik v brabrliyin, demokratik sistemin brqrar olmad yerd milltilik, sionizm kimi mrtce neqativ ideyalar kiik xalqlarn paralanmasna v byk dvltlr, gcllr arasnda bldrlmsin gtirib xarr (107, 30 nisan 2002, s.9). Dini-etnik prd altnda xalqlar arasnda davt toxumu spn bel ekstremist qvvlr qar Orta Asiya v Qafqazda mslman mnli xalqlarn birliyi yaranmadqca, bu xalqlar arasnda milli-mnlik uru inkiaf etmdikc adlar kiln xalqlar etnik v milltilik tbliatna mruz qalacadr. Qafqazda, elcd digr regionlarda demokratik proseslr nticsind rus hegemonluu tdricn zifls d, imperiyann byk dvltilik ambisiyalar hl d qalmaqdadr. Tqribn iki sr rus [45-46] mstmlkiliyi rejimind yaayan mslman xalqlar mbariz apararaq XX srin sonunda z mstgilliyin gismn d olsa nail olmular. Bu mrhld kemi SSR-d yaayan btn azsayl xalqlar, etnoslar z real hquq v azadlqlarn itirmmk n millti qvvlr qar mbariz aparmal olmular. Yarm srdn ox bir mddtd deportasiyaya mruz qalm Ahska trklri, Krm tatarlar v digr trk mnli xalqlar z milli adt-nnlrini qorumaq n mrtce qvvlr qar bundan sonra da sivil qaydalarla mbariz aparmaq, milli-etnik haqszla son qoymaq urunda almaldrlar. Ahskallar yax xatrlayrlar ki, hl Qazaxstanda, Qrzstanda, zbkistanda yaayarkn onlarn adlar kiln xalqlarla dil, din yaxnlna baxmayaraq adt-nnlri, miti, etnik mdniyyti tdricn aradan xmaa, rimy balayrd. Bunun n mhm bir sbbi d Ahska trklrinin kompakt yaamamas, aparc etnoslar arasna splnmsi v rus dilinin hkmran nsiyyt dili olmas idi. Lakin bunu da etiraf etmliyik ki, ahskallarn zbkistanda yaadqlar 45 il rzind zbk trklri il Ahska trklri arasnda he bir mnaqi ba vermmidir. Milltlraras mdni mnasibtlr stnlk vern Ahska trklrinin Vtn cmiyytinin n ali mqsdi harada yaamasndan, hans qidy mnsubluundan asl olmayaraq, btn Ahska trklrini z etnik mdniyytini qorumaq, trafnda birldirmk, hr bir ahskalya vtn torpaqlarna qovuma alamaqdan ibartdir. Trkiyd yaayan ahskallar 1995-ci ild Vtn cmiyytinin adna mracit gndrmidilr. Mracitd deyilirdi: Uzun illrdir ki, biz Trkiyy qlbn balanmq. La-[46-47]kin burada yaayan Ahska trklri adndan bunu demk istyirik: -Mlumdur ki, biz Ahska trklri yarm srdn bu yana srgn edilrk doma vtnimizdn ayr bir srgn hyat yaayrq v bu yaamamzla insanlarn hquq v azadlqlarna zidd olan n qdr manelrl, 17
• hr cr maddi v mnvi haqszlqlarla zlmiiks, buna sbb yalnz bizlrin mslman v trk kimliyimizdn imtina etmmyimiz olmudur (75, s.10). Hazrda Trkiy Cumhuriyytind yaayan ahskallar bu lknin konstitusiyas v qanunlarna rayt edrk, hquq v azadlqlarn srbst hyata keirmk imkanlar ld etmilr. Azrbaycandan knarda yaayan Ahska trklrinin hquqlarnn, sosial-siyasi problemlrinin v etnik mnsubiyytlrinin mdafisi istiqamtind bir sra tdbirlr grlmdr. Ahskallar toplum halda yaadqlar razilrd trk kimi qeydiyyata alnr, hmin dvltin vtndaln qbul edir, he bir dini v etnik tqib mruz qalmrlar. Lakin bununla yana, ahskallarn z hquq v azadlqlarnn mdafisi sahsind hl d xeyli problemlr durur. Kemi SSR mkannda yaayan azsayl xalqlar v milli azlqlarn nmayndlri bu gn z problemlrini hll etmk istiqamtind uurlu addmlar atrlar. Mlum olduu kimi, dnyada qloballama proseslrinin getmsin baxmayaraq, meqrellrin, eenlrin, abxazlarn problemlri beynlxalq ictimaiyytin diqqt mrkzinddir. Lakin etiraf edilmlidir ki, ahskallarn z milli mnliyini dnya ictimaiyytin tantmaq sahsind apardqlar tbliat bu baxmdan ox zifdir. Masir etnosiyasi proseslri drindn yrnmk, dnyaya tantmaq n hl ox i grlmlidir. Bu baxmdan Trkiy Cumhuriyy-[47-48]tinin ahskallarn hquq v azadlqlarnn qorunmas sahsind grdy ilri tqdirlayiq hesab etmk olar. Trkiy Byk Millt Mclisinin 1992-ci il iyul aynn 2-d qbul etdiyi 3835 sayl qanunu Ahska trklrinin bu lkd mskunlamas v onlarn sosial tminat il bal hquqlarnn tmin olunmasn tsbit etmidir. Bu qanunun qsa mddtd faliyyt gstrmsindn sonra dondurulmasna baxmayaraq, Ahska trklrinin adt-nnlrinin, hquqlarnn qorunub saxlanmas yolunda bir ox uurlu ilrin hyata keirilmsin rait yaratmdr. Bel ki, 1992-ci ilin sonuna kimi ahskallarn 150 ailsi Trkiy Cumhuriyytinin mxtlif vilaytlrind yerldirilmidir. Bu qanun uzunmrl olmasa da, stanbul, Antalya, zmir, Ankara, Bursa v digr blglrd mskunlam ahskallarn zlrin minimum hyat sviyysi yaratmasna sbb olmudur. El bu sbbdn d kemi SSR-nin mxtlif vilaytlrin splnib acnacaql hyat trzind yaayan ahskallarn Trkiyy kmsi n imkan v rait yaranmdr. Bellikl, Frqan hadislrindn sonra 3040 Ahska trk ailsi xsi yardmlar hesabna Trkiyy kb, mskunlaa bilmilr. Tkc Bursada 2460 ail mskunladrlmdr ki, onlar da n qsa vaxtda minimum hyat raiti il, il, evl tmin olunmular. 16 792 nfr qdr Ahska trk 1989-cu ildn sonra Trkiyy kb, orada mskunlad razid 7 il rzind vtndalq hquqlar ld ed bilmmilr (97, 3-10 iyun 2004, s.6). Dorudur, vtndaln verilmmsi slind Trkiy Konstitusiyasna zidd deyildir. Hr halda, bu lkd mskunlamaa raitin yaranmas Trkiy Dvltinin ahskallara olan qays, rbti kimi qiymtlndirilmidir. Lakin bunu da qeyd etmk lazmdr ki, Trkiy Cumhuriyytind yerldirilmi ahskallara vtndalq hququ veri-[48-49]lrs, ahskallarn z tarixi torpaqlarna, doma yurdlarna dnmk istiqamtind apardqlar mbarizy son qoyula bilr. Trkiyd mskunlaan Ahska trklrindn tr Trkiy Bakanlar Kurulunun 2.07.1992-ci il 3 835 sayl v 12.11.1992-ci il 92\3706 sayl qrarna sasn 500 ailnin Trkiyy qbulu qrarladrlmdr. Bakanlar Kurulunun 10856 sayl qrarnda aadaklar nzrd tutulmudur: 1.Trkiy Cumhuriyytinin Nazirlr Kabinetinin 10856 sayl qrarna gr, Trkiyd yaamaq n icaz alm v onu almaq haqq qazanm Ahska trklrin vtndalq hquqlar verilmli; 2. Nazirlr Kabinetinin 4360 sayl qrarna gr, Frqandn didrgin drk, elc d, digr yerlrdn Trkiyy z tutub orada mskunlaan Ahska trklrindn glir vergisi tutulmamal; 3. ctimai birliklr, hkim, mllim, mhndis v digr ali thsilli mtxsislr il tmin olunmal; 4. Orta-mumthsil mktblrind alnan ballar nzr almadan ali mktb gztli qbul olunmal; 5. Kknly mruz qalm insanlarn digr yerlrd fasilsiz i staj saxlanlmal; 6. He bir sosial gzti olmayan ikstlr v yallara mavint v tqadlr verilmli; 7. Ahskallara tyinatla v tyinatsz Trkiynin mxtlif yerlrind il tmin olunmaq raiti yaradlmal; 8. Grcstandan srgn edilmi danq halda yaayan ahskallarn oradak yurdlarna geri dnmlrin rait yaradlmal (20, s.17). Nazirlr Kabinetinin bu qrarlarndan grnr ki, Trkiy hkumti ahskallarn orada yaamalar n normal rait yaratma nzrd tutmudur. Qrarn 8-ci [49-50] maddsindn aydn grnr ki, Trkiyd mskunlaan ahskallara bu lknin vtndalq hququnun verilmmsin sbb onlarn doma yurdlarna dnmlrin olan midlrini qrmamaq istyi il baldr. Bu mnada, ahskallarn haqqnda bhs etdiyimiz dvlt sndinin sonuncu maddsind irli srln fikir, yni ahskallarn z yurdlarna dnmlrin rait yaradlmamas ahskallar he d narahat etmir, ksin, gec-tez tarixi vtnlrin qaytmaq midini onlarda artrr. Son mlumata gr, Trkiyd bir milyondan ox ahskal yaayr. Onlar Trkiynin iqtisadi-mdni, habel ictimaisiyasi hyatnda yaxndan fal itirak edirlr. Trkiyd v Azrbaycanda yaayan ahskallarn hyat trzi digr blglr splnmi halinin hyat trzindn bir sra chtlrin gr frqlnir. Tkc onu qeyd edk ki, Azrbaycanda v Trkiyd mskunlaan trk mnli xalqlar, elc d ahskallar islam dinin mnsub olduqlarna gr burada he bir tzyiqlr mruz qalmr, qdim adt-nnlrini qoruyub saxlayrlar v z milli mnsubiyytlri il qrur duyurlar. Ahska trklrinin tarixi yaddanda n arl v facili 18
• shiflrindn olan deportasiya, soyqrm v qaqnlq taleyi etnosun formalamasna z mnfi tsirini gstrmkl yana, halinin hyat trzind d silinmz izlr buraxmdr. Ahska trklrinin krlm siyastinin sasnda n dururdu? Bu sual professor Vaqif Arzumanl aadak kimi izah edir: Ahska trklri 1944-c ild imali Qafqazn bzi xalqlar il birlikd Orta Asiya v Sibir srgn olunurlar. Hmin dvrd eenlrin, inqularn, kabardinlrin, balkarlarn v b. imali Qafqaz xalqlarnn krlmsi haqqnda xsusi dvlt qrar da olub. 1944-c ilin noyabrndan balayaraq bir ay mddtind btn [50-51] Ahska tkrlri Orta Asiya v Qazaxstana srgn olunublar. Dhtli haldr ki, tkc 17 mindn ox Ahska trk yolda hlak olub. Burada ox maraql bir paralellik ml glir. Ahska trklri il Azrbaycan trklrinin hm kemii, hm d bugnk taleyind st-st dn mqamlar da oxdur. Hmin dvrd azrbaycanllarn da srgn edilmsi planladrlmd. Lakin Azrbaycann rhbri Mircfr Barovun sylri nticsind azrbaycanllar z vtnlrindn srgn edilmdilr (18, s.433-434). 1944-c ild Ahska blgsindn srgn olunmu ahskallar bir ox sosial-siyasi, iqtisadi haqszlqlar v mnvi thqirlrl zlmi olsalar da, xalqn milli ruhu qrlmad. Onlar mskunladqlar btn rayonlarn, razilrin raitin uyunlaaraq, hm d mskunu olduqlar blglrin quruculuq ilrind fal itirak edib, z adt-nnlrini imkan daxilind qorumaa almlar. ox tssf ki, Ahska trklrinin milli problemlri bu gn d z daltli hllini ninki tapmr, ksin, milli zminl bal daltsizliklr daha da drinlir. Azrbaycanda is bu hal mstsnalq tkil edir. Bel ki, Azrbaycan Respublikasnda yaayan milli azlq, azsayl xalq v etnik qruplarn hqq v azadlqlarnn qorunmas, dil v mdniyytinin inkiaf n dvlt yardm haqqnda (24, s.2). 1992-ci il 16 sentyabr tarixli prezident frman respublikann baqa azlqlar il yana ahskallarn da hquq v azadlqlarnn qorunmasnda, onlarn mdniyytin v adt-nnlrin hrmt etmk, mdni, sosial-iqtisadi mhitin yaranmasnda nmli rol oynamdr. SSR Ali Soveti Ryast Heytinin 28 aprel 1956-c il tarixli frmanna sasn Ahska trklrinin, Krm tatarlarnn v srgn mruz qalm digr trk xalqlarn zrin qoyulmu mhdudiyytlr aradan qaldrld. Hmin qrar-[51-52]da, hminin 30 may 1968-ci il qrarnn ikinci hisssind gstrilirdi ki, Ahska trklri v srgn edilmi baqa xalqlara qoyulmu mhdudiyytlr aradan gtrlsn, baqa sovet vtndalar kimi, onlar da btn hquqlardan, imtiyazlardan istifad etsinlr. Daha sonra sndd deyilirdi ki, onlar Sovet ttifaqnn istniln razisind, elc d Grcstan SSR-d pasport rejimin uyun olaraq yaaya v ily bilrlr. slind, bu snd ahskallarn 1944-c ild qeyri-qanuni krldyn v he olmasa, qanunun verilmsindn sonra z torpaqlarna qaytmasn dvlt sviyysind tsdiq edirdi. SSR Ali Soveti Ryast Heytinin 28 aprel 1956-c il qrar ahskallarn vtn dnmk hrkatna stimul yaratd. El ilk gnlrdn balayaraq bu xalqn yetirdiyi adl-sanl Sosialist myi Qhrmanlar, Byk Vtn mharibsi itiraklar v xalq haqqnda dnn tannm xslr tarixi torpaqlarna qaytmaqla laqdar SSR-nin dvlt rhbrin mracitlr etmy baladlar. Ahska trklrinin tbbs nticsind 1964-c ilin fevral aynda zbkistann Daknd vilaytinin Bukin rayonunda Ahska trklrinin Mvqqti Tkilat Komitsi yaradld. Komity nvr Muur olu Odabaev rhbrlik edirdi. O, qsa zamanda komitnin mqsdini v mramn myynldirmk n mxtlif tdbirlr keirir, ahskallarn z tarixi torpaqlarna qaytmaq namin mumxalq hrkat yaratmaa balayr. Ntic etibar il yaranm hrkat Ahska trklrinin milli mnlik v vtnprvrlik urunun dirliin tkan verir. Bu istiqamtd grln tdbirlr bir mddtdn sonra z bhrsini vermy balayr. Bel ki, vtn qaytmaq urunda genilnn hrkatn tbbs il Moskvaya gndriln ahskallarn nmaynd heytlrinin prinsipial mvgeyi, inandrc [52-53] faktlar, aparlan danqlar, Dvlt Ali Hakimiyyt Orqanlarna gndriln on minlrl ikayt mktublar v teleqramlar yava-yava z nticsini vermy balad. Nhayt, 1957-1958-ci illrd, zbkistan Respublika rhbrlrinin v Moskva il apardqlar smrli danqlar v razlamalar nticsind 1958-ci ilin sentyabr aynda Ahska trklrinin ilk dstsinin Azrbaycana glmsin icaz verildi. Ahska trklrinin Azrbaycana glmsinin bir ne obyektiv v subyektiv sbblri var idi. sas sbblrdn biri Grcstan hkumtinin onlarn vtn qaytmasna icaz vermmsi idi. Digr sbblrdn biri is ahskallarla azrbaycanllar arasnda tarixn nnvi hyat v mit trzinin mvcudluu, dil, din v baqa mumiliyinin olmasyd. Azrbaycanda mskunladrlm Ahska trklrinin respublikann Saatl, Sabirabad rayonlarnda yerldirilmsi ahskallarn Orta Asiya v Qazaxstanda sas tsrrfat sahlrindn birinin pambqlq olmasndan irli glirdi. El bu sbbdn Azrbaycana km ahskallar, sasn pambqlq rayonlarnda mskunladrld. Hmin sbblrdn biri kimi bunu gstrmk lazmdr ki, Azrbaycann yerldiyi corafi razinin iqlimi v tbitinin, Ahskann tbitin, mnzrsin yaxn olduu da nzr alnmdr. Bellikl, 1958-ci ild Saatl v Sabirabad rayonlarnda 50 mindn artq ahskal mskunladrld. Bununla da Azrbaycann etnik xritsind, tarixn yaad azsayl xalqlarn crgsin yeni bir etnosun daxil olmasnn sas qoyuldu. Btn trk xalqlar kimi, ahskallarn da mit v mdniyytind onun hyat trzi n xarakterik olan znmxsus etnoqrafik chtlr mvcuddur. Bununla yana onu da qeyd etmk lazmdr ki, 1958-ci ildn Azr-[53-54]baycanda mskunlam ahskallarn bzi qdim v milli xsusiyytlri aradan xm, vzind mit v mdniyytlrind azrbaycanllara xas olan adt v nnlri mnimsmilr. Lakin etiraf edilmlidir 19
• ki, kemi SSR-nin digr respublikalarnda yaayan ahskallardan frqli olaraq, Azrbaycanda mskunlaan ahskallar z milli-etnik xsusiyytlrini qismn d olsa saxlaya bilmilr. 1981-ci ild Ahska trklrinin Orta Asiya zr Mvqqti Tkilat Komitsi (MTK) yaradld. Tkilat Komitsi 20 nfrdn ibart idi ki, onlardan 12 nfri bro zv seilmidi. Komity Kabarda-Balkar Muxtar Vilaytind yaayan Yusif Srvrov rhbrlik edirdi (157, s.25). Mvqqti Tkilat Komitsinin ahskallarn problemlri il bal apard danqlardan v keirdiyi grlrdn onlarn vtn dnmsi n he bir problemin olmad aydn olmudu. Lakin mslnin real hllin gldikd is yeni-yeni problemlrl qarland. El buna gr d 1957-ci ildn 1967-ci ilin may ayna kimi Sov. KP MK-ya Ahska trklrinin z torpaqlarna qaytmas il bal 3500 mktub daxil olmudur. Bu ikayt mktublarna is Ktlvi dnmk mqsd mvafiq hesab edilmir kimi eyni mzmunda cavablar verilirdi (157, s.26). Grndy kimi, Ahska trklrinin zli torpaqlarna dnmsi haqqnda 1956-ci ild dvlt trfindn verilmi qrardan uzun mddt kemsin baxmayaraq, onun icrasna hl d ml olunmamdr. 1968-ci ilin 8 dekabrnda Yusif Frhadov, Slim Mursadov, lixan Rhmanov, smixan Aslanov v baqalarnn itirak il yeni nmaynd heyti Moskvada SSR Ali Sovetinin sdri N.V. Podqornunun qbulunda oldular. Onlar Grcstan hakimiyyt dairlrinin ahskallara doma yurdlarn ziyart etmk, orada yaayan qohumlar-[54-55]na, soydalarna ba kmy icaz vermdiklri v bu problemin hllind onlara kmk gstrilmmsi haqqnda ikayt etdilr (157, s.26). N. V. Podqorn onlarn xahii il laqdar olaraq Grcstan SSR-nin KP MK-nin I katibi V.. Mjevanadze, Grcstan Ali Soveti Ryast Heytinin sdri Q. S. Dzosenidze, Grcstan Nazirlr sovetinin sdri Q. D. Djavaxiviliy aadak mzmunda mracit nvanlayr. Mracitd deyilirdi: Myyn mqsdlr gr myyn sayda insanlarn Grcstan SSR-d qeydiyyata dmsi v il tmin olunmas lazmdr. Bu mracitd ahskallar haqqnda verilmi vvlki mr v srncamlar kimi nticsiz qald. 1980-c illrin birinci yarsn Ahska trklrinin vtn dnmk urunda apardqlar mbariznin ziflm dvr adlandrmaq olar. nki bu hrkata balq edn nvr Odabaov v Xlil Omarov arasnda ciddi fikir ayrl, qardurma yaranmd. Msl bundadr ki, . Odabaov Ahska trklrinin mumi mnafeyini mdafi edrk onlarn trk mnli olduunu xsusi vurulayr v Ahskaya da trk kimi qaytmalarnda israr edirdi. X. Omarov is bundan frqli olaraq ahskallarn trklmi grclr versiyasna stnlk verirdi. Bu fikir ayrl nticsind 80-ci illrin birinci yarsnda Ahska trklrinin vtn dnmk urunda hrkat myyn qdr ziflmi oldu. 1956-c ild Ahska trklri brat aldqdan sonra onlardan 5-6 ail Grcstan SSR-nin qoyduu btn tlb v rtlrl razlasalar da, Grcstana qaytmaq arzusunda olsalar da, Grcstan hkumti buna da razlq vermir, onlar qbul etmir. 1958-ci ild grc soyadn qbul etmi ahskal Ltifah Baratavili z ailsi il birlikd Azrbaycanda mvqqti mskunlar. Bir mddt kedikdn sonra vtn dnmk hissi milli mnsubiyyt his-[55-56]sini stlyir, bir ne ail, o cmldn, L. Baratavili ailsi il zli torpaqlarna krlr. Onlar Grcstan hkumtinin mnafeyini mdafi edir, bunu guya ahskallarn doma yurdlarna qaytmaq urunda vacib rt olduunu hesab edirlr. Lakin ahskallar zlrinin milli-etnik mnsubiyytlrin, z adt-nnlrinin qorunub saxlanmasna sadiq qaldlar. L. Baratavilinin ahskallarn trklmi grclr olmas frziyysini qbul etmyrk, hali ona etimadszlq gstrmi oldu. Lakin L. Baratavili ahskallarn tarixi vtn qaytmaq urunda Mbariz Komitsi yaradr v komity z rhbrlik edir. 1958-ci ild L. Baratavili Azrbaycan hkumtin mracit edir. O, ahskallarn Grcstana qaytmas n Azrbaycan hkumtindn kmk istyir. Mracit Azrbaycan hkumti msbt cavab verir. Eyni zamanda, hmin rfd SSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri K. Voroilovun v katibi M. Qeorqadzenin imzas il 1957-ci il 31 oktyabr tarixli mri imzalanr. Hmin mrd aadaklar gstrilmidir: 1. 1944-c ild Grcstann Ahska, Ahlklk, Adgn, Aspinza (spinc), Boqdanovka (Hocaby) rayonlarndan krlm milliytc Azrbaycan vtndalarnn zrindn btn mhdudiyytlr gtrlsn. 2. Nzr almaq lazmdr ki, onlarn Grcstan SSR-dn krldy yerlrind indi ermnilr v grc milltindn olanlar yaayrlar. Onlar, ola bilr ki, tsrrfatn inkiaf n respublika razisin mvafiq olaraq baqa rayonlarda da yerldirilsin. Mvafiq yerldirm tlimatna uyun olaraq daimi yaay yerin krlnlr z arzularna sasn Azrbaycan da zlrin daimi yaay yeri kimi se bilrlr. SSR MA (157, s.93). [56-57] 1958-ci ild zbkistandan Azrbaycana km Ahska trklrinin bir hisssi Saatl rayonunun Varxan kndind mskunladrld. Kndd Ahska trklri n kolxoz tkil edildi. 1958-ci ild Azrbaycana gln Ahska trk Glbay Murtazov kolxoz sdri seildi. Bakda Ali thsilini aldqdan sonra knd qaydan G. Murtazov btn bacarq v imkanlarn kndin v kolxozun inkiafna srf etmidir. 1980-ci illrin ikinci yarsnda Sov. KP MK trfindn elan edilmi, 1991-ci ilin avqust, sentyabr aylarnadk davam etmi rejimin kommunist ideologiyas v mzmunu sovet iqtisadiyatn, siyastini, ideoloqiya v mdniyytini bri ideallara v dyrlr sni srtd uyunladrmaq chdindn ibart idi. Bu prinsiplrin lkd hyata keirilmmsi bir trfdn Sov. KP-nin iflas, digr trfdn SSR-nin dadlmas n zmin yaratd. Yenidnqurma siyasti, eyni zamanda milli siyast sahsind ba vern qarsalnmaz 20
• mnaqilr lknin ayr-ayr blglrini brd. Dvlt v elc d hakim Sov. KP-nin rhbrlri lkni brm bu mnaqilrin qarsn ala bilmdi v ya almaq istmdi. Ahska trklrinin daltin brpas urunda apardqlar mbarizlr nticsind bir sra yksk sviyyli qrarlar xarlmdr. Msln, hl 1957-ci ilin fevralnda RSFSR Ali Sovetinin altnc sessiyasnda srgn olunmu Ahska trklrinin doma yurdlarna qaytarlmas haqqnda qrar xarlmdr (59, s.49). Hmin qrardan drhal sonra digr trkdilli xalqlar z daimi yaay yerlrin qaytarlmdr. Lakin ox tssf ki, bu qrarn da Ahska trklrinin z vtnlrin qaytmasna gc atmad (147, s.61). Ahskallar yen d he bir ciddi hquqi sbb gtirilmdn z tarixi vtnlrin qaytmaq haqqn ld [57-58] ed bilmdi. Halbuki, vaxtil onlara qar haqszlq v daltsizliy yol verilmi, ahskallarn daltli v hquqi tlblrin mhl qoyulmamdr (137, s.10). Ltaft Tazadnin Yaddan uzun yolu adl mqalsind ahskallarn mskunlamasnn ziddiyytli mqamlar obyektiv ks olunmudur. Beylqan rayonunun Dnyamallar kndi il Yoloba kndlrinin arasndak bo shraya bizi boaltdlar. Beylqan Rayon Partiya Komitsinin birinci katibi Mrd zimovun kmkliyi v yerli camaatn qays il tez bir zamanda burada byk bir qsb saldq v hammz evl, il tmin olunduq. O gnlrd kndd mskunlaan Ahska trk qadnlarndan Xdic xanm, Glyaz xanm, min xanm da bunlar yax xatrlayrlar. Onlar Azrbaycan xalqnn milli mentalitetin, soykkn ballna, qonaqprvrliyin xsusi qiymt verirlr. Kndin sakinlrindn Ahska trk xanm Sbin Dvriovann dediklrindn: Drd azyal uam var idi. yirmi be nfr bir otada mskunlamdq, qonu kndin camaat biz hr cr yardm edirdilr. Min xanmin dediklrindn: Allah raz olsun, biz ana-bac oldular, kiili-qadnl, uaql-bykl hams gldiyimiz gndn biz arxa durdular. llrindn glni edirdilr ki, zmz qrib saymayaq. Mal-qaralar olmadndan, krp-sdmr ua olan aillr sd, aart mhsullar n kndlilr mracit edib, he vaxt da bo qaytmrdlar. Kndin adamlar biz sd-qatq satmrdlar, tmnnasz verirdilr. Kndin sakinlri il shbtlrdn aydn olur ki, onlar zlrini burada ox rahat hiss edirlr. Amma doma yurda qaytmaq arzusu onlar he vaxt trk etmir, hr zaman qdim Ahskaya dnmk midi il yaayr, bu i urunda daim mbariz aparacaqlarn deyirlr. Kolxoz sdri Hmbt Mehdiyevin dediyi bu szlr azrbaycanl-[58-59]larla ahskallarn eyni kkdn olmasn gstrirdi. Baqa yerlrd mesxeti sz bizi bezdirmidi. Bu szdn xoumuz glmzdi. ndi is ox krlr olsun, o sz eitmirik, trkn bir ad var: – Trk. Yarm srdn ox mddtd dflrl yerindn-yurdundan didrgin salnm, XX srin sonunda is orta srlr vandalizmil zlmi bir xalqn Niy?, N n? suallarna cavab tapmaqda aiz qalan rayon rhbrliyi ahskallarn qsa zamanda n adi ehtiyaclarnn dnilmsi n gec-gndz alrdlar. O vaxt didrgin dm ahskallarla shbt zaman z hisslrini gizld bilmyn jurnalist Svetlana Ncfova yazrd: Ba vermi facilr, tqib-lr baxmayaraq, xalqn z dilini, adt-nnsini, milli ruhunu saxlaya bilmk bacarn, srlrin kemkeindn keirib gtirdiklri Dizqrma rqsind v baqa musiqi nmrlrind ifadsini tapm qdrtli bir hyat eqinin llndiyinin ahidi olursan (101, s.12). nam da bir etibardr balql yazda Azrbaycan Kommunist Partiyas Saatl rayon Partiya Komitsinin katibi Esmira Qasmovann dediklrindn: Ermnistandan qovulmu bac v qardalarmz, Frqandki ev-eiklrindn didrgin drk respublikamza pnah gtirn Ahska trklrinin vziyyti il laqdar grln v grcyimiz ilr razlqla qarlanr. tin snaqlarla zldik, mtinldik. Lakin snmadq, yilmdik. ksin, daha da qayke, daha qonaqprvr olduq. Kolxozlarmzda yerldirilmi ahskallarn vziyyti tkc rayonumuzun mkilrini deyil, hamn maraqlandrr. Tez-tez paytaxtdan man karvanlar il rzaq, geyim, mit yalarnn gndrilmsi bizi sevindirir. [59-60] Ahska trklrinin Azrbaycanda mskunlamas xsusi dvlt yardm il tkil edils d, ictimai diqqtdn d knarda qalmrd. Frqan facisindn sonra Saatl rayonunun Adgn kolxozunda mskunlam Ahska trklrinin vziyyti, onlarn zhmtsevrliyi haqqnda o vaxt respublikann ksr ktlvi informasiya vasitlrind geni mlumat verilirdi. Qsa mddt rzind geclrini gndzlrin qataraq zlrin ev-eik qurmu insanlarn vtn, torpaa balln, milli adt-nny sadiqliyini ox asanlqla grmk olurdu. Bel ar faci il zlmi, ne-ne yaxnlarn, qohumlarn itirmi bu insanlar hyatn btn sahlrin diqqtl yanarlar. z milli ruhunu saxlaya bilmk bacar, srlrin kemkeindn keirib gtirdiklri milli mdniyyt nmunlrin isti mnasibt bu xalqn maddi-mnvi dyrlri uca tutmasndan xbr verir. Ahska trklrinin az qismini birldirn daha iki tkilat vardr. Onlar Grc mslman adn qbul etmy, ancaq Ahska blgsind deyil, Grcstann istniln razisin qaytmaa raz olanlar birldirn XSNA v Grc Repatriantlar ttifaq adl tkilatlardr. Hr iki tkilatn qrargah Tbilisid yerlir. Digr bir tkilat is midsizliy qaplaraq nicat yolunu Trkiyy kmkd grn ahskallar birldirn mid tkilatdr. Bu tkilat daha ox Krasnodarda v Qrzstanda faliyyt gstrir. Grndy kimi, son illrd ahskallarn vtn dnmk hrkatnda myyn paralanma meyllri zn gstrs d bu etnosun ox byk ksriyyti hm d beynlxalq tkilatlarn, dnyann btn insan hquqlarn mdafi tkilatlarnn [60-61] kmyi il vtn qaytmaq urunda fal mbariz aparmaqdadr. Qeyd edk ki, indi artq Grcstanda da Ahska trklrinin taleyin vvlki laqeydlikl yanaman daha mmkn olmayacan artq yax baa drlr. Ax mstgil, demokratik Grcstan z kemi 21
• vtndalarnn bana gtiriln blalarn tqsirini n qdr z zrindn atmaa alsa da, onun myyn hadislrin bilavasit itiraks olmasn tamamil rt-basdr etmk mmkn deyil. Aydndr ki, o zamank respublika rhbrliyinin razl olmasayd, bel qeyri-qanuni hadis ba vermz, ahskallara qar vhiliklr trdilmzdi. kinci trfdn, Grcstan hkumti Avropa uras qarsnda 2010-cu ildk Ahska trklri probleminin hll edilmsi, daha konkret deyilrs, onlarn doma torpaqlarna qaytmalarn tmin etmk bard z zrin hdlik gtrmdr. Rsmi sndlrin birind SSR Plan Komitsinin Azrbaycan Respublikasna knll km Ahska trklrinin maddi-tsrrfat vziyytini yaxladrmaq mqsdil ayrd vsaitdn shbt gedir. Bu mqsdl Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti xahi etmidi ki, respublikadak tikinti tkilatlar onlarn ba idarlr tabe olmasndan asl olmayaraq, Ahska trklrinin raitini yaxladrmaq iin clb edilsin. Dvlt Plan Komitsi bu xahii dstklmi v SSR hkumtinin respublikada Ahska trklrinin yaamas n zruri olan raiti yaratmaq tdbirlri haqqnda qrar qbul etmsini mqsduyun saymdr. Frqan hadislrindn sonra mskunlama problemi Ahska trklrinin rhbrliyindn bir sra tkilati [61-62] ilri operativ srtd grmyi tlb edirdi. Onlar sasn Azrbaycanda mskunlamaa daha ox alrdlar. Sovet postmkannda yaayan trklrin Mvqqti Tkilat Komitsi o dvrd Y. Srvrovun, S. Sidovun, P. Rsulovun, A. liyevin, T. Sidovun imzas il Azrbaycan rhbrliyin gndrilmi mracitind ahskallara Azrbaycana kmy icaz verilmsini xahi etmidi. Xahinamd deyilirdi ki, ahskallarn yerldiyi Rusiya Federasiyasnn orta zonasnn llrind sosial-mit raiti yax deyildir. O da vurulanrd ki, hazrda hali, demk olar, SSR-nin btn blglrind mskunlamdr. Bu da ahskallarn bir-birin mnvi-maddi yardm gstrmlrini tinldirir. stlik d yaay yerlrind digr xalqlarla milli, dil, din frqlri onsuz da tin olan sosial vziyyti bir qdr d mrkkbldirir. Bel rait slind hquqsuzluq v siyasi mdafisizlik vqat yaradrd. Mxtlif sbblr zndn halinin xb gl bilmyn hisssinin fiziki mhv olmaq thlksizliyinin qorunmas n tminatn olmamas, n qsa mddtd uaqlarn v yallarn uyunlamasnn qeyri-mmknly ahskallar daha ox narahat edir. Buna gr d onlar Azrbaycan xalq il dil, din, adt-nn mumiliyini, habel lverili raiti nzr alaraq Azrbaycana kmy icaz istmilr. Hmin dvrd mumi vziyytd qeyri-myynlik hkm srrd. Msl burasndadr ki, zbkistandan, Qazaxstandan v Qrzstandan Ahska trklrinin axn ara vermirdi. Yeni raitd, Azrbaycanda milli zmind mnaqinin ba qaldrd mrkkb raitd mcburi kknlrin problemlrini arzu ediln sviyyd hll etmkd byk tinliklr meydana xrd. Ermnistan tcavz nticsind Azrbaycann razilrinin iyirmi fai-[62-63]zinin itirilmsi bu lknin etnosiyasi v sosial-mdni vziyytinin arlamasna sbb olmudu. Kemi ttifaqda yenidnqurma raitind qaqnlq v kknlk problemlrinin meydana xmas, hr eydn vvl Sovet dvltinin qeyri-dzgn, obyektiv reallqlara syknmyn milli siyastinin nticsi idi. Rsmi sndlrdn aydn olur ki, shv milli siyastin nticlrini aradan qaldrmaq son drc tin olur. Dinc quruculuq ilrin, xalqlarn mdni inkiafna srf olunmal vsait krlnlrin tknmk bilmyn mxtlif xarakterli problemlrinin hllin srf olunur. Msln, krln yerlrd mk qabiliyytli Ahska trklrinin xeyli hisssinin il tmin olunmamas ninki onlarn dolann tinldirir, hminin normal mdni inkiafa mane olurdu. Bel vziyytd xalq znn adt-nnlrini d inkiaf etdirmy imkan tapmr. Vtn dnmk tlbat z sosial-mdni mhitin qaytmaq zrurti il sx baldr. Tqdirlayiqdir ki, Ahska trklri hmi Grcstandak tarixi yerlrd yaamaq midini itirmmilr. SSR Nazirlr Sovetinin, mk v Sosial Msllr zr Dvlt Komitsinin materiallarnda da gstrilirdi ki, Ahska trklrind tarixi torpaqlara qaytmaq inam qalmaqdadr. Sndlrd hminin qeyd olunurdu ki, Frqan hadislrindn sonra ahskallarn zbkistan razisindn kmsi davam edir. Tbii ki, ahskallarn oradan kmsini mrkzin rsmi dairlri guya ahskallarla zbklr arasnda mnaqi il saslandrmaa alrdlar. bhsiz ki, milli siyastin vvlcdn dzgn hyata keirilmmsi raitind mit sviyysind toqqumalarn ba vermsi mmkndr. Lakin indi d elmi dvriyyd olan materiallarda v rhlrd etiraf olunur [63-64] ki, hmin mnaqinin yaranmas SSR-nin dalmasnn qarsnn alnmasnn trkib hisssi olmudur. Sovet hakimiyyti illrind Ahska trklrinin mruz qald zlmn tarixi-siyasi kklrinin n mumi chtlri bard real tssvvr yaratmaq n boleviklrin milli siyastin qsaca da olsa nzr salmaq vacibdir. Bu msly toxunmaq bir d ona gr zruridir ki, hazrda Rusiya Federasiyasnn istr daxili, istrs d xarici siyastind kemi Sovetlr ttifaqnn Milli siyastin xas olan bir sra neqativ elementlr qalmaqdadr. Dorudur, Rusiya Konstitusiyas kaz zrind beynlxalq hquq normalarna uyunladrlmdr, lakin real praktikada milli azlqlara qar he d axradk smimi siyast yeridilmir. Mlum olduu kimi, boleviklr milli zntyin, yaxud milltlrin z mqddratn tyin etmsi hququ trafnda diskusiya apararkn bel bir mdda zrind dayanrdlar ki, partiya n milli muxtariyyt v vahid dvltd milltlr n mdni muxtariyyt eyni qbildn olan msllrdir. Msln, milli 22
• mslnin mstsna bilicisi . Stalin aqca yazrd ki, tkilatda milli federalizm fhllrd milli tcridilik ruhunu trbiy edir (131, s.365). Boleviklr min idilr ki, gr partiya milli lamt gr blns, zifly bilr. Onlar bu prinsipi dvlt d aid edirdilr. Hl ermni sosial-demokrat qrupu Rusiya n Federativ Respublika v Qafqaz xalqlar n is mdni hyat mslsind muxtariyyt modelini tklif ednd Lenin bu qrupu kskin tnqid edrk demidi ki, proletariatn milli muxtariyyt ehtiyac yoxdur (90, s.112). O, fikrini aqlayaraq bildirmidi ki, proletariat iki ey istyir: bir trfdn, siyasi v vtnda azadl v tam hquq brabrliyi, digr trfdn hr bir millt [64-65] n z mqddratn tyin etmk hququ (90, s.102). Leninin bu mddas, slind hminin ayrlmaq hququnu nzrd tuturdu. lk baxda burada el bir qrib ey yoxdur. Milltin ayrlmaq hququ varsa, gr o, bu hquqdan istifad etmk istmirs, onda onun bir millt kimi he bir hququ qalmr. Baxmayaraq ki, bel halda milltin hr bir nmayndsi tbii ki, digr vtndalarla yana dil, thsil v mdniyyt mslsind eyni hquqlar istifad ed bilr. Bellikl, 1903-c ild Lenin boleviklrin milli siyastini bel myynldirmidi. Lakin on ildn sonra milli msl kskinldikd o, milli msl zr yegan mtxssis .Stalin taprmd ki, bu konsepsiyan datsn. Qeyd edk ki, yuxardak tlim Avstriya modeli idi v . Stalin mhz bu modeli datmaq taprlmd. 1913-c ild . Stalinin milli msl v sosial-demokratiya sri apdan xr. Onun ilk stirlrindn aydn olur ki, sr Leninin gcl tsiri altnda yazlmdr. Tsadfi deyildir ki, bu sr partiyann milli msl sahsindki faliyytind nmunvi yer tutmudur. Mllif tssf edir ki, son illr gcl milltilik dalas balayb. Ona gr d, sosial-demokratlarn milltiliyin qar snaqlardan xm beynlmillilik, birlik v mbariznin blnmzliyi silah il x etmk lazmdr. Fhllrin beynlmill birliyi ideyas o dvrd n qdr cazibli sslns d, nticsi o qdr d yax olmad. Msl burasndadr ki, milltlrin z mqddaratn hll etmk hququ (demli, hm d ayrlmaq hququ) slind aq, hll edilmmi qalrd. Lenin hmi bel bir mvgeyind israr edirdi ki, milltlrin z mqddratn tyin etmk arasnda frq vardr. O deyirdi ki, boanma hququnu mdafi etmk hm d boanman xsusi hallarda dstklmk demkdir (91, s.249-250). [65-66] Bu o demkdir ki, ayrlmaq hququ tannan trf hl qrar qbul ed bilmlidir: ayrlmaq, yoxsa yox. Bu dominant ideya, baqa szl, hl mexanizmi o dvrd ilnmmi ayrlma chdi, elc d ayrlmaq hququnun fhllrin beynlmill birliyi ideyas il vz olunmas v nhayt, 1920-ci ild aq-akar birlmk hququna hmilik stnlk verilmsi glck milli konfliktlrin zln qoymu oldu. urlara bel bir ideologiya yeridilirdi ki, hanssa sosialist millt sosialist birliyindn ayrlmaq istrmi? SSR-nin yaranmas, yni respublikalarn beynlmillilik bayra altnda birldirilmsi prosesi milli siyastd he bir pozitiv irlilyiin olmadn gstrdi. stlik d Lenin-hans kommunisti trptsn byk rus ovinistini grrsn etiraf bir daha z xd (90, s.183). Bu baxmdan, milli mslnin banilrindn biri olan Rakovskinin 1923-c ild partiyann XII qurultaynda syldiyi xsusil maraqldr. Biz artq el lkyik ki, bir yoldan dediyi kimi, maddi v iqtisadi mdniyyt milli mdniyyt qar qoyulmudur. Milli mdniyyt barrikadann o taynda qalm, gerid qalm lklr, kapitalist lklri

Azrbaycanın ailsi kitabı

Ничеготак. Стандартная фентезятина а-ля “моя твоя непонимай”. Развитие неспешное, явно нацеленное на 3-4 тома.

Рейтинг: 0 ( 0 за, 0 против).

Анти,с*ка, бояръ,с*ка, но таки, аниме, с*ка. Вот такая,с*ка, понимаешь, с*ка, загагулина.

Рейтинг: 0 ( 0 за, 0 против).

Поток сознания. 0.37 Рыбаченко

Рейтинг: 0 ( 0 за, 0 против).

Дубовый, корявый язык. Такое впечатление, как будто индус, учившийся в Монголии писал. И все стадашки выглядят столь нелепо, что хочется уже добить, чтобы прекратить мучения. Зачем это выложено ТУТ, я не понимаю. хотя, Рыбаченко кто-то же тут выкладывает. значит есть почитатели. Фтопку.

Рейтинг: 0 ( 0 за, 0 против).

Книга не хуже первой части.

Рейтинг: +1 ( 1 за, 0 против).

Это лучшее произведение из мной прочитанных на тему попадание в своё прошлое

Рейтинг: +2 ( 2 за, 0 против).

может скоро и 5 книгу переведут

Рейтинг: 0 ( 0 за, 0 против).