Azərbaycan Tarixindən Yüz Şəxsiyyət – Səbuhi Əhmədov

mənbələrlə – şumer-akkad, Assur, Urartu mixr yazı parçaları ilə təmsil

Səbuhi Əhmədov – Azərbaycan tarixindən yüz şəxsiyyət

Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur. Onların hər birinin həyatı, yaradıcılıq yolu bugünkü nəslə örnək ola bilər. Elə bu kitabı da yazmaqda məqsəd vətənimizin görkəmli şəxsiyyətləri barədə danışmaq, Azərbaycanın keçmişini bu tarixi şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığı prizmasından göstərməkdir.

Topluya Azərbaycanın qədim keçmişindən ən yeni tarixədək keçdiyi uzun və keşməkeşli yolda izlərini qoymuş şəxiyyətlər haqqında yığcam məlumatlar daxil edilmişdir. Elə şəxsiyyətlər haqqında ki tarixi hadisələrdə bilavasitə iştirak edib-etməmələrindən asılı olmayaraq əməlləri ilə onların gedişinə təsir göstərmişlər. Sultanlar və şahlar; üsyançılar və inqilabçılar; sərkərdələr və məmurlar; rəssamlar və ailmlər; həkimlər və şairlər; fbəstəkarlar və xeyriyyəçilər – bu insanların oxucu qarşısında canlandırılan taleləri Azərbaycanın tarixini əyani surətdə təsəvvür etməyə imkan verir.

İşə təzə başladıqda tərəfimizdən topluya adları salınacaq tarixi şəxsiyyətlərin geniş siyahısı tərtib edilmiş və bu siyahıda yüzlərcə (!) görkəmli şəxsiyyətimizin adları qeyd olunmuşdu. İş prosesində biz tez-tez unudulmaz alim, gözəl insan, professor Əkrəm Cəfərin bu sözlərini xatırlayırdıq: “İnsanın ata-anası olmayanda ona yetim deyirlər. Daha böyük fəlakətdir ki, millət yetim qalsın. Yetim millət kimə deyərlər? Öz tarixini bilməyən millətlər yetimdir. Öz dahilərindən, böyük adamlarından xəbərsiz yaşayanlar yetim hesab edilir. Biz elə xalqıq ki, böyük dahilər, dünya miqyasında şöhrət tapan adamlar yetirmişik, amma başqa millətlər onlara sahib olmaq istəyiblər”….

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

Azərbaycan Tarixindən Yüz Şəxsiyyət – Səbuhi Əhmədov

\ Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr

öyrənmək üçün qaynaqları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar:

Yazıyaqədərki qaynaqlar. Yazıyaqədərki qaynaqlar əsasən arxeoloji

materiallar və qismən etnoqrafik məlumatlardan ibarətdir.

Yazıyaqədərki məxəzlərin mütləq əksəriyyətini müxtəlif dövrlərdə

Azərbaycan ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş maddi

mənbələr təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın arxeoloji

baxımdan öyrənilməsi tarixini əsasən dörd dövrə bölmək olar:

XIX əsrin I yarısından 1920-ci ilə qədərki dövr.

1991-ci ildən sonrakı dövr.

Bu dövrlərin hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, I dövrdə

Azərbaycanın arxeoloji tədqiq ilə əsasən əcnəbi həvəskar arxeoloqlar məşğul

olmuş və onların araşdırmaları heç də Azərbaycan tarixini öyrənmək yox “dəfinə”

axtarmaq, qarətçilik xarakteri daşımışdır. 1834-cü ildə İsveçrə səyyahı Dub ya de

Manperinin Xanlar, 1848-ci ildə rus şərqşünası Xanıkov Bərdə, Naxçıvan, 1862-ci

ildə fransız səyyahı A. Berjenin Muğan, 1879-cu ildə Polyakovun Naxçıvan,

Selosoninin Bərdə, Blekin Daşkəsən, Gədəbəy, 1880-ci ildə Jak de Morqanın

Talış, 1892-1903-cü illərdə E. Resleril Qarabağ və Gəncəçay, Rozendorfun

Gəncəçay bölgəsində apardığı arxeoloji tədqiqatlar əsasən həmin məqsədə xidmət

etmişdir. Doğrudur bu tədqiaqatlar zamanı əldə edilmiş qiymətli materiallar xarici

ölkə muzeylərinə aparılsa da Azərbaycanın arxeoloji baxımdan tədqiqi

istiqamətində ilk addımlar demək olar ki, atılmışdır.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra arxeoloji

tədqiqatların yeni bir mərhələsi başlandı. 1923-cü ildə yaradılmış Azərbaycan

arxeoloji Komitəsi respublika ərazisində olan tarixi abidələri qeydə alaraq onların

elmi tədqiqi istiqamətində fəaliyyətə başladı. Yerli mütəxəssislərin olmadığı üçün

mərkəzdən tanınmış arxeoloq Meşşaninovun dəvət olunması, böyük maddi

çətinliklərə baxamayaraq XX əsrin 20-30-cu illərində Mil düzünə, Kiçik Qafqazın

cənub-şərq ətəklərinə, Naxçıvan bölgəsinə, Azərbaycanın qərb bölgələrinə təşkil

edilən ekspedisiyalar nəticəsində zəngin tədqiqat materialları əldə edildi. Bu işdə

Meşşaninov, Miller, İesse, Passek, Latınin kimi rus arxeoloqları ilə yanaşı

Azərbaycanın gənc arxeoloji kadrlarından Ələkbərov, İ. Cəfərzadə, Şərifov,

Qazıyev, Hummelin xidmətlərini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Bu mərhələdə

Azərbaycanın arxeoloji rədqiqinə sistemli şəkildə başlansa da Böyük Vətən

müharibəsinin başlanması prossesin yarımçıq qalmasına səbəb oldu.

Azərbaycanın arxeoloji baxımdan tədqiq olunmasının yeni, keyfiyyətcə

mühüm mərhələsi Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı dövrə təsadüf edir. Bu

dövrdə Azərbaycanın məşhur arxeoloqları Vahidov, İ. Cəfərzadə, Həbibullayev,

İesse, M. Hüseynov və digərlərinin rəhbərliyi ilə təşkil edilmiş arxeoloji

ekspedisiyalar nəticəsində Azərbaycanın paleolit, mezolit, neolit, eneolit və tunc

dövrlərinə aid zəngin maddi mənbələr aşkar edilmişdir. M. Hüseynovun gərgin

əməyi nəticəsində Damcılı, Daşsalahlı, Tağlar, Azıx düşərgələrində paleolit

dövrlərinə aid nadir tapıntıların aşkar edilməsi Azərbaycanın antropogen zonasına

daxil olduğunu sübut etdi. Azərbaycan arxeoloqlarının məhsuldar fəaliyyəti ilə

Qobustan, Mingəçevir, Kültəpə, Əliköməktəpə, Meynətəpə, Qaraköpəktəpə, İlanlı

təpə, Çalağan təpə, Sulutəpə, Üçtəpə, Mişarçay, Töyrətəpə, Şomutəpə, Babadərviş,

Qarğalar təpəsi, Sərkərtəpə, və s. yaşayış məskənlərindən əldə edilən tapıntılar

Azərbaycanda icma yaşayışının müxtəlif dövrlərinin dərindən öyrənilməsi üçün

əsaslı zəmin yaratmışdır. Bu dövrdə Azərbaycanın antik və erkən orta əsrlər

tarixinin öyrənilməsi üçün Yaloylutəpə, Cəfərxan, Qəbələ, Mingəçevir,

Torpaqqala, Govurqala, Beyləqan və s. arxeoloji abidələrinin araşadırılması da

zəngin faktiki material vermişdir. Sovet rejiminin tənəzzülünün başlanması

nəticəsində XX əsrin 80-ci illərinin sonundan etibarən arxeoloji tədqiqat işləri

Azərbaycanın arxeoloji baxımdan öyrənilməsinin yeni mərhələsi müstəqilliyin

əldə edilməsindən sonrakı dövr hesab olunmalıdır. Doğrudur bu mərhələdə çox

böyük sosial-iqtisadi, siyasi, erməni təcavüzü kimi problemlərlə üzləşən gənc

respublika ilk dövrlərdə arxeoloji tədqiqatlara vəsait ayıra bilməsə də, hazırda

həyata keçirilən uğurlu siyasət bu sahəyə diqqətin ayrılmasına səbəb olmuşdur.

Yazılı qaynaqlar. Arxeoloji materiallardan fərqli olaraq yazılı qaynaqlar

Azərbaycanın yalnız sosial-iqtisadi, maddi-mənəvi mədəniyyət tarixi haqqında

deyil, həm də siyasi tarixi haqqında zəngin məlumatlarla xarakterizə olunur.

Yazılı mənbələr aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

Salnamə tipli mənbələr (nəsrani mənbələr).

Memuar xarakterli mənbələr.

Salnamə tipli qaynaqları dil prinsipinə uyğun olaraq bir neçə qrupa bölmək

Mixi yazı parçaları

Antik tarixi-coğrafi ədəbiyyat

Erməni və gürcü dilli qaynaqlar

Orta əsr ərəb, fars və türk dilli qaynaqlar

1. Yazılı qaynaqların böyük bir qismi salnamə xarakterli qaynaqlardan

ibarətdir. Nəsrani qaynaqların xronoloji baxımdan birinci qismi hərbi-salnaməçi

mənbələrlə – şumer-akkad, Assur, Urartu mixr yazı parçaları ilə təmsil

olunmuşdur. Hərbi yürüşlər zamanı hökmdarların diktəsi ilə yazılan bu yazı

parçalarında adətən hadisələr bir tərəfli təsvir olunmuşdur. Bununla belə mixi

yazılarda Aərbaycan ərazisində erkən etnik birliklər, dövlətlər, onların qonşuları ilə

sosial-iqtisadi və siyasi münasibətləri, maddi və mənəvi dünyaları haqqında

maraqlı məlumatlar öz əksini tapmışdır. Şumer dastanlarında, Akkad çarları Böyük

Sarqonun, Naram Suenin, Assur hökmdarlarından Aşşurnasirpalın, Adadnirarinin,

Tiqlatpalasarın, Salmanasarın, Sarqonun, Aşşurbanipalın, Urartu çarlarından

Menuanın, İşpuininin, Arkiştinin, Sarduri və Rusanın mixi yazı parçalarında kuti,

lullubi, turukki tayfaları və Manna dövlətinin tarixi haqqında çox qiymətli

Nəsrani qaynaqların diqqəti cəlb edən bir qismini də antik tarixi-coğrafi

ədəbiyyat təşkil edir. Yunan-İran müharibəsinin başlanmasından sonra Şərq

ölkələrinə marağın artması nəticəsində qədim yunan və Roma müəlliflərinin

əsərlərində Azərbaycan haqqında məlumatlar yer almağa başlamışdı.

Makedoniyalı İsgəndər, Qney Pompey və Mark Antoninin yürüşləri bu

məlumatların daha da genişlənməsinə səbəb olmuşdu. Antik tarixçi və

coğrafiyaçıların əsərlərində Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış tayfalar, qədim

şəhərlər, Atropaten və Alban dövlətləri, əhalinin adət-ənənələri, dini inancları,

təsərrüfat həyatı, Parfiya-Roma münasibətləri sistemində Azərbaycan dövlətlərinin

mövqeyi, Atropaten-Alban-Roma münasibətləri haqqında zəngin məlumatlar

verilmişdir. Bu baxımdan Miletli Hekateyin “Yerin təsviri”, Herodotun “Tarix”,

Knidli Ktesinin “Persika”, Siciliyalı Diodorun “Tarixi kitabxana”, Polibinin

“Tarix”, Tit Livinin “Roma tarixi”, Pompey Troqun “Filippin Tarixi”, Kvint Kursi

Rufun “Böyük Aleksandrın tarixi”, Pomponi Melanın “Yerin təsviri”, Böyük

Plininin “Təbiət tarixi”, Plutarxın “Müqayisəli tərcümeyi-hallar”, Korneli Tasitin

“Annallar”, “Tarixlər”, Flavi Arrianın “Anabozis” Klavdi Ptolomeyin “Coğrafiya

dərsliyi”, Strabonun “Coğrafiya”, Dion Kassinin “Roma tarixi”, Appianın

“Mitridatın müharibələri” əsərləri böyük maraq doğurur. Antik müəlliflərdən

Dionisi Perieget, Yuli Solin, İosif Flavi, Klavdi Elian, Ammian Marselin və

başqalarının əsərlərində də Alban və Atropaten dövlətləri haqqında bir sıra maraqlı

məlumatlarla rastlaşmaq mümkündür.

Nəsrani qaynaqlar içərisində qədim erməni və gürcü dillərində yazılmış tarixi

əsər və salnamələrin də özünəməxsus yerini qeyd etmək lazımdır. Erkən orta əsr

erməni salnamələri “Böyük Ermənistan” ideologiyası əsasında yazıldığı üçün

qonşu ölkələrə, xüsusilə də Albaniyaya qarşı əsassız ərazi iddiaları ilə

xarakterikdir. Bununla belə həmin salnamələrdə Albaniya tarixinin siyasi, sosial-

iqtisadi, mədəni problemləri haqqında zəngin faktiki materiallar öz əksini

tapmışdır. XI-XVII əsrlərə aid erməni mənbələrində də Azərbaycan tarixi haqqında

maraqlı məlumatlarla rastlaşmaq mümkündür. Bu mənada erməni salnamələri

içərisində Aqafangelin “Ermənisatn tarixi”, Koryunun “Moştosun həyatı”,

Yegişenin “Vardan və erməni müharibəsi”, Fovstos Buzandın “Ermənistan tarixi”,

Lazar Paranetsinin “Ermənistan tarixi”, Moisey Xorenlinin “Ermənistan tarixi”,

Sebeosun “İraklın tarixi”, Gevondun “Xəlifələr tarixi”, Ananiya Şiraklının

“Coğrafiya”, Vardanın “Ümumi tarix”, Gəncəli Kirakosun “Tarix”, Mesoplu

Fomanın “Teymurləng və onun varislərinin tarixi”, Təbrizli Arakelin “Tarixlər

kitabı”, Kənəkirli Zəkəriyyənin “Xronika” və s. əsərləri xüsusi qeyd etmək

Dostları ilə paylaş:

Azərbaycan Tarixindən Yüz Şəxsiyyət – Səbuhi Əhmədov

Səbuhi Əhmədov – Azərbaycan tarixindən yüz şəxsiyyət

Azərbaycan Tarixindən Yüz Şəxsiyyət – Səbuhi Əhmədov

\ Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr

Похожие статьи

Related posts: