Azərbayca eldənizlər atabəylər sülaləsinin hakimiyyəti düvründə z.bunyadov

Vəzir müdrik bir qərar çıxarır. Onun əmri ilə qulları İnancı qətlə yetirirlər, vəzir özü isə Rey hakimi təyin edilir və Atabəylə yaxınlaşır. 1175-ci ildə Böyük Atabəyin xanımı, səlcuq sultanı II Toğrulun dul qadını Möminə xatun rəhmətə gedir. Bircə ay keçmir ki, İl-Dəniz özü də dünyasını dəyişir. Azərbaycan Atabəylər dövlətinin möhkəmlənməsi naminə müstəsna xidmətlər göstərmiş bu böyük qadının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün onun məzarı üzərində dahi Azərbaycan memarı Əbubəkr Əcəminin yaratdığı möhtəşəm məqbərə ucaldılır. Məqbərənin tikintisinə Böyük Atabəyin sağlığında başlanılır, onların oğlanları Cahan Pəhləvanın dövründə, 1186-cı ildə bu iş sona çatdırılır. Görünür, Möminə xatunu Cahan Pəhləvanın arvadı sayan bəzi sənətşünasların yanlışlığı da buradan gəlir. Akademik Z. M. Bünyadovun yazdığına görə, Cahan Pəhləvanın üç hərəmi olub: Zahidə xatun, İnanc xatun və Quteybə xatun. Böyük Atabəy Şəmsəddin İl-Dəniz isə Naxçıvanda vəfat edir,lakin Həmədanda dəfn olunmuşdur.

Şəmsəddin Eldəniz

Şəmsəddin Eldəniz — mənşəcə qıpçaqlardan olan hökmdar, Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaradıcısı, siyasi xadim və sərkərdə. 1136-cı ildə sultan Məsud Arranı Eldənizə bağışlayaraq ona “Şəmsəddin”, yəni “dinin günəşi” titulunu verdi. O, Bərdədə yerləşən iqamətgahına gələrək, öz müstəqilliyinə qədəm qoyur. Eldəniz burada yerli əmirləri tezliklə öz tərəfinə çəkdi, sultan xidmətinə asılılıqdan çıxdı, saraya nadir hallarda gəlirdi. O, xırda əmirlikləri özünə tabe etdi və sonralar Eldənizlər dövlətini və dövləti idarə edən Eldənizlər sülaləsinin əsası qoyuldu. Bu dövlət onun adı ilə Eldənizlər adlandırıldı. Dövlətin paytaxtı Naxçıvan idi. 1141-ci ildə Səlcuqların Azərbaycan hakimi Qara Sunqurun vəfatından sonra bütün Azərbaycanın idarəçiliyini də ələ keçirdi. Eldənizin yaratdığı yeni dövlətin ərazisi genişləndi.

1160-cı ildə Sultan Süleyman sui-qəsd nəticəsində öldürülür. Arslan şah taxta çıxmalı olur. Bu hakimiyyəti möhkəmləndirmək, eləcə də İraq Səlcuq sultanlığının idarəsini öz əlində saxlamaq üçün Eldəniz 1160-cı ildə 20 minlik ordu ilə Həmədana gəlir. Tacqoyma mərasimindən sonra oğulluğu Arslan şahı sultan elan edir. Həmin gündən Şəmsəddin Eldəniz “Böyük Atabəy” adlanır. Onun böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan əmirlərin böyüyü (əmir hacib), kiçik oğlu Qızıl Arslan isə, ordunun ali baş komandanı təyin edilir. Eldəniz özünün bütün əmirlərini mühüm dövlət vəzifələrinə təyin etdirir.

Eldənizin tabeçiliyində olan torpaqlar Tiflis qapılarından Mekrana qədər uzanırdı. Azərbaycan, Arran, Şirvan, Cəbəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Rey ona tabe idi. Mosul, Kirman, Fars atabəyləri, Şirvan, Xuzistan, Xilat, Ərzən ər-Rum və Marağa hakimləri vassal kimi onun adına pul kəsir, cümə namazında oxunan xütbədə Eldənizin adını xəlifə və sultanın adından sonra zikr edirdilər.

Atabəy Şəmsəddin Eldəniz dövlətin müqəddaratının həlledicisi və əsl hakimi idi. Sultan Arslan şah Atabəyin iradəsinin müti icraçısı idi. Onun sultanlıq şərəfi ancaq bununla qurtarırdı ki, adına pul kəsilir və xütbə oxunurdu. Əvvəllər ona tabe bütün ərazilərə tam nəzarət etməsə də, güclü dövlət hakimiyyətinin varlığı ilk növbədə iri əyalətlərin hakimlərini və Səlcuqilərin rəqibi Bağdad xəlifəsini qane etmirdi.

1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Şəmsəddin Eldəniz və dekabr-yanvar aylarında isə Arslan şah vəfat etdi.

Hakimiyyəti

Qıpçaqların ölkəsində qədim çağlarda belə bir adət var idi: əgər hər hansı bir tacir bir dəfəyə qırx qul alsaydı, onları satan tacirdən yalnız otuz doqquzunun pulu alınır, qırxıncı isə pulsuz verilirdi. Sultan Mahmudunhakimiyyəti dövründə (1118-1131) bir qul alverçisi otuz doqquz qul satıb, qırxıncı üçün pul göndərməmişdi. Həmin qul yöndəmsiz və çirkin Eldəniz olmuşdur. Tacir qulları arabalara dolduraraq, İraqa gətirmişdi. İlin isti vaxtları olduğu üçün karvan yalnız gecələr yol gedirdi.

Eldəniz satınalınma qullardan ən kiçiyi idi. Yolda o üç dəfə yuxulu halda arabadan düşmüşdü. İki dəfə onu qaldırıb onu arabaya qoymuşlar, üçüncü dəfə isə tacir, onsuz da onu pulsuz aldığından, əmr edir ki, onu yolda qoysunlar. Eldəniz səhər ayılanda, karvanın izidə qalmamışdı. Axşamçağı o, karvanı haqlayanda, taciri heyrət bürümüşdü.

Eldənizi qul kimi alan Səlcuq vəziri Sümeyrəminin 1122-ci ilin mayında (hicri 516-cı ilin səfər ayı) sui-qəsdlə öldürülməsindən sonra Sultan Mahmud onun bütün var-dövlətini müsadirə etdirirdi. Eldəniz də sultanın xidmətinə keçdi. Sultan Mahmud Eldənizin bacarığını görüb, tərbiyəsini Əmir Nəsrə tapşırır. Tezliklə onu sultan mətbəxinə başçı (əlhivan salar) qoydular. O, bu vəzifəsində ikən Sultan Mahmudu ölüm yaxaladı. Burada Eldəniz öz sahmançılığını və iş aparmaq bacarığını göstərdi. Sultan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə Eldəniz sultanın şəxsi məmlükləri sırasına keçirildi. Sultanın xanımı Möminə Xatun ona xüsusi iltifat göstərirdi.

1136-cı ildə Sultan Məsud Arranı atabəy Eldənizə iqta torpağı verdi və o, Bərdəyə öz iqamətgahına yola düşdü. Eldəniz burada yerli əmirləri tezliklə öz tərəfinə çəkdi, sultan xidmətinə asılılıqdan çıxdı, saraya nadir hallarda gəlirdi. Yavaş-yavaş o, bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda əmirlikləri özünə tabe etdirdi. Cüzcaninin dediyinə görə, “Şəmsəddin Eldəniz öz imperiyasının öz qulları arasında bölüşdürən Böyük Sultan Səncərin məmlükü idi. Bu qullar atabəy adı daşıyırdılar. Azərbaycanın və İraqın taxt-tacını Səncər atabəy Eldəniz əs-Səncəriyə verdi. O, Azərbaycan ərazini öz hakimiyyəti altına alıb, çoxlu işlər gördü və bu ölkədə onun fəaliyyətinin izləri hələ də qalmaqdadır“.

Hakimiyyətin ələ keçirilməsi

Hicri 555-ci ilin zülqədə ayında (noyabr, 1160) atabəy Eldəniz 20 minlik ordunun başında Arslan şahla Həmədana gəldi. Burada onları dövlətin bütün əyan və əmirləri (Reyin hakimi İnancdan başqa) qarşıladılar və təntənəli mərasimdən sonra Arslan şaha tac qoydular. Sultan hakimiyyəti altında olan bütün yerlərdə onun adına xütbə oxundu. Bu gündən Şəmsəddin Eldəniz “Böyük atabəy” (atabəy əl-əzəm) adlanmağa başladı, onun böyük oğlu və sultanın ana tərəfdən qardaşı Nüsrətəddin Cahan Pəhləvan sultanın əmir-hacibi oldu, ikinci oğlu Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan isə sultan ordularının ali baş komandanı (əmir-sipəhsalar əl-kəbir) təyin edildi. Eldəniz özünün bürün əmirlərini dövlətdə yüksək vəzifələri təyin etdi.

Azərbaycanı onun kiçik qardaşı Qızıl Arslan idarə edirdi. O, həm də qardaşı oğulları Əbu Bəkrin və Özbəyin atabəyi idi. İqamətgahı Təbrizdə idi.

Şəmsəddin Eldəniz müstəqil dövlətin hökmdarı kimi

Sultan Məsudun KNKİM ölümündən sonra onun varisləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə qızışır. Hakimiyyətə gəlmiş Sultan Məhəmməd müttəfiqlərinin böyük ordusu ilə birgə qəflətən Azərbaycan üzərinə hücuma keçir. Şəms əd-Din onu Araz vadisində qarşılayır. Bir neçə gün davam edən döyüş İl-Dənizin məğlubiyyəti ilə başa çatır. O, Azərbaycan hakimliyindən əl çəkib, yalnız Arranla kifayətlənməli olur. Yalnız bir neçə il sonra, zəif iradəli sultan Süleymanın dövründə İl-Dəniz yenidən Azərbaycana sahib ola bilir. Təşvişə düşmüş Süleyman və onun yaxın əhatəsi II Toğrulun oğlu, İl-Dənizin oğulluğu Arslan şahı taxt-taca qanuni varis elan edirlər. Sui-qəsd nəticəsində sultan Süleyman öldürüldükdən sonra isə onun təşkilatçıları Arslan şahı taxta çıxarmaq qərarına gəlirlər. 1160-cı ilin noyabrında atabəy İl-Dəniz Arslan şahı sultanlığın paytaxtı Həmədan şəhərinə gətirir. Onu 20 minlik ordu müşayiət edirdi. Tacqoyma mərasiminə sultanlığın bütün vilayətlərindən və vassal ölkələrdən hakimlər gəlmişdi. Arslan şah İraq sultanlığının sultanı, Şəms əd -Din İl-Dəniz “Böyük Atabəy”, onun oğlanları- sultanın böyük ögey qardaşı Məhəmməd Cahan Pəhləvan əmir-Hacib, kiçik qardaş Qızıl Arslan isə ordu komandanı elan olunur. İl-Dəniz özünün bütün əmirlərini böyük dövlət vəzifələrinə qoydurur. Tacqoyma mərasimində iştirak edən bütün əmirlər sultan Arslan şaha və Böyük Atabəyə sədaqət andı içirlər.

İl-Dəniz faktiki olaraq bütün ölkənin hakiminə çevrilir. Hakimiyyətin bu cür mərkəzləşməsi Bağdad xəlifəsini və iri vilayətlərin hakimlərini qorxuya salır. Onlar öz üstünlüklərini əldən vermək istəmirdilər. Xəlifə Arslan şahı sultan kimi tanımaqdan imtina edir və narazı əmirlərin koalisiyasını yaratmağa başlayır. Bu məqsədlə o, özünə sadiq səlcuq şahzadələrindən birinə söz verir ki, onu sultan taxtına çıxaracaqdır.

İl-Dəniz əmirlərin birləşməsini qabaqlayaraq onların öz ərazilərinə yeriyərək, ordularını darmadağın edir. Ən parlaq qələbəsini Həmədan, Rey və Qəzvin yaxınlığında qazanır. Bu qələbələrdən qorxuya düşmüş əmirlərin çoxusu sultandan vassal asılılığında olduğunu etiraf etmək zorunda qalır. Rey hakimi İnanc hətta məcbur qalıb öz qızını Böyük Atabəyin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvana verir. Akademik Z. Bünyadovun sözləri ilə desək, “Beləliklə, atabəy Şəms əd-Din İl-Dəniz Qafqaz dağlarından Fars körfəzinə qədər geniş bir ərazini öz hakimiyyəti altında cəmləşdirir. İl-Dənizin tabeçiliyində olan torpaqlar Tiflis qapılarından Mekrana qədər uzanırdı. Azərbaycan, Arran, Şirvan, Cəbəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Rey ona tabe idi. Mosul, Kirman, Fars atabəyləri, Şirvan, Xuzistan, Xilat, Ərzən ər-Rum və Marağa hakimləri vassal kimi onun adına pul kəsir, cümə namazında oxunan xütbədə İl-Dənizin adını xəlifə və sultanın adından sonra zikr edirdilər.”

İl-Dəniz sultanlığın daxilində vəziyyəti nisbətən tez bir vaxtda sabitləşdirir. Lakin bir tərəfdən Gürcüstan, o biri tərəfdən Xarəzm kimi mürtəce qonşularla dil tapmaq müəyyən çətinlik törədir. 1161-ci ildə gürcülər Ani, Dəbilvə Gəncəyə amansız hücumlar etdikdən sonra isə Atabəy İl-Dəniz öz qoşunlarını gürcü feodallarına qarşı mübarizəyə hazırlayır. Bir sıra vilayət hakimləri də öz qoşunları ilə birlikdə ona qoşulurlar. İl-Dəniz bütünlükdə 50 min nəfərlik qoşun toplayaraq, 1163-cü ildə müttəfiqlərlə birlikdə gürcülərə qarşı yürüşə başlayır. İl-Dəniz darmadağın edilmiş Dvini onlardan alaraq, gürcü çarı III Georgiyə ağır zərbələr endirir. Bu yürüşdə iştirak etmiş tarixçilərdən biri yazırdı: “Gürcülər biabırçıcasına məğlub oldular. Onlardan o qədər qənimət ələ keçirildi ki, saya-hesaba gəlməz. Axurları gümüşdən tökülmüş çar tövləsi ələ keçirilmişdi. Çarın gümüşdən tökülmüş iri çənləri olan çaxır anbarı da tutuldu. Bu çənlərin göndərilməsindən ötrü xüsusi arabalar lazım gəlirdi. Bunlardan birini sultana göndərdilər. Sultana bununla birlikdə həmçinin o vaxt tədavüldə olan iki min dinar pul da göndərdilər. O, qızıl və gümüşdən düzəldilmiş çənləri Həmədana, məscidə yolladı ki, adamlar onlardan su içsinlər. İkinci bir çəni türkmənlər ələ keçirib, tikə-parça etdilər. Müsəlmanlar həddən artıq qənimət qazanaraq, çoxlu adam qırdılar. Abxaziya çarı qaçmağa üz qoydu və sıx meşədə gizləndi. Ərmənlərin şahı üç tay yük ələ keçirdi ki, bunların birində qızıl və gümüş qablar, ikincisində xaçları qızıl və gümüşdən tökülmüş və bahalı daş-qaşla bəzədilmiş tayı-bərabəri olmayan ziqiymət çar sovməsi, üçüncüsündə isə çarın xəzinəsi vardı. Həmin tayın içində olan qızıl, gümüş və daş-qaşın qiymətini heç cür hesablamaq mümkün deyildi.”

Belə ağır məğlubiyyətə uğradıqlarına baxmayaraq, gürcülər sultanlığın şəhərlərinə basqınlarını davam etdirirlər. Döyüşlərdə gah bu, gah da o tərəf qalib gəlir. 1175-ci ildə gürcülər yenidən ağır məğlubiyyətə uğrayırlar. Salnaməçilər yazır: “abxazlar darmadağın edildi, müsəlmanlar elə bir qələbə çaldılar ki, hələ ruzigarın gözü belə şey görməmişdi.” Və yalnız bu döyüşdən sonra qərb sərhədlərində vəziyyət sabitləşir, köhnə sərhədlər bərpa olunur.

Sultanlığın şərq sərhədləri daim qüdrətli Xarəzmşah İl-Arslanın təhdidi altında idi. Mübahisələr əsasən Xarəzmlə həmsərhəd olan Nişapur şəhəri üstündə gedirdi. İl-Dəniz Nişapuru onun hakimi Xarəzmşahın tərəfinə gedənə qədər vassal asılılığında saxlaya bilir. Rey hakimi əmir İnanc da illik vergini ödəməkdən imtina edirək, şəhəri ətraf ərazilərlə birlikdə Xarəzmşahın tabeliyinə vermək istəyir. Bunu eşidən İl-Dəniz təcili olaraq, qoşunu ilə oraya tələsir. Əmir İnancla Xarəzmşahın birləşmiş orduları məğlubiyyətə uğrayır. Rey qalasına girib, özünü gizlədən əmir İnanc vəzirini Böyük Atabəylə danışığa göndərir. İl-Dəniz İnancla hər hansı bir danışıq aparmaqdan imtina edir, vəzirə isə deyir: “Sən hesab edirsən ki, İnanc mənimlə sülh bağlayacaq və sən də onunla Reydə qalacaqsan. Bu heç zaman olmayacaq! Sən iki yoldan birini seçə bilərsən. Ya öz ağanla yad ölkədə qalmalısan, bu halda hər ikiniz sağ qala bilərsiniz. Ancaq belə olsa, sən ömrünü kasıbçılıq və məhrumiyyətlər içində keçirərsən. Ya da mənim tərəfimə keçib, onun məhv edilməsi üçün əlindən gələni əsirgəməməlisən. Rey, İsfahan və Azərbaycan hakimi oğlum Pəhləvanın yanında qalarsan. Əgər bu yolu seçsən, mən öz vədlərimi həyata keçirməyə and içib, söz verirəm.”

Vəzir müdrik bir qərar çıxarır. Onun əmri ilə qulları İnancı qətlə yetirirlər, vəzir özü isə Rey hakimi təyin edilir və Atabəylə yaxınlaşır. 1175-ci ildə Böyük Atabəyin xanımı, səlcuq sultanı II Toğrulun dul qadını Möminə xatun rəhmətə gedir. Bircə ay keçmir ki, İl-Dəniz özü də dünyasını dəyişir. Azərbaycan Atabəylər dövlətinin möhkəmlənməsi naminə müstəsna xidmətlər göstərmiş bu böyük qadının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün onun məzarı üzərində dahi Azərbaycan memarı Əbubəkr Əcəminin yaratdığı möhtəşəm məqbərə ucaldılır. Məqbərənin tikintisinə Böyük Atabəyin sağlığında başlanılır, onların oğlanları Cahan Pəhləvanın dövründə, 1186-cı ildə bu iş sona çatdırılır. Görünür, Möminə xatunu Cahan Pəhləvanın arvadı sayan bəzi sənətşünasların yanlışlığı da buradan gəlir. Akademik Z. M. Bünyadovun yazdığına görə, Cahan Pəhləvanın üç hərəmi olub: Zahidə xatun, İnanc xatun və Quteybə xatun. Böyük Atabəy Şəmsəddin İl-Dəniz isə Naxçıvanda vəfat edir,lakin Həmədanda dəfn olunmuşdur.

Məktublar

Şəmsəddin Eldənizin Sultan Məhəmmədə məktubu (1153)
Şəmsəddin Eldənizin Sultan Məhəmmədə məktubu (1157)
Şəmsəddin Eldənizin Xarəzmşah İl-Arslana məktubu

Eldənizlər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (1136-1225-ci illər)

Azərbaycan torpaqları Böyük Səlcuq imperatorluğundan 1118-ci ildə ayrılan İraq Səlcuq sultanlığının tərkibində idi. Vətənimizin siyasi cəhətdən dirçəlişi, dövlətçiliyimizin bərpası və güclənməsi Atabəy Şəmsəddin Eldənizin adı ilə bağlıdır. Şəmsəddin İraq Səlcuq sultanlarının sarayında adi qulamdan çox sürətlə yüksələrək nüfuzlu əmirlərdən birinə çevrilmişdi. Şəmsəddin saray əyanları içərisində at çapmaqda və ox atmaqda xüsusilə seçilirdi. Sarayda vəzifə pillələri ilə sürətlə yüksəlməsinin əsas səbəbi bir-birilə rəqabət aparan heç bir siyasi qruplaşmaya qoşulmaması idi. Sultan II Toğrul Şəmsəddini oğlu Arslan şahın atabəyi təyin etmiş, Naxçıvan və çevrəsini ona iqta olaraq bağışlamışdı. II Toğrul öləndən sonra taxta çıxan Sultan Məsud (1 135-1152) Eldənizi sultanın dul arvadı Möminə Xatmia evləndirmişdi. Şəmsəddin Eldənizin bu qadından Nüsrəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan, Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan adlı iki oğul övladı və bir qızı dünyaya gəlmişdi. 1136-cı ildə Sultan Məsud bütün Aranı iqta olaraq Şəmsəddin Eldənizə bağışlamış, o da Bərdə şəhərini özünə iqamətgah seçmişdi. 1136-cı il Azərbaycanda Eldənizlər sülaləsinin hakimyyətə başlaması tarixi kimi qəbul olunmuşdur. Tarixi qaynaqlarda yazıldığı kimi, “Atabəy Şəmsəddin gücləndi, bütün böyük hökmdarları yenərək bir çoxunu özünə tabe etdi, üsyan başçılarını aradan qaldırdı və Aran ölkəsindəki (Azərbaycanın Arazdan şimaldakı torpaqları-Red) qarmaqarışıqlığa son qoydu”.

Görkəmli türk sərkərdəsi və uzaqgörən siyasi xadim Şəmsəddin Eldəniz az vaxtda demək olar ki, bütün Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirə bilmişdi. O, iqta kimi sahibləndiyi Arandan başqa, Azərbaycanın cənub hissəsini və Naxçıvanı müstəqil idarə etməyə başlayaraq öz adından pul kəsdirdi. Eldənizlərin ilk paytaxtı Naxçıvan şəhəri olmuşdu. Müstəqil hökmdar kimi fəaliyyət göstərən Şəmsəddin Eldəniz (1136-1175) İraq Səlcuq sultanlığı sarayında böyük nüfuza malik idi və həmin dövlətin də idarə edilməsində yaxından iştirak edirdi. Sultanlığın əsas hərbi qüvvəsi olan 50 minlik seçmə ordu da Şəmsəddinin ixtiyarında idi.

Şəmsəddin 1160-cı ildə 20 minlik qoşunla Həmədana yürüş edərək boş qalmış İraq Səlcuq sultanlığı taxtına oğulluğu Arslan şahı çıxartdı, özü isə “Böyük Atabəy” titulunu alaraq ən yaxın adamlarını yüksək dövlət vəzifələrinə təyin etdi. Böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanı sultanın hacibi (saray əmirlərinin başçısı), kiçik oğlu Qızıl Arslanı isə sultanın ordusunun baş komandanı (əmir əs silah) təyin etdi. Faktiki olaraq İraq Səlcuq sultanlığı Eldənizlərin əlinə keçdi. Bundan sonra Şəmsəddin sultanlığı təkbaşına idarə etməyə başladı. Bu dövrün müəllifi Sədrəddin Əli əl-Hüseyni yazırdı ki, İraq və Azərbaycan sultan və əmir Atabəy Şəmsəddin Eldənizin vaxtında əmin-amanlıqla sultanın əmirlərini yerinə yetirirdi. Arslan şahın yalnız adı hökmdar idi, Atabəy Eldənizin isə özü əmrlər verir, iqta torpaqları paylayır, xəzinələri sərəncamında saxlayır, bunlan ölkənin istənilən yerinə köçürürdü. Sultan isə bu məsələlərdə onunla münaqişəyə girə bilmirdi. Atabəy Eldənizin idarə işlərindəki müstəqilliyindən, əmrlər verib istədiyi şəxslərə iqta paylamasından ürəyi sıxılan sultan anası və Eldənizin arvadı Möminə Xatına bununla bağlı şikayətlənəndə, anası ona belə söyləmişdi: “fikir vermə, bu adam öz həyatını təhlükəyə qoyaraq dəfələrlə amansız döyüşlərə atılmış. sənin üçün sultan taxtını ələ gətirmək yolunda var-dövlətinin ən qiymətli hissəsini xərcləmiş, öz döyüşçülərinin çoxunu ölümə göndərmişdir. Səlcuqlardan yaşca səndən böyük olan neçəsi dustaqxanalara salınıb və orada ömür-günlərini çürüdürlər. Sən isə Sultan taxtına oturmusan və o, iki oğlu ilə birlikdə sənə qulluq edərək qarşında durur, sənin düşmənlərinlə vuruşaraq rəqiblərini yox edir, sənin canın isə bütün bu işlərdən azaddır! Atabəy nə edirsə, nə alıb bağışlayırsa-bunun hamısı sənin dövlətini gücləndirmək və hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün edilir. Qoy onun hərəkətləri sənə kədər gətirməsin… Axı o sənin məmlükündür”. Sultan anasından belə sözlər eşidərkən sakitləşib susardı.

Şəmsəddin Eldəniz Şirvanşahlığı da özündən asılı vəziyyətə salmaqla, demək olar ki, bütün Azərbaycan torpaqlarına nəzarət edirdi. Görkəmli alimimiz Ziya Bünyadovun yazdığına görə, Şəmsəddin Eldəniz Qafqaz dağlarından (Dərbənd keçidi) Kəngər (İran) körfəzinə qədər uzanan geniş bir ərazini öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdi. “Tiflis qapılarından Məkrana qədər” çox geniş ərazilər: Azərbaycan, Aran, Şirvan, İraq, Həmədan, Mazandaran, İsfahan, Rey Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin tərkibinə daxil idi, Xilat, Fars, Mosul və digər hakimlər isə Şəmsəddindən asılı idilər. Şəmsəddin Eldəniz mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəməyən əmirlərin əl-qolunu yığmış və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmişdi. 50 min nəfərlik nizami atlı orduya malik olan Şəmsəddin Eldənizin idarə etdiyi Böyük Azərbaycan dövlətində kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq, ticarət inkişaf etmiş və mədəni oyanış baş vermişdir.

Şəmsəddin Eldənizin xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri Vətənimizi gürcülərin hücumundan qorumaqdan ibarət idi. Torpaqlarınııza və sərvətlərimizə göz dikən, müsəlman türk əhalisinə qənim kəsilən gürcülərin 1139-cu il xəyanətini Eldənizlər yaddan çıxartmamışdılar. Bədbəxtlik üz verdikdə, qonşuya yardım göstərmək kimi insani keyfiyyətdən məhrum olan gürcülər 1139-cu ildə baş vermiş dəhşətli zəlzələ zamanı əhalisinin çoxusunu itirmiş Gəncə şəhərinə hücum edərək burada qırğınlar törətmiş və məşhur Gəncə qala qapılarını qənimət kimi aparmışdılar.

Çar III Georginin başçılığı ilə 1161-ci ildə gürcü və qıpçaq qoşunları Azərbaycanın Aran bölgəsinin Ani şəhərini ələ keçirib, çoxlu müsəlman əhalini qılıncdan keçirtdilər, sonra isə kafir düşmən Azərbaycanın Dvin şəhərində soydaşlarınııza qarşı böyük qətllər törətdilər. Şəmsəddin Eldəniz azğın düşməni cəzalandırmaq və günahsız tökülən qanların qisasını almaq üçün 1163-cü ildə Azərbaycan ordusu ilə Naxçıvandan yürüşə çıxıb, Dvini (Dəbil) kafir düşməndən geri aldı, sonra isə Gürcüstana yürüyən müsəlman-türk ordusu “Allahu əkbər” sədaları altında savaşa girdi və qalib gələrək 10 mindən çox kafir döyüşçüsünü qılıncdan keçirtdi.

Şəmsəddin Eldəniz 1164-cü ildə düşməni daha bir ağır məğlubiyyətə uğradıb Ani şəhərindən qovdu və şəhərin bərpası haqqında əmr verdi. 1174-1175-ci illərdə gürcülərin Azərbaycana quldur basqınlarının qarşısını almaq üçün Azərbaycan hökmdarı Şəmsəddin Eldəniz və oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan gürcülərə qarşı böyük bir yürüşə çıxdılar. Gürcülər darmadağın edildi və gürcü çarı qaçmaqla canını qurtardı. Mənbələrə görə müsəlmanlar kafirlər üzərində elə bir parlaq qələbə qazanmışdılar ki, beləsini kimsə xatırlaya bilməzdi. Döyüş meydanında gürcülərə aman verməyən Şəmsəddin Eldəniz dinc xristian əhalisinə toxunmurdu. Dövrün erməni və gürcü mənbələrində Şəmsəddinin hakimiyyəti altında olan xristian bölgələrinin əhalisinə qayğı göstərilməsi, xristianlar yaşayan torpaqlarda əmin-amanlığın hökm sürməsi haqqında təkzib olunmaz faktlara rast gəlinir.

1175-ci ildə Şəmsəddin Eldəniz arvadı Möminə Xatının ölümündən bir ay sonra Allahın rəhmətinə qovuşdu. Məhəmməd Cahan Pəhləvan Həmədandan Naxçıvana gələrək orduya, xəzinəyə və Azərbaycan taxt-tacına sahib çıxdı. İraq Səlcuq sultanı Arslan şah öldüyünə görə III Toğrulu sultan taxtına çıxartdı, özü isə “böyük atabəy” titulu aldı. Azərbaycan və Aranın idarəsini qardaşı Qızıl Arslana verərək Təbrizi Azərbaycan dövlətinin paytaxtı elan etdi. O, Mosul, Hilat, Fars, Xuzistan, Ərməniyyə (indiki Türkiyənin ərazisindədir-Red.) və digər bölgələrdə sultan III Toğrulun adına xütbə oxunması və pul kəsdirilməsi haqqında əmr verdi. İraq Səlcuq sultanlığında ali hakimiyyəti gücləndirdi, itaət etməyənləri, xüsusilə Əcəm-İraqının əmirlərini yola gətirdi, bacarıqsız sərkərdələri və məmurları vəzifədən götürdü. Ən önəmli dövlət vəzifələrinə 70 nəfər şəxsi məmlükünü (qulluqçusunu) təyin etdi və hər birinə iqta torpaqları bağışladı. İraq Səlcuq sultanlığını və Azərbaycan taxtını öz hökmü altında saxlamaqla, Bağdadda oturan Abbasi xəlifəsinin dövlət işlərinə bumunu soxmasının qarşısını aldı, onun səlahiyyətlərini azaltdı. Məhəmməd Cahan Pəhləvan xəlifəyə məktubunda bildirirdi: “Əgər xəlifə imamdırsa, onun daimi məşğuliyyəti namaz qılmaqdan ibarət olmalıdır, çünki namaz dinin dirəyi və işlərin ən gözəlidir. Bu sahədə xalqa örnək olmaq və öndə getmək xəlifə üçün yetərlidir. Bu həqiqi padşahlıqdır. Xəlifənin padşahın işlərinə qarışmasına ehtiync yoxdur. Bu işləri sultanın ixtiyarına buraxmaq lazımdır.

Məhəmməd Cahan Pəhləvan Azərbaycan dövlətinin ərazisini Şərqi Anadolu hesabına xeyli genişləndirmiş, ölkənin şərq sərhədlərində güclü Xarəzmşah dövləti ilə atasının dövründə gərgin olmuş münasibətləri nizama salmışdı. Onun sayəsində Sultan III Toğrul 10 il dövlət işlərinin qayğısından azad yaşadı (əslində Məhəmməd Cahan Pəhləvan onu heç bu işlərə yaxın da buraxmırdı-Red.) və qaynaqlara görə böyük Atabəy onun bütün arzularını həyata keçirtmiş, Məlikşah və Səncər kimi böyük sultanların əldə edə bilmədiklərini ona qazandırmışdı.

Tarixi qaynaqlara görə, 1186-cı ildə “İslam padşahı, qüdrətli hökmdar, böyük Atabəy və Əcəm xaqanı” Məhəmməd Cahan Pəhləvan vəfat etdi. Hələ həyatda ikən oğlu Əbu Bəkri Azərbaycan və Aranın hakimi təyin etmiş, ölkənin digər vilayətlərinin idarəsini isə qalan üç oğluna tapşırmışdı. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda övladları, İnanc Xatun, Sultan Toğrul və qardaşı Qızıl Arslan böyük savaşa başladılar. Bu savaşda xəlifənin də köməklik göstərdiyi Qızıl Arslan qalib gəldi və o, Eldənizlər sülaləsindən sultan tituluna layiq görülən ilk hökmdar oldu. Xəlifə əl-Nasirin Qızıl Arslanın adına oxuduğu xütbədə o, ”Hökmdar, möminlərin əmirinin yardımçısı” adlandırılmışdı. Paytaxtı Həmədan olan İraq Səlcuq sultanlığını və Azərbaycan dövlətini idarə etməyə başlayan Qızıl Arslan daxildə siyasi çəkişmələrə son qoymaq üçün Məhəmməd Cahan Pəhləvanın dul arvadı ilə evlənərək qardaşı oğulları ilə barışığa getmişdi. O, 1190-cı ildə sultan III Toğrulu Həmədan yaxınlığında döyüşdə məğlubiyyətə uğradaraq Naxçıvanda qalada həbsə atmış və bu yolla əsas siyasi rəqibini zərərsizləşdirmişdi. Qızıl Arslan qısa vaxtda Azərbaycan, Aran, Həmədan, İsfahan, Rey, Fars, Xuzistan üzərində öz hakimiyyətini möhkəmləndirə bilmişdi. Ancaq 1191-ci ildə arvadı İnanc Xatunun başçılıq etdiyi sui-qəsdçi qüvvələr tərəfindən öldürülmüşdü.

1191-ci ildə Məhəmməd Cahanın Azərbaycan taxtına çıxan başqa bir oğlu Əbu Bəkrin (1191-1210) dövründə İraq Səlcuq Sultanlığı dövlətimizin nəzarətindən çıxdı. Paytaxt şəhəri Naxçıvanda oturan Əbu Bəkr yalnız Azərbaycan və Aranın idarəsi ilə kifayətlənməli oldu. Üstəlik gürcü Baqratuni çarlığının başçısı Tamara Şirvanşah I Axsitan və İnanc Xatunun oğulları Əmir Mahmud və Əmir Ömər ona qarşı hərbi ittifaq qurmuşdular. Müttəfiqlərin qoşunları 1194-cü ildə Şəmkir və Beyləqan döyüşlərində onu ağır məğlubiyyətə uğratmışdılar. Əmir Ömər Vətənimizə xəyanət edərək gürcülərlə birlikdə Gəncə şəhərini mühasirəyə almışdı. Gəncə əhalisi Eldəniz şahzadəsi əmir Ömərin tabe olmaq əmrinə belə cavab vermişdi: “Əgər sən tək gəlsəydin, biz şəhəri sənə verərdik, ancaq bir yığın kafirlə gəldiyin üçün şəhəri sənə təslim etməyəcəyik”. Sonda çətinliklə də olsa, şəhərə yiyələnən və Aran bölgəsinin idarəsini ələ alan Əmir Ömərin hakimiyyəti cəmi 22 gün çəkmişdi. Gürcü qoşunları Azərbaycanı tərk edən kimi, gəncəlilər Əmir Öməri öldürdülər. Əbu Bəkr dönəmində Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyətin və dövlətin hərbi gücünün zəifləməsindən gürcülər məharətlə istifadə edirdilər. Tamaranın göndərdiyi gürcü qoşunu Dvində elə bir qətliam törətmişdi ki, mənbəyə görə “bunu eşidən insanın tükləri biz-biz dururdu”. Əbu Bəkr Xarəzmşahların ona verdiyi böyük dəstəkdən də lazımi şəkildə yararlana bilmədi. Ölkədə tam xaos, özbaşınalıq və tənəzzül hökm sürürdü. Gürcülər ölkəmizin bütün qərb bölgələrində at oynadırdılar. 1204-1205, 1210-1211-ci illərdə Azərbaycan gürcülərin irimiqyaslı quldur basqınlarına məruz qaldı. Dövrün tarixçisi İbn əl-Əsirin yazdığına görə “gürcülər ölkəmizdə böyük qətliam, soyğun və qarətlər törədir, çox sayda insanımızı əsir götürürdülər”. Azərbaycanın bütün qərb torpaqları bir yanğın bölgəsini xatırladırdı. Gürcülərin törətdikləri vəhşiliklərin həddi hüdudu yox idi. Əbül Fərəcin obrazlı şəkildə söylədiyi kimi, ölkəmizdə “yox olan bir şey daha var idi: bütün bunların qarşısını ala biləcək bir güc”.

1210-cu ildə Əbu Bəkr vəfat etdi və taxta bacarıqsızlıqda və gününü əyyaşlıqda keçirməkdə ondan geri qalmayan qardaşı Müzəffərəddin Özbək çıxdı. Azərbaycan Eldənizlər sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olan Özbəyin hakimiyyətinin (1210-1225) son beş ili monqol istilası və Xarəzmşah Cəlaləddinə qarşı mübarizə şəraitində keçmişdir. Bu dövrdə Özbəyin yeganə fəaliyyəti bu istilalar qarşısında canını və malını qorumaqdan ibarət olmuşdur. Onun monqol yürüşləri qarşısında bir dövlət adamı kimi aciz qalıb. Vətənimizi düşməndən qorumaq üçün hər hansı bir tutarlı addım atmayaraq tam fəaliyyətsiz qalmasını kəskin şəkildə pisləyən dövrün tarixçisi İbn əl- Əsir yazırdı: “O, heç bir xeyirli işlə maraqlanmaz və öz mənliyini sevməzdi. Onun ölkəsi zəbt edilir, əsgərləri özbaşınalıq edib xalqın malına əl uzadır, nəticədə rəiyyət əldən düşürdü. Gecə-gündüz içki ilə məşğul idi. Bir təhlükə eşidəndə, qorxudan əl -ayağı titrəyirdi. Azərbaycan və Aran tamamilə onun ixtiyarında idi. O isə ona qarşı gələn düşməndən ölkəsini müdafiə etməkdə Allahın yaratdığı adamların ən acizi və bacarıqsızı idi”.

Bütün bunların nəticəsidir ki, monqol istilası nəticəsində zəifləmiş Eldənizlərin hakimiyyətinə 1225-ci ildə Xarəzmşah şahzadəsi və sərkərdəsi Cəlaləddin tərəfindən son qoyulmuşdur.

Mənbə: AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin ilk onilliklərinədək), Ali məktəblər üçün dərslik, (yenilənmiş üçüncü nəşri), “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, BAKI-2016
Dərsliyin müəlliflər kollektivi: kafedra müdiri, dosent Mehman Qəhrəman oğlu Abdullayev, əməkdar elm xadimi, prof. Süleyman Sərdar oğlu Əliyarlı, prof. Sevda Yunis qızı Süleymanova, prof. Xaqani Məmməd oğlu Məmmədov, prof Zabil Həsrət oğlu Bayramov, dos. Tamilla Kərim qızı Babayeva, dos. Yunis Məsməli oğlu Nəsibov, dos. Bəymirzə Şabi oğlu Şabiyev, dos. Ərəstun Balaxan oğlu Mehdiyev, dos. Rəsul Sabir oğlu Hüseynli, dos. Kərəm Hətəm oğlu Məmmədov, t.ü.fd. Lalə Ağamirzə qızı Əliyeva, tü.fd. Rabil Habil oğlu Süleymanlı, baş müəllim Əminə Qasım qızı Şirinova, baş müəllim Nurlana Allahyar qızı Cavanşir, tü.fd. Ərşad Həsən oğlu Həsənov, t.ü.fd. Ülviyyə Əjdər qızı İbrahimova, t.ü.fd. Almas Sabir qızı Cavadova, t.ü.fd. Arzu Əşrəf qızı Məmmədova

Teqlər:
Atabəylər
, Eldənizlər
, Azərbaycan tarixi
, Eldəgəzlər