Ağamusa axundov dilçiliyə giriş

Vurğulu heca isə üzərinə vurğu düşən, yəni yüksək ifadə olunan heca deməkdir. Azərbaycan dilində vurğu çox zaman sözlərin son hecasının üzərinə düşür. Buna görə də bir çox şəkilçisi qəbul etdikdə vurğu şəkilçinin üzərinə düşür.

Nəzəri dilçiliyin əsrlər boyu inkişafı əsasında onun bir sıra şöbələri yaranıb müəyyənləşmişdir

Dilin səs sistemindən bəhs edən dilçilik şöbəsi Fonetika adlanır. Fonetika dilçiliyin ən çox işlənmiş sahələrindəndir. Fonetika termini yunan mənşəlidir. Yunan dilində fone (phone) səs deməkdir. Bu sözdən yaranmış fonetika isə danışıq səsinə məxsus olan təlim anlayışını bildirir. Fonetikanın mövzusu danışıq səsləri olduğundan dilin səs sistemini müəyyənləşdirmək , fonem və fonem variantlarının akustik-fizioloji xüsusiyyətlərini öyrənib geniş fizioloji xarakteristikasını vermək, fonetik qanunların, hadisələrin mahiyyətini aydınlaşdırmaq onun başlıca vəzifəsidir. Fonetikanin yaranma ve inkişaf tarixi çox qədimdir. Fonetika anlayışı hələ eradan əvvəl hind dilçiliyində təşşəkkül tapmışdır.Qədim hindlilər dini abidələrin dilinə muraciət edərkən fonetika hadisələrinə biganə qalmamışlar.

Fonetikanın dilçilikdə əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, hər hansı bir dilin qrammatik quruluşunu yaxşı mənimsəmiş bir adam əgər səsləri düzgün tələffüz etmirsə, onun orfoepik normalarını pozursa, nitqi anlaşılmaz olar. Bu səbəbdən hər hansı bir dili öyrənərkən onun səs sistemindən başlamaq lazımdır. Dilin qrammatikasını da öyrənərkən də fonetikadan istifadə olunur. Sintaksisdə fonetik vasitələrin, fonetik ritmin əhəmiyyətli dərəcə də rol oynadığını da bura əlavə etsək, dilin səs sistemini öyrənməyin nə qədər lazımlı olduğunu asanlıqla başa düşmək olar.

Fonetika yalnız insan səslərini, ictimai ünsiyyət elementi olan səsləri öyrənir. Dilçiliyin əsas bölmələrindən biri olan fonetikada danışıq səslərini öyrənilir. Ahəng qanunu, heca və vurğu da fonetikanın mövzularına daxildir.

A.Axundova görə Fonologiya (Fonetika) dilçilik elminin sahələrindən biri olmaq etibarilə dilin fonoloji sistemi ilə məşğul olur.Başqa sözlə,o, nitq səslərini söz və morfemlərin səs cildini fərqləndirən bir vasitə kimi öyrənir, səslərin,səs birləşmələrinin və prosodic vasitələrin semioloji relevantliğini və funksional xüsusiyyətlərini tədqiq edir. Fonologiyanın vahidi fonemdir.Fonem dilin ən kiçik vahidi olub, müəyyən fərqləndirici əlamətlər məcmuyudur.O,söz və morfemlərin səs cildini fərqləndirməyə xidmət edir. Muasir dövrün dilçiliyində geniş şəkildə işləndiyinə baxmayaraq,fonem yenə də mübahisəli olan mühüm problemlərdən biridir.Təxminən yarım əsrlik tədqiqat tarixinə malik olsa da bu problem istər bizdə,istərsə də xaricdə dilçilərin diqqət mərkəzində durmuş,saysız-hesabsız tədqiqatların mövzusu olmuşdur.Dilçiliyin yeni tədqiqat üsulu kimi meydana çıxan və artıq qısa,lakin zəngin bir inkişaf yolu keçən strukturalizm,birinci növbədə,məhz fonem nəzəriyyəsi əsasında formalaşmiş və öz tədqiqat metodlarını dilçiliyin başqa sahələrinə də tətbiq etməyə başlamışdır.Müasir dövrdə istər Praqa funksional dilçiliyi,istər Danimarka qlossematikası,istərsə də Amerika deskriptiv dilçiliyi formalarında təzahur edən strukturalizmdə,istərsə də boyük inkişaf yoluna malik olan və dillərin tədqiqində böyük müvəffəqiyyətlər qazanmış ənənəvi dilçilikdə fonem oz layiqli yerini tutan mühüm məsələlərdən biridir. Fonem probleminin tarixi rus dilçisi İ.A.Boduen de Kurtenedən başlayır.İndi işlənən mənada fonem məsələsini ilk dəfə o, dilçiliyə gətirmiş və onun ilk izahını vermişdir.Boduen fonemi ilk dəfə etimoloji-morfoloji bir hadisə kimi izah etmişdir ki,bu fikir də onun şagirdi N.V.Kruşevski tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.”Morfemin komponentləri kimi fonemin bir fonemdə ”səs haqqında ümumi anlayışda” birləşən səslərin çoxcəhətliliyinin,fonemlərin dəyişmələri(divergensiya) və əvəzlənmələrinin(alternasiyanın) əsas məsələləri bu alimlər(xüsusən Boduen de Kurtene)tərəfindən işlənmişdir.Boduenin psixoloji izahatının qəbul oluna bilməməsinə baxmayaraq, onun linqvistik təhlilləri fonologiyanın mohkəm bünövrəsini qoymuşdur. Fonemin ilk tədqiqatçisi Boduen 1917-ci ildə çap olunmuş “Введение в языкознание”(Dilçiliyə giriş) adlı əsərində yazmışdır:”Biz psixikamızda mövcud olan səsin anlayışını,yəni təlləfüz əməlinin eyni zamanlı mürəkkəb kompleksini və bundan alınan təəssüratı fonem adlandıracağıq.”

Deməli Dilçiliyin şöbələrindən biri olan Fonetika özüdə məzmunca geniş və çoxsahəlidir. Müstəqil işin davamında Fonetikanın əhatə etdiyi sahələr daha ətraflı qeyd edilmişdir.

Səs və Fonem anlayışı

Danışıq səsləri və fonem anlayışlarının bir –birindən fərqli və oxşar cəhətləri, onların ayrı –ayrılıqda dildə oynadığı rol və təzahür formaları, fonem anlayışının konkret izahına dair dünya dilçiliyində çox müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu sahədə Boduen de Kurtene, L.V.Şerba, A.A.Reformatskinin fikirləri daha maraqlı elmi nəticələr vermişdir.

Şerba ilk dəfə olaraq fonemin əsl real təbiətini açmağa nail olmuşdur. O, göstərir ki, canlı danışıqda tələffüz olunan müxtəlif cür səslərdən fərqli olaraq fonem mənaları fərqləndirmələrə xidmət edir.

Həqiqətən danışıq səsləri öz funksiyasına görə dildə 2 şəkildə özünü göstərir:

• Səs variantları şəklində
• Fonem şəklində

Lakin bunlar dilin leksik və qrammatik quruluşunda aparıcı rol oynamır. Məsələn, Azərbaycan dilində səadət, həyat, alim, aygün, yaşayış və s sözlərin tərkibