Azərbaycan dili tarixi

Prezident Heydər Əliyevin çıxışından: “Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var… Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm” [20]

Kateqoriya : Azərbaycan tarixi (Azərbaycan dili)

“Azərbaycan tarixi (Azərbaycan dili)” kateqoriyasındakı səhifələr

Bu kateqoriyada 34 səhifə var və onlardan 34 səhifə aşağıda göstərilir.

A

• Aleksandropol qəzası
• Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

B

• Bakı quberniyası
• Bakı xanlığı

C

• Cavanşir qəzası
• Cəbrayıl qəzası

D

E

• Ermənistan Demokratik Respublikası
• Eçmiədzin qəzası

G

N

• Naxçıvan qəzası
• Naxçıvan xanlığı
• Nuxa qəzası

Q

• Qarabağ xanlığı
• Qaradağ xanlığı

S

• Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı
• Sürməli qəzası
• Səfəvilər imperiyası

Y

• Yelizavetpol quberniyası
• Yeni Bəyazid qəzası

Z

• Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası
• Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası
• Zəngəzur qəzası

İ

• İrəvan quberniyası
• İrəvan qəzası
• İrəvan xanlığı

Ş

• Şirvan
• Şirvanşahlar dövləti
• Şuşa qəzası
• Şəki xanlığı
• Şərur-Dərələyəz qəzası

Ə

• Əfşarlar imperiyası
• Ərəş qəzası

• Azərbaycan tarixi
• Azərbaycan (Azərbaycan dili)

Naviqasiya menyusu

• Bu səhifə sonuncu dəfə 3 iyun 2014 05:02 tarixində redaktə edilib.
• Mətn Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün istifadə şərtlərinə baxın.

• Gizlilik siyasəti
• Wiktionary haqqında
• Məsuliyyətdən imtina
• Mobil görüntü
• Tərtibatçılar
• Statistikalar
• Kuki məlumatı

Azərbaycan dili

Azərbaycan dili [1] [2] [3] — Azərbaycan Respublikasının və Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının [4] rəsmi dövlət dilidir. Altay dilləri ailəsinin türk dilləri şöbəsinin Oğuz sinfinin Qərb qrupuna daxildir.

Cənubi Qafqazda Azərbaycan dilində danışan bölgələrin xəritəsi

Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilin cüzi fərqlənən 4 dialekti vardır:

1. Şərq dialekti — Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektləri
2. Qərb dialekti — Qarabağ və Qarabağətrafı rayonların dialektləri
3. Şimal dialekti — Şəki və Zaqatala-Qax dialektləri
4. Cənub dialekti — Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri [5]

Azərbaycan dili geneoloji bölgüyə əsasən türk dillərinə mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.

Mündəricat

• 1 Ümumi məlumat
  • 1.1 Əski dövr
  • 1.2 Yeni dövr
  • 2.1 Azərbaycan dilinin yaranması
  • 2.2 Azərbaycan dilinin iki dövrü haqqında
  • 2.3 Azərbaycan türkcəsinin rəsmi adı
  • 3.1 Danışıq dili
  • 5.1 Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

  Ümumi məlumat

  Azərbaycan Respublikasının dövlət dili, onun əhalisinin əsas ünsiyyət vasitəsidir:

  Azərbaycan dili eləcə də İran İslam Respublikasında yaşayan 30 milyon azərbaycanlının ana dilidir. Bu dildən vaxtilə İraqa köçmüş 200 minə yaxın insan da ana dili kimi istifadə edir. Onlar özlərini kərkük və ya türkman adlandırır və əksəriyyəti Kərkük vilayətində yaşayır.

  ABŞ-da, xüsusən Qərbi Avropa ölkələrində (daha çox Almaniya, Danimarka, Hollandiya, Norveç, Fransa) xeyli azərbaycanlı yaşayır. Çoxu İrandan işləmək üçün gedənlərdir. Türkiyədə də azərbaycanlılar çoxdur. Onlar 1920 ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan və İkinci dünya müharibəsindən sonra gedənlər və onların nəsilləridir. 20-ci əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Rusiyaya gedən və indi orada qalıb yaşayan azərbaycanlılar daha çoxdur. Beləliklə, dünyada hazırda Azərbaycan dilində danışan 50 mln.-dan çox adam yaşayır.

  Azərbaycan dili Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dili qrupunun oğuz yarımqrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə türk dilləri arealının cənub-qərb qolunu təşkil edir. [6] dillərin yaranması ağacın qol-budağa ayrılmasına bənzəyir. Məsələn, qədim ulu türk dili bu dillərə ayrılır: oğuz dili, qıpçaq dili, qarluq dili və s. Sonra isə bu dillər də öz növbəsində ayrı-ayrı dillərə ayrılır.

  Oğuz dilindən türkmən dili, qaqauz dili, Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi yaranır. Qıpçaq dilindən qazax qırğız, tatar, başqırd, qumuq və s. dillər yaranır. Qarluq dilindən özbək, uyğur, salur və s. dillər yaranır.

  Dil şaxələrinə dil qrupları da deyilir. Azərbaycan dili, Türkiyə türkcəsi, türkmən dili, qaqauz dili oğuz qrupunu təşkil edir. Ayrılma zamanı eyni budaqdan olan dillərin lüğət tərkibi, fonetik və qrammatik quruluşları bir-birinə yaxın olur. Bunun üçün də eyni dil qrupuna mənsub insanlar bir-birilərini daha yaxşı anlayır.

  Bugünkü Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, lügət fondu və qrammatik quruluşu artıq birinci minillikdə təşəkkül tapmışdı. Bu isə Azərbaycan xalqının varlığından, mövcud olmasından xəbər verir.

  Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ) dillər qrupuna daxildir. İnsirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə edilir. [6] bölgüdə sözlərin morfoloji quruluşu əsas götürülür.

  Buna görə də dünya dilləri bir neçə qrupa bölünür. Bəzi dillər vardır ki, onlarda, ümumiyyətlə, şəkilçi olmur, sözün kökü dəyişmir. Belə dillərə kök dillər (amorf dillər) deyilir. Vyetnam və Çin dilləri amorf dillər qrupuna aiddir. Bəzi dillər də vardır ki, onlarda sözün kökü həm içəridən dəyişir, həm də şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində, yəni əvvəlində,axırında işlənir. Sözün müxtəlif yerlərində işlənməsinə görə şəkilçinin bir neçə növü metdana çıxır: prefiks (ön şəkilçi), infiks (ortada gələn şəkilçi), suffiks (son şəkilçi). Şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində yerlərində gəldiyi üçün söz dəyişir, fleksiyaya uğrayır. Ərəb dilindəki sözlərin çoxu fleksiyaya uğrayır. Məsələn, nəzər – nazir- mənzərə; nəsr -nasir – mənsur; hökm- hakim-məhkəmə-məhkum- mühakimə və s. Bu sözlər fleksiyaya uğramışdır, yəni daxildən dəyişilmişdir. Belə dillərə flektiv dillər deyilir.

  Bütün türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində sözün kökü həmişə dəyişməz olaraq qalır. Sözün kökü həmişə müstəqil mənalı olur. Dilmizdəki şəkilçilər – istər sözdüzəldici olsun, istər sözdəyişdirici söz kökündən sonra gəlir. Belə dillər isə iltisaqi (aqlütinativ) dillər adlanır. “Aqlütinasiya” yapışma deməkdir, buradan da göründüyü kimi, yəni şəkilçi sözə yapışır.

  Təbiidir ki, iltisaqilik prinsipinə uyğun gələn, onun tələblərini yerinə yetirən türk mənşəli sözlərdir. Dilimizdə alınma sözlərin də çoxluq təşkil etməsi danılmazdır. Sözlər dilimizə ya ərəb və fars dillərindən, ya da rus və avropa dillərindən keçmişdir. Həmin sözlər alınma olduqları üçün bəzən iltisaqilik prinsipindən kənara çıxır. Məsələn, sözün əvvəlinə şəkilçi artırılır: ərəb- fars mənşəli sözlər – naməlum, laməkan, baməzə; Rus -Avropa mənşəli sözlər – anormal.

  Bəzi sözlər vardır ki, şəkilçini ayırdıqda kök məna vermir. Məsələn, Rus-Avropa mənşəli sözlərdə-bioloji, frazeologiya sözlərində – loji, logiya şəkilçidir, bunları kökdən ayırdıqda kök məna vermir. Ərəb -fars mənşəli sözlərdə mənəvi, lüğəvi sözlərində – vi şəkilçidir, ancaq mənə və lüğə sözləri dilmizdə yoxdur.

  Lakin öz dilimizə məxsus olan nadinc və nakişi sözlərindəki – na ön şəkilçisi türk mənşəli olan dinc və kişi sözlərindəki- na ön şəkilçisi türk mənşəli olan dinc və kişi sözlərinə artırılmışdır.

  Və yaxud da dilimizdə olan alçaq, alçal sözlərində –q-l, kiçik, kiçil sözlərindəki -k,-l şəkilçidir. Lakin bunları kökdən ayırsaq, kök məna verməyəcək, müstəqil kök olmayacaq. Ona görə də belə sözlər sadə sözlər hesab olunur, bunlarda hələ morfoloji sabitlik yaranmayıb.

  Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim dillərdən biridir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çoxdur. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə 13 əsrdən başlayır.

  Azərbaycan ədəbi dilinin 800 ilə yaxın inkişaf tarixi iki böyük dövrə — əski və yeni dövrlərə bölünür. Əski dövr 13–17 əsrləri, yeni dövr isə 17-ci əsrdən sonrakı mərhələni əhatə edir.

  Əski dövr

  Azərbaycan ədəbi dilinin işlənildiyi areal öz miqyası ilə fərqlənir.Cəlairlər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün Ön Asiyada ədəbi dil rolunu oynamışdır. Həmin dövrün ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən öz ekstralinqvistik (dilxarici) və linqvistik (dildaxili) xüsusiyyətləri ilə də seçilir.

  Əski dövr Azərbaycan dilinin leksik tərkibi ərəb və fars sözlərinin çoxluğu ilə fərqlənir. O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı janr olan poeziya ədəbi dilə külli miqdarda alınma sözlərin gəlməsinə səbəb olmuşdu. İkinci dövrdə isə realist şeir məktəbinin, realizm ədəbi metodunun yaranması və formalaşması alınma sözləri ədəbi dildən sıxışdırıb çıxardı.

  Digər tərəfdən, əski Azərbaycan ədəbi dilinin Osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliyini tamamilə itirmişdi. Bu, türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma (diferensiasiya) hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi.

  Dövrlər arasındakı fərqlər fonetik səviyyədə də güclüdür. Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili eyni zamanda fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyələnir. Birinci dövrə xas olan o//a sait, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və h) qələbəsi ilə nəticələnir.

  Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. İsmin birinci dövrə məxsus təsirlik hal şəkilçilərinin -yi,-yı, -yu,-yü//-ni,-nı,-nu,-nü müvaziliyi ikinci dövrdə artıq aradan çıxır. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq//-əcək şəkilçisinə verir.

  Əski dövr Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelinə uyğun olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq [eşq təriqinin (yolunun) tərki], daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

  Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə, əsasən, budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görmək olar.

  Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Əski dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir: 1) ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (13–14 əsrlər); 2) klassik şeir dili mərhələsi (15–17 əsrlər).

  Yeni dövr

  Azərbaycan dilinin bu dövrü üç mərhələni əhatə edir: 1) ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (18-ci əsr); 2) milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (19–20 əsrin 1-ci rübü); 3) müasir mərhələ (20-ci əsrin 1-ci rübündən sonra).

  Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxmışdır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılmağa, qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başlamış, bəzi rəsmi sənədlər tərtib edilmiş, elmi araşdırmalar aparılmışdır. O dövrdə Azərbaycana gələn əcnəbilər, o cümlədən ruslar və almanlar da ona maraq göstərmiş, bəziləri bu dili öyrənməyə çalışmışlar (rus şairləri M.Y. Lermontov, A.A.Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası F.Bodenştedt). Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid sərf-nəhv (qrammatika) kitabları və lüğətlər olsa da, elmi əsərlər və dərsliklər 19 əsrdən etibarən yazılmağa başlamışdır. Mirzə Kazım bəyin rusca yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1839) əsəri məşhurdur. M.Vəzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nərimanovun, M.D.Məmmədovun, S.M.Qənizadənin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. L.Budaqovun ikicildlik lüğəti də (“Sravnitelğnıy slovarğ tureüko-tatarskix əzıkov”, 1869–1871) var. M.Əfşarın Azərbaycan dilinə aid “Fənni-sərfi-türki” (“Türk dilinin qrammatikası”, 1869) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.

  20-ci əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında üç meyil özünü göstərir:

  Ədəbi dili xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu, özünün bariz əksini “Molla Nəsrəddin” jurnalının yazılarında, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev kimi yazıçıların əsərlərində tapmışdır; Daha çox Osmanlı (türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu, “Füyuzat” və “Həyat” kimi bir çox jurnal və qəzetlərin, Ə.Hüseynzadə kimi maarifpərvər yazıçıların dilində özünü göstərir. Bu dil o vaxtkı türk ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi; Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bu dili A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Hüseyn, A.Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu vəziyyət əsrin əvvəllərindən 30-cu illərədək davam etdi. Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində mühüm hadisələrdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu alması oldu.

  Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–20) hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Cümhuriyyət hökuməti o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. Hökumət qeyri millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının dövlət dilini öyrənmələri üçün tədbirlər görür, bu məqsədlə kurslar təşkil edirdi.

  Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra da dil siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şimali Azərbaycanın 1991 ilə kimi SSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilinin orta məktəblərdə tədrisinin əsryarımlıq, universitet və institutlarda tədrisinin isə 88 illik tarixi var.

  Azərbaycan dili, onun tarixi, dialektləri geniş surətdə tədqiq edilmiş, bu sahədə Azərbaycan dilində yüzlərlə əsər çap edilmişdir. Qədim yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsindən tutmuş bu günədək mövcud olan bədii və elmi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi ilə yaaşı, riyaziyyat, fizika, kimya, təbabət və s.-yə aid dərsliklər də başqa dillərdən Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Hazırda Azərbaycan dilində orijinal dərsliklərin nəşri başa çatmışdır.

  Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (1978) təsbit olunmuşdur.

  Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş (1995) yeni Konstitusiyasında dövlət dilinin məhz Azərbaycan dili kimi yer alması Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

  Müasir Azərbaycan dilinin özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu vardır. Əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (i saiti ilə başlayan işıq, ildırım kimi bir neçə söz istisnadır); eyni zamanda dilortası samitlərin (g, k) arxa sıra, dilarxası samitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkün deyil (alınma sözlər istisnadır). Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir. Uzun saitlərə və samitinə aid ayrıca hərflər yoxdur. Azərbaycan dilində 9 qısa (i, ü, e, ö, ə, a, o, u, ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) sait vardır. Uzun saitlər çox az hallarda, yalnız alınma sözlərdə işlənir. Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişir: . Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

  Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir. İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir. Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 zamanı (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir. Fellər subyekt, obyekt və hərəkətə münasibətinə görə 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlımüştərək, icbar) işlənir.

  Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonunda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

  Sözdüzəltmədə, əsasən, morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, günəmuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir. Müasir Azərbaycan əlifbası latın qrafikasına əsaslanır.

  İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii və elmi üslub. Ədəbi dilin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında aydın müşahidə edilir.

  Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir: 1) şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı dialektləri və Lənkəran, Muğan şivələri); 2) qərb qrupu (Gəncə, Qazax, Qarabağ dialektləri və ayrım şivəsi); 3) şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi); 4) cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad dialektləri).

  Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların dilləri İran dilləri və iber-Qafqaz dilləri qruplarına daxil olan dillərdəndir. Onlardan biri İran dillərinin şimalqərb yarımqrupuna daxil olan talış dili, digəri isə həmin qrupun cənub-qərb yarımqrupuna mənsub olan tat dilidir. Azərbaycan kürdlərinin dili də İran dilləri qrupuna aiddir. Azərbaycanda fəaliyyət sahəsi yalnız bir-iki yaşayış məntəqəsi ilə, hətta bir kəndlə məhdudlaşan buduq, xınalıq, qrız, udi, ingiloy kimi dillər də var. Onların hamısı iber-Qafqaz dilləri qruplarına daxildir.

  Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların hamısının dilləri tədqiq olunmuş və öyrənilmişdir.

  Qısa tarixi

  Eyni zamanda yazı dili də olan Azərbaycan dili yazı dili ənənəsinə sahib olma baxımından Türk dili ilə paraleldir. Türkmən dili və qaqauz dilinin nisbətən daha gec yazı dili kimi formalaşmasına baxmayaraq Azərbaycan dili köklü bir yazı dili ənənəsinə malikdir. [7]

  Azərbaycan dilinin yaranması

  Azərbaycan dilinin və xalqının təşəkkülü III–VII əsrlərdə baş vermiş, VII–VIII əsrlərdə başa çatmışdır. Bu zaman Azərbaycanda gedən dini mübarizə artıq sona yetmişdir. [8] XI əsrdə Azərbaycan dili Qafqazda və qonşu ölkələrdə geniş inkişaf tapır. Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qrupuna daxildir. Yerli əhalinin əsas dili olan Azərbaycan dili XI əsrin ortalarında oğuz tayfaları dilinin güclü təsiri altında tam şəkildə formalaşmışdır. XII əsrdə ədəbi Azərbaycan dili təşəkkül tapdı. Şairlər fars və ərəb dilləri ilə yanaşı bu dildə də əsərlər yazırdılar. [9] N.Cəfərov “Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi” əsərində “XI-XII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda meydana çıxan möhtəşəm türk dövlətlərində rəsmi dil kimi ərəb, fars dilləri ilə yanaşı türkdən də istifadə olunduğunu” göstərir. [10]

  Səfəvilər dövlətində Azərbaycan türkcəsi sarayda və orduda hakim dil olmaqla imperiyanın ilk rəsmi dövlət və saray [11] dili idi [12] [13] . Rus alimi V.V.Bartold 1912-ci ildə yazırdı: “…xanədanın təşəkkül etdiyi yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı.” [14]

  Azərbaycan dilinin iki dövrü haqqında

  Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII (13-cü) əsrdən XVIII (18-ci) əsrə qədər olan dövrü, yeni adlandırıla bilən ikinci dövr isə XVIII (18-ci) əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.

  Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsi (əski əlifba ilə)

  Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük. [15]

  Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:

  1. ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi XIII–XIV (13–14-cü) əsrlər
  2. klassik şeir dili mərhələsi XV–XVII (15–17-ci) əsrlər

  İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:

  1. ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi XVIII (18-ci) əsr,
  2. milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi XIX–XX (19–20-ci) əsrin əvvəli,
  3. müasir mərhələ XX (20-ci) əsrin 1-ci rübündən sonra).

  Azərbaycan türkcəsinin rəsmi adı

  Əsas məqalə: “Dil yoxsa dialekt” problemi

  Əsrlər boyu işğallar nəticəsində Azərbaycan dilinin adı dəyişdirilmişdir. Azərbaycan dili uzun müddət “türki”, “türk dili”, “Azərbaycan türkcəsi”, bəzən isə “tatar dili”, “Qafqaz tatarlarının dili” (xüsusən rus dilində yazılmış əsərlərdə) adlandırılmışdır [16]

  XX əsrin əvvəllərində ilk olaraq, Türk dillərini təsnifatlaşdıran tarixçi alimlərdən biri Armin Vamberi olmuşdur. Belə ki , onun 1908-ci ildə müəllifi olduğu “Dünya tarixçilərinin Dünya tarixi” adlı Londonda nəşr olunmuş çoxcildlik ensiklopediyanın 24-cü cildində Azərbaycan dili türk dillərinin 3 qrupundan qərb qrupuna aid edilir və dialekt deyil , müstəqil dil kimi göstərilir. [17]

  Dünya tarixçilərinin Dünya tarixi. Ensiklopediya XXIV CİLD.səh.258

  1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranandan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığın türk dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul edilir. 1921-ci ildə Nəriman Nərimanov Dadaş Bünyadzadə ilə birgə Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı dekret imzalayırlar. 1921-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunur və oraya dövlət dili haqqında maddə salınmır. 1924-cü ildə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Azərbaycanda dövlət dilinin türk dili olması ilə bağlı qərarı qəbul olunur.

  1936-cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili kimi qeyd edilir. Ancaq 1937-ci ilin aprel ayında qəbul olunun əsas qanunda dövlət dili haqqında heç bir qayda öz əksini tapmır. Ancaq Konstitusiyada xüsusi maddə olmasa da, 1936-cı ildən sonra bütün normativ sənədlərdə dövlət dili Azərbaycan dili qeyd edilir.

  1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına aşağıdakı məzmunda maddə əlavə edilir: “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir…” [18] Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan SSRİ-n üç yeganə respublikası idi ki, Konstitusiyalarında titul dilləri rəsmi dil kimi qeyd olurdu. [19]

  Dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərir:

  • Azərbaycan dilidir;
  • Türk dilidir;
  • Azərbaycan türk dilidir;
  • Azərbaycan türkcəsidir;
  • Türk dilləri ailəsinə daxil olan Azərbaycan dilidir.

  Prezident Heydər Əliyevin çıxışından: “Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var… Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm” [20]

  Yenə həmin iclasda dövlət başçısı qeyd edir: “… taleyimiz belə gətirib ki, məsələn bizə tatar deyiblər. Amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyiblәr Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər açılmışdı — “russko-tatarskaya şkola”… Mən bununla sadəcə demək istəyirəm ki, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər türk deyilib. 60 ildir biz “Azərbaycan dili”, “azərbaycanlı” deyirik. İndi bəs nə edək? Bunlara cavab olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək”.

  Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan dövlət rəhbəri mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirələr keçirdi və həmin müzakirələr mövcud problemlərin həlli üçün kifayət qədər məhsuldar oldu. Həmin müzakirələr göstərdi ki, yalnız milli ictimai təfəkkür deyil, bilavasitə mütəxəssislər də ana dilinin qeyd-şərtsiz “türk dili” adlandırılmasının əleyhinədirlər. Buna səbəb isə:

  • iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi — Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;
  • Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar (talışlar, tatlar, kürdlər, ləzgilər və s.) “Azərbaycan dili”nin “türk dili” adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək “xırda millətçilik” hisslərini qızışdırırlar;
  • “Azərbaycan dili” adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsinə malikdir. [21]

  Fonetik xüsusiyyətləri

  Fonetik xüsusiyyətinə görə “ə” foneminin bütün pozisiyalarda işlənmə tezliyi ilə fərqlənir.

  Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (“işıq”, “ildırım” kimi “i” saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.

  Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

  Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 9 qısa (i, ü, e, ö, ə, a, o, u, ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) sait var.

  Dilimizdə [ı],[ü]saitlərindən başqa, bütün saitlər uzun tələffüz olunur. Uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir.Uzun tələffüz olunan səslərdən sonra [:] işarəsi qoyulur.

  Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma /ɑlˈmɑ/ (meyvə)- alma /ˈɑlmɑ/ (almaq).

  Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

  Danışıq dili

  Danışıq dili yazılış dilindən bəzi hallarda fərqlənə bilər, məsələn:

  • dəqiqə-[dəyqə]
  • səhifə-[səyfə]
  • sillə-[şillə]
  • inək-[inəy]
  • dilək-[diləy]
  • çiçək-[çiçəy]

  Sintaktik xüsusiyyətləri

  Ana dili abidəsi (Naxçıvan)

  Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.

  İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir.

  Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.

  Feillər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.

  Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsidir. Sifət cümlədə ismə aid olub onu müxtəlif cəhətdən təyin edir:qara kəmər, şirin söhbət, dəhşətli insan, ağacdakı quş. Necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətin 3 müqayisə dərəcəsi var. 1. Azaltma dərəcəsi 2. Adi dərəcə 3. Çoxaltmə dərəcəsi

  Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

  Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, itburnu və s.) üsullardan istifadə edilir.

  Azərbaycan türkcəsi — Ərəb əlifbası ilə yazılmış şeir kitabı (Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri 1819–1891)

  Türk yazı tarixi uyğurların əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan türkçəsinin yazılmasına ərəb əlifbasının bir variantı ilə başlanıb. Səlcuq və osmanlı türkləri X (10-cu) əsrdən başlayaraq ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX (20) əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.

  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra 1919-cu ildə Xudadad bəy Məlikaslanovun rəhbərliyi ilə latın əlifbasına keçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur.

  1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929–1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1939–1991-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. 1991-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.

  Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası
  ﺍ	ﺏ	پ	ﺕ	ﺙ	ﺝ	چ	ﺡ
  ﺥ	ﺩ	ﺫ	ﺭ	ﺯ	ژ	ﺱ	ﺵ
  ﺹ	ﺽ	ﻁ	ﻅ	ﻉ	ﻍ	ﻑ	ﻕ
  ﻙ	گ	ﻝ	ﻡ	ﻥ	ﻭ	هـ	ی
  Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifbalarının qarşılıqları · Hərəkə · hamza ء Rəqəmlər

  Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

  Ərəb Cənubi Azərbaycanda (1929-cu ilə qədər həm də Şimali Azərbaycanda)	Latın (1929–1939) Şimali Azərbaycanda	Kiril (1939–1991) Şimali Azərbaycanda	Latın (1992-h.h.) Şimali Azərbaycanda
  ا,آ	A a	А а	A a
  ﺏ	B b	Б б	B b
  ﺝ	C c	Ҹ ҹ	C c
  چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
  ﺩ	D d	Д д	D d
  ائ،ئ	E e	Е е	E e
  ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
  ﻑ	F f	Ф ф	F f
  گ	G g	Ҝ ҝ	G g
  ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
  ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
  ﺥ	X x	Х х	X x
  ی	Ь ь	Ы ы	I ı
  ی	I i	И и	İ i
  ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
  ﻙ	K k	К к	K k
  ﻕ	Q q	Г г	Q q
  ﻝ	L l	Л л	L l
  ﻡ	M m	М м	M m
  ﻥ	N n	Н н	N n
  ﻭ	O o	О о	O o
  ﻭ	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
  پ	P p	П п	P p
  ﺭ	R r	Р р	R r
  ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
  ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
  ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
  ﻭ	U u	У у	U u
  ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
  ﻭ	V v	В в	V v
  ی	J j	Ј ј	Y y
  ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

  Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

  Cənubi Azərbaycanda işlənən ərəb alifbası fars dilindən və Osmanlı türkcəsindən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsa da, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal diktə ilə tanışdırlar.

  Hazırda İranda Azərbaycan türkəsi üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan türkcəsində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.

  Ərəb əlifbasını bərpa etmə təşəbüslərinin biri Türk Dil Ortoqrafiya Seminarı tərəfindən həyata keçirilib. Bu seminar Doktor Cavad Heyətin başçılığıyla 2001-ci ilin oktyabrında Tehranda keçirilmişdir. Ərəb əlifbasında yazılan Azərbaycan türkcəsinin imlasında (yazılmasında) birlik yaratmaq Seminarın baş hədəfi seçilmişdir. Türk Dili Yazı Quralları ترک دیلی یازی قورالاری adlı qərarlar seminarın sonunda qəbul olunmuşdur.

  Ərəb əlifbasında bəzi hərflərin forması kəlmə arasında harada gəlməsindən asılıdır. Bu hərflər kəlmə başında, sonunda və ortasındə dəyişir.

  Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

  Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifba qarşılıqları

  Təkdə	Əvvəldə	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)
  ﺍ	آ / ا	ﺎ	ﺎ	əlif	a / ə / o / ’	aç	آچ
  ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	be	b	baba	بابا
  پ	ﭙ	ﭙـ	پ	pe	p	papaq	پاپاق
  ﺕ	ﺗ	ﺘـ	ﺖ	te	t	Tat	تات
  ﺙ	ﺛ	ﺜـ	ﺚ	se	s	saniyə	ثانیه
  ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	jim	j	cib	جیب
  چ	چـ	ـچـ	ـچ	che	ch	çap	چاپ
  ﺡ	ﺣ	ﺤـ	ﺢ	he	h	hal	حال
  ﺥ	ﺧ	ﺨـ	ﺦ	xe	x	xal	خال
  ﺩ	—		ﺪـ	dal	d	dil	دیل
  ﺫ	—		ﺬـ	zal	z	Azərbaycan	آذربایجان / آزربایجان
  ﺭ	—		ﺮـ	re	r	rəng	رنگ
  ﺯ	—		ﺰـ	ze	z	zor	زور
  ژ	—		ـژ	zhe	zh	Jalə	ژاله
  ﺱ	ﺳ	ﺴـ	ـﺲ	sin	s	sal	سال
  ﺵ	ﺷ	ﺸـ	ـﺶ	şin	ş	şirin	شیرین
  ﺹ	ﺻ	ﺼـ	ـﺺ	sād	s	Səməd	صمد
  ﺽ	ﺿ	ﻀـ	ـﺾ	zād	z	zərər	ضرر
  ﻁ	ﻃ	ﻄـ	ـﻂ	tā	t	təbil	طبیل
  ﻅ	ﻇ	ﻈـ	ـﻆ	zā	z	zahir	ظاهیر/ ظاهر
  ﻉ	ﻋ	ﻌـ	ـﻊ	əyn	ə / ‘	əməl	عمل
  ﻍ	ﻏ	ﻐـ	ـﻎ	ğeyn	ğ	bağ	باغ
  ﻑ	ﻓ	ﻔـ	ـﻒ	fe	f	fil	فیل
  ﻕ	ﻗ	ﻘـ	ـﻖ	qaf	q	qələm	قلم
  ک	ﮐ	ﮑـ	ـﮏ	kaf	k	kitab	کیتاب / کتاب
  گ	ﮔ	ﮕـ	ـﮓ	gaf	g	gül	گل/گول
  ﻝ	ﻟ	ﻠـ	ـﻞ	lam	l	lalə	لاله
  ﻡ	ﻣ	ﻤـ	ـم	mim	m	mən	من
  ﻥ	ﻧ	ﻨـ	ـﻦ	nun	n	naz	ناز
  و	—		ﻮـ	vav	v / o	vilayət	ولایت / ویلایت
  ﻩ	ﻫ	ﻬ	ﻪ	ha	h , ə	hava , dədə	هاوا , دده
  ﻯ	ﻳ	ﻴـ	ﯽ	ye	y , i	yaz	یاز
  –	ئـ	ـئـ	–	həmzə	ı , e	beş	بئش

  Bu hərflər özlərindən sonra heç bir hərfə vəsl olmazlar: آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ

  Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası

  Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifba qarşılıqları

  Latın	Ərəb Təkcə	Ərəb Başda	Ərəb Ortada	Ərəb Sonda	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)
  Aa	آ / ا	آ / ا	ﺎ	ﺎ	al	آل	آزاد
  Bb	ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	baş	باش	بنده
  Cc	ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	can	جان
  Çç	چ	چـ	ـچـ	ـچ	çal	چال	چونکه
  Dd	د	د	د	د	diş	دیش	دوست
  Ee	ائ	ائـ	ئـ	ئ	sel el ev	سئل ائل ائو
  Əə	ع / ا	عـ/ ـَ	ـه / ه	əl sələ əmi	اَل سَله عمی
  Ff	ف	فـ	ـفـ	ف	fil	فیل
  Gg	گ	گـ	گـ	گ	göz	گوز	گل
  Ğğ	غ	غـ	غـ	غ	Ağır	آغئر	زغال، غوک
  Hh	ه / ح	هـ / حـ	هـ / حـ	ـه / ح/ ه	hərbə	حربه	هزار
  Xx	خ	خـ	خـ	خ	xahiş	خاهیش
  Iı	ای /اێ	ای /اێ	ئـ/ێ	ی/ێ	mıx	میخ / مێخ
  İi	ای	ایـ	یـ	ی	diz	دیز
  Jj	ژ	ژ	ژ	ژ	Jalə	ژاله
  Kk	ک	کـ	کـ	ک	Kitab	کیتاب
  Qq	خ	خـ	خـ	خ	xahiş	خاهیش
  Ll	ل	لـ	لـ	لـ	lülə	لوله
  Mm	م	مـ	مـ	م	muqam	موقام
  Nn	ن	نـ	نـ	نـ	Nina	نینا
  Oo	اوْ/او	اوْ/او	وْ/ و	و/وْ	Dolu	دولو / دوْلو
  Öö	او / اؤ	او / اؤ	و/ؤ	و/ؤ	söz , özüm	سوز / سؤز , اوزوم / اؤزوم
  Pp	پ	پـ	پـ	پ	pul	پول
  Rr	ر	ر	ر	ر	radar	رادار
  Ss	ث/س/ص	ثـ/سـ/صـ	ثـ/سـ/صـ	ث/س/ص	səhifə

  Yuxarıdakı cədvəldə səsli hərflərin həqiqi qarşılıqları Ərəb əlifbasında olmamağı aydınlıqla göstərilir

  Azərbaycan dilinin söz ehtiyatı

  2004-cü ildə çap edilmiş Azərbaycan Dilinin Orfoqrafiya Lüğətində təqribən 70, yeni çap edilən son orfoqrafiya lüğətində isə 105 min söz vardır [23] .

  Erdem Konurun etdiyi bir araşdırma [24] nəticəsində; Türkiyə Türkcəsi ilə Azərbaycan Türkcəsindəki heyvan adlarının 37% iki ləhcədə də yazılış və məna baxımından eynidir. Sözlərin 25%-ində kiçik fərqlər olsa da, bu fərqlilik sözləri anlaya bilməyəcək şəkildə deyil. 33% yazılış baxımından böyük fərqliliklər ehtiva etməkdədir. [24]

  Azərbaycan dilinin öyrənilməsi

  • ArgentinanınLa Plata Milli Universitetinin nəzdindəki Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Avraziya fakültəsində azərbaycanşünaslıq fakültəsi fəaliyyət göstərir [25] .
  • MərakeşdəRabatdakı V Məhəmməd Universitetinin nəzdində Azərbaycan dili kursları fəaliyyət göstərəcək. Bu ərəb ölkələrində açılmış ilk belə bölmədir [26] .
  • Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviriliyinin təşəbbüsü ilə Rus pravoslav kilsələrində “Azərbaycan dilini öyrənirik” layihəsinə başlayıb. Bakı şəhərinin bir neçə kilsəsində həftədə iki dəfə Azərbaycan dili dərsi keçiləcək. Kilsə əməkdaşlarının da qatıldığı bir neçə bölmədə fəaliyyət göstərəcək ödənişsiz kurslara ilkin mərhələdə 60-dan çox dinləyici yazılıb. Xüsusi müsabiqə yolu ilə ali və orta məktəblərin rus bölmələrindən seçilən müəllimlərin əmək haqları Bilik Fondu tərəfindən ödəniləcək.

  İstinadlar

  Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

  1. ↑ . 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2021-01-18 .
  2. ↑ . 2014-07-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2015-02-10 .
  3. ↑ “Türk dili, yoxsa azərbaycan dili?”. bbc.com . İstifadə tarixi: 7 may 2021 .
  4. ↑ Dağıstan Respublikasının Konstitusiyasına görə rus dili və Dağıstan xalqlarının hər birinin dili respublikanın dövlət dilidir. Yazısı olan 14 dil, o cümlədən Azərbaycan dili dövlət dili kimi istifadə olunur.
  5. ↑ . 2012-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2012-04-12 .
  6. ↑ 12 “Türk dilləri ailəsi. Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu” (azərb.). language.az . İstifadə tarixi: 7 may 2021 .
  7. ↑ “AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN FONETİK ÖZELLİKLERİ” (azərb.). edebiyatvesanatakademisi.com . İstifadə tarixi: 7 may 2021 .
  8. ↑ “Azərbaycan tarixi”, 1994. Z.M.Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə, s. 235
  9. ↑[1] [ölü keçid] Şirvanşahlar dövləti , Sara Aşurbəyli
  10. ↑ Cəfərov N.Q. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. В., 1995. səh.181
  11. ↑ An Abridged edition of the “STORIA DO MOGOR ” of Niccolao Manucci, translation by William Irvine, THE NEGOTIATIONS FAIL page 19
  12. ↑ O. Əfəndiyev — Səfəvilər dövləti, Bakı, 2007
  13. ↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, III cild
  14. ↑ Məmmədov Ə. Şah Təhmasibin Azərbaycan dilində bir məktubu. ADU-nun “Elmi xəbərlər”i (dil və ədəbiyyat seriyası). 1964, N6. səh.73
  15. ↑ (PDF) . 2010-02-02 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2010-02-02 .
  16. ↑ “Azərbaycan dili milli varlığımızın aynasıdır”. “21 fevral — Ana dili günü” nə həsr olunmuş metodik vəsait. Bakı — 2010
  17. ↑ The historians’ history of the world…A comprehensive narrative of the rise and development of nations as recorded by the great writers of all ages. Edited by Henry Smith Williams , LL.D. VOL.XXIV Poland , Balkans , Turkey , minor Eastern states ,China, Japan. London, The Times. 1908. Classification of languages . p.258.
  18. ↑ “Azərbaycan” qəzeti, 7 noyabr, 1995
  19. ↑ Jala Garibova Russian in Azerbaijan: Changing practices and emerging paradigms
  20. ↑ “Azərbaycan” qəzeti, 9 noyabr, 1995
  21. ↑ . 2015-12-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2021-01-18 .
  22. ↑ Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasinin Qanunu Dövlət dilinin əlifbası. Maddə 14 [ölü keçid]
  23. ↑ . 2014-09-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2014-09-16 .
  24. ↑ 12 Erdem Konur (03.09.2016). “TÜRKİYE TÜRKÇESİ ve AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDEKİ HAYVAN İSİMLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME” (türk). edebiyatvesanatakademisi.com . İstifadə tarixi: 7 may 2021 .
  25. ↑ “Аргентинский эксперт: Азербайджан – самая успешная страна Кавказа” (rus). news.day.az. 2 avqust 2014 . İstifadə tarixi: 7 may 2021 .
  26. ↑ . 2015-01-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2015-01-23 .
  27. ↑http://sia.az/az/news/social/461054-kilselerde-azerbaycan-dili-tedris-olunacaq [ölü keçid]

  Ədəbiyyat

  • Məhəmməd Rza Heyət. “Şairlərimiz bizi və dilimizi necə adlandırırlar” // “Varlıq” məcmuəsi, Tehran, 1376.
  • Məhəmmədtağı Zehtabi. “İran türklərinin əski tarixi” — Təbriz, 1378.
  • Xaqan Babayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən (XVI–XX əsrlər). “Elm və həyat” nəşriyyatı. Bakı. 2002
  • Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B., 1962;
  • Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. B., 1968;
  • Axundov A. Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası. B., 1973;
  • Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. B., 1979, 1-ci hissə; Müasir Azərbaycan dili. 3 cilddə. B., 1978–1981, 1–3-cü c.;
  • Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. B., 1983;
  • Əlizadə A. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu (1901–1920-ci illər). B., 1997;
  • Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. /Red. B . N ə b i y e v. B., 1998;
  • Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. B., 2000;
  • Aslanov V. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixinə dair. B., 2002;
  • Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. 2 cilddə. B., 2003, c. 1; Axundov A. Dil və ədəbiyyat. 2 cilddə. B., 2003.

  Həmçinin bax

  • AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
  • Azərbaycan dilinin tarixi
  • Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti
  • Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
  • Azərbaycan dilinin frazeologiya lügəti

  Xarici keçidlər

  • Azərbaycan dili 2007-09-27 at the Wayback Machine
  • Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 2007-09-27 at the Wayback Machine
  • Azərbaycan dili haqqında
  • Azərbaycan dilinin ərəb alifbasıyla yazı qaydaları (1-ci və 2-ci Türk Dili Ortoqrafiya Seminarının qəbul etdiyi qaydalar) [ölü keçid]
  • Prezident Heydər Əliyevin yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın iclasında giriş və yekun sözü 2012-02-02 at the Wayback Machine
  • Latın və Ərəb Qrafikalı Azərbaycan Əlifbası
  • Azərbaycan dilinin öyrənilməsi 2018-06-05 at the Wayback Machine
  • Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
  • Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı

  Avqust 06, 2021
  Ən son məqalələr

  Nicat Nəsibov (əsgər, 1986)

  Nicat Nəsibov (əsgər, 1996)

  Nicat Səfərov

  Nicat Səmədov

  Nicat Qocayev

  Nicat Qasımzadə

  Nicat Rəhimov

  Nicat Rəhimov (aktyor)

  Nicat Rəhimov (ağır atlet)

  Nicat Xankişiyev

  Ən çox oxunan

  Aydın Əhmədli

  Aydın Əliyev

  Aydın Əliyev (aktyor)

  Aydın Əliyev (general-leytenant)

  Aydın Əliyev (general-polkovnik)

  azərbaycan, dili, azərbaycan, respublikasının, rusiya, federasiyasının, dağıstan, respublikasının, rəsmi, dövlət, dilidir, altay, dilləri, ailəsinin, türk, dilləri, şöbəsinin, oğuz, sinfinin, qərb, qrupuna, daxildir, orijinal, adı, ölkələr, azərbaycan, iran, i. Azerbaycan dili 1 2 3 Azerbaycan Respublikasinin ve Rusiya Federasiyasinin Dagistan Respublikasinin 4 resmi dovlet dilidir Altay dilleri ailesinin turk dilleri sobesinin Oguz sinfinin Qerb qrupuna daxildir Azerbaycan diliOrijinal adi Azerbaycan diliOlkeler Azerbaycan Iran Iraq Gurcustan Rusiya Efqanistan Ukrayna Turkiye Qazaxistan Ermenistan Turkmenistan Ozbekistan Qirgizistan Suriya Almaniya ABSRegionlar Qerbi Azerbaycan ostani Serqi Azerbaycan ostani Erdebil ostani Zencan ostani Qezvin ostani Hemedan ostani Qum ostani Merkezi ostani Gilan ostani Kurdustan ostani Mazandaran ostani Tehran Kerec Meshed Marneuli Bolnisi Dmanisi Qaratepe Saqareco Mtsxeta Barmaqsiz Laqodexi Qori Rezevi Xorasan ostani Telavi Tbilisi Rustavi Derbend rayonu Tabasaran rayonu Rutul rayonu Qizilyar rayonu Qars vilayeti Igdir vilayeti Erdehan vilayetiDanisanlarin umumi sayi 32 000 000 nef TesnifatiNostratik dillerAltay dilleriTurk dilleriOrtaq turk diliOguz dilleriQerbi Oguz dilleri d Azerbaycan dili dd dd dd dd dd dd Yazi Latin elifbasi Kiril elifbasi Ereb elifbasiDil kodlariQOST 7 75 97 aze 025ISO 639 1 azISO 639 2 azeISO 639 3 azeDilin strukturlarinin dunya atlasi azeEthnologue azeABS ASCL 4302IETF azGlottolog azer1255 Vikianbarda elaqeli mediafayllarCenubi Qafqazda Azerbaycan dilinde danisan bolgelerin xeritesi Azerbaycan dilinden Azerbaycan Iran Iraq Gurcustan Rusiya Turkiye Ukrayna Suriya Efqanistan erazisinde istifade olunur Azerbaycan Respublikasi erazisinde bu dilin cuzi ferqlenen 4 dialekti vardir Serq dialekti Quba Samaxi Baki Mugan ve Lenkeran dialektleri Qerb dialekti Qarabag ve Qarabagetrafi rayonlarin dialektleri Simal dialekti Seki ve Zaqatala Qax dialektleri Cenub dialekti Naxcivan Ordubad Irevan dialektleri 5 Azerbaycan dili geneoloji bolguye esasen turk dillerine mensubdur Basqa dil qruplarinda oldugu kimi bu qrupa daxil edilen diller de bir birine leksik morfoloji ve sintaktik cehetden cox yaxindir Dialektler bir birinden fonetik xususiyyetlerine gore ferqlenirler Mundericat 1 Umumi melumat 1 1 Eski dovr 1 2 Yeni dovr 2 Qisa tarixi 2 1 Azerbaycan dilinin yaranmasi 2 2 Azerbaycan dilinin iki dovru haqqinda 2 3 Azerbaycan turkcesinin resmi adi 3 Fonetik xususiyyetleri 3 1 Danisiq dili 4 Sintaktik xususiyyetleri 5 Elifbasi 5 1 Azerbaycan dilinde elifba deyisikleri ve qarsiliqlari 6 Ereb qrafikali Azerbaycan elifbasi 7 Latin qrafikali Azerbaycan elifbasi 8 Azerbaycan dilinin soz ehtiyati 9 Azerbaycan dilinin oyrenilmesi 10 Istinadlar 11 Edebiyyat 12 Hemcinin bax 13 Xarici kecidlerUmumi melumat RedakteAzerbaycan Respublikasinin dovlet dili onun ehalisinin esas unsiyyet vasitesidir Azerbaycan dili elece de Iran Islam Respublikasinda yasayan 30 milyon azerbaycanlinin ana dilidir Bu dilden vaxtile Iraqa kocmus 200 mine yaxin insan da ana dili kimi istifade edir Onlar ozlerini kerkuk ve ya turkman adlandirir ve ekseriyyeti Kerkuk vilayetinde yasayir ABS da xususen Qerbi Avropa olkelerinde daha cox Almaniya Danimarka Hollandiya Norvec Fransa xeyli azerbaycanli yasayir Coxu Irandan islemek ucun gedenlerdir Turkiyede de azerbaycanlilar coxdur Onlar 1920 ilde Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurulduqdan ve Ikinci dunya muharibesinden sonra gedenler ve onlarin nesilleridir 20 ci esrin 90 ci illerinden baslayaraq Rusiyaya geden ve indi orada qalib yasayan azerbaycanlilar daha coxdur Belelikle dunyada hazirda Azerbaycan dilinde danisan 50 mln dan cox adam yasayir Azerbaycan dili Ural Altay dilleri ailesinin turk dili qrupunun oguz yarimqrupuna daxildir ve en yaxin qohumlari olan turk turkmen ve qaqauz dilleri ile birlikde turk dilleri arealinin cenub qerb qolunu teskil edir 6 dillerin yaranmasi agacin qol budaga ayrilmasina benzeyir Meselen qedim ulu turk dili bu dillere ayrilir oguz dili qipcaq dili qarluq dili ve s Sonra ise bu diller de oz novbesinde ayri ayri dillere ayrilir Oguz dilinden turkmen dili qaqauz dili Azerbaycan dili ve Turkiye turkcesi yaranir Qipcaq dilinden qazax qirgiz tatar basqird qumuq ve s diller yaranir Qarluq dilinden ozbek uygur salur ve s diller yaranir Dil saxelerine dil qruplari da deyilir Azerbaycan dili Turkiye turkcesi turkmen dili qaqauz dili oguz qrupunu teskil edir Ayrilma zamani eyni budaqdan olan dillerin luget terkibi fonetik ve qrammatik quruluslari bir birine yaxin olur Bunun ucun de eyni dil qrupuna mensub insanlar bir birilerini daha yaxsi anlayir Bugunku Azerbaycan dilinin fonetik sistemi luget fondu ve qrammatik qurulusu artiq birinci minillikde tesekkul tapmisdi Bu ise Azerbaycan xalqinin varligindan movcud olmasindan xeber verir Enenevi morfoloji ve ya tipoloji tesnifat baximindan Azerbaycan dili iltisaqi aqlutinativ diller qrupuna daxildir Insirafi flektiv dillerden ferqli olaraq Azerbaycan dilinde butun soz kokleri ozumlu leksik ve qrammatik menasi olan musteqil sozlerdir qrammatik menalar ve qrammatik elaqeler ise hemise soz kokunden ve esasindan sonra gelen tekmenali monosemantik sekilciler vasitesile ifade edilir 6 bolgude sozlerin morfoloji qurulusu esas goturulur Buna gore de dunya dilleri bir nece qrupa bolunur Bezi diller vardir ki onlarda umumiyyetle sekilci olmur sozun koku deyismir Bele dillere kok diller amorf diller deyilir Vyetnam ve Cin dilleri amorf diller qrupuna aiddir Bezi diller de vardir ki onlarda sozun koku hem iceriden deyisir hem de sekilci sozun muxtelif yerlerinde yeni evvelinde axirinda islenir Sozun muxtelif yerlerinde islenmesine gore sekilcinin bir nece novu metdana cixir prefiks on sekilci infiks ortada gelen sekilci suffiks son sekilci Sekilci sozun muxtelif yerlerinde yerlerinde geldiyi ucun soz deyisir fleksiyaya ugrayir Ereb dilindeki sozlerin coxu fleksiyaya ugrayir Meselen nezer nazir menzere nesr nasir mensur hokm hakim mehkeme mehkum muhakime ve s Bu sozler fleksiyaya ugramisdir yeni daxilden deyisilmisdir Bele dillere flektiv diller deyilir Butun turk dillerinde elece de Azerbaycan dilinde sozun koku hemise deyismez olaraq qalir Sozun koku hemise musteqil menali olur Dilmizdeki sekilciler ister sozduzeldici olsun ister sozdeyisdirici soz kokunden sonra gelir Bele diller ise iltisaqi aqlutinativ diller adlanir Aqlutinasiya yapisma demekdir buradan da gorunduyu kimi yeni sekilci soze yapisir Tebiidir ki iltisaqilik prinsipine uygun gelen onun teleblerini yerine yetiren turk menseli sozlerdir Dilimizde alinma sozlerin de coxluq teskil etmesi danilmazdir Sozler dilimize ya ereb ve fars dillerinden ya da rus ve avropa dillerinden kecmisdir Hemin sozler alinma olduqlari ucun bezen iltisaqilik prinsipinden kenara cixir Meselen sozun evveline sekilci artirilir ereb fars menseli sozler namelum lamekan bameze Rus Avropa menseli sozler anormal Bezi sozler vardir ki sekilcini ayirdiqda kok mena vermir Meselen Rus Avropa menseli sozlerde bioloji frazeologiya sozlerinde loji logiya sekilcidir bunlari kokden ayirdiqda kok mena vermir Ereb fars menseli sozlerde menevi lugevi sozlerinde vi sekilcidir ancaq mene ve luge sozleri dilmizde yoxdur Lakin oz dilimize mexsus olan nadinc ve nakisi sozlerindeki na on sekilcisi turk menseli olan dinc ve kisi sozlerindeki na on sekilcisi turk menseli olan dinc ve kisi sozlerine artirilmisdir Ve yaxud da dilimizde olan alcaq alcal sozlerinde q l kicik kicil sozlerindeki k l sekilcidir Lakin bunlari kokden ayirsaq kok mena vermeyecek musteqil kok olmayacaq Ona gore de bele sozler sade sozler hesab olunur bunlarda hele morfoloji sabitlik yaranmayib Azerbaycan dili boyuk inkisaf yolu kecmis qedim dillerden biridir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinin dili edebi dilin sifahi novu kimi qebul edilerse hazirda xalqa unsiyyet vasitesi kimi xidmet eden dilin yasi 1300 ilden coxdur Azerbaycan yazili edebi dilinin tarixi ise helelik elde olan materiallara gore 13 esrden baslayir Azerbaycan edebi dilinin 800 ile yaxin inkisaf tarixi iki boyuk dovre eski ve yeni dovrlere bolunur Eski dovr 13 17 esrleri yeni dovr ise 17 ci esrden sonraki merheleni ehate edir Eski dovr Redakte Azerbaycan edebi dilinin islenildiyi areal oz miqyasi ile ferqlenir Celairler Qaraqoyunlular Agqoyunlular Sefeviler kimi Azerbaycan dovletlerinin saray ve ordu dili olan bu dil butun On Asiyada edebi dil rolunu oynamisdir Hemin dovrun edebi dili yeni dovr Azerbaycan dilinden oz ekstralinqvistik dilxarici ve linqvistik dildaxili xususiyyetleri ile de secilir Eski dovr Azerbaycan dilinin leksik terkibi ereb ve fars sozlerinin coxlugu ile ferqlenir O dovrun dil uslublari xususen aparici janr olan poeziya edebi dile kulli miqdarda alinma sozlerin gelmesine sebeb olmusdu Ikinci dovrde ise realist seir mektebinin realizm edebi metodunun yaranmasi ve formalasmasi alinma sozleri edebi dilden sixisdirib cixardi Diger terefden eski Azerbaycan edebi dilinin Osmanli dili ile musterek olan bir sira sozleri simdi soyle su kendi ve s yeni dovrde artiq islekliyini tamamile itirmisdi Bu turk edebi dilleri sahesinde ayrilma diferensiasiya hadisesinin tam basa catmasinin neticesi idi Dovrler arasindaki ferqler fonetik seviyyede de gucludur Bele ki yeni dovr Azerbaycan edebi dili eyni zamanda fonem terkibinin sabitlesmesi ile de seciyyelenir Birinci dovre xas olan o a sait h q x samit muvaziliyi artiq birincilerin o ve h qelebesi ile neticelenir Oxsar veziyyet qrammatika sahesinde de ozunu gosterir Ismin birinci dovre mexsus tesirlik hal sekilcilerinin yi yi yu yu ni ni nu nu muvaziliyi ikinci dovrde artiq aradan cixir Felin iser qeti gelecek zaman sekilcisi oz vezifesini tamamile acaq ecek sekilcisine verir Eski dovr Azerbaycan dilinde soz birlesmelerinin qurulusu daha cox ereb ve fars dillerinin sintaktik modeline uygun olmusdur fesli gul gul fesli terki teriqi esq esq teriqinin yolunun terki daxili ehli kamal kamal ehline daxil Yeni teyin eden soz teyin olunan sozden sonra islenmisdir Ikinci dovr Azerbaycan dilinde tamamile eksinedir teyin eden soz teyin olunan sozden mutleq ve hemise evvel islenir Diger sintaktik ferq kimi birinci dovrde esasen budaq cumlenin bas cumlenin icerisinde yerlesdiyi tabeli murekkeb cumleler islendiyi halda kimi kim bivefa dunyada gordum bivefa gordum yeni dovrde daha cox feli sifet terkiblerinin islendiyini gormek olar Her iki dovrun edebi dili oz novbesinde muxtelif merheleleri ehate edir Eski dovr Azerbaycan dili oz inkisafinda iki merheleden kecmisdir 1 edebi dilin tesekkul merhelesi 13 14 esrler 2 klassik seir dili merhelesi 15 17 esrler Yeni dovr Redakte Azerbaycan dilinin bu dovru uc merheleni ehate edir 1 edebi dilin xelqilesmesi merhelesi 18 ci esr 2 milli dilin yaranmasi ve inkisafi merhelesi 19 20 esrin 1 ci rubu 3 muasir merhele 20 ci esrin 1 ci rubunden sonra Azerbaycan dili boyuk inkisaf yoluna ozunun ikinci inkisaf merhelesinde milli edebi dilin tesekkulu ve inkisafi merhelesinde cixmisdir Bu dilde seirle yanasi nesr ve dram eserleri yazilmaga qezet ve jurnallar nesr olunmaga baslamis bezi resmi senedler tertib edilmis elmi arasdirmalar aparilmisdir O dovrde Azerbaycana gelen ecnebiler o cumleden ruslar ve almanlar da ona maraq gostermis bezileri bu dili oyrenmeye calismislar rus sairleri M Y Lermontov A A Bestujev Marlinski alman serqsunasi F Bodenstedt Orta esrlerde eski Azerbaycan diline aid serf nehv qrammatika kitablari ve lugetler olsa da elmi eserler ve derslikler 19 esrden etibaren yazilmaga baslamisdir Mirze Kazim beyin rusca yazdigi Turk tatar dilinin umumi qrammatikasi 1839 eseri meshurdur M Vezirovun L Budaqovun Q Makarovun N Nerimanovun M D Memmedovun S M Qenizadenin Azerbaycan diline aid derslikleri de rus dilinde yazilmisdir L Budaqovun ikicildlik lugeti de Sravnitelgniy slovarg tureuko tatarskix ezikov 1869 1871 var M Efsarin Azerbaycan diline aid Fenni serfi turki Turk dilinin qrammatikasi 1869 adli deyerli eseri ise azerbaycancadir 20 ci esrde Azerbaycan edebi dilinin inkisafinda uc meyil ozunu gosterir Edebi dili xalq dili ile eynilesdirmek meyli Bu ozunun bariz eksini Molla Nesreddin jurnalinin yazilarinda C Memmedquluzade E Haqverdiyev kimi yazicilarin eserlerinde tapmisdir Daha cox Osmanli turk ve eski Azerbaycan dilinin enenesine soykenen edebi dil yaratmaq meyli Bu Fuyuzat ve Heyat kimi bir cox jurnal ve qezetlerin E Huseynzade kimi maarifperver yazicilarin dilinde ozunu gosterir Bu dil o vaxtki turk edebi dilinden demek olar ki secilmirdi Hami terefinden anlasilan edebi dil normalarina esaslanan edebi dil yaratmaq meyli Hec bir dialekt tesirini qebul etmeyen bu dili A Saiq C Cabbarli S Huseyn A Sehhet kimi sair ve yazicilar yaradirdilar Edebi dil sahesindeki bu veziyyet esrin evvellerinden 30 cu illeredek davam etdi Yeni dovr Azerbaycan edebi dilinin muasir merhelesinde muhum hadiselerden biri Azerbaycan edebi dilinin dovlet dili statusu almasi oldu Musteqil dovletin muhum atributlarindan biri olan dovlet dili meselesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 20 hokumetinin diqqet merkezinde olmusdur 1918 ci il 27 iyun tarixli qerari ile Cumhuriyyet hokumeti o zaman turk dili adlanan Azerbaycan dilini dovlet dili elan etdi Hokumet qeyri milletlerden olan Azerbaycan vetendaslarinin dovlet dilini oyrenmeleri ucun tedbirler gorur bu meqsedle kurslar teskil edirdi Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurulduqdan 1920 sonra da dil siyaseti muhum ehemiyyet kesb etmisdir Simali Azerbaycanin 1991 ile kimi SSRI nin terkibinde olmasina baxmayaraq Azerbaycan dilinin orta mekteblerde tedrisinin esryarimliq universitet ve institutlarda tedrisinin ise 88 illik tarixi var Azerbaycan dili onun tarixi dialektleri genis suretde tedqiq edilmis bu sahede Azerbaycan dilinde yuzlerle eser cap edilmisdir Qedim yunan edebiyyati ve felsefesinden tutmus bu gunedek movcud olan bedii ve elmi eserlerin Azerbaycan diline tercume edilmesi ile yaasi riyaziyyat fizika kimya tebabet ve s ye aid derslikler de basqa dillerden Azerbaycan diline cevrilmisdir Hazirda Azerbaycan dilinde orijinal dersliklerin nesri basa catmisdir Azerbaycan dili dovlet dili kimi Azerbaycan SSR Konstitusiyasinda 1978 tesbit olunmusdur Musteqil Azerbaycan Respublikasinin umumxalq referendumunda qebul edilmis 1995 yeni Konstitusiyasinda dovlet dilinin mehz Azerbaycan dili kimi yer almasi Heyder Eliyevin adi ile baglidir Muasir Azerbaycan dilinin ozumlu xususiyyetleri ile ferqlenen fonetik ve qrammatik qurulusu vardir Emelegelme yerine gore ferqlenen saitler yeni on sira i u e e o ve arxa sira i u a o saitler eyni bir soz ve ya sozforma daxilinde islene bilmez i saiti ile baslayan isiq ildirim kimi bir nece soz istisnadir eyni zamanda dilortasi samitlerin g k arxa sira dilarxasi samitlerin k q g x on sira saitlerle bir hecada islenmesi de mumkun deyil alinma sozler istisnadir Azerbaycan dilinin fonem terkibinde 15 sait ve 25 samit vardir Bu 40 fonem Azerbaycan elifbasinda 32 herfle isare edilir Uzun saitlere ve samitine aid ayrica herfler yoxdur Azerbaycan dilinde 9 qisa i u e o e a o u i 6 uzun i e o e a u sait vardir Uzun saitler cox az hallarda yalniz alinma sozlerde islenir Fonetik vurgu bir qayda olaraq sonuncu hecaya dusur Fonematik vurgunun yeri sozun menasindan asili olaraq deyisir Azerbaycan dilinde soz evvelinde islenmeyen 2 fonem var i saiti ve g samiti Azerbaycan dilinin morfoloji qurulusuna esas isim sifet say evezlik zerf fel ve komekci qosma baglayici edat modal sozler nida nitq hisseleri daxildir Isimlerin kemiyyet mensubiyyet hal xeberlik kateqoriyalari var Bu kateqoriyalar isimlesen substantivlesen diger nitq hisselerine de aiddir Azerbaycan dilinde ismin 6 hali adliq yiyelik yonluk tesirlik yerlik cixisliq felin 5 zamani suhudi kecmis neqli kecmis indiki qeti gelecek qeyri qeti gelecek var Felin sekil kateqoriyasi 6 formani emr arzu sert vacib lazim xeber ehate edir Feller subyekt obyekt ve herekete munasibetine gore 5 qrammatik novde melum mechul qayidis qarsiliqlimusterek icbar islenir Azerbaycan dilinin sintaktik qanununa gore bir qayda olaraq mubteda cumlenin evvelinde xeber sonunda teyin teyin etdiyi sozden qabaqda gelir Sozduzeltmede esasen morfoloji demirci uzumcu tebligatci demircilik uzumculuk tebligatciliq dolca qazanca otluq meselik qaldirici endirici sevinc gulunc yavasca indice ve s ve sintaktik otbicen gunemuzd boyunbagi gundogan sarikoynek elidolu adli sanli qirxayaq besacilan ve s usullardan istifade edilir Muasir Azerbaycan elifbasi latin qrafikasina esaslanir Islendiyi sahelerle bagli olaraq Azerbaycan edebi dili dord esas uslubu ozunde birlesdirir isguzar metbuat bedii ve elmi uslub Edebi dilin muasir merhelesinde bu uslublarin hamisi yuksek derecede inkisaf etmisdir Olkenin siyasi iqtisadi elmi medeni heyatinda bas veren boyuk deyisiklikler muasir Azerbaycan dilinin luget terkibinde terminlerin suretle artmasina sebeb olmusdur Bu proses edebi dilin butun uslublarinda aydin musahide edilir Azerbaycan dilinin dialekt ve siveleri dord qrupdan ibaretdir 1 serq qrupu Baki Quba Samaxi dialektleri ve Lenkeran Mugan siveleri 2 qerb qrupu Gence Qazax Qarabag dialektleri ve ayrim sivesi 3 simal qrupu Seki dialekti Zaqatala Qax sivesi 4 cenub qrupu Naxcivan Ordubad dialektleri Azerbaycanda yasayan azsayli xalqlarin dilleri Iran dilleri ve iber Qafqaz dilleri qruplarina daxil olan dillerdendir Onlardan biri Iran dillerinin simalqerb yarimqrupuna daxil olan talis dili digeri ise hemin qrupun cenub qerb yarimqrupuna mensub olan tat dilidir Azerbaycan kurdlerinin dili de Iran dilleri qrupuna aiddir Azerbaycanda fealiyyet sahesi yalniz bir iki yasayis menteqesi ile hetta bir kendle mehdudlasan buduq xinaliq qriz udi ingiloy kimi diller de var Onlarin hamisi iber Qafqaz dilleri qruplarina daxildir Azerbaycanda yasayan azsayli xalqlarin hamisinin dilleri tedqiq olunmus ve oyrenilmisdir Qisa tarixi RedakteEyni zamanda yazi dili de olan Azerbaycan dili yazi dili enenesine sahib olma baximindan Turk dili ile paraleldir Turkmen dili ve qaqauz dilinin nisbeten daha gec yazi dili kimi formalasmasina baxmayaraq Azerbaycan dili koklu bir yazi dili enenesine malikdir 7 Azerbaycan dilinin yaranmasi Redakte Azerbaycan dilinin ve xalqinin tesekkulu III VII esrlerde bas vermis VII VIII esrlerde basa catmisdir Bu zaman Azerbaycanda geden dini mubarize artiq sona yetmisdir 8 XI esrde Azerbaycan dili Qafqazda ve qonsu olkelerde genis inkisaf tapir Azerbaycan dili turk dillerinin oguz qrupuna daxildir Yerli ehalinin esas dili olan Azerbaycan dili XI esrin ortalarinda oguz tayfalari dilinin guclu tesiri altinda tam sekilde formalasmisdir XII esrde edebi Azerbaycan dili tesekkul tapdi Sairler fars ve ereb dilleri ile yanasi bu dilde de eserler yazirdilar 9 N Ceferov Azerbaycan turkcesinin millilesmesi tarixi eserinde XI XII esrlerden baslayaraq Azerbaycanda meydana cixan mohtesem turk dovletlerinde resmi dil kimi ereb fars dilleri ile yanasi turkden de istifade olundugunu gosterir 10 Sefeviler dovletinde Azerbaycan turkcesi sarayda ve orduda hakim dil olmaqla imperiyanin ilk resmi dovlet ve saray 11 dili idi 12 13 Rus alimi V V Bartold 1912 ci ilde yazirdi xanedanin tesekkul etdiyi yerde Azerbaycan ehalisi turkce danisirdi ve neticede turkce Sefeviler dovletinde saray ve ordu dili olaraq qaldi 14 Azerbaycan dilinin iki dovru haqqinda Redakte Azerbaycan edebi dili oz 800 ile yaxin inkisafi muddetinde iki boyuk dovru ehate edir Eski dovr adlandirilan birinci dovr XIII 13 cu esrden XVIII 18 ci esre qeder olan dovru yeni adlandirila bilen ikinci dovr ise XVIII 18 ci esrden yasadigimiz gunlere qeder olan bir dovru ehate edir Eski Azerbaycan dilinde soz birlesmelerinin qurulusu daha cox ereb ve fars dillerinin sintaktik modelinde olmusdur fesli gul gul fesli terki teriqi esq esq teriqinin yolunun terki daxili ehli kamal kamal ehline daxil Yeni teyin eden soz teyin olunan sozden sonra islenmisdir Ikinci dovr Azerbaycan dilinde tamamile eksinedir teyin eden soz teyin olunan sozden mutleq ve hemise evvel islenir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Istiqlal Beyannamesi eski elifba ile Diger sintaktik ferq kimi birinci dovrde budaq cumlenin bas cumlenin icerisinde yerlesdiyi tabeli murekkeb cumleler daha cox islendiyi halda kimi kim bivefa dunyada gordum bivefa gordum yeni dovrde bu tipden olanlarin evezine daha cox feli sifet terkiblerinin islendiyini goruruk 15 Her iki dovrun edebi dili oz novbesinde muxtelif merheleleri ehate edir Birinci dovr Azerbaycan dili oz inkisafinda iki merheleden kecmisdir edebi dilin tesekkul merhelesi XIII XIV 13 14 cu esrler klassik seir dili merhelesi XV XVII 15 17 ci esrlerIkinci dovr Azerbaycan dili ise uc merheleni ehate edir edebi dilin xelqilesmesi merhelesi XVIII 18 ci esr milli dilin yaranmasi ve inkisafi merhelesi XIX XX 19 20 ci esrin evveli muasir merhele XX 20 ci esrin 1 ci rubunden sonra Azerbaycan turkcesinin resmi adi Redakte Esas meqale Dil yoxsa dialekt problemiEsrler boyu isgallar neticesinde Azerbaycan dilinin adi deyisdirilmisdir Azerbaycan dili uzun muddet turki turk dili Azerbaycan turkcesi bezen ise tatar dili Qafqaz tatarlarinin dili xususen rus dilinde yazilmis eserlerde adlandirilmisdir 16 XX esrin evvellerinde ilk olaraq Turk dillerini tesnifatlasdiran tarixci alimlerden biri Armin Vamberi olmusdur Bele ki onun 1908 ci ilde muellifi oldugu Dunya tarixcilerinin Dunya tarixi adli Londonda nesr olunmus coxcildlik ensiklopediyanin 24 cu cildinde Azerbaycan dili turk dillerinin 3 qrupundan qerb qrupuna aid edilir ve dialekt deyil musteqil dil kimi gosterilir 17 Dunya tarixcilerinin Dunya tarixi Ensiklopediya XXIV CILD seh 258 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti yaranandan az sonra Azerbaycanda karguzarligin turk dilinde aparilmasi ile bagli qerar qebul edilir 1921 ci ilde Neriman Nerimanov Dadas Bunyadzade ile birge Azerbaycan SSR de dovlet dilinin turk dili olmasi ile bagli dekret imzalayirlar 1921 ci ilde Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin ilk Konstitusiyasi qebul olunur ve oraya dovlet dili haqqinda madde salinmir 1924 cu ilde Merkezi Icraiyye Komitesinin Azerbaycanda dovlet dilinin turk dili olmasi ile bagli qerari qebul olunur 1936 ci ilde Azerbaycanin yeni Konstitusiya layihesi hazirlanarken orada Azerbaycanin dovlet dili turk dili kimi qeyd edilir Ancaq 1937 ci ilin aprel ayinda qebul olunun esas qanunda dovlet dili haqqinda hec bir qayda oz eksini tapmir Ancaq Konstitusiyada xususi madde olmasa da 1936 ci ilden sonra butun normativ senedlerde dovlet dili Azerbaycan dili qeyd edilir 1956 ci ilde Azerbaycanin 1937 ci ilde qebul olunmus Konstitusiyasina asagidaki mezmunda madde elave edilir Azerbaycanin dovlet dili Azerbaycan dilidir 18 Azerbaycan Ermenistan ve Gurcustan SSRI n uc yegane respublikasi idi ki Konstitusiyalarinda titul dilleri resmi dil kimi qeyd olurdu 19 Dovlet diline hesr edilmis butun iclaslarda demokratik serait yaradildigindan muxtelif fikirler ozunu gosterir Azerbaycan dilidir Turk dilidir Azerbaycan turk dilidir Azerbaycan turkcesidir Turk dilleri ailesine daxil olan Azerbaycan dilidir Prezident Heyder Eliyevin cixisindan Gelin turkdilli xalqlara baxaq Beli biz turkdilli xalqlardan biriyik ve turk menseli xalqiq Kokumuz birdir Ozbek dili var qazax dili var qirgiz dili var tatar dili var basqird dili var turkmen dili var kumik dili var Demek bu turkdilli xalqlarin da her birinin dilinin oz adi var Turkdilli xalqlarda tatar dili de var o biri qrup diller var onlarin da her biri bu qrupa daxildir amma her birinin oz adi var Axi ne teher Azerbaycan turkcesi Milletimiz nedir Azerbaycan turku Ne teher bu milletin iki adi olsun Bes niye ozbek ozune demir ki Ozbekistan turku tatar niye demir ki Tataristan turkuyem 20 Yene hemin iclasda dovlet bascisi qeyd edir taleyimiz bele getirib ki meselen bize tatar deyibler Amma biz tatar deyilik axi Nece iller bize tatar deyibler Ele Hesen bey Zerdabi de ozune tatar deyibdir o birisiler de ozlerine tatar deyiblәr Bu Bakida Azerbaycanda bir bele azerbaycanli ziyali oldugu halda mektebler acilmisdi russko tatarskaya skola Men bununla sadece demek isteyirem ki bizim taleyimiz bele olubdur Rusiyada bize tatar deyibler Rusiyanin burada qubernatorlari bize tatar deyibler Ondan sonra 1918 ci ilden 1936 ci ile qeder turk deyilib 60 ildir biz Azerbaycan dili azerbaycanli deyirik Indi bes ne edek Bunlara cavab olmalidir ki bir qerar qebul edek Meselenin ciddiliyini nezere alan dovlet rehberi mutexessislerin istiraki ile genis muzakireler kecirdi ve hemin muzakireler movcud problemlerin helli ucun kifayet qeder mehsuldar oldu Hemin muzakireler gosterdi ki yalniz milli ictimai tefekkur deyil bilavasite mutexessisler de ana dilinin qeyd sertsiz turk dili adlandirilmasinin eleyhinedirler Buna sebeb ise iki musteqil turk menseli dilin her ikisinin eyni bir adla adlandirilmasi ozunu dogrultmur ve tecrubede onlari ayri ayri adlarla Azerbaycan turkcesi Turkiye turkcesi adlandirmaq lazim gelir Azerbaycan erazisinde yasayan qeyri turk menseli muxtelif xalqlar etnoslar talislar tatlar kurdler lezgiler ve s Azerbaycan dili nin turk dili adlandirilmasindan her hansi halda narahat olurlar bir sira quvveler ise bundan istifade ederek xirda milletcilik hisslerini qizisdirirlar Azerbaycan dili adi artiq nece on illerdir ki ugurla islenir kifayet qeder boyuk islenme tecrubesine malikdir 21 Fonetik xususiyyetleri RedakteFonetik xususiyyetine gore e foneminin butun pozisiyalarda islenme tezliyi ile ferqlenir Turk dillerinden biri kimi muasir Azerbaycan dili ozumlu xususiyyetleri ile ferqlenen fonetik ve qrammatik qurulusu olan bir dildir Oz fonetik qanunauygunluqlarina gore bu dilde emelegelme yerine gore ferqlenen saitler yeni on sira i u e e o ve arxa sira i u a o saitler eyni bir soz ve ya sozforma daxilinde islene bilmez isiq ildirim kimi i saiti ile baslayan bir nece soz istisnadir eyni zamanda bu dilde dilortasi samitlerin g k arxasira dilarxasi saitlerin k q g x on sira saitlerle bir hecada islenmesi de mumkunsuzdur Azerbaycan dilinin fonem terkibinde 15 sait ve 25 samit vardir Bu 40 fonem Azerbaycan elifbasinda 32 herfle isare edilir Azerbaycan dilinin fonem terkibinde 9 qisa i u e o e a o u i 6 uzun i e o e a u sait var Dilimizde i u saitlerinden basqa butun saitler uzun teleffuz olunur Uzun teleffuz olunan saitlerin istirak etdiyi sozler esasen ereb menseli sozlerdir Uzun teleffuz olunan seslerden sonra isaresi qoyulur Fonetik vurgu bir qayda olaraq sonuncu hecaya dusur Fonematik vurgunun yeri sozun menasindan asili olaraq deyismir alma ɑlˈmɑ meyve alma ˈɑlmɑ almaq Azerbaycan dilinde soz evvelinde islenmeyen 2 fonem var i saiti ve g samiti Danisiq dili Redakte Danisiq dili yazilis dilinden bezi hallarda ferqlene biler meselen deqiqe deyqe sehife seyfe sille sille inek iney dilek diley cicek cicey Sintaktik xususiyyetleri Redakte Ana dili abidesi Naxcivan Azerbaycan dilinin morfoloji qurulusuna esas isim sifet say evezlik zerf fel ve komekci qosma baglayici edat modal sozler nida nitq hisseleri daxildir Isimlerin kemiyyet mensubiyyet hal xeberlik kateqoriyalari var Bu kateqoriyalar isimlesen substantivlesen diger nitq hisselerine de aiddir Azerbaycan dilinde ismin 6 hali adliq yiyelik yonluk tesirlik yerlik cixisliq felin 5 suhudi kecmis neqli kecmis indiki qeti gelecek qeyri qeti gelecek zamani var Felin sekil kateqoriyasi 6 formani emr arzu sert vacib lazim xeber ehate edir Feiller subyekt obyekt hereketin munasibetine gore muxtelif 5 qrammatik novde melum mechul qayidis qarsiliqli musterek icbar islene bilir Sifet esyanin elamet ve keyfiyyetini bildiren esas nitq hissesidir Sifet cumlede isme aid olub onu muxtelif cehetden teyin edir qara kemer sirin sohbet dehsetli insan agacdaki qus Nece ne cur hansi suallarindan birine cavab verir Sifetin 3 muqayise derecesi var 1 Azaltma derecesi 2 Adi derece 3 Coxaltme derecesiAzerbaycan dilinin sintaktik qanununa gore bir qayda olaraq mubteda cumlenin evvelinde xeber cumle uzvu sonda teyin teyin etdiyi sozden qabaqda gelir Azerbaycan dilinde sozyaradiciliginda esasen morfoloji demirci uzumcu tebligatci demircilik uzumculuk tebligatciliq dolca qazanca otluq meselik qaldirici endirici sevinc gulunc yavasca indice ve s ve sintaktik otbicen vaxtamuzd boyunbagi gundogan sarikoynek elidolu adli sanli qirxayaq itburnu ve s usullardan istifade edilir Elifbasi Redakte Azerbaycan turkcesi Ereb elifbasi ile yazilmis seir kitabi Mirze Mehemmed Tagi Qumri 1819 1891 Turk yazi tarixi uygurlarin elifbasiyla baslasa da Azerbaycan turkcesinin yazilmasina ereb elifbasinin bir varianti ile baslanib Selcuq ve osmanli turkleri X 10 cu esrden baslayaraq ereb qrafikali elifbani esas tutmus ve bu elifba ile coxlu deyerli eserler yaratmislar Ereb elifbasi turk dilleri ucun mukemmel elifba olmasa da texminen XX 20 esrin evvellerine qeder bu elifbadan Azerbaycanda genis istifade olunub ve bu elifbayla Azerbaycan tarixinin edebiyyatinin qiymetli eserleri qeleme alinib Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti elan olunduqdan sonra 1919 cu ilde Xudadad bey Melikaslanovun rehberliyi ile latin elifbasina kecmek ucun komissiya yaradilir Komissiyanin hazirladigi tedbirler planini parlament tesdiq edir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti suqut etdiyinden bu meseleni heyata kecirmek mumkun olmur 1929 cu ile kimi ereb qrafikali elifbadan istifade olunsa da Azerbaycan Respublikasi erazisinde 1929 1939 cu illerde latin qrafikali elifbadan 1939 1991 ci illerde ise kiril elifbasindan istifade olunub 1991 ci ilden baslayaraq tedricen yeniden latin elifbasina kecilib Cenubi Azerbaycanda yasayan Azerbaycan turkleri ise ereb elifbasindan istifade edirler Azerbaycan Respublikasinin dovlet dili olan Azerbaycan dilinin elifbasi latin qrafikali Azerbaycan elifbasidir 22 Ereb qrafikali Azerbaycan elifbasiﺍ ﺏ پ ﺕ ﺙ ﺝ چ ﺡﺥ ﺩ ﺫ ﺭ ﺯ ژ ﺱ ﺵﺹ ﺽ ﻁ ﻅ ﻉ ﻍ ﻑ ﻕﻙ گ ﻝ ﻡ ﻥ ﻭ هـ یAzerbaycan dilinde Latin ve Ereb elifbalarinin qarsiliqlari Hereke hamza ء ReqemlerAzerbaycan dilinde elifba deyisikleri ve qarsiliqlari Redakte Ereb Cenubi Azerbaycanda 1929 cu ile qeder hem de Simali Azerbaycanda Latin 1929 1939 Simali Azerbaycanda Kiril 1939 1991 Simali Azerbaycanda Latin 1992 h h Simali Azerbaycandaا آ A a A a A aﺏ B b B b B bﺝ C c Ҹ ҹ C cچ C c Ch ch C cﺩ D d D d D dائ ئ E e E e E eﻉ کسره E e Ә ә E eﻑ F f F f F fگ G g Ҝ ҝ G gﻍ Ƣ ƣ Ғ g G gﺡ ﻩ H h Һ һ H hﺥ X x H h X xی Y y I iی I i I i I iژ Ƶ ƶ Zh zh J jﻙ K k K k K kﻕ Q q G g Q qﻝ L l L l L lﻡ M m M m M mﻥ N n N n N nﻭ O o O o O oﻭ Ɵ ɵ Ө o O oپ P p P p P pﺭ R r R r R rﺙ ﺱ ﺹ S s S s S sﺵ S s Sh sh S sﺕ ﻁ T t T t T tﻭ U u U u U uﻭ Y y Ү ү U uﻭ V v V v V vی J j Ј ј Y yﺫ ﺯ ﺽ ﻅ Z z Z z Z zEreb qrafikali Azerbaycan elifbasi Redakte Cenubi Azerbaycanda islenen ereb alifbasi fars dilinden ve Osmanli turkcesinden tesirlenib Bu elifba ereb diline uygun olsa da Turk dil ailesine mensub olan Azerbaycan diline seslerin coxluguna gore asas formada elverisli deyil Bu elifbanin berpasi ugrunda muasir esrimizde bir nece addim atilsada bu calismalar xalq icinde yayilmayibdir Cenubi Azerbaycanda ehali fars dilinde tehsil almaga mecbur olduqlari ucun ereb ve fars sozlerile orijinal dikte ile tanisdirlar Hazirda Iranda Azerbaycan turkesi ucun isledilen ereb elifbasi ile bagli veziyyet cox qarisiqdir Cenubi Azerbaycan ziyalilarinin latin elifbasinin daha munasib oldugunu qebul etmelerine baxmayaraq bu elifbanin tetbiqine dovlet terefinden qadaga ve mehdudiyyetler qoyulub Iranda Azerbaycan turkcesinde kitab ve qezetler yalniz ereb elifbasi ile isiq uzu gorur Ereb elifbasini berpa etme tesebuslerinin biri Turk Dil Ortoqrafiya Seminari terefinden heyata kecirilib Bu seminar Doktor Cavad Heyetin basciligiyla 2001 ci ilin oktyabrinda Tehranda kecirilmisdir Ereb elifbasinda yazilan Azerbaycan turkcesinin imlasinda yazilmasinda birlik yaratmaq Seminarin bas hedefi secilmisdir Turk Dili Yazi Qurallari ترک دیلی یازی قورالاری adli qerarlar seminarin sonunda qebul olunmusdur Ereb elifbasinda bezi herflerin formasi kelme arasinda harada gelmesinden asilidir Bu herfler kelme basinda sonunda ve ortasinde deyisir Asagidaki cedvel Ereb elifbasi tertibi ile duzulub ve Latin elifbasinda yaxin olan qarsiliqlari gosterir Azerbaycan dilinde Ereb ve Latin elifba qarsiliqlari Tekde Evvelde Ortada Sonda Adi Latin Misal latin Misal ereb Misal farsca ﺍ آ ا ﺎ ﺎ elif a e o ac آچﺏ ﺑ ﺒـ ﺐ be b baba باباپ ﭙ ﭙـ پ pe p papaq پاپاقﺕ ﺗ ﺘـ ﺖ te t Tat تاتﺙ ﺛ ﺜـ ﺚ se s saniye ثانیهﺝ ﺟ ﺠـ ﺞ jim j cib جیبچ چـ ـچـ ـچ che ch cap چاپﺡ ﺣ ﺤـ ﺢ he h hal حالﺥ ﺧ ﺨـ ﺦ xe x xal خالﺩ ﺪـ dal d dil دیلﺫ ﺬـ zal z Azerbaycan آذربایجان آزربایجانﺭ ﺮـ re r reng رنگﺯ ﺰـ ze z zor زورژ ـژ zhe zh Jale ژالهﺱ ﺳ ﺴـ ـﺲ sin s sal سالﺵ ﺷ ﺸـ ـﺶ sin s sirin شیرینﺹ ﺻ ﺼـ ـﺺ sad s Semed صمدﺽ ﺿ ﻀـ ـﺾ zad z zerer ضررﻁ ﻃ ﻄـ ـﻂ ta t tebil طبیلﻅ ﻇ ﻈـ ـﻆ za z zahir ظاهیر ظاهرﻉ ﻋ ﻌـ ـﻊ eyn e emel عملﻍ ﻏ ﻐـ ـﻎ geyn g bag باغﻑ ﻓ ﻔـ ـﻒ fe f fil فیلﻕ ﻗ ﻘـ ـﻖ qaf q qelem قلمک ﮐ ﮑـ ـﮏ kaf k kitab کیتاب کتابگ ﮔ ﮕـ ـﮓ gaf g gul گل گولﻝ ﻟ ﻠـ ـﻞ lam l lale لالهﻡ ﻣ ﻤـ ـم mim m men منﻥ ﻧ ﻨـ ـﻦ nun n naz نازو ﻮـ vav v o vilayet ولایت ویلایتﻩ ﻫ ﻬ ﻪ ha h e hava dede هاوا ددهﻯ ﻳ ﻴـ ﯽ ye y i yaz یاز ئـ ـئـ hemze i e bes بئشBu herfler ozlerinden sonra hec bir herfe vesl olmazlar آ ا د ذ ر ز ژ Latin qrafikali Azerbaycan elifbasi Redakte Azerbaycan dilinde Latin ve Ereb elifba qarsiliqlari Latin Ereb Tekce Ereb Basda Ereb Ortada Ereb Sonda Misal latin Misal ereb Misal farsca Aa آ ا آ ا ﺎ ﺎ al آل آزادBb ﺏ ﺑ ﺒـ ﺐ bas باش بندهCc ﺝ ﺟ ﺠـ ﺞ can جانCc چ چـ ـچـ ـچ cal چال چونکهDd د د د د dis دیش دوستEe ائ ائـ ئـ ئ sel el ev سئل ائل ائوEe ع ا عـ ـ ـه ه el sele emi ا ل س له عمیFf ف فـ ـفـ ف fil فیلGg گ گـ گـ گ goz گوز گلGg غ غـ غـ غ Agir آغئر زغال غوکHh ه ح هـ حـ هـ حـ ـه ح ه herbe حربه هزارXx خ خـ خـ خ xahis خاهیشIi ای اێ ای اێ ئـ ێ ی ێ mix میخ مێخIi ای ایـ یـ ی diz دیزJj ژ ژ ژ ژ Jale ژالهKk ک کـ کـ ک Kitab کیتابQq خ خـ خـ خ xahis خاهیشLl ل لـ لـ لـ lule لولهMm م مـ مـ م muqam موقامNn ن نـ نـ نـ Nina نیناOo او او او او و و و و Dolu دولو دو لوOo او اؤ او اؤ و ؤ و ؤ soz ozum سوز سؤز اوزوم اؤزومPp پ پـ پـ پ pul پولRr ر ر ر ر radar رادارSs ث س ص ثـ سـ صـ ثـ سـ صـ ث س ص sehife seggiz muselles صحیفهسگگیز مثل ث موثللثSs خ خـ خـ خ xahis خاهیشTt ت ط تـ ط تـ ط ت ط tut tebil توت طبیلUu او اۇ او اۇ و ۇ و ۇ uzun quzu اوزون اۇزونقوزو قۇزۇUu او اۆ او اۆ و ۆ و ۆ uzumduz اوزوم اۆزۆمدوز دۆزVv و و و و vahid واحیدYy ی یـ یـ ی yay یایZz ز ض ظ ز ذ ضـ ظ ز ذ ضـ ظ ز ذ ض ظ zornezirzaminmunezzem نذیر ضامین منظ م مونظظم زورYuxaridaki cedvelde sesli herflerin heqiqi qarsiliqlari Ereb elifbasinda olmamagi aydinliqla gosterilir Azerbaycan dilinin soz ehtiyati Redakte 2004 cu ilde cap edilmis Azerbaycan Dilinin Orfoqrafiya Lugetinde teqriben 70 yeni cap edilen son orfoqrafiya lugetinde ise 105 min soz vardir 23 Erdem Konurun etdiyi bir arasdirma 24 neticesinde Turkiye Turkcesi ile Azerbaycan Turkcesindeki heyvan adlarinin 37 iki lehcede de yazilis ve mena baximindan eynidir Sozlerin 25 inde kicik ferqler olsa da bu ferqlilik sozleri anlaya bilmeyecek sekilde deyil 33 yazilis baximindan boyuk ferqlilikler ehtiva etmekdedir 24 Azerbaycan dilinin oyrenilmesi Redakte Argentinanin La Plata Milli Universitetinin nezdindeki Beynelxalq Munasibetler Institutunun Avraziya fakultesinde azerbaycansunasliq fakultesi fealiyyet gosterir 25 Merakesde Rabatdaki V Mehemmed Universitetinin nezdinde Azerbaycan dili kurslari fealiyyet gosterecek Bu ereb olkelerinde acilmis ilk bele bolmedir 26 Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Bilik Fondu Azerbaycan Respublikasinin milletlerarasi multikulturalizm ve dini meseleler uzre Dovlet musaviriliyinin tesebbusu ile Rus pravoslav kilselerinde Azerbaycan dilini oyrenirik layihesine baslayib Baki seherinin bir nece kilsesinde heftede iki defe Azerbaycan dili dersi kecilecek Kilse emekdaslarinin da qatildigi bir nece bolmede fealiyyet gosterecek odenissiz kurslara ilkin merhelede 60 dan cox dinleyici yazilib Xususi musabiqe yolu ile ali ve orta mekteblerin rus bolmelerinden secilen muellimlerin emek haqlari Bilik Fondu terefinden odenilecek Yeparxiya bele kurslarin Azerbaycanin diger bolgelerinde Gencede Xacmazda Sumqayitda fealiyyet gosteren kilselerde de acilmasini teklif edib 27 Istinadlar Redakte Bu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Azerbaycan Respublikasinda dovlet dili haqqinda Azerbaycan Respublikasinin Qanunu Normativ huquqi aktlarin vahid internet elektron bazasi 2012 02 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 18 Azerbaycan dili 2014 07 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 10 Turk dili yoxsa azerbaycan dili bbc com Istifade tarixi 7 may 2021 Dagistan Respublikasinin Konstitusiyasina gore rus dili ve Dagistan xalqlarinin her birinin dili respublikanin dovlet dilidir Yazisi olan 14 dil o cumleden Azerbaycan dili dovlet dili kimi istifade olunur Azerbaycan dili tarixi 2012 10 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 04 12 1 2 Turk dilleri ailesi Azerbaycan dilinin morfoloji qurulusu azerb language az Istifade tarixi 7 may 2021 AZERBAYCAN TURKCESININ FONETIK OZELLIKLERI azerb edebiyatvesanatakademisi com Istifade tarixi 7 may 2021 Azerbaycan tarixi 1994 Z M Bunyadov ve Y B Yusifovun redaktesi ile s 235 1 olu kecid Sirvansahlar dovleti Sara Asurbeyli Ceferov N Q Azerbaycan turkcesinin millilesmesi tarixi V 1995 seh 181 An Abridged edition of the STORIA DO MOGOR of Niccolao Manucci translation by William Irvine THE NEGOTIATIONS FAIL page 19 O Efendiyev Sefeviler dovleti Baki 2007 Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2007 III cild Memmedov E Sah Tehmasibin Azerbaycan dilinde bir mektubu ADU nun Elmi xeberler i dil ve edebiyyat seriyasi 1964 N6 seh 73 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Prezident Kitabxanasi PDF 2010 02 02 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 02 02 Azerbaycan dili milli varligimizin aynasidir 21 fevral Ana dili gunu ne hesr olunmus metodik vesait Baki 2010 The historians history of the world A comprehensive narrative of the rise and development of nations as recorded by the great writers of all ages Edited by Henry Smith Williams LL D VOL XXIV Poland Balkans Turkey minor Eastern states China Japan London The Times 1908 Classification of languages p 258 Azerbaycan qezeti 7 noyabr 1995 Jala Garibova Russian in Azerbaijan Changing practices and emerging paradigms Azerbaycan qezeti 9 noyabr 1995 Nizami CEFEROV Heyder Eliyev ve Azerbaycan dili 2015 12 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 18 Azerbaycan Respublikasinda dovlet dili haqqinda Azerbaycan Respublikasinin Qanunu Dovlet dilinin elifbasi Madde 14 olu kecid Arxivlenmis suret 2014 09 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 16 1 2 Erdem Konur 03 09 2016 TURKIYE TURKCESI ve AZERBAYCAN TURKCESINDEKI HAYVAN ISIMLERI UZERINE BIR INCELEME turk edebiyatvesanatakademisi com Istifade tarixi 7 may 2021 Argentinskij ekspert Azerbajdzhan samaya uspeshnaya strana Kavkaza rus news day az 2 avqust 2014 Istifade tarixi 7 may 2021 Arxivlenmis suret 2015 01 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 01 23 http sia az az news social 461054 kilselerde azerbaycan dili tedris olunacaq olu kecid Edebiyyat Redakte Mehemmed Rza Heyet Sairlerimiz bizi ve dilimizi nece adlandirirlar Varliq mecmuesi Tehran 1376 Mehemmedtagi Zehtabi Iran turklerinin eski tarixi Tebriz 1378 Xaqan Babayev Azerbaycan dilinin dovlet dili kimi tesekkul tarixinden XVI XX esrler Elm ve heyat nesriyyati Baki 2002 Sireliyev M Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari B 1962 Demircizade E Azerbaycan dilinin uslubiyyati B 1968 Axundov A Azerbaycan dilinin tarixi fonetikasi B 1973 Demircizade E Azerbaycan edebi dilinin tarixi B 1979 1 ci hisse Muasir Azerbaycan dili 3 cildde B 1978 1981 1 3 cu c Qasimov M Azerbaycan dili terminologiyasinin esaslari B 1983 Elizade A Azerbaycan edebi dilinin elmi uslubu 1901 1920 ci iller B 1997 Heyder Eliyev dil haqqinda ve Heyder Eliyevin dili Red B N e b i y e v B 1998 Seyidov Y Azerbaycan dilinin qrammatikasi B 2000 Aslanov V Azerbaycan edebi dilinin tarixine dair B 2002 Qurbanov A Muasir Azerbaycan edebi dili 2 cildde B 2003 c 1 Axundov A Dil ve edebiyyat 2 cildde B 2003 Hemcinin bax Redakte AMEA Nesimi adina Dilcilik Institutu Azerbaycan dilinin tarixi Azerbaycan dilinin orfoqrafiya lugeti Azerbaycan dilinin izahli lugeti Azerbaycan dilinin frazeologiya lugetiXarici kecidler Redakte Azerbaycan dili Arxivlesdirilib 2007 09 27 at the Wayback Machine Nesimi adina Dilcilik Institutu Arxivlesdirilib 2007 09 27 at the Wayback Machine Azerbaycan dili haqqinda Azerbaycan dilinin ereb alifbasiyla yazi qaydalari 1 ci ve 2 ci Turk Dili Ortoqrafiya Seminarinin qebul etdiyi qaydalar olu kecid Prezident Heyder Eliyevin yeni konstitusiya layihesini hazirlayan komissiyanin iclasinda giris ve yekun sozu Arxivlesdirilib 2012 02 02 at the Wayback Machine Latin ve Ereb Qrafikali Azerbaycan Elifbasi Azerbaycan dilinin oyrenilmesi Arxivlesdirilib 2018 06 05 at the Wayback Machine Azerbaycan dilinin qloballasma seraitinde zamanin teleblerine uygun istifadesine ve olkede dilciliyin inkisafina dair Dovlet Proqrami nin tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Serencami Azerbaycan dilinin qloballasma seraitinde zamanin teleblerine uygun istifadesine ve olkede dilciliyin inkisafina dair Dovlet ProqramiMenbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan dili amp oldid 6087388, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

  ne axtarsan burda

  en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

  Related posts:

  1. Azərbaycan dili 11ci sinif buraxilis imtahani pdf
  2. Azərbaycan tarixi 6 cı sinif pdf
  3. Avrasiyanın islam dövlətləri
  4. Avropa ve amerika olkelerinin muasir tarixi