Press "Enter" to skip to content

Azrbaycanın sosial tarixi

Bu problem Azərbaycanda da var, nümunə kimi elə çalışdığım saytın işçilərinin profilləri müxtəlif paylaşımlara görə “Facebook” tərəfindən əngəllənir.

Azərbaycan tarixi

This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.

Transcript

  • 2 AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI A.BAKIXANOV ADINA TARX NSTTUTU AZRBAYCAN TARX n qdimdn bizim erann III sri YEDD CLDD I CLD BAKI 2007
  • 3 Bu kitab “Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. I cild” (Bak, Elm, 1998) nri sasnda tkrar nr hazrlanmdr Msul redaktor: Iqrar liyev Akademik ISBN 978-9952-448-36-8 947. 5402-dc22 Tarix Azrbaycan Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. I cild (n qdimdn – b.e. III sri). Bak. “Elm”. 2007. 520 sh. + 40 sh. illstrasiya. Azrbaycan dnyann n qdim insan msknlrinden v sivilizasiya mrkzlrindn biridir. Yeddicildlik “Azrbaycan tarixi”nin I cildi Azrbaycan tarixinin n qdim zamanlardan balayaraq eramzn III srinin birinci rb il baa atan byk bir dvrn hat edir. Kitabda arxeoloji mnblr v yazl abidlr sasnda lkmizd ibtidai insan cmiyytinin mrhllri, mnvi hyat, onun dalmas, ilkin sinifli cmiyytin v dvltlrin meydana glmsi, onlarn taleyi, hr hyat, mdniyyti, xalqn yadelli iallarla mbarizsi, etnik msllr v s. aqlanr. “Elm” nriyyat, 2007
  • 4 NSTTUTDAN Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun kollektivi tn srin 70-ci illrindn balayaraq Elmlr Akademiyas Ryast Heytinin tsdiq etdiyi Ba Redaksiya urasnn rhbrliyi altnda yeddicildlik “Azrbaycan tarixi” zrind ilmy balad. Artq 1990-c ild iki cildi istisna olmaqla, btn cildlrin yazlmas baa atdrlm, I, IV, V v VI cildlr Ba Redaksiya uras trfindn nr olunmaa tvsiy edilmidi. Lakin bu cildlr z dvrnn siyasi konyunkturasndan azad deyildi. Azrbaycan tarixinin bir sra dvr v aspektlri hakim ideologiyann tsiri altnda birtrfli iqlandrlr, faktlar v hadislr siyasildirilir, bir sra grkmli tarixi xsiyytlrin faliyyti thrif edilir, ya da tamamil unudulurdu. Tarixi alimlr zlrinin professional sviyysini saxlamaqla Azrbaycan tarixinin obyektiv, hqiqi mnzrsini brpa etmlidirlr. Azrbaycan tarixinin masir tlblr sviyysind akademik nrini hazrlamaq n snd v mnblrin aradrlmas, elc d zngin oxchtli faktik materiallarn tam drk edilmsi sahsind byk ilr grlmlidir. Geni ictimaiyytin tarixi biliklr, xsusil Ana vtnin tarixin daim artmaqda olan maran nzr alaraq, Elmlr Akademiyasnn Ryast Heyti 1997-ci il sentyabr aynn 24-d oxcildli “Azrbaycan tarixi”nin hazrlanb nr edilmsini qrara ald. Oxuculara tqdim ediln, hmiyytli drcd yenidn ilnib tkmilldirilmi bu nr tarixi alimlrimizin hmin qrara cavabdr. Biz minik ki, oxucu ktlsinin mhakimsin veriln bu kitablarn “Azrbaycan tarixi”nin oxcildli akademik nri n byk faydas olacaqdr. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun rhbrliyi, mllif kollektivi oxucularn qeyd, tklif v arzularn minntdarlqla qbul edckdir.
  • 5 G R Azrbaycan yer znn n qdim mdniyyt mrkzlrindn biridir. Onun razisinin sakinlri minilliklr rzind yaratdqlar zngin mdni irs qoyub getmilr. Bu irs mxtlif tarixi qaynaqlar maddi v yazl abidlr sasnda yrnilir. Maddi abidlrin yrnilmsi il arxeologiya mul olur. Torpaq znd bu abidlrin tknmz “arxivi”ni – mk altlri, mit v bzk yalar, silah, mskn qalqlar, qbirlr, qdim mdn v metalritm yerlri, hminin baqa eylr saxlayr. Ona gr d ayr-ayr elmlrin qovuuunda dayanan arxeologiyann hmiyyti son drc bykdr. Mxtlif elmlrin nmayndlri, ilk nvbd, arxeoloq, tarixi v filoloq, fizik v kimya, etnoqraf v antropoloq, geoloq v paleontoloq, botanik, zooloq v baqalar z biliklrini “arxeologiya mehrab”na gtirirlr. Axtar zaman akara xarlan arxeoloji abidlr qdim dvrlrdn balam son orta srlrdk Azrbaycan tarixini daha sasl kild v daha drindn iqlandrmaq imkan verir. bh yoxdur ki, azrbaycannasln bir ox mhm problemlrinin hlli birba arxeoloji axtarlarla baldr. Arxeologiya tkc yrniln lknin ilk sakinlrinin maddi v mnvi mdniyyt sviyysi haqqnda mhakim yrtmy deyil, hm d mhsuldar qvvlr tarixi, sinfi cmiyytin yaranmas v inkiaf, miqrasiya, etnogenez v bir ox baqa problemlrl bal olan mhm msllrin bu v ya digr drcd hll olunmasna imkan verir. Arxeologiya diyar tarixinin mkan fqlrini, onun rivlrini genilndirmi, bizim nsil crmizin minilliklrin drinliklrin gedn kklrini izlmy imkan vermidir. Lakin tkc arxeologiyann kmyi il sosioloji nticlr xarmaq, yazl qaynaqlar olmayan dvrlrin, o cmldn ibtidai icma cmiyytinin, nec deyrlr, canl tarixini vermk, xsusn d ibtidai icma dvrnd sosial mnasibtlrin, insann mnvi alminin mnzrsinin yaratmaq v s. qeyri-mmkndr. Maddi abidlri “canlandrmaq”, onlar izah etmk n lav mlumatlar, ilk nvbd, primatoloji mahidlr, paleoantropoloji tdqiqatlar v lbtt ki, etnoqrafik materiallarn clb olunmas zruridir. Arxeoloji materiallar, bhsiz ki, etnoqrafik rh tlb edir, ks halda blgnin ibtidai icma cmiyyti tarixinin dolun mnzrsini brpa etmk tindir. Biz mlum olan antropoloji material ox az olsa da, onun byk hmiyyti var.
  • 6 Blgnin qdim onomastikas (etnotoponimika v antroponimikas) n qdim tarixi problemlr dairsinin ayr-ayr trflrini baa dmk n myyn informasiya ver bilr. Lakin bizd bu istiqamtd tdqiqatlar aparlmamdr. Son zamanlar Azrbaycan razisind akara xarlm v artq elmi dvriyyy daxil edilmi numizmatik materiallar da tariximizin yrnilmsi n byk hmiyyt malikdir. Onlar blgnin iqtisadi inkiaf, siyasi tarixinin bzi hadislri, myyn drcd hm d mdni sviyysi haqqnda mhakim yrtmy imkan verir. Yazl qaynaqlarn da ox byk hmiyyti var. Azrbaycan tarixi zr yazl qaynaqlar iki qrupa blmk olar: sndli v nqli xarakterli qaynaqlar. Cnubi Azrbaycan v hmsrhd razilrin tayfalar haqqnda mlumatlar vern, n, qdim qaynaqlar umer-Akkad mtnlridir. umer v qdim Akkad dillrind trtib olunmu btn bu kitablr e.. III minilliy v II minilliyin balancna aiddir. Bu mtnlrin meydana xmas sasn umer v Akkad arlarnn Zaqros dalar zonasna yrlrin, habel kuti hakimlrinin Cnubi Beynnnhreyndki birsrlik hkmranlna borcludur. n ilkin, yazl qaynaqlar srasnda lullubi hkmdarlarnn bir ne qsa yerli kitablrini d xatrlamaq lazmdr. umer-Akkad qaynaqlar irisindn kuti hakimlrinin siyahsn, Omina (lamtlr, nianlr) adlanan bzi mtnlri, o cmldn kuti v lullubilrin xatrlandqlar, umer hakimi Utuxeqaln Mesopotamiyadak sonuncu kuti hkmdar Tirikanla mharibsinin tsviri verilmi mtnlri, Zaqros blgsin yrlr etmi umer-Akkad hkmdarlarnn kitablrini v baqalarn sadalamaq lazmdr. E.. II minilliyin Elam v Aur qaynaqlar ox kasbdr v Zaqros zonas tayfalar haqqnda, demk olar ki, he bir mlumat vermir. Aur qaynaqlar irisind bizim n n vaciblri II Adadnerari, II Tukulti-Ninurta, II Aurnasirapal, III Salmanasar, V ami-Adad, III Adadnerari, III Tiqlatpalasar, II Sarqon, Sinaxxerib, Asarxaddon v Aurbanipaln kitablridir. Aur arlarnn kitablrind oxsayl yrlrin, Azrbaycan vilaytlri v qonu vilaytlrd mskunlam tayfalarn xarici, myyn drcd is daxili siyasi v iqtisadi hyatnn gediini izlmy imkan vern tsvirlr verilmidir. Onlarda, deyilnlrdn lav, dalq rayonlarn mrkkb etnik-dil mnzrsindn ba xarmaa kmk edn xeyli onomastik material vardr. Aur qaynaqlarnn Cnubi Azrbaycan vilaytlri haqqnda mlumatlar xeyli drcd Urartu kitablrind mvcud olan mlumatlarla znginlir. Urmiyayan hvz vilaytlrin Urartu mdaxilsi haqqnda e.. IX srin sonuna aid olan n ilkin mlumatlarda Minua, I Arkiti, II Sarduri, II Argiti bu rayonlara z yrlri barsind xbr verirlr.
  • 7 Cnubi Azrbaycan razisind akara xarlm Urartu kitablri xsusn Urmiyann hvz vilaytlrinin yaay mntqlrinin yerini myynldirmk n mhm hmiyyt malikdir. Babil qaynaqlar irisind e.. VII srin son rbnn hadislrini iqlandrmaa imkan vern mhur “Kedd xronikas”nn adn kmk lazmdr. Cnubi Azrbaycan haqqnda bzi mlumatlar “Bibliya”dan da almaq olar. “Avesta” mhm mnblrdn biridir. Zrdtlk v onunla bal olan dini flsfi sistemlr Cnubi Azrbaycan razisind min ildn xeyli artq olan uzun bir dvr rzind yaylmd. Bizim “Avesta”ya diqqtimiz d bununla izah olunur. “Avesta”nn kanonladrlmalarndan biri, bhsiz ki, Atropatenada bu mmlktin Sasani sltntinin dvlt ziyartgah olduu dvrd ba vermidir. ar I Darann Hmdan rayonunda sldrm qaya zrind dild yazlm Bistun kitabsi d biz bzi mlumatlar verir. Antik yazlar – Miletli Hekatey, Lampsakl Xaron, Lidiyal Ksanf, Hellanik v b. srlrind d Azrbaycan tarixi zr myyn mlumatlar var. E.. VI-V srlrin yunan yazs, n qdim corafi xrit lav olunmu mhur “Yerin tsviri” srinin mllifi Miletli Hekatey Cnubi Azrbaycanda mskunlam matienlr tayfasnn, Arazboyu mklrin, Kaspi dnizi sahilind yaayan hanssa katannlarn adlarn kir. rq haqqnda yazlm ilk yunan mlliflri irisind sas yer, bhsiz ki, “tarixin atas” Herodota (e.. V sr) – qdim dvrn byk tarixisin mnsubdur. Herodotun madahlar (midiyallar) v Mada (Midiya), skiflr v onlarn Asiya vilaytlrin yrlri, Azrbaycan tayfalar – mklr, utilr, saqartilr, matienlr, kaspilr, ortokoribantlar haqqnda mlumatlar bizim n vacibdir. Herodotun znn bilavasit ahidi olduu hadislr, habel soru yolu il ald mlumatlar onun “Tarix”nin sas mnblridir. ran ahlar arxivlrinin rsmi sndlrin yol Herodot n ilk nvbd ona gr bal olmudur ki, o, yunan dilindn baqa he bir dil bilmirdi. Lakin bzn onun srlrind, ntic etibaril bu rsmi sndlrl bal olan mlumatlara rast glinir. bhsiz ki, Herodot onlardan nc ldn gtrmkl istifad etmidir. Onun bzi eylri z slfi Hekateydn gtrdy myynldirilmidir. Bzi shv v xtalara baxmayaraq, Herodotun mstsna drcd dzlyn v vicdanllna bh etmk n sas yoxdur. Onun sri btvlkd indinin zndk tariximizin bir sra msllri zr n mhm qaynaqlardan biri olaraq qalr. yirmi il qdr ran saraynda yaam, hmnilrin (Haxamaniilrin) saray hkimi olmu, e.. V sr mllifi Knidli Ktesinin “Persika” srinin qorunub saxlanlm azsayl paralarndan is ox ey ld etmk mmkn deyil. Ktesi ayr-ayr hallarda ola bilsin ki, hmni ah arxivinin rsmi sndlrindn istifad etmidir. Onun srinin myyn mhurluuna baxmayaraq, hl qdim oxucular orada hqiqt uyun olmayan oxlu mlumat gr bilmidilr. Ktesi tarixi
  • 8 olmadndan xalq nnlrindn istifad edrk, tarixi sasn bu nnlrin inda grndy kild sylyirdi. “Persika”da dykn Cnubi Azrbaycan tayfas kadusilr haqqnda n qdim mlumat vardr. Ola bilsin ki, srd Kaspianann da ad kilirmi. E.. V-IV srlr mllifi Ksenofontda da bzi tarixi mlumatlar vardr. Onlarn bir hisssinin kk Herodota v Ktesiy gedib xr. Ktesinin bizi maraqlandran msllr zr bzi mlumatlar yunanca yazb- yaratm e.. I sr mllifi Siciliyal Diodorun “Tarixi kitabxana”snda qorunub saxlanlmdr. O, kadusi v taprlrin torpaqlarnn, Kaspiana, Kaspi dnizi v skiflrin adlarn kir, yunan-Makedoniya istilalar dvrnn hadislrini v s. xatrlayr. Makedoniyal skndrin masiri v bematisti (addmlni) Amintann, Babil kahini Berosun (e.. IV-III srlr), e.. III sr mllifi Hermippin, e.. II srin mhur tarixisi, sri mlumatlarnn xsusi dqiqliyi il seiln, qrxkitablq “Tarix”in mllifi Polibinin v baqalarnn srlrind bzi mhm mlumatlar qorunub saxlanlmdr. Polibinin Atropatena barsind mlumatlar xsusil hmiyytlidir. Amasiyal Strabonun (e.. 63-c il – b.e. 23-c ili) yunan dilind yazlm v “Corafiya” adlanan sanball sri bizim n vzolunmaz qaynaqdr. Strabon z dvrn gr yax thsil alm, oxlu syaht etmi, mstsna mahidiliyi v drin zkas il frqlnmidir. Amasiyal mllifin srind Makedoniyal skndrin masirlrinin v htta daha vvlki mlliflrin srlrindn balam Strabonun z masirlrinin srlrindk saysz-hesabsz mxtlif qaynaqlardan istifad olunmudur. Strabon Aristobulun, Patroklun, Eratosfenin, Skepsili Metrodorun, Hipsikratn, Dellinin srlri, Roma srkrdsi Pompeyin e.. 66-65-ci illrd Zaqafqaziya sfrind onun yol yolda Mitilenli Feofann qeydlri v bir sra digr mlliflrin ilri il tandr v z “Corafiya”snda bu srlrdn bol-bol paralar gtirir. Qafqazn, ayr-ayr hallarda is bzi digr qonu lklrin Strabon “Corafiya”sndak tsviri, trafllna gr bu lklrin tarixi, corafiyas v etnoqrafiyas zr yegan qaynaqdr. Yazlar dvrmz qdr glib atm antik mlliflrin he birind albanlar haqqnda “Corafiya”da verilnlr yoxdur. Strabonun Atropat Madas v ya Atropatenann Byk Madann bir hisssi olmas, bu lknin z adn Atropatn adndan almas v s. kimi mlumatlar mstsna qiymt malikdir. Lakin “Corafiya”nn albanlar haqqnda danlan yerlrind xeyli ziddiyytlr d rast glinir ki, bu da, grnr, Albaniyann mxtlif vilaytlrin aid olan v he d btvlkd lk v onun halisini sciyylndirmyn mxtlif dvrl fakt, olay v hadislrin mumildirilmsinin nticsidir. Mhur Roma tarixisi, 35 kitab v itib-batm cildlrinin bir qdr fraqmentlri qorunub saxlanlm “Roma tarixi” srinin mllifi Tit Livi (e.. 59-cu il – e. 1-ci ili)
  • 9 Roma mdaxilsi dvr albanlar haqqnda bzi mlumatlar verir, madallar v kadusilrin adlarn kir. Tit Livinin masiri latn mllifi Pompey Troqun sri “Filippin tarixi” bizim dvrmz qsa rh klind – II v ya III srd yaam Yustinin epitomas vasitsil glib atmdr. Pompey Troq ksr hisssi biz glib atmam xeyli miqdarda qaynaqlardan istifad etmi v btvlkd hellinist dnyasnn tarixi zr ox qiymtli sr yaratmdr. Pompey Troq hellinist tarixnaslnda stn yer tutmu meylin – yunan-Roma mifologiyas v toponimiyas il bir sra rq lklrinin corafiyas v tarixinin laqlri haqqndak meylin trfdar idi. Msln, romal mllif Qafqaz albanlar haqqnda mlumat verrkn onlar Herakln ilri il balayr v onlarn kkn taliyaya, Alban dana aparb xarr. Pompey Troqann srlrind skiflr v onlarn Asiyadak hkmranl, parfiyallar, madallar, kadusilr v b. haqqnda xeyli maraql mlumatlar var. Mllifi Kvint Kursi Ruf olan “Byk Aleksandrn tarixi” bizim mvzu n myyn maraq ksb edir. Bu mllif z srini e.. I srin sonu il e. I srinin ortalar arasnda yazmdr. Bu sr kompilyasiya olsa da, bizim n mhm hmiyyti var. Bel ki, burada srlri itmi mlliflrin mlumatlar qorunub saxlanmdr. Pomponi Melann I srin ortalarnda yazlm “Yerin tsviri” adl hcmc kiik (btv halda biz glib atm cmi kitab) srind bizim blgnin corafiyas, burada mskunlam tayfalar haqqnda mxtlif, bir hisssi ox qiymtli mlumatlar var. Mela hm qdim mlliflrin, hm d z masirlrinin srlrindn istifad etmidir. Bu da ona Roma dbiyyatnda corafiya zr bir nv bitkin bir drslik yaratmaq imkan vermidir. Mela Kaspi dnizi, kaspilr, skiflr, albanlar, amardlar, kadusilr v baqalar haqqnda danr. Byk Plininin (23/24-79-cu illr) “Tbii tarix”i bizim n mhm hmiyyt malikdir. Demk olar ki, 350 yunan v 150-dk Roma mllifinin ksriyyti biz glib atmam bir ox srindn istifad edilrk yazlm bu ensiklopedik xarakterli srd Azrbaycann tbiti, halisi, burada mskunlam tayfalarn miti haqqnda bir sra ox qiymtli mlumatlar var. Albaniyann paytaxt Qblnin adnn n ilkin xatrlanmas Plininin hesabna biz glib atmdr (Plinid: Kabalaka). O, bu ada, ox gman ki, e.. II-I srlrd yaam romal mllif Varronun srlrind rast glmidir. Plininin qaynaqlarndan danarkn qeyd etmk lazmdr ki, bir ox hallarda o z bu qaynaqlarn adlarn kir v bununla da onun bu v ya digr mlumatnn xarakteri v dolunluq drcsini myynldirmk sahsind tdqiqatnn iini ynglldirir. Plininin istifad olunan qaynaqlara myyn qeyri-tnqidi yanamasn v “Tbii tarix”in mtninin pis qorunub saxlanmasn da gstrmk lazmdr. Albaniya v Atropatena, habel onlarla hmsrhd blglrd ba vermi bzi siyasi hadislr yunan dilind yazb-yaradan yhudi mllifi osif Flavinin iki srind –
  • 10 “Yhudi mharibsi haqqnda” v “Yhudi asari-tiqlri” srlrind z ksini tapmdr. Txminn 37-ci ild doulmu v txminn 95-ci ild vfat etmi Flavi mhur kahin nslin mnsub olmu, 63-c ildn Romada yaamdr. Flavinin sri orijinal deyildir, onun mlumatlarnn oxu Bibliya v yunan mlliflrindn gtrlmdr. Roma dvr tarixilrinin hamsndan ox tannan v mhuru yunanca yazan Plutarx (46-127-ci illr) olmudur. O, ox syaht etmi, mhsuldar yaz olmudur. Mhur “Mqayisli trcmeyi-hallar” sri Plutarxa hrt gtirmidir. Aleksandrn, Sullann, Lukullun, Antoninin v b. trcmeyi-hallar xsusn qiymtlidir. Plutarxn “sida v Osiris haqqnda” sri d bizim n mhm hmiyyt malikdir. Mllif bu srind e.. IV srd yaam, Makedoniyal Aleksandrn tapr il zrdtiliyin mqdds kitablarn yrnn Feopompun ardnca gedrk maqlarn tlimi v i.a. haqqnda maraql mlumatlar verir. risind “Annallar” (“Salnamlr”) v “Tarixlr” kimi xsusil seiln oxlu srin mllifi, mhur romal tarixi Korneli Tasit (txminn 55-117-ci illr) d biz bir sra qiymtli mlumat atdrmdr. Onun srlrinin Romann Qafqaz lklri, o cmldn Albaniya, habel Parfiya il mnasibtlrindn bhs ediln shiflri mstsna drcd mhm qaynaqdr. Eramzn II srind (95-175-ci illr) yaam, Vifiniyann Nikomediya hrind doulmu, parlaq thsil alm Flavi Arriann yunanca yazlm “Anabazis” (“Aleksandrn yr”) srind albanlar v Atropatena tarixi barsind nadir mlumatlar qorunub saxlanlmdr. Yeddi kitabdan ibart olan “Anabazis”d xeyli miqdarda mxtlif nvl qaynaqlardan, o cmldn rsmi sndlrdn (Makedoniyal Aleksandrn silahda Nearxn mlumatlarndan, “Saray jurnal”ndan v s.) istifad edilmidir. “Anabazis” saslanaraq albanlarn e.. IV srin son otuzilliyind tarix shnsin xdqlarn myynldirmk v onlar haqqnda mlumat hmni dvlti v Makedoniyal Aleksandr arasnda mharib il laqlndirmk mmkn olur. Arrianda Atropatena tarixi zr d bir sra maraql mlumatlar var. Albanlar haqqnda maraql mlumatlara II sr mllifi Appiann “Mitridatn mhariblri” adl mhur srind d rast glmk mmkndr. II sr mllifi Klavdi Ptolemeyin “Corafiya drsliyi”nd Azrbaycann corafiyas haqqnda xeyli material var. Ptolemey bir ox vilaytlrin, dalarn, aylarn, keidlrin, hr, iri yaay msknlrinin v xalqlarn adlarn kir. Lakin onun xritsind xeyli miqdarda thrif v uyunsuzluqlar vardr. Dion Kassi Kokkeiann (txminn 150-235-ci illr) “Roma tarixi”nd Atropatena v Albaniya haqqnda mlumatlar var. Yunan dilind yazlm bu srin sksn kitabndan btv kild ancaq iyirmi bei (XXXVI-LX kitablar) v myyn miqdarda fraqmentlr qorunub saxlanlmdr. Dion Kassinin albanlar v
  • 11 atropatenallarn Roma mdaxilsin qar mbarizsini iqlandran mlumatlar bizim n xsusil maraqldr. II-V srlr mlliflri Eli Qordian, Flor, Dionisi Perieget, Yuli Solin, Elian, Ammian Marsellin, Eli Spartian, Orozi, Bizansl Stefan v b. srlrind Atropatena v Albaniya haqqnda bir sra mhm mlumatlar var. Antik qaynaqlarn mstsna hmiyytin baxmayaraq, onlara ehtiyatla yanamaq lazmdr, nki antik mlliflrin mlumatlar tez-tez tsadfi, ox vaxt is ziddiyytli xarakter dam v he d hmi dqiqliyi il frqlnmmidir. Qdim Suriya, ermni v grc qaynaqlarnn da myyn hmiyyti vardr. Sovet hakimiyytinin qurulmasndan vvl Azrbaycann qdim tarixi msllri il tk-tk hvskarlar mul olmudular. Rus elmind bu tarix maraq ancaq imali Azrbaycann Rusiya trfindn ial edilmsindn sonra meydana xr. XIX srin birinci yars Azrbaycan tarixnaslnn n parlaq simas v slind ilk Azrbaycan tarixisi, “Glstani-rm”in mllifi, antik, rq, Qrbi Avropa v rus qaynaqlar v dbiyyat sasnda n qdim dvrlrdn srin vvllrindk Azrbaycan tarixinin xlassini vermy chd gstrmi A.Bakxanov olmudur. Qafqaz Albaniyasna hsr olunmu ilk mqallrdn biri Derpt Universitetinin professoru F.Kruzenin 1835-ci ild “Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnal”nda ap olunmudur. Mllif yrniln diyarn kemiini drk etmk n arxeoloji tdqiqatlarn hmiyytini qeyd edrk, lknin znginliklrini canl boyalarla iqlandrr, onun Rusiya n iqtisadi hmiyytindn v s. danr. “Ensiklopediya leksikonu”nun (1835-ci il) birinci cildind “Qdim Asiya Albaniyas” adl qsa qeyd ap olunmudur. Qdim Qafqaz Albaniyasna hsr ediln z dvr n ilk ciddi tdqiqat rus alimi A.Yanovskinin 1846-c ild “Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnal”nda drc edilmi “Qdim Qafqaz Albaniyas haqqnda” sri olmudur. Burada antik v ilk orta srlr mlliflrinin Albaniya haqqnda mlumatlar toplanlm v thlil edilmi, lknin qdim toponimlrinin mllif n masir olan corafi adlarla tutudurulmasna v s. chd gstrilmidir. A.Yanovskid xeyli maraql fikirlr var, lakin onun mdda v nticlri he d hmi danqsz qbul edil bilmz. Akademik B.A.Dornun 1875-ci ild drc edilmi “Kaspi. Qdim ruslarn Tbristana yrlri haqqnda” adl sanball srin daxil edilmi “Qdim Albaniya Ptolemey gr” mqalsi polemik ruhda yazlmdr. .openin “Qafqazn qdim tarixlrin dair yeni qeydlr” kitabndak (SPb, 1866) “Aqvaniya, Albaniya v oa” blmsi buradak baxlarn sthiliyi zndn zifdir. Mllif z mlahizlrind mvzuya sil elmi yanamadan uzaqdr.
  • 12 XIX srin son otuzilliyindn balayaraq imali Azrbaycan razisind ilk epizodik arxeoloji qazntlar aparlmaa balanmdr. Onlar E.A.Ressler trfindn balanm, sonralar J. de Morqan, Q.O.Rozendor, V.A.Skinder v b. trfindn davam etdirilmidir. Azrbaycann, o cmldn Qafqaz Albaniyasnn qdim tarixinin yrnilmsin Qrbi Avropa alimlri K..Noyman, A.Herrman, V.Tomaek, Y.Markvart, Q.Hbman, T.Nldeke v b. myyn thf vermilr. Xsusi olaraq Manna tarixin hsr edilmi ilk tdqiqat K.Belkin 1884-c ild apdan xm mqalsi olmudur. Qdim ran tarixin hsr olunmu mumi srlrd, yaylann etnik tarixinin bu v ya digr aspektini, qdim dillrini, burada mvcud olmu dinlri nzrdn keirn xsusi tdqiqatlarda Cnubi Azrbaycann tarixi corafiyas, etnik v dil mnzrsi, mumiyytl, qdim tarixi problemlrinin aydnladrlmas n az i grlmmidi. Bunlar F.pigel, H.Ravlinson, F.Yusti, H.Vinkler, Y.Praek, E.Meyer, Q.Hzinq, M.trek, Y.Markvart, F.Tro-Danjen v b.- nn srlridir. Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin qurulmasndan sonra qdim tarix zr elmi tdqiqatlar aparlmaa baland. 1920-ci ild Azrbaycan Dvlt Muzeyi yaradld. Respublika hkumtinin vsatti nticsind Tbilisi, Moskva v Leninqrad muzeylrind saxlanlan Azrbaycan tarixin aid qiymtli eksponatlar 1924-c ild bu muzey verildi. 1923-c ild Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyyti yaradld. El hmin ild onun tarix-etnoqrafiya blmsi zvlrinin tbbs il sonralar (1927-ci ild) “Azrbaycan asari-tiqlri, incsnt v tbit abidlrinin mhafizsi komitsi” (Azkomstaris) adlandrlm Arxeologiya Komitsi tkil olunur. Qsa mddt rzind Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyyti respublikann arxeoloji-etnoqrafik tdqiqi, onun qdim tarixinin yrnilmsi zr geni v mqsdynl faliyyt balayaraq, slind iri elmi mrkz evriln Azrbaycan Dvlt Muzeyinin “Materiallar”nda, Azkomstarisin “Xbrlr”ind, Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyytinin “Xbrlr”i v “srlr”ind ilk ciddi tdqiqatlar, o cmldn diyarn qdim tarixi zr d xeyli materiallar drc olundu. yirminci illrd respublikada artq mntzm arxeoloji qazntlar aparlrd. Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsinin formalamas v inkiaf rus elminin nmayndlri – Azrbaycann, ilk qdim dvr tarixilrinin mllimlri il sx mkdalq raitind gedirdi. Akademiklr N.Y.Marr, V.V.Bartold v ..Meaninovun, habel T.S.Passek, B.A.Latnin, A.A.Miller, B.V.Miller, A.A.essen, Y.A.Paxomov, V.M.Ssoyev v b.-nn xidmtlrini xsusil qeyd etmk lazmdr. El bu illrd elm milli kadrlar – R.smaylov, D.M.rifov, A.K.lkbrov, ..zimbyov, .M.Cfrzad, S.M.Qazyev v b. glir.
  • 13 Azrbaycan tarixi sahsind tdqiqat ii lap vvldn znn frqli xsusiyytlrin malik idi. Uzaq kemi v ilkin orta srlrin yerli yazl qaynaqlarnn demk olar ki, olmamas zndn bu balanc dvrnd Azrbaycann qdim tarixi sahsind btn axtarlar srf arxeoloji istiqamt dayrd. Artq ilk byk arxeoloji ekspedisiyalar Dalq Qaraba v Naxvan zonalarnda, Gnc zolanda, Mil dznd, Lnkranda, Yaloylutpd, Nuxa qzas, Qbl v b. rayonlarda xeyli gzlnilmz v maraql yalar akara xarm, elm qarsnda hl tam hll olunmam bir sra yeni, mhm problemlr qoymudu. O dvrd mixi yazlar v digr qaynaqlardak, habel antik mlliflrin srlrindki mlumatlara lazmi diqqt yetirilmirdi. Hr halda bu qaynaqlar, xsusn d rq qaynaqlar, mhz, Azrbaycan tarixinin yrnilmsi baxmndan hllik xsusi tdqiqat obyektin evrilmmidi. Bu baxmdan Y..Meaninov v I.A.Paxomovun srlri myyn istisnalq tkil edir. Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsinin bu mrhlsini btvlkd sciyylndirrkn mlum olur ki, alimlr demk olar ki, bo yerd i balamal olurdular. Lakin mhz bu illrd sonralar elmd Azrbaycann qdim tarixi kimi blmni frqlndirmy imkan vern tdqiqatlar v elmi istiqamtlrin bnvrsi qoyulmudur. Bu, Azrbaycann qdim tarixi shiflrinin canlandrlmasna imkan yaradan faktlarn sistemldirilmsinin, yeni faktlarn ld olunmas v “oxunmas”nn (sasn arxeoloji qazntlarn kmyi il) intensiv bir dvr idi. Respublikann qdim tarixin ilk df btn qdim tarixin geni fonunda, qonu v uzaq lklrin tarixi il az v ya ox sx laqli kild baxlmaa balanr. Bellikl, 20-ci illr alimlr nslinin myi saysind brpa ediln qdim Azrbaycan tarixi tdricn n Asiyann Qdim rq lklri tarixi almin daxil olmaa balayr. Azrbaycan arxeologiyasnn banilrindn biri ..Meaninov 20-30-cu illrd diyarn arxeologiyas v qdim tarixi zr bir sra tdqiqatlar, habel iin nzri vziflrin v perspektivlrin, metodoloji shvlrin v nailiyytlrin hsr olunmu mqallr nr etdirmidir. Alim arxeoloji axtarlarda etnoqrafik materialdan istifad edilmsin xsusi mqal hsr etmidir. Milli kadrlarn hazrlanmas iind d ..Meaninovun xidmtlri bykdr. 20-ci illrd Azrbaycanda mumildirici srlr – Azrbaycan tarixi zr mumi kurslar nr edilmidir. Bu “kurslar” v “oerklr”d qdim tarix d nzr arpacaq drcd yer ayrlrd. Bunlar Y.A.Paxomovun “Azrbaycan tarixinin qsa kursu”, R.smaylovun “Azrbaycan tarixi”, V.M.Ssoyevin “Azrbaycan (imali) tarixinin qsa oerki” v “Azrbaycan (imali) tarixinin ilkin oerki” srlrindn ibartdir. T.S.Passekin v B.A.Latninin qlminin mhsulu olan, arxeoloji materiallarla zngin “imali Azrbaycann tarix qdrki dvr oerki”ni d bu srlr seriyasna aid etmk mmkndr.
  • 14 1929-cu ilin sonunda Azrbaycan Tdqiq v Ttbb Cmiyytinin bazasnda Azrbaycan MK yannda Azrbaycan Dvlt Elmi-Tdqiqat institutu (ADET) yaradld. V.V.Bartold, N.Y.Marr, ..Meaninov, M.N.Pokrovski, A.N.Samoylovi, A.O.Makovelski, A.R.Zifeld, A.Saar v b. grkmli rus alimlrinin myi ADET-nin Tarix bsinin iin msbt tsir gstrmidir. .S.Qubaydulin, V.Xuluflu, B.obanzad, .Haqverdiyev, M.Quliyev, Q.Cbiyev, M.ahbazov v C.Nayevin faliyyti d smrli olmudur. 20-ci illrin sonu v 30-cu illrd hm rus (N.Y.Marr, S.V.Yukov, A.Y.Krmski, N..Anserov v b.), hm d Zaqafqaziya respublikalarndan olan alimlr (A.Q.anidze v b.) Azrbaycann tarixi, etnoqrafiyas, arxeologiyas v antropologiyasnn yrnilmsi sahsind byk i aparrdlar. Bu illrd N..Anserovun Azrbaycan halisinin antropoloji chtdn yrnilmsin hsr olunmu mqallri, akademik A.Y.Krmskinin Qafqaz Albaniyasnn tarixin dair srlri nr edilir. S.V.Yukov Qdim Albaniyann srhdlri mslsinin tdqiqi il mul olur. Akademik A.Q.anidze Qafqaz albanlarnn yeni kf edilmi lifbas barsind ox qiymtli – sil epoxal sr nr etdirir. Albaniyann qdim tarixi problemlrinin drk olunmas n Y..Krupnovun Qayaknddki son tunc dvr qbir abidsin hsr olunmu mqalsi d mhm hmiyyt malik idi. SSR EA Zaqafqaziya filialnn nzdind yaradlm SSR EA Azrbaycan filialnn trkibind 1936-c ild Tarix, Etnoqrafiya v Arxeologiya nstitutu tkil olundu. nstitut elmi axtarlar Azrbaycan xalqnn tarixi, onun maddi mdniyytinin problemlri zrind cmldirdi. Y.A.Paxomovun trtib etdiyi, trkibin Azrbaycan tarixi zr mixi yazl, antik v Bizans qaynaqlar daxil ediln “Azrbaycan tarixi zr mnblrin icmal” ox mhm ilrdndir. Bu illrd xaricd X.S.Nberq, E.Hersfeld, A.T.Olmsted, C.Kemeron v b.-nn mzmunlu srlri apdan xmdr. Bu alimlr hmin srlrind diyarmzn qdim tarixinin ayr-ayr msllrin toxunurdular. Almaniyada nr olunan mhur “Arshaeologische Mitteilungen aus Iran” seriyasndan oxlu maraql mlumatlar akara xarmaq mmkndr. 1941-ci ild Vtn mharibsi rfsind elmi-ktlvi “Azrbaycan tarixi (qsa oerk)” nr edilmidi. Byk Vtn mharibsindn sonra diyarn qdim tarixi msllrin maraq daha da artm, tdqiqat ii xeyli genilnmidi. Lakin mharibdn sonrak ilk illr rzind bu istiqamtd sas yeri hl d arxeoloji axtarlar tuturdu. Cnubi Azrbaycan razisind yaxn vaxtlaradk arxeoloji qazntlar, demk olar ki, aparlmrd. J. de Morqann ran Talna ekspedisiyasndan sonra Cnubi Azrbaycann cnub vilaytlrind arxeoloji kfiyyat ilrini 1936-c ild A.S.Steyn aparmd. 1940-c ild E.F.midt qdim msknlrin aerofotosunun kiliini
  • 15 aparm, el hmin ild ran Arxeologiya darsi xrda qazntlar aparmaa chd gstrmidi. Diyarn qdim tarixinin yrnilmsi n Aur (Assuriya) kitablrinin 1926- 1927-ci illrd amerikal D.D.Lakenbill trfindn toplu nri v Urartu kitablrinin 1956-1957-ci illrd Avstriya alimi F.Kniq trfindn hazrlanm nri mhm hmiyyt malikdir. Urartu kitablrinin tam klliyyat, onlarn rus dilin trcmsi v izahatlar Q.A.Melikivili trfindn nr etdirilmidir [“Urartu mixi kitablri”, M., 1960]. 1955-ci ildn “mumdnya tarixi”nin cildlri apdan xmaa balad. SSR Elmlr Akademiyas trfindn nr ediln bu sanball sr “marksist tarix dbiyyatnda briyytin n qdim zamanlardan masir dvrmzdk kediyi yolu iqlandran mumi sr” [I c, s. 5] kimi nzrd tutulmudu. 1955-1956-c illrd apdan xm I v II cildlr ibtidai icma cmiyyti v qdim dnya tarixin hsr edilmidir. Tssf ki, konkret materiallarn atmamas zndn Azrbaycann n qdim tarixi I cildd znn sil drin elmi ksini tapmamdr. Eneolit dvr v Tunc sri ox sthi verilmidir. Bu nrd Manna tarixi zn layiq yer tapa bilmmidi, II cildd Qafqaz Albaniyasnn da bxti gtirmmidir. Onun tarixinin xsiscsin iqlandrlmas zaman bir sra shv mddalar da irli srlmdr; msln, iddia olunur ki, antik dvr Albaniyasnda tsrrfatn stn formas kri maldarlq idi. E.. I srin ortalarna yaxn Albaniyann masir Kaxetiyann bir hisssini tutmas barsindki iddia da dzgn deyil. Bu razi alban tayfalarnn yayld zona olmudur. Albaniyada mbd “knyazl”ndan da tin danmaq olar. 1946-1953-cu illrd S.M.Qazyevin rhbrliyi altnda Mingevir SES-in tikintisi rayonunda aparlan, z miqyasna gr ox byk, oxillik arxeoloji qazntlar bizim n olduqca hmiyytlidir. Ekspedisiya ilk tunc dvrndn tutmu orta srlrdk olan dvr aid zngin material akar etmidir. Bu materiallarn irisind son tunc v ilk dmir dvrnn oxlu abidsi, skif qbirlri, iki yzdn artq katakomba, oxlu kp qbirlri vardr. Habel alban kitablrinin fraqmentleri, xeyli paleoantropoloji material v s. var. Bu materiallarn bir hisssi Albaniyann n Asiya lklri il laqlri barsind danmaa imkan verir. 40-c illrin sonlarndan Qobustan qayast rsmlrinin yrnilmsin balanlm, burada imperator Domisian dvrnn latn kitabsi d akar edilmidir. Qobustann ilk tdqiqats .M.Cfrzad olmudur. Onun iini C.Rstmov v F.Muradova davam etdirirlr. 1949-cu ild B.B.Piotrovskinin mhm hmiyyt malik olan “Zaqafqaziya arxeologiyas” sri nr olunmudur. Bu srd Cnubi Qafqazn ibtidai icma dvr abidlrinin rhi verilmi, geni mumildirmlr aparlmdr.
  • 16 Respublikada arxeoloji tdqiqatlarn genilndirilmsi il laqdar 50-ci illrin vvllrind grkmli rus alimlri A.A.essen, S.N.Zamyatnin, V.V.Bunak v b. Bakya dvt olunurlar. Onlar yerli kadrlar srasndan mtxssislr hazrlanmas iinin tkilind smrli faliyyt gstrdilr. Respublikann arxeoloji chtdn yrnilmsi iind SSR EA Arxeologiya nstitutu v Azrbaycan EA Tarix nstitutunun 1953-c ild A.A.essenin rhbrliyi altnda tkil edilmi birg ekspedisiyas mhm hmiyyt malik olmudur. ngilis alimi T.Berton Braunun 1948-ci ild Gytpd (Urmiya glndn qrbd) apard qazntlar ox qiymtli material verdi. Akara xarlm tbqlrdn n qdimlri, grnr, e.. IV minilliy aiddir. Bu tbqlrd gil evlrin qalqlar, oxlu alt v keramika, myyn qdr silah v i.a. taplmdr. E.. III minilliy aid olan “K” tbqsind oxlu keramika olmu, mis mmulatlar geni yaylmdr. Kutilr mnsub olmas bh dourmayan Gytp mdniyyti ran yaylasnn digr mdniyytlrindn frqlnir v Zaqafqaziyann eneolit v ilk tunc dvr abidlrin yaxndr. 40-c illrin sonunda Mannann razisind akara xarlan, elmd “Saqqz” v ya “Zivy” dfinsi kimi mhur olan, rhin R.Qirman, A.Qodar, R.Barnet, B.B.Piotrovski, S..Rudenko, V.Q.Lukonin v b. srlri hsr edilmi zngin xzin xsusi maraq dourur. E.. IX-VII srlr aid olunan bu dfin, grnr, “qarq dvr” – bir trfdn Mannann khn dmnlrinin mdaxilsinin gclndiyi, digr trfdn is buraya kri qruplarn soxulmaa balad dvr ks etdirir. Bzi mlliflrin fikrinc, dfinnin materiallar mhur skif “vhi” slubunun, dst- xttinin mhz Manna razisind meydana xdn, sonradan n Asiya v Cnubi Rusiyaya yayldn gman etmy imkan verir. 50-ci illrin vvllrind S.M.Zamyatninin rhbrliyi altnda respublika razisind da dvrnn yrnilmsin balanm, bu i M. M.Hseynov trfindn mvffqiyytl davam etdirilmidir. Aveydadak maarann, qaya snacann tdqiqi ilk inandrc paleolit materiallarn – Mustye dvr v son paleolit aid olan mlumatlar akara xard. Dasalahl v Talar maaralarnda da paleolit materiallar akar edildi. M.M.Hseynov trfindn kf edilmi paleolit abidlri irisind yrnilmsin 1960-c ild balanm Azx maaras xsusi yer tutur. Maaralarla yana, bir sra mntqlrd aqtipli drg yerlri tapld. Tdqiqatlar nticsind mhm paleolit abidlri – Kiik Qafqazn, demk olar ki, btn rq datyi rayonunda, Kr vadisind yaylm maara drglri myynldirildi. Son otuz ild akara xarlm paleolit materiallarnn yrnilmsi bel bir iddiaya imkan verir ki, Azrbaycan razisind hl n az 1,5 mln il, blk ondan da vvl insan yaamdr. Bu materiallar bir sra digr mlumatlarla birlikd bel gman
  • 17 etmy sas verir ki, Azrbaycan, ola bilsin ki, briyytin n qdim, ilk vtninin hdudlar daxilind olmudur. Bir sra smrli materiallar seriyas il zngin olan Talar kompleksi arxeoloqlarmza yerli Mustye mdniyyti (Orta Paleolit) inkiafnn lokal xsusiyytlrini akara xarmaq v uzun bir dvr rzind bu mdniyytin tkaml mrhllrini izlmk imkan vermidir. Bu kompleks ilk df olaraq Qafqazn n Asiya vilaytlri il qdim mdni laqlrini myynldirmk n etibarl faktik material vermidir. Qeyd edk ki, Orta Paleolit dvr .Cfrov trfindn mvffqiyytl tdqiq edilir. Azrbaycan razisind st Paleolit xeyli zif yrnilmidir. Bu dvr aid olan materiallar Damcl v Talar maarasnda, habel Qazax rayonundak aqtipli Yataqyeri drgsind taplmdr. Azrbaycan arxeoloqlar mezolit v neolit dvrnn bzi abidlrini Qazax rayonunda, Qobustan zonasnda, Gnc yaxnlnda (ancaq neolit) akara xarmaa nail olmular. Mezolit ve neolit br tarixinin mhm mrhllridir. Bu mrhllrin abidlrinin tdqiqi Azrbaycanda v btvlkd Zaqafqaziyada istehsal xarakterli tsrrfatn – kinilik v maldarln balanc mnbyini sil mnada yrnmy imkan verckdir. Bizim arxeoloqlarmz trfindn eneolit dvrnn qdim kini-maldar tayfalarna aid olan bir sra abidlri akara xarlmdr. Bu iin ilkin mrhlsi O.A.Hbibullayevin ad il baldr. Naxvan hri yaxnlndak I Kltp mskninin aa tbqsindki qaznt Qafqaz arxeologiyasnda yeni shif am, Zaqafqaziya eneoliti v ilkin kinilik mdniyytinin yrnilmsinin sasn qoymudur. Kltp qazntlar, habel Azrbaycann digr rayonlarnda, Grcstan, Ermnistan v Dastanda akara xarlan bir sra n qdim oturaq kiniliy aid abidlr e.. VI-III minilliklrd Zaqafqaziyada mdni-tarixi proses barsind bizim tsvvrlrimizi xeyli dyiir. Bu qazntlar nticsind kemi SSR-nin cnubunda Orta Asiya v imali Qara dniz sahili mrkzlri il yana, daha bir qdim ilkin kinilik mdniyyti mrkzini – Qafqaz mrkzini myynldirmk mmkn oldu. Hazrda Azrbaycan Respublikas razisind yzdn ox ilkin kinilik abidlri akara xarlmdr. Onlar Kr hvzsi, Mil-Qaraba dz, Muan v Araz zonasnda qeyd alnm v xeyli drcd yrnilmidir. Onlarn tdqiqind balca rol .H.Nrimanova mxsusdur. Cnubi Azrbaycanda da ox maraql ilkin kinilik komplekslri qrupu mlumdur. Naxvan MR v Kiik Qafqazn cnub-rq tklrind -Qarakpktp, Gntp, Leylatpsi, Ovulartpsi v b. yerlrdki qazntlar tuncdan istifadnin balancnda Azrbaycan razisindki qdim tayfalarn mdni-tarixi inkiafnn
  • 18 dzgn mnzrsini tsvvr etmy, rqi Zaqafqaziya sakinlrinin imali Qafqaz tayfalar il, Zaqafqaziya v Qdim rqin hmsrhd lklri il laqlrini akara xarmaa imkan yaradan ox zngin materiallar vermidir. zrliktpd, Qarakpktpd, Qobustanda, ki rayonunun kurqanlarnda v b. yerlrd akara xarlm orta tunc dvr materiallar maraqldr. Azrbaycann orta tunc dvrn V.H.liyev tdqiq edir. Son tunc v ilkin dmir dvrlri mdniyytini sciyylndirn materiallar da oxdur. Skif v hmni dvrlrinin v b. materiallarn yrnilmsi n d az i grlmmidir. 50-ci illrdn balayaraq antik Azrbaycann arxeoloji chtdn yrnilmsi sahsind intensiv i aparlr. Bu zaman qdim hr yerlri v qbir abidlrinin tdqiqin xsusi diqqt yetirilir. Qazax, Xnsl (amax yaxnlnda), antik Qafqaz Albaniyasnn ba hri olan Qbl (Qbl rayonunda) zonalarnda v i.a. yerlrd qazntlar aparlm v ld ediln materiallar yrnilmidir. Arxeoloji ekspedisiyalar trfindn xsusi v xlas xarakterli srlrd nr olunmu xeyli material toplanlmdr. Bu sahd .liyev, S.M.Qazyev, .T.smizad, Q.M.Aslanov, .A.Babayev, C.A.Xlilov, F.A.Osmanov, F.Z.Qdirov v b. byk xidmti var. Lakin ld olunmu materialn xeyli hisssi hl d tarixi rhini gzlyir. Qbl qazntlar, habel digr qdim hr yerlrind aparlan kfiyyat ilri nticsind antik Albaniyadak urbanizasiya prosesinin mumi cizgilri myynlmy balayr. Myyn edilmidir ki, bzi msknlr mhz ilkin hellinizm dvrnd Alban dvltinin meydana xmas zaman hrlr evrilmidir. Bu hrlr lknin siyasi-iqtisadi v mdni mrkzlri olmular. 50-ci illrdn etibarn respublikada Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsi sahsind elmi tdqiqatlarn problematikas xeyli genilnir. Mixi yazl abidlrin, Avestann, antik mlliflrin v digr yazl qaynaqlarn tdqiqin maraq artr. Azrbaycann qdim tarixinin tdqiqindki uurlara gr biz akademik V.V.Struvey borcluyuq. Azrbaycan tarix elmind el ilk addmlarndan respublikann aparc elm v mdniyyt xadimlri trfindn mdafi olunan bu yeni istiqamtin meydana xmasnn z ilk nvbd Azrbaycan razisind sinfi cmiyytlr v dvltlrin meydana xmas v inkiaf il, Azrbaycan xalqnn etnogenezi, etnik tarixi v qdim mdniyytinin msllri il bal olan kkl, mumi v xsusi problemlrini aydnladrmaq mqsdi dayrd. Azrbaycan razisind v onunla hmhdud rayonlarda ilk dvlt qurumlar olmu Madann (Midiya), bir qdr sonra is Albaniya v Manna tarixinin tdqiqin balanld. Sovet elmind Azrbaycan xalqnn tarixi il sx surtd bal olan mstqil mvzu kimi Mada (Midiya) tarixi il ilk df .H.liyev mul olmudur. O, 1951-ci ild “Mada tarixinin qsa oerki”ni Azrbaycan dilind nr etdirmidir. Burada
  • 19 Mada cmiyyti tarixinin ilkin konsepsiyasnn verilmsin, Mada dvltinin yarand dvrdki tarixi raitin gstrilmsin chd edilmidir. Mllif ictimai mnasibtlr xsusi diqqt yetirir, slal tarixini brpa etmy chd gstrir, madallarn Aur (Assuriya) dvlti il mbarizsin byk yer verir, madallarn mdniyyt tarixi msllrini nzrdn keirir. 1956-c ild “Azrbaycann qdim tarixi zr oerklr” nr edilmidir ki, burada .liyev madallarn tarixqdrki v tarixi msllrin, onlarn etnogenezin, ran yaylasnn qrb vilaytlrinin n qdim sakinlrinin dillrin, Manna tarixin xsusi diqqt yetirir. 50-ci illrin tarix elmind Mada problematikas il yana, “Avesta”nn yrnilmsin d myyn diqqt yetirilirdi. 50-ci illrin balanc v ortalarnda Azrbaycann qdim tarixi sahsind aparlan tdqiqat ilrin mumi qiymt verrkn qeyd etmmk olmaz ki, bu i myyn drcd birtrfli aparlrd; burada Mada tarixi problemlrin maraq aq- akar hr eyi stlyir ki, bu da Manna, Atropatena v Albaniya tarixi il bal olan mvzular arxa plana kmidi. Tdqiqatlar Azrbaycanda mskunlam qdim tayfalarn sosial-iqtisadi problemlrini slind klgd qoyaraq, sasn siyasi tarixl mul olurdular. Gstriln dvrn srlrind Azrbaycann qdim sakinlrinin etnik tarixinin ayr-ayr msllri hrtrfli iqlandrlmamdr. Eyni zamanda 50-ci illrin balanc v ortalar tdqiqat ilrinin yksk grginliyi, axtarlara byk hvsl lamtdardr. Bu, bizim tarix elmimizin daha da inkiaf etdiyi dvrdr. Bir ox tarixi v arxeoloqlarmzn syi saysind Azrbaycann qdim tarixi Qdim rq lklri tarixi rivsin daxil edilir. Xarici lk alimlrinin tdqiqatlar da hmiyytlidir. Arazdan o yandak razilrd aparlan qazntlar rngarng v qiymtli materiallar verdi. Burada ran, AB, ngiltr, AFR, Yaponiya, Belika v baqa lklrin institutlar, arxeoloji missiyalar tdqiqatlar aparr v z qazntlarnn materiallarn mntzm olaraq ap etdirirlr. Yanqtp, Pidlitp, Dingtp, Dlmtp, Dylmn, Marlik, Kaluraz, Hsnlitp v b. obyektlrd aparlm qazntlar byk hmiyyt ksb edir. Bu qazntlarn materiallar C.Barney, M. Van Lun, Y.V.Klays, O.Muskarella, R.Girman, L.Vanden Berge, S.Fukay, S.Masuda, T.Sono v b. trfindn drc edilmidir. Mdni laylar e.. IV minillikdn islamaqdrki dvr hat edn Hsnlidki qazntlar byk maraq dourur. Burada qazntlar 1956-ci ildn R.Daysonun rhbrliyi altnda Pensilvaniya Universiteti v ran Arxeologiya darsinin birg ekspedisiyas trfindn aparlmaa balanmdr. Hsnlinin arxeoloji material Cnubi Azrbaycann qdim tarixinin yrnilmsi n ox byk hmiyyt malikdir. Bu qazntlar biz tp sakinlrinin tsrrfat hyatnn mxtlif sahlri, sntkarlq istehsal, hrsalma, incsnti v
  • 20 s. haqqnda mhakim yrtmk imkan verir. Hsnlid zrind mifoloji tsvirlr olan, barsind ox yazlm mhur cam da taplmdr. Marlik v Kalurazdak qazntlar, habel Amladak tsadfi tapntlar maraql materiallar vermidir. Marlikdki qdim qbiristanlq 1961-1962-ci illrd E.O.Negahbann rhbrliyi altnda Tehran Universiteti v ran Arxeologiya Xidmtinin ekspedisiyas trfindn qazlmdr. E.O.Negahban ancaq ilkin hesabat v bir ne mqal drc etdirmidir. Materialn mhdudluuna, habel mhm metodik qsurlara v s. baxmayaraq, Marlik haqqnda indi mumi tsvvr ld etmk mmkndr. Gman edirlr ki, bu, “Marlik ahl”nn ah qbiristanldr. Nekropolun sciyyvi xsusiyyti ox zngin dfn avadanl v basdrlm atlardan ibartdir. Qbiristan e.. II minilliyin sonu – I minilliyin vvllrin aid edilir. Luristan, Trkmnistann cnub-qrb vilaytlri v Tal, habel rqi v Mrkzi Zaqafqaziyada Marlik materialna oxar materiallar vardr. 60-c illrin vvllrind Cnubi Azrbaycan razisind geni kfiyyat ilri aparlmaa baland. K.ippmann v V.Klays bu kfiyyat ilrinin daimi itiraklar olmular. li Hakiminin rhbrliyi altnda ran Arxeologiya Cmiyyti trfindn 1967- ci ildn balayaraq Kalurazda akara xarlm e.. II minilliyin sonu – I minilliyin vvllrin aid olan abidlr antik mlliflr gr, Sfidrud ay vadisind mskunlam mardlarla baldr. Marlikd olduu kimi, burada da basdrlm at skeletlri taplmdr. Yapon arxeoloqlarnn Deylmndki qazntlar maraql material vermidir. O cmldn imali Qafqaz v Mingevir zonasnn alan katakombalar il laqlndiriln bir sra maddi mdniyyt abidlri olan katakomba qbirlri akara xarlmdr. Yeri glmikn, alanlarn Atropatenaya yazl qaynaqlarda xatrlanan basqnlar zamanna gr N.Eqami v b. trfindn drc olunmu Deylmn katakomba qbirlri il sinxrondur. Yazl qaynaqlarda nisbtn yax ks olunmu Cnubi Azrbaycan vilaytlrin Urartu mdaxilsi son illrd arxeoloji chtdn d qdim qalalar v digr obyektlrin qazntlar il tsdiq olunmudur. Lakin el hmin qazntlardan mlum olur ki, urartulularn Urmiyayan v qonu rayonlara soxulmas mvqqti olmudur. Bu materiallarn xeyli hisssi “Arshaeologische Mitteilungen aus Iran”n mxtlif cildlrind nr olunmudur. Cnubi Azrbaycann qrb rayonlarnn qdim maddi mdniyyt abidlrinin geni xlassi V.Klays trfindn verilmidir. V.B.Henninq, J.Dmezil, H.V.Beyli, .Gerevi, M.Mayrhofer, R.mit, M.Boys, A.Videnqren, A.Kammenhuber, J.Den-Giyemin, R.Fray, V..Abayev, M.M.Dyakonov, .M.Dyakonov, M.A.Dandamayev, V.Q.Lukonin, E.A.Qrantovski,
  • 21 .H.liyev v b. son iyirmi-otuz ild nr olunmu tdqiqatlar bizim mvzunun ayr- ayr aspektlri n mstsna hmiyyt malikdir. Grkmli rus irannas M.M.Dyakonovun qlmin mxsus olan “Qdim ran tarixinin oerki”nd bizi maraqlandran sjetlr zr qiymtli mlumatlar splnmidir. 1970-ci ild E.A.Qrantovskinin bizim mvzu il birbaa laqsi olan “n Asiyann ran tayfalarnn ilkin tarixi” adl monoqrafiyas apdan xmdr. E.A.Qrantovskinin tdqiqat biz Vtnimizin qdim tarixinin bir sra sasl msllrin yeni nzrlrl baxmaq imkan verir. Mllifin imal-Qrbi ran vilaytlrind irandilli tayfalarn vvllrd dnldyndn daha qabaq meydana xdn iddia etmy imkan vern saslandrlm fikri ox byk hmiyyt malikdir. Moskva Universiteti nriyyat trfindn 1977-ci ild buraxlm “ran tarixi” qabaqk srlrdn frqlnir. Kitabda son arxeoloji qazntlarn verdiyi mlumatlardan istifad olunmaqla, blgnin ilkin qdim tarixinin ycam, mzmunca zngin oerki verilmidir. Bizi maraqlandran bir ox msllrin, o cmldn Manna ahlnn tarixinin, kri maldarln meydana xmas v yaylann da rayonlarna kri tayfalarn yaylmasnn, blgd irandilli tayfalarn mskunlamasnn v i.a. nzrdn keirildiyi II fsild khn problemlr yeni kild baxlmasna imkan vern xeyli maraql v mhm fikirlr irli srlmdr. Bu, xsusn irandilli tayfalarn mnyi, onlarn ran yaylas razisind, o cmldn Urmiyayan rayonda mskunlamas, Cnub vilaytlri v onlarla hmsrhd razilrd kri maldarln v kriliyin yaylmas msllrin aiddir. V.Q.Lukoninin “Qdim ran incsnti” kitabnda Manna, ilkin ran v skif incsntinin mrkkb problemlrinin nzrdn keirilmsin xeyli yer ayrlmdr. Mllif bir sra digr msllr d toxunur. M.A.Dandamayev v V.Q.Lukoninin 1980-ci ild apdan xm “Qdim ran mdniyyti v iqtisadiyyat” sri mstsna drcd qiymtlidir. Mlliflr z qarlarna n yeni arxeoloji materiallar v yazl qaynaqlarn mlumatlar sasnda e.. II minilliyin sonundan bizim e.. IV srindk olan dvrd blgnin mdniyyt v iqtisadiyyat problemlrini thlil etmk mqsdini qoymular. Xeyli miqdarda yeni arxeoloji materialdan istifad olunduu, bir ox msllrin yeni kild qoyulduu “n Asiyann ran tayfalarnn ilkin tarixi v mdniyyti” adl I fsil bizim n xsusn maraqldr. Bir ne il vvl Moskvada cildlik “Qdim dnya tarixi” [1982] nr olunmudur. Mlliflrin “Giri”d yazdqlar kimi, bu sr “btn qdim dnyann bizim masir biliklrimiz uyun olan tarixinin yaradlmas tcrbsidir”.
  • 22 Tssf ki, bu ox maraql, qiymtli v yeni fikirlrl dolu olan, n grkmli alimlr trfindn yaradlm sasl tdqiqat srind Manna ahlnn tarixi n yer taplmamdr. Hrnd ki, Urartuya kifayt olduundan da artq yer verilmidir. “Xsusi olaraq Albaniya ahlna ayrlm yarm shif tssf dourur. Azrbaycann n qdim tarixi problemlrin az-ox yer verilmi sanball srlr srasnda Kembricd buraxlm “ran tarixi”nin adn kmk lazmdr. Bizi maraqlandran material II v III cildlrd yerldirilmidir, lakin bu material, tbii ki, ran tarixi baxmndan verilmidir. Son zamanlar bir sra alimlr irandilli miqrantlarn Zaqros zonasnda, o cmldn Cnubi Azrbaycan razisind mskunlamasnn arxeoloji chtdn saslandrlmasna byk diqqt yetirir. Alimlrin ksriyyti gstriln razid saxs nnlrinin dyimsini, boyal keramikann monoxrom, balca olaraq, boz saxs il vz olunmasn buraya irandilli hali qruplarnn glmsi il balayr. Bu nqteyi-nzrin daha geni saslandrlmas z tdqiqatlarnn sasna Hsnli, Gytp, Tpgiyan, Xurvin, Sialk v s. keramika materiallarn qoymu T.Kayler Yann srlrind verilmidir. Lakin Yann bir sra mddalar, msln, onun monoxrom (birrngli) keramikann meydana xd zamandan etibarn btn blgnin mdni birliyi (bu da, mllifin fikrinc, bu yeni mdniyytin mumi mny malik olduunu gstrir) iddias il razlamaq tindir. Hminin Yann bel bir mddas il d razlamaq tindir ki, imal-rqi ran, o cmldn III Hissar tipli abidlr birrngli boz keramikann yarand yerdir v s. R.Girman, L.Vanden Berqe v b. srlri d irandilli tayfalarn ran yaylasnn imal-qrb v digr vilaytlrind mskunlamasnn arxeoloji chtdn saslandrlmas problemin hsr olunmudur. Gstriln aspektd M.N.Poqrebovann tdqiqatlarnda ciddi addmlar atlmdr. E.A.Qrantovski z srlrind, xsusn d “n Asiyann ran tayfalarnn ilkin tarixi” adl tdqiqatnda mxtlif nvl oxlu qaynaqlara istinad etmkl, irandilli tayfalarn n Asiya razisin, o cmldn Cnubi Azrbaycan razisin soxulmas il bal olan msllrin tdqiqi sahsind hmiyytli i grmdr. randa qdim tarix, arxeologiya v dililik zr xeyli sr nr edilmidir. Onlarn mlliflri bizi maraqlandran msllr dairsinin bu v ya digr chtlrin toxunurlar. Xsusi olaraq qdim Azrbaycann tarixin, dillrin hsr olunmu monoqrafiyalar da nr edilmidir. Qdim Azrbaycan tarixi problemlrin bu v ya digr drcd toxunmu nfuzlu ran tarixilri arasnda Seyid Hmz Ksrvinin, Hsn Pirniyann, Mhmmd Muinin, brahim Purdavudun, Cmalddin Faqihin, Mhmmdcavad Mkurun, fq Rzazadnin, Rza naytullann v b. adlarn kmk olar. Bu mlliflrdn bzisinin srlrind xeyli maraql mlumatlar var. Onlarda saslandrlm mhm mddalara, msln, Mada etnik elementlrinin Atropatena tarixindki mhm rolu v s. haqqnda iddialara rast glmk olur. Lakin bzi srlr n
  • 23 ibtidai tsvirilik v faktlara aludilik xasdr. dalt namin qeyd etmmk olmaz ki, artq 50-60-c illrin srlri daha ox tdqiqat xarakteri dayr v tnqidi thlildn uzaq deyildir. ran mlliflrinin srlrinin byk bir hisssinin n mhm nqsan onlarn paniranist xarakter damasdr. Bu srlrin mlliflrindn oxu n “Azrbaycan tarixi” mfhumu yoxdur, btn mddalar bir dominant -“ran tarixi” nqteyi-nzrindn verilir. Adlar kiln mlliflrin oxu n azrbaycanllar sonradan trk dilin kemi farslardr (mhz farslardr!). Akar grnnin ksin olaraq iddia edilir ki, Azrbaycann qdim halisinin dili fars dili v ya “fars dilinin xsusi lhcsi” olmudur v i.a. Bzi ran mlliflri tez-tez birbaa Azrbaycan tarixi v mdniyytinin saxtaladrlmasna da l atrlar. 50-ci illrin ikinci yars – 60-c illrd respublikada tdqiqat ii xeyli genilndi. ox gman ki, yeni mrhlnin balanc .M.Dyakonovun “Midiya tarixi” il qoyuldu. Btvlkd rqnaslq elmin v qismn d vtn tarixnaslna ox qiymtli thf olan bu sanball sr btn mlum mixi yazl materialnn, Avesta v antik qaynaq mlumatlarnn diqqtl yrnilmsin saslanr. Faktiki materialn znginliyi, oxsayl haiylr, xeyli yeni, maraql mahid v nticlrl zngin olan bu sr Azrbaycan tarixini yrnnlr n mhm hmiyyt ksb edir. .M.Dyakonov Mada dvltiliyinin bitkin tarixini vermi, etnik xsusiyytlr toxunmu, Mada dvltinin ideologiya v mdniyyt msllrini, Mada tarixinin bir ox digr problemlrini nzrdn keirmidir. .M.Dyakonovun Azrbaycan elmi qarsnda xidmti bykdr. 1957-ci ild Azrbaycan EA Tarix nstitutunda Azrbaycann qdim tarixi bsinin yaradlmas nticsind tdqiqat ilri bir sra konkret istiqamtlr (Mada, Manna tarixi, albannaslq, Azrbaycann qdim sakinlrinin etnik trkibi v etnogenezi problemlri, maddi mdniyyt, digr blglrin qdim tarixi v s.) ksb etdi. 1959-cu ild .liyevin “Azrbaycan razisind ilk tayfa ittifaqlar haqqnda” sri iq z grd. Bu srd e.. III-I minilliklrd Cnubi Azrbaycan razisind etnik mnzr nzrdn keirilir. Mingevir zonasnda aparlan geni miqyasl qazntlar albannaslqda byk bir hadisy evrildi. SSR EA mxbir zv K.V.Trever 1959-cu ild Qafqaz Albaniyasnn tarixi v mdniyyti zr monoqrafiya ap etdirdi. ndiy qdr z hmiyytini itirmmi bu sanball srd qdim v ilkin orta srlr Qafqaz Albaniyas tarixinin v mdniyytinin, demk olar ki, btn chtlri z ksini tapm, qdim Qafqaz Albaniyas zr btn yazl qaynaqlardan v xeyli miqdarda maddi mdniyyt abidlrindn istifad olunmudur. 1962-ci ild Bakda nr edilmi “Qafqaz Albaniyas tarixi msllri” toplusu da albannaslq problemlrin maran lamtidir.
  • 24 Albannaslq problemlrinin yrnilmsi il Z..Yampolski mul olurdu. Hazrda K.H.liyev bu ii mvffqiyytl davam etdirir. Z..Yampolski “Qdim Albaniya” monoqrafiyasnda mbd tsrrfatna, hierodullara (mbd qullarna), habel Albaniya v Atropatenann siyasi tarixin, etnogenez problemlrin v s. diqqt yetirmidir. K.H.liyev 1974-c ild “Qafqaz Albaniyas” monoqrafiyasn ap etdirmidir. Burada antik dvr Albaniyasnn srhdlri, halisi, tsrrfat, ticarti, mbd torpaqlar v dini haqqnda msllr z ksini tapmdr. K.H.liyev habel albannasln ayr-ayr problemlrin, etnik tarixi msllrin hsr olunmu mqallr ap etmidir. cildli “Azrbaycan tarixi”nin I cildinin nri 50-ci illrin sonunda Azrbaycann qdim tarixi zr tdqiqat iind mhm nailiyyt idi. Burada Azrbaycann qdim v orta srlr tarixinin mumildirilmi v bitkin rhi verilmidir. Birinci cildin nri Azrbaycan tarixinin bzi prinsipial v mbahis douran msllrinin hllin sanball thf verdi. Ayr-ayr fsillrd ibtidai icma quruluu dvrnn, Mannann, Mada dvlti, Atropatena v Albaniyann sosial- iqtisadi, siyasi v mdni tarixinin sistemldirilmi rhi verilir. Burada hminin Azrbaycan xalqnn etnik tarixi msllri d nzrdn keirilmidir. Mvcud cildd, dnya rqnaslnn nailiyytlrin uyun olaraq, Atropatena xalqnn yaranmasndan danlr, trkdilli tayfalarn Azrbaycanda qrarlamas v orta srlr dvrnd burada trk dilinin qlbsin diqqt yetirilir; eyni zamanda gstrilir ki, dillrin dyimsi he d yerli halinin sxdrlb aradan xarlmas demk deyildir. Mada tarixi sahsind tdqiqatlar davam etdirilir. 1960-c ild . liyevin fundamental “Mada tarixi” monoqrafiyas iq z grd. Mllif burada znn oxillik tdqiqatlarna yekun vurmu, vvlki nticlrin dzlilr vermi v lavlr etmi, vvllr irli srdy ayr-ayr mddalar geni kild saslandrmdr. 60-c illrin ortalarndan etibarn mstqil mvzu kimi Manna ahlnn tarixi il S.M.Qaqay mul olmaa balamdr; mtbuatda onun Manna hrlri v qalalar haqqnda mqallri drc olunmu, “Manna ahlnn tarixindn” monoqrafiyas v s. srlri apdan xmdr. Tarixnaslq problemlri zr A.H.Fazilinin bir ne sri nr olunmudur. 50-60-c illrd bizim elmimizd Azrbaycann n qdim halisinin – kutilrin, lullubilrin, hurrilrin v b. tayfalarn etnogenezi il bal problemlr canl maraq gstrilmi, madallarn etnik mnyi, Albaniyann etnik mnzrsi tdqiq olunmudur. 1964-c ild respublika EA Tarix nstitutunda faliyyt balam “Azrbaycan xalqnn formalamas v mnyi zr seminar” bu msllrin hllind mhm rol oynad. Seminarn ilri srasndan .M.Dyakonovun 1966-c ild oxuduu “E.. III-I minilliklrd rqi Qafqaz v Zaqafqaziya halisinin qdim rql laqlri problemin dair bzi linqvistik mlumatlar” adl mruzsini qeyd etmk lazmdr.
  • 25 Xalqn etnogenezi, onun mnyi masir tarix elmind hqiqtn d mrkkb, tin hll ediln problemlrdndir. Lakin qeyd etmliyik ki, bir sra qeyri-myynliklr, tinliklr baxmayaraq, Azrbaycan xalqnn etnogenezi konsepsiyas myyn drcd, mumi kild tarix elmimizd ilnmi v znn inikasn sanball “Azrbaycan tarixi”nin I cildind [Bak, 1958], “Sovet Tarix Ensiklopediyas”nda [I, M., 1961], “Byk Sovet ensiklopediyas”nda [nc nr, I, M., 1969], “Qafqaz xalqlar” [II, M., 1961], “Dnya xalqlar” [M., 1968], on iki cildlik “mumdnya tarixi” [M., 1955-1979] kitablarnda v bir sra digr srlrd tapmdr. Bu konsepsiyaya gr, Azrbaycan xalqnn tkklnd Manna, Atropatena v Qafqaz Albaniyasnda mskunlam mxtlif, o cmldn Qafqaz v ran dillrind danan qdim dvr v orta srlrin tayfa v xalqlar – mannallar, kaspilr, Atropatena madallar, albanlar, azrilr v bir sra digrlri sas rol oynamlar. srlr boyu Azrbaycana glmi mxtlif dilli tayfa v xalqlar (skiflr, saklar, alanlar, hunlar, sabirlr, xzrlr, ouzlar v b.) da Azrbaycan xalqnn etnogenezind byk rol oynamlar. Azrbaycan xalqnn, dilinin formalamas etnogezin son mrhllrind – orta srlrd ba vermidir. 60-80-ci illrd Azrbaycann n qdim v qdim tarixi sahsind tdqiqat ilrin mumi sciyy verrkn qeyd etmk lazmdr ki, bu dvrd bizim elmimiz yeni qvvlr axn il, arxeologiya v Qdim rq filologiyas sahsind yax mktb kemi gnc alimlr hesabna znginlir. Bu, irliy mhm addm atmaa, tdqiqatlarn mvzusunu xeyli genilndirmy v drinldirmy, yeni v az tdqiq olunmu problemlrin hllin balamaa imkan vermidir. Arxeoloqlar paleolitin, mezolitin, xsusn d eneolitin, tunc v dmir dvrlrinin, antik dvrn yrnilmsi zr geni miqyasl i aparrlar. Respublikann, demk olar ki, btn razisi qazntlarla hat olunur. Arxeoloji tapntlar sbut edir ki, antik dvrd Albaniya hmsrhd Zaqafqaziya lklri il txminn eyni sosial-iqtisadi v mdni inkiaf sviyysind olmudur. Qonu vilaytlrd olduu kimi, o dvrn Albaniyasnda da kifayt qdr inkiaf etmi oturaq kini-maldar tsrrfat mvcud olmu, sntkarlq yksk sviyyy atm, inkiaf etmi hyata, ticart malik hrlr meydana xmdr v i.a. Btn bunlar alban tayfalarnn geriliyi barsind xsusi v mumi dbiyyatda kk salm fikri aydn kild tkzib edir. Tarixilr z tdqiqatlarnda yazl qaynaqlarn – mixi yazlarn, Avesta v antik mlliflrin mlumatlarnn thlilin v onlarn arxeoloji axtarlarndan ld edilmi mlumatlar il mqayissin byk diqqt verirlr. Azrbaycan razisind ilk byk dvlt birlmsi kimi qiymtlndiriln Manna ahlna mhm yer verilir. Bizim albannaslmz da myyn uurlar ld etmidir. Albaniya tarixi v mdniyyti problemlri hm yazl qaynaqlarn, hm d arxeoloji mlumatlarn sasnda yrnilirdi.
  • 26 Mada tarixinin sosial-iqtisadi, siyasi, mdni v etnik problemlri Madann Azrbaycan tarixind rolu v hmiyyti trafl surtd nzrdn keirilir. 1989-cu ild .liyevin “Atropatena tarixinin oerki” ap olunur. Arxeoloqlarmz v qdim tarixilrimizin vvlki illrd qazandqlar uurlar btn nzrd tutulmu istiqamtlr zr tdqiqatlarn daha da genilndirilmsi n mhkm bnvr rolunu oynad. Alimlrimiz Manna, Atropatena v Albaniya tarixinin aktual msllri, antik arxeologiya, etnik problemlr v s. zr tdqiqatlarnn nticlrini nr etdirirlr. Bu tdqiqatlarn bzilrind khn baxlar yenidn nzrdn keirilir, bzilrind blg sakinlrinin etnik, iqtisadi, siyasi v mdni hyatnn kkl msliri zr yeni mddalar irli srlr, Azrbaycan razisindki ayr-ayr arxeoloji mdniyytlrin etnik atribusiyas verilir. 1995-ci ild .liyevin redaktsil nr olunmu “Azrbaycan tarixi” (rus dilind) kitabnda xalqmzn qdim tarixin ox geni yer verilmidir. Qdim dnya tarixi elminin inkiaf bizim qarmza yeni vziflr v yeni problemlr qoyur. Azrbaycann qdim halisinin etnik tarixi mslsinin drindn tdqiqi, arxeologiya v qdim Azrbaycan sakinlrinin mdniyyti zr mumildirici srlrin yaradlmas tkidl tlb olunur. Respublikann imal-rq v cnub-rq rayonlar arxeoloji chtdn xsusi olaraq yrnilmlidir. Uzaq kemilrd bu blgnin z sakinlrinin v Cnubi rus llri tayfalarnn n Asiya almi il laqlri bu razilr vasitsi il hyata keirilmidir. Azrbaycan alimlri, bhsiz ki, bu v baqa msllrin tdqiqi iin llrindn gln thfni vercklr. Tqdim ediln id Azrbaycan tarixinin n Qdim zamanlardan balayan v e. III srinin birinci rb il baa atan byk bir dvr iqlandrlr. Qeyd etmk zruridir ki, yeni tarixi tdqiqatlar saysind Azrbaycan tarixinin xronoloji rivsi kskin surtd genilnmidir. gr yarm sr bundan vvl diyarn tarixi slind ancaq 3-4 minillik rzind xlas oluna bilrdis, bu razid paleolitin mvcudluu lap 50-ci illrin balancnadk problematik olaraq qalrdsa, indi mhm arxeoloji kflr, ilk nvbd is, elmimizd yeni shif olan Azx maaras kimi nadir abidnin tdqiq olunmas saysind biz haql olaraq tariximizi n uzaq dvrdn balayrq. ndi bizim tariximizin ya txminn bir milyon yarm ildir. Son 17 yzillik istisna edilmkl, demk olar ki, btn bu dvr bu kitabda iqlandrlr. Bu vaxt rzind qdim Azrbaycan razisind kortbii qvvlrl mbarizd maddi v mnvi mdniyyt yaratmaa balam ilk insanlar meydana xm, ibtidai icma quruluu tkkl tapm, yz min illr boyu mvcud olmu v sonralar squt etmi ilk dvlt qurumlar meydana xm, inkiaf edrk mhv olmudur. Sonuncu tdqiqatlarn inda Azrbaycan insanlarn n qdim yaylma rayonlarndan biri kimi tannr. Zaqafqaziyann briyytin ilk, ulu vtni hdudlar daxilind olmas bhsizdir. Artq o dvrd Azrbaycan razisi oxsayl faliyyt
  • 27 izlri qoyub getmi uzaq cdadlarmz trfindn tdricn mnimsnilirdi. nkiaf mrhllri txminn 1,5 milyon il bundan vvl balanm Quruay ayda mdniyytinin meydana glmsi bunu sbut edn dlillrdn biridir. Arxeoloqlarmzn axtarlar, Azrbaycan razisind akara xarlm mxtlif maddi abidlrin mqayisli kild yrnilmsi, paleobioloqlarn, paleobotaniklrin, paleomaqnitilrin tdqiqatlar, odun meydana xmas, ilk da konstruksiyalar v bir ox baqa fenomenlr Zaqafqaziyann ilkin paleolit dvr sakinlrinin hyat, zka qabiliyyti haqqnda bizim tsvvrlrimizi hmiyytli drcd dyimidir. O zaman insan z varl urunda tbitin amansz qvvlri il grgin mbariz aparrd. O, bu ox ar, uzun mbariz prosesind fasilsiz v inadl yaradc myi il dnyan dyiirdi. Tbii ki, insan z d tkmillirdi. Azrbaycan tarixinin n qdim dvrlrinin yrnilmsind alimlrimizin byk mvffqiyytlrin baxmayaraq, hl d xeyli aydn olmayan, mbahisli msllr qalr. Nzri xarakterli problemlr mvcuddur. Btn bunlar predmetin znn mumi mrkkbliyi il yana, elmi-idraki, hm d ideya-nzri dnyagr hmiyytli olan ibtidai icma tarixinin mumi tinliklri il izah olunur. Kitabn mlliflri konkret arxeoloji material sasnda Azrbaycan razisind n qdim dvrn mnzrsini yaratmaa almlar. B i r i n c i blm – “Da dvr. btidai icma quruluu” – Azrbaycan razisind yaam insan kollektivlri tarixinin ilkin mrhllrin hsr olunmudur. Bu, ayda mdniyyti adlanan mdniyytin v paleolitin sonrak mrhllrinin – ilkin v Orta Ael, final Ael, Mustye mrhllrinin inkiaf zamandr. Bu dvrd insan cmiyytinin tkkl ba verir, ovuluq v yclq inkiaf edir, masir tipli insan – Homo Sapiens formalar. Cmiyytin trqqisin baxmayaraq, insan btn paleolit dvr rzind istehlak olaraq qalr, yzminilliklr boyunca onun tsrrfat mnimsm xarakteri dayrd. Yalnz mezolit-neolit dvrnd istehsal edn tsrrfatn, yaranmas prosesi balayr – kinilik v maldarlq meydana xr ki, bu da son mrhlsi ox vaxt “neolit inqilab” adlanan mhtm bir evrili idi. Mezolit-neolit dvrnd Azrbaycanda ba vermi dyiikliklr bir sra ox mhm hadislr n stimul olur. Mntzm izafi mhsulun meydana xmas el yolun balanc oldu ki, hmin yol bir ne minillikdn sonra blgd ibtidai icma quruluunun squtuna gtirib xartd. Mezolit dvr kollektivlrin miqrasiyas (mdni yeniliklrin srtl mxtlif zonalara yaylmas bununla baldr), habel, ehtimal ki, etnik qovumalar dvrdr. Neolit dvr tsrrfatn yeni nvlrinin – kinilik v maldarln xeyli mhkmlndiyi, arxaik keramikann, orada-burada is gil divarl komalarn meydana xd dvrdr. E.. VIII-VI minilliklri hat edir.
  • 28 Aq sma altnda znmxsus kil qalereyas olan Qobustan qayast tsvirlri kompleksi mezolit, neolit v sonrak dvrlr incsntinin grkmli abidsidir. Qobustan zonasnda aparlan qazntlar blgd mezolit-neolit dvrn daha yax tsvvr etmy imkan verir. E.. VI minilliyin ortalarna yaxn Azrbaycan v btn Zaqafqaziya razisind tdricn n Asiya tipli oturaq kinilik mdniyyti formalar – insann artq tbii misdn istifad edib ondan alt, silah v bzk hazrlad eneolit dvr balanr. Btn Azrbaycan razisin splnmi “yaay tplri” tipli onlarla eneolit msknlri bizd qonu vilaytlrl sx surtd laqdar olan sakinlrin tsrrfat, mdniyyti v myyn drcd ictimai mnasibtlri haqqnda kifayt qdr aydn tsvvr yaradr. Eneolit msknlrinin materiallar o dvrd Azrbaycan razisind yaam halinin byk trqqiy nail olduuna dlalt edir. Eneolit dvr il cildin birinci blmsi sona atr. k i n c i blm- “Azrbaycan razisind tunc dvr. btidai icma quruluunun dalmas” – txminn iki minillik bir dvr (e.. IV minilliyin ikinci yars – II minilliyin sonu) hat edir. Tunc dvrnn arxeoloji materiallar zngin v misilsiz mhtmliyi il frqlnn, kinilik v maldarln, habel dulusuluq v metal emalnn coqun inkiaf sasnda mhsuldar qvvlrin sviyysinin xeyli yksldiyin dlalt edn qdim mdniyytlri biz atdrmdr. halinin xeyli artmas, ilk byk tayfa ittifaqlarnn meydana xmas kskin surtd nzr arpr; hrbi toqqumalar daha tez-tez ba verir, yaay msknlrinin, mhkm qalalarn say artr. O dvrn iqtisadiyyatnda aparc rol kiniliy mxsus idi. Tsrrfat hyatnn ykslii z nvbsind xammal ehtiyatlarnn daha intensiv surtd istismarn stimulladrd. Da-mdn ii, metal emal, saxs istehsal, toxuculuq v bir ox baqa sntkarlq sahlri coqun surtd inkiaf edir. Tunc dvr z il birlikd oxlu mhm dyiikliklr gtirmidir. Bu dvrd maldarln xeyli inkiaf etmsi v da-mdn srvtlrinin istismar hesabna ayr- ayr xslrin v aillrin lind byk srvt toplanr ki, bu da sosial v mlak tbqlmsinin drinlmsin gtirib xarr. Bu dvrd mharib maldarlq v kinilikl yana, Azrbaycan tayfalarnn balca muliyytlrinin birin evrilir. Tunc dvrndn etibarn Azrbaycan razisinin bir hisssi z halisi – kutilr, lullubilr, hurrilr v b. il birlikd umer-Akkad yazl qaynaqlar orbitin dr. Kifayt qdr oxlu arxeoloji materiallar orta v son tunc dvrnd Azrbaycan razisind tbqlmnin kskin surtd drinldiyin, ibtidai icma quruluunun tnzzl uradna v daldna dlalt edir. Bu blmnin sonunda Azrbaycan halisinin etnik trkibi nzrdn keirilir.
  • 29 n c blm – “Azrbaycan razisind ilk dvltlr” adlanr. Burada mxtlif yazl qaynaqlardan istifad edilmidir. Bu dvr tarixinin yrnilmsind mhm rol hm d arxeoloji materiallara mxsusdur. Blmd ilkin siyasi birlmlrin taleyi nzrdn keirilir. Btv bir fsil bu blgd ilk byk dvltin – Manna dvltinin tarixin, Mannann hrlrin v hr mitin, mdniyytin hsr edilmidir. E.. VIII srin sonu – VII srin vvllrind Manna bu dvrn n qdrtli dvltlrindn birin evrilir. Yadelli qsbkarlara qar mbarizy blmd xeyli yer verilir. Mannann madallar trfindn qsb edilmsi il laqdar msllr nzrdn keirilir. Bu dvrdn etibarn bir sra srlr rzind Mada etnik elementi blgd mhm rol oynam, yerli tayfalar tdricn qsbkarlarla qovumaa balam, bununla da bu razid yeni etnik birliyin – atropatenallarn sas qoyulmudur. Blm ran hmni dvltinin trkibin daxil olmu o dvr Azrbaycan tarixinin iqlandrlmas il baa atr. D r d n c blm – “Hellinizm dvrnd Azrbaycan razisind dvlt qurumlar” adlanr. Blmnin iki fsli Mada Atropatenasna, onun etnik, tsrrfat, siyasi, mdni tarixin, habel dinin hsr edilmidir. Qeyd olunur ki, e.. IV srin son rbnn balancnda kemi fars caniini Atropat, – z mnyin gr onun madal olduunu gman etmy sas var – sasn Cnubi Azrbaycan, ran Krdstan v qismn d masir Azrbaycan Respublikas razisind yerlmi yeni dvltin – Kiik Madann mstqil hkmdarna evrilir. Sonralar bu ahlq tez-tez z banisinin ad il Atropatena adlandrlrd. “Azrbaycan” mfhumunun z d mhz Aropatena// Ata/urpatakanla laqdardr. “Azrbaycan” ad z kk il bu dvr gedib xr v qdim Ata/urpatakann qanunauyun dyimi formasdr. Sonuncu fsil antik Qafqaz Albaniyasnn razi hdudlarnn v halisinin nzrdn keirilmsin, onun tsrrfat hyatna, sosial mnasibtlrin, siyasi tarixin v mdniyytin hsr olunub. Alban dvltinin meydana xmasna, Albaniyadak hrlr, ticart, pul dvriyysin, mdniyyt, albanlarn qonularna, Parfiya v Romaya qar mbarizy xeyli yer verilmidir. Bizi maraqlandran razi sakinlrinin inkiaf prosesi minilliklr boyu qonu, bzn is uzaq razilrd yaayan halinin tarixi il sx laqdar getmidir. Azrbaycann n qdim v qdim tarixi Zaqafqaziyann digr rayonlar, Qafqaz, Kiik Asiya, Mesopotamiya, ran, Orta Asiya v Cnubi rus llri sakinlrinin tarixi il qrlmaz surtd baldr. Ona gr d diyarmzn tarixini rh edrkn bu razilrd mskunlam tayfa v xalqlarn da tarixin toxunmal olmuuq.
  • 30 nstitutun byk bir qrup tarixi v arxeoloqlarnn vtnimizin n qdim tarixi msllri zr kollektiv tdqiqatnn nticsi olan bu cild metodoloji chtdn elm klassiklrinin srlrin, konkret-tarixi chtdn is arxeoloji v mxtlif dilli yazl qaynaqlara saslanr. Kitabn hazrlanmas Azrbaycann n qdim v qdim tarixi zr Azrbaycan EA Tarix nstitutunda hyata keirilmi, tin v ox zhmt tlb edn tdqiqat ilrinin aparlmasndan sonra mmkn olmudur.
  • 31 FSL V PARAQRAFLAR AAIDAKI MLLFLR TRFNDN YAZILMIDIR Giri – qrar liyev Azrbaycann tbii-corafi raiti – B..Budaqov I BLM DA DVR. BTDA CMA QURULUU I FSL. PALEOLT DVR. BTDA OVULAR YIICILAR Da dvrnd Azrbaycann tbii raiti – . V.Mmmdov nsan cmiyytinin n qdim inkiaf mrhllri – M.M.Hseynov, . Q. Cfrov Azrbaycann paleolit dvr sakininin mnvi almi haqqnda – qrar liyev II FSL. MEZOLT V NEOLT DVR. AZRBAYCAN SAKNLR STEHSALEDC TSRRFATIN MEYDANA IXMASI DVRND Giri qeydlri – qrar liyev Mezolit abidlri. mk altlri. Ox v yay. Ovuluq. Yclq. Balqlq – C.N.Rstmov Neolit dvrnn kini-maldar qbillri. mk altlri. Keramika – C.N.Rstmov ctimai qurulu – C.N.Rstmov Mnvi mdniyyt – C.N.Rstmov III FSL. AZRBAYCANDA ENEOLT DVRNN KN-MALDAR TAYFALARI Abidlrin icmal – .H.Nrimanov II BOLM AZRBAYCAN RAZSND TUNC DVR.
  • 32 BTDA-CMA QURULUUNUN DAILMASI IV FSL. LK TUNC DVR. KR-ARAZ MDNYYT – .H.Nrimanov V FSL. ORTA TUNC DVR – qrar liyev, .H.Nrimanov VI FSL. SON TUNC V ERKN DMR DVR. BTDA- CMA QURULUUNUN DAILMASI. ERKN SNFL CMYYT RFSND AZRBAYCAN TAYFALARI Tayfalar v tayfa qruplar – qrar liyev Abidlrin icmal – .H.Nrimanov Yaay yerlri v qalaalar – .H.Nrimanov Tsrrfat .H.Nrimanov Sntkarlq .H.Nrimanov ctimai v mlki brabrsizliyin gclnmsi. btidai icma quruluunun dalmas – .H.Nrimanov Qbillraras mbadil. Xarici laqlr – .H.Nrimanov Mnvi mdniyyt v ideologiya .H.Nrimanov Aurlularn v elamllarn Zaqros vilaytlrin yrlri – qrar livev VII FSL. E.. II MNLLYN SONU – I MNLLYN BALANICINDA AZRBAYCAN RAZSND HALNN TRKB – qrar liyev
  • 33 III BLM AZRBAYCAN RAZSND LK DVLTLR VIII FSL. AZRBAYCAN RAZSND LKN SYAS QURUMLAR. MANNA DVLT Urmiya gl hvzsind ilk siyasi qurumlar – qrar liyev, S.M.Qaqay Manna arlnn meydana glmsi. Aurlulara v urartululara qar mbariz – qrar liyev, S.M.Qaqay Mannann tsrrfat hyat: kinilik, maldarlq, sntkarlq – S.M.Qaqay Mannann hrlri v hr hyat – S.M.Qaqay Mannann dvlt quruluu – S.M.Qaqay Manna arlnn qvvtlnmsi v genilnmsi – qrar liyev, S.M.Qaqay Mnvi mdniyyt v dini etiqadlar – S.M.Qaqay IX FSL. KMMER V SKF (KUDA) TAYFALARININ AZRBAYCAN V N ASYA RAZSN BASQINLARI. MDYA (MADA) V SKF ARLIQLARININ YARANMASI – qrar liyev X FSL. CNUB AZRBAYCANIN MDYALILAR (MADALILAR) TRFNDN ALI. MANNA ARLIININ SQUTU – qrar liyev XI FSL. AZRBAYCAN TORPAQLARI FARS HMN (NAXAMANLR) DVLTNN TRKBND – qrar liyev
  • 34 IV BLM HELLNZM DVRND AZRBAYCAN RAZSND DVLT QURUMLARI XII FSL. MADA-ATROPATENA (*Ata/urpatakan) DVLT – qrar liyev Madann satrap Atropat. Azrbaycan razisind mstqil Mada- Atropatena – Kiik Mada dvltinin yaradlmas – qrar liyev Atropatenann etnik mnzrsi. Mada-Atropatena etnosunun tkkl tapmas – qrar liyev Tsrrfat hyat – K.H.liyev Atropatena hellinizm dvltlri sistemind – qrar liyev Atropatena eramzn rfsind. Yadelli istilalara qar mbariz qrar liyev XIII FSL. ATROPATENANIN MADD MDNYYT V DN – qrar liyev XIV FSL. ANTK ALBANYANIN RAZS V HALS, TSRRFAT HYATI. CTMA MNASBTLR V SYAS QURULU Qdim Albaniyann razisi v halisi – qrar liyev kinilik. Balq. zmlk – K.H.liyev Maldarlq, balqlq. – K.H.liyev Sntkarlq – K.H.liyev Ticart. Ticart yollar – K.H.liyev Pul tdavl – ..Babayev hrlr v baqa msknlr – qrar liyev [Bu paraqrafda F.L.Osmanovun tqdim etdiyi bir sra materiallardan istifad edilmidir] Sosial mnasibtlr – K.H. liyev Qoun v hrbi i – K.H.liyev XV FSL. ANTK ALBANYANIN SYAS HYATI Eramzdan vvl IV-II srlrd Albaniyann siyasi hyat. Albaniya dvltinin meydana glmsi – qrar liyev
  • 35 Albaniya eramzn hdudlarnda v ilk srlrind. Parfiya v Romaya qar mbariz – K.H.liyev Eramzn hdudunda v ilk srlrind imaldan Albaniyann v bitiik vilaytlrin razisin krilrin girmsi qrar liyev XVI FSL. ANTK ALBANYANIN MDNYYT Albaniyann maddi mdniyyt abidlri – F.L.Osmanov Antik Albaniyann incsnti – F.L.Osmanov Din – K.H.liyev XRONOLOGYA GSTRCS – S.M.Qaqay DBYYAT – qrar liyev, R.S.Mlikov
  • 36 AZRBAYCANIN TB-CORAF RAT Azrbaycann tarixi razisi rqi Zaqafqaziya v rann imal-qrb hisssind yerlir. Sahsi 221,6 min km2, halisinin say is 30 mln nfrdn artqdr. Hazrda bu tarixi razinin bir hisssini tutan Azrbaycan Respublikasnn sahsi 86,6 min km2, halisi 8,5 mln nfrdir (2006-c il), Cnubi Azrbaycann razisi 135 min km2, halisi 25 mln nfr qdrdir. Azrbaycan razisi dznlik v dalq relyef malik olub, mtlq ykskliyi 28 m-dn (Xzrsahili dznlik) 4821 m- (Savalan da) qdrdir. Azrbaycan Respublikasnn ovalq v dznlik relyefi Gnc, Qazax, Qaraba, Mil, Muan, irvan, Salyan, Lnkran, Samur-Dvi, Arazyan v rurdan ibartdir. Azrbaycan Respublikasnn razisi be corafi vilayt blnr: onlardan drd (Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz, Naxvan MR, Lnkran) dalq, biri is (Kr- Araz v ya Mrkzi Aran) ovalqdr. Byk Qafqazn Azrbaycan hisssi hdudunda iki sas da silsilsi-Ba Qafqaz (Bazardz da – 4466 m) v Yan silsil (ahda – 4243 m) uzanr. Dalq irvan, Qobustan v Aberon yarmadas Cnub-rqi Qafqazda yerlir. Ba Qafqaz da silsilsinin cnub yamac tyi boyunca Qanx-yriay daaras kkliyi, ondan cnuba is geni Ceyranl v Acnohur ndal uzanr. Ba Qafqaz silsilsi Bazardz dandan rq Azrbaycan razisi daxilind imal-qrbdn (Tinovroso da) cnub-rq doru uzanmaqla 4000 metrdn 1026 metr qdr (Kmi da) alalr. Azrbaycan v Dastan xalqlar arasnda tarixn gedi-gli, o cmldn d ticart laqlri Ba Qafqaz silsilsinin Tinovroso (2800 m), Maxalroso (2900 m), Malarasa (2865 m), Qudurda (2500 m), Dindida (2992 m), Attaqay (2657 m), Abulaq (3200 m), Qrbi Salavat (2832 m), Nohurlar (3250 m), Qdm (2906 m), Fiy (3104 m) v bir ox baqa armlar vasitsil saxlanlmdr. Kiik Qafqazn Azrbaycan hisssind ahda (Qara-arxac -2901 m, Hinalda – 3367 m), Murovda (Gamda – 3724 m), Qaraba (Byk Kirs – 2725 m) sra dalar v Qaraba vulkanik yaylas (Byk ql – 3552 m, Dlida – 3616 m) relyefd stnlk tkil edir. Naxvan MR razisind Drlyz (Kkda – 3120 m) v Zngzur sra dalar (Qapcq da – 3904 m) uzanr. Hr iki sra dalarn qovuanda Bink arm (2346 m) yerlir. Lnkran oval cnub-qrbd Tal sra dalar il (Gmrgy – 2493 m) srhdlnir. Bu dalarn n hisssi boyu Burovar silsilsi (914 m), mrkz hisssi boyu is Petsr (2200 m) sra dalar uzanr. Cnubi Azrbaycann relyefi bir ne da silsillrindn v daaras kkliklrdn ibartdir.
  • 37 Cnubi Azrbaycann imal hisssind sasn intruziv sxurlardan tkil olunmu Qarada silsilsi ymvari kild qrbdn rq doru uzanr. Araz aynn sa sahilindn balanan bu silsilnin mtlq ykskliyi 3000 metr qdr atr. Qarada silsilsinin imal yamac 50 kilometr msafd 3000 metrdn 200 metr qdr, cnub yamac is 25 kilometr msafd 3000 metrdn 1000 metr qdr enir. Onun imal yamacna ksilmi drlrin drinliyi 1000 metrdn artqdr. Kimki-Qaraca silsilsi Qaradan cnub, cnub-qrbin yaxn olmaqla 110 kilometr msafd uzanr. Onun Kimki zirvsi 3358 metr, n uca zirvsi is 3975 metr qdr ucalr. Silsilnin maksimal enliyi 30 kilometr qdrdir. Bu silsil cnub- rqd Qaraca da (2875 m) vasitsil Savalan silsilsil birlir. Bu silsil qrbdn rq doru 130 kilometr uzanmaqla 4821 metr qdr (Savalan da) ucalr. Cavan (pleystosen) vulkan lavalarndan, vulkan kllrindn, tuflarndan yaranm Savalan silsilsinin yamaclar Acay, Balqay, Qarasuay aylar vasitsil paralanmdr. Bozqu silsilsi Acdr aynn yuxar v orta axnndan cnub-qrbdn imal-rq doru 125 kilometr msafd uzanr. Onun mtlq ykskliyi 3299 metr, maksimal enliyi is 20 kilometr atr. Bozqu silsilsi imaldan Acay, Balqay, cnub- rqdn is Qzlzn aynn sol qollar vasitsil paralanmdr. Acdr kkliyindn cnub-qrb vulkan mnli Shnd (Haramda) dann (3710 m) konusu ucalr. trafdak daaras kklik v dznliklrdn 2500 metrdn artq ucalan Shnd da v Savalan da relyefd z vulkan konusu il ox qabarq kild grnr. Zirvdn radial kild traf yamaclarn tklrin doru istiqamtlnn kiik ay drlri daa xsusi grkm verir. Miuda silsilsi Urmiya glnn imal-rq qurtaracanda yerlmkl 60 kilometr msafd uzanr. Onun maksimal ykskliyi 3132 metr (lmdar da), eni is 30 kilometrdir. Miudan yamaclarnda da ariddenudasiya proseslri gedir. Cnubi Azrbaycann qrb qurtaracanda ranla Trkiy srhdi boyu 110 kilometr msafd uzanan Qotur silsilsinin rq yamac Sarsu, Qzlay, lnd, Qotur aylar il kskin paralanmdr. Qotur silsilsinin n uca zirvlrindn Heravil (3676 m), Avrin (3623 m) v Moancq (3676 m) dalardr. Armlara Bzrgan, Qaratp v baqalarn misal kmk olar. Qotur silsilsindn cnuba, Urmiya glndn qrb Moancq-Musalan silsilsi ayr-ayr da tirlrindn ibart olmaqla, onlarn mtlq ykskliyi 2000 metrl 3000 metr arasnda dyiir. Silsillrin n uca zirvsi 3601 metrdir. Mezozoyun km sxurlarndan yaranan bu silsilnin rq yamaclar Urmiya gln doru istiqamtlnn bir ox ay drlri vasitsil paralanmdr. Da silsillri arasnda rdbil, Acdr, Srab v Mian adl iri daaras kkliklr uzanr. Urmiya daaras kkliyi Xoy hri il Miandabad hri arasnda 230 km, Tbriz-Quu istiqamtind is (qrbdn rq) 125 km msafd uzanr. kklikd pleystosenin kontinental v gl kntlri yaylmdr.
  • 38 Acay (Acdr) kkliyi qrbdn rq doru (Tbriz-Khriz istiqamtind) 125 km msafd uzanr. Onun dibind ay terraslarndan ibart dznliklr, traf hisslrd is gtirm konuslar vardr. rdbil kkliyi Balqlay, Quruay v Qarasu aylarnn qovuduu yerd vulkanogen, allvial-prolvial kntlrindn tkil olunmu dznlikdn ibartdir. Onun sahsi 1000 kvadrat kilometr qdrdir. Mian kkliyi Qzlzn aynn orta axnnda yerlmkl, qrbdn rq 25- 30 kilometr msafd uzanr. Muan dznn bir hisssi Cnubi Azrbaycan razisin daxil olmaqla, qrb doru 200 metr qdr ykslir. Cnubi Azrbaycan relyefind tbitin yaratd vzsiz abidlrdn biri d vulkan mnli Savalan dadr. Azrbaycan razisind dalq relyef raitind geni yaylm srmlr, uqunlar, sellr v vaxtar ba vern zlzllr yaay mntqlrini dadr, tsrrfata ciddi ziyan vurur v insan tlfatna sbb olur. Azrbaycan razisi mezo-kaynozoyun km, vulkanogen v intruziv sxurlarndan yaranmdr. Azrbaycan razisi Alp qrqlq zonasna aid olub, tektonik chtdn olduqca faldr. Bu, zn ilk nvbd gcl zlzllrd (9 bal) bruz verir. Azrbaycan razisi yeralt faydal qazntlarla zngindir. Bu torpaq n qdim zamanlardan znn faydal qazntlar il, ilk nvbd, nefti v qaz il hrt tapmdr. Dmir, maqnezium, titan (maqnetitli qumda), xrom, mis, polimetallar, kobalt, mrgm, molibden, slandiya pat, da blluru, kvars, kkrd koledan, kkrd, barit, alunit, andaluzit, bitum, da duz v s. kimi filiz v qeyri-filiz faydal qazntlar bu torpan srvtidir. Tikinti n yararl, odadavaml, abraziv v digr tbii srvtlr Azrbaycan razisind geni yaylb. Azrbaycanda olan mineral bulaqlar z kimyvi trkibin gr on bir tip blnr. Buraya hidrokarbonatl, hidrokarbonatl-xloridli, hidrokarbonatl-xloridli- sulfatl, hidrokarbonatl-sulfatl, xloridli, sulfatl-xloridli v baqa kimyvi trkibli mineral bulaqlar daxildir. Azrbaycann corafi yeri, onun dalq v dznlik relyefinin atmosfer proseslril qarlql laq v tsiri nticsind bir ne iqlim tiplri yaranmdr. Azrbaycan Respublikasnn iqlimi Kr-Araz ovalnn mrkz v rq hisslrind, Qobustanda, Aberon yarmadasnda v Samur-Dvi ovalnda yay quraq ken mlayim-isti yarmshra v qurul (bozqr v ya step) iqlimin malikdir. Eyni iqlim tipi Tal silsilsinin imal yamac boyu da mahid edilir. Q quraq ken mlayim iqlim yarmshra v quru l iqlimi Kr-Araz ovalnn Ada-Qarqarayn aa axn istiqamtindn qrb uzanan Qaraba
  • 39 dznn bir qismini, Gnc-Qazax dzn, Boz da, Ceyranl v Acnohur ndaln cnub-qrbdki ucqar hisssini hat edir. Yuxarda adlar kiln hr iki iqlim daxilind qarl gnlrin say 20 gn qdr olduundan v hmin mddtd qarn qalnl 10 santimetrdn artq olmadndan bu razilr yksk mhsuldarla malik olan q otlaqlardr. Bu razid iyulun orta aylq temperaturu 27C-dn yksk olduundan pambqlq, balq, zmlk, taxllq geni yer tutur. Kiik Qafqazn datyi v qismn orta dalq hisssind, elc d Acnohur ndalnda v Qanx-yriay kkliyi daxilind q quraq ken mlayim isti iqlim mvcuddur. Kiik Qafqazn v elc d cnub-rqi Qafqazn imal yamacnn orta dalq razisind q quraq ken soyuq iqlim hkm srr. Byk Qafqazn cnub yamacnn alaq hisssi n yants demk olar ki, brabr paylanm mlayim-isti, orta dalq razi n is q rtubtli ken soyuq iqlim mvcuddur. Tal dalarnda v Lnkran ovalnda sasn yay quraq ken mlayim-isti iqlim vardr. Azrbaycanda rtubtli subtropik bitkilr (ay, limon, portaal, feyxoa v s.) bu iqlim tipinin hat etdiyi Lnkran oval v ona qovuan alaq dalq razinin rq yamacnda geni yaylmdr. Tal dalarnn alaq dal il orta daln qovuduu dar bir zolaqda yants demk olar ki, brabr paylanm mlayim-isti iqlim yaranmdr. Naxvan MR-in v Cnubi Azrbaycann daaras kkliklrind yay quraq ken soyuq yarmshra v qurul iqlimi hakimdir. Kontinental iqlim malik olan bu iqlim tipi daxilind illik mtlq minimum temperatur -32C, illik mtlq maksimum temperatur is +43C olur. Hr iki razinin orta v yksk dalq hisssind yay quraq ken soyuq iqlim tipi mvcuddur. Bu iqlim raitind istr Naxvan MR, istrs d Cnubi Azrbaycan razisind me rty ox mhdud yaranm v sasn yox drcsinddir. Da yamaclarnn medn mhrum olmas ariddenudasiya proseslrinin gclnmsin, eroziyann intensiv getmsin, sellrin tez-tez ba vermsin sbb olur. Bu iqlim tipin daxil olan razilrd yay otlaqlar az mhsuldardr. Azrbaycann mtlq ykskliyi 2600-2800 metrdn artq olan yksk dalq razilri n soyuq v tundra tipli iqlim xasdr. Bel iqlimi olan razilrd qismn daimi buzlaqlar v yayda rimyn qar talalar mahid edilir. Azrbaycann n iri aylar Kr v Arazdr. mumiyytl, Azrbaycan aylar da aylardr. Onlar sasn ilin soyuq yars oxsulu, isti yars is azsulu olur. Bu da qismn quraq iqlim malik olan daaras kkliklrd, da tklrind, dznlik v ovalqlarda suvarma kiniliyi n ciddi mane trdir. Buna gr d tarixn n intensiv kinilik v balq ay drlri, ay yataqlar boyu v aylarn dalq razilrdn dznliy qovuduu zolaqlarda yaranmd.
  • 40 Atmosfer yantlarnn miqdarnn paylanma drcsindn v sth xan yeralt sularn hcmindn asl olaraq Azrbaycanda axmn paylanmas mxtlifdir. Azrbaycan Respublikasnn orta v yksk dalq hisslri axn zonasna (35 l/san/kv.km) aiddir. Cnubi Azrbaycann eyni ykskliyi olan dalarnn razisi is orta axn zonasna (25-5 l/san./kv.km) daxildir. Alaq dalq, dznlik v dalararas kkliklrd is zif axm (5-1 l/san./kv.km) bzn ondan da az stnlk tkil edir. Atmosfer yantlar razi zr brabr paylanmamdr. gr Azrbaycan Respublikasnn Astara rayonunda illik yantnn miqdar 1800 mm-dn artqdrsa1, Qobustann cnub-rq hisssind illik yantlarn miqdar 150 mm-dir. Mlayim iqlim quran orta illik yantlarnn miqdar 200 mm-dn az olan razilrind tipik shra, 200-400 mm olan razilrind tipik yarmshra, 400-500 mm olan razilrind is rtubtli da llri v alaq dalq arid melri inkiaf etmidir. llik yantnn 600-1400 mm- atd razilrd me rty vardr. Yksk dalq mnliklrind orta illik yantlarn miqdar 600 mm-dn 900 mm- qdrdir. lverili relyef raiti olan dalq razilrd yaan dr ya gcl sellrin yaranmasna sbb olur. Azrbaycan razisind ilin isti yarsnda dn dolu, sn isti-quru klklr (qara yel ve a yel), quraqlq tsrrfata byk ziyan vurur. Azrbaycan Respublikasnn n iri aylar Kr, Araz, Samur, Trtr, Naxvanay v baqalardr. Cnubi Azrbaycanda Qarasu, Haclar, Srdrirud, Qazanay (Aay), Zrrinrud, Zulaay, Nazlay v baqa aylar vardr. Azrbaycann aylar ilin soyuq aylarnda sasn ya v qrunt sular, ilin isti vaxtlarnda is qrunt, ya v qar sular il qidalanr. Urmiya glnn sahsi 5900 kvadrat kilometr, onun sutoplayc hvzsinin mumi sahsi is 50 min kvadrat kilometrdir. Gln sviyysi 125 m mtlq yksklikddir. Onun uzunluu 140 km, maksimal eni 40 kilometrdir. Gln drinliyi imal hissd 6 m-, cnubda is 15 m- atr. Payz v yaz fsillrind yalarn yamas il laqdar olaraq onun sviyysi qalxr, yayda is ksin, su sthindn intensiv buxarlanmann getmsi saysind kskin enir. Hvz yksk minerallamaya (220 0/00) malikdir. Lakin gld xrngbnzr canllar vardr. Yksk dalq razilrd da-mn torpaqlar inkiaf etmidir. Dalq tundra iqlimi raitind (5000 m-dn yksklikd) da-mn torflu torpaqlar formalar. Sra dalarn suayrc sahsi boyunca yay otlaqlar kimi istifad ediln da mnliklri geni sahni tutur. 1 1959-cu ild Astara rayonunun Ggiran mntqsind yantnn miqdar 2767 mm- atmd.
  • 41 Azrbaycann da melri altnda da-me torpaqlar, yksk qlvili torpaq tiplri inkiaf etmidir. Lnkran dalarnn Xzr dnizin doru istiqamtlnmi cnub-rq yamaclarnda da-sar, yuxa v podzollu torpaqlar geni sah tutur. Cnubi Azrbaycann torpaq rty arid iqlim v kskin paralanm relyef raitind formalamdr. Alaq dalq razilrd tipik v aq-sar, ksr hallarda skeletli torpaqlar ml glmidir. Tipik boz torpaqlar yksk daaras kkliklrin allvial-prolvial mnli kntlri zrind yaylmdr. Cnubi Azrbaycanda qhvyi torpaqlar geni razini rtr. Maqmatik vulkanlarn pskrmsi nticsind yaranan effuziv v intruziv sxurlar zrind ml glmi torpaqlar mikroelementlrl zngin olduqlarndan onlarn mhsuldarl yksk olur. Qaraba vulkanik yaylasn, Savalan v Shnd dalarnn yamaclarn buna misal kmk olar. qlim raitinin kontinentalvar v quraq kemsil laqdar Cnubi Azrbaycandak da yamaclarnda seyrk kserofit kolluqlar v yarmkol friqonoid bitkilri geni sah tutur. Daaras kkliklrd v maili dznliklrd quru l v yarmshra bitkilri inkiaf etmidir. Qotur-Musalan da silsilsinin rq yamaclarnda enliyarpaql melr, bozqr v friqonoid bitkilrindn ibart kolluqlar yaylmdr. Xzr dnizinin sahili boyu nc dvrn dmiraac, abaldyarpaq pald, dzelkva v bu kimi relikt bitkilrindn ibart subtropik melr inkiaf etmidir. Yksk daln qayalq hisslrind bezoar keilri, muflonlar mskunlab. Da-me quranda dalq dlsi, me dlsi, ay, vaaq, me piiyi, bzn bbir, muflon (da qoyunu), cyr, l donuzu (qaban), tetra quu, gyrin, ular v b. vardr. Yarmshra raitind qrmzquyruq sian, oxlu kirpi, nutriya, grz, turac, kklik, kri qular v bir ox baqa heyvanlar yaayr. Azrbaycann daimi v mvqqti qoruqlarnda nadir heyvan nvlri (ceyran, bezoar kei

Azrbaycanın sosial tarixi

Bir çox ölkələr son vaxtlar tez-tez və əsassız bloklanmalara görə “Facebook”dan şikayət edir, sosial şəbəkəni məhkəməyə verir.

Bu problem Azərbaycanda da var, nümunə kimi elə çalışdığım saytın işçilərinin profilləri müxtəlif paylaşımlara görə “Facebook” tərəfindən əngəllənir.

Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi “Facebook”a hansısa şikayət, yaxud müraciət planlaşdırırmı?

“Belə hallara aid sübutlar təqdim olunsa, müraciət edə bilərik. Müraciət üçün əsaslar olmalıdır”.

Bizim.Media-nın məsələ ilə bağlı sorğusuna Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin cavabında belə deyilir. Digər sualımız isə belədir:

Deyilənə görə, Azərbaycanın “Facebook”u Türkiyə, “YouTube”u Rusiyadakı ofislərin nəzarətindədir? Gələcəkdə kontrol mexanizmi Bakıya keçə bilərmi?

“Böyük şirkətlərin hər ölkədə ofisi olmur. Şirkət siyasətinə uyğun olaraq müxtəlif ölkələrdə ofislər açılır. Biz məsələnin əhəmiyyətindən asılı olaraq bəzən regional ofislərlə, bəzən isə birbaşa baş ofislərlə əlaqə saxlayırıq. Gələcəkdə sözügedən qurumların Azərbaycanda regional ofislərinin açılması üçün işlər aparılır”.

Sonda məlumat üçün qeyd edək ki, “Facebook” xidmətləri avtomatlaşdırılıb. Yəni, sosial şəbəkənin arxasında oturub Türkiyədən, yaxud Rusiyadan sizi bloklamırlar.

Sadəcə olaraq müəyyən sadə müddəalar var ki, onlarla tanış olmaq lazımdır. Məsələn, əgər bir nəfər öz profilində paylaşdığını “like” edərsə, yaxud 3 dəfə təkrar bölüşərsə, “Facebook” həmin hesabı saxta profil hesab edərək bloklaya bilər.

Bizim.Media

Похожие статьи

  • Azrbaycanın coğrafiya tarixi

    Azərbaycanda Coğrafiya elminin inkişafı Azərbaycan haqqında ilk yazılı coğrafi məlumatlara qədim yunan və Roma səyyahları və alimlərinin əsərlərində rast…

  • Azrbaycanın sosial coğrafiyası

    İşsiz şəxslərin qeydiyyata alınmaları üçün elektron qaydada müraciət günləri açıqlanıb Sözdə radikal coğrafiyaşünaslarla yanaşı, özünü daha humanist elan…

  • Azrbaycanın qısa tarixi mqal

    Vətən tarixi Milli at cinslərimizin bioloji-təsərrüfat xüsusiyyətləri və iş qabiliyyəti , o cümlədən DNT mikrosatellitləri əsasında nəsil mənsubiyyətinin…

  • Azrbaycanın dövlt v hüquq tarixi

    Azrbaycanın dövlt v hüquq tarixi Ailədə ər və arvadın qarşılıqlı hüquq və vəzifələri, öhdəlikləri həmişə maraqlı və özündən bir sıra mübahisələr doğuran…

  • Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqları

    Kollektiv. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (1989) Kökləri miladdan qabaq III-II minilliklərdən gələn Dədə Qorqud boylarında türkçülük, azərbaycançılıq…

Related posts:

  1. 4-cü sinif üçün azrbaycan dili iş dftri pdf
  2. 5 ci siniflr üzr azrbaycan dili fnni proqram
  3. Müasir azrbaycan dili qznfr kazımov 3cü hiss sintaksis
  4. Azərbaycan hökumətinin iqtisadi siyasətinin qısa icmalı nəticə.

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.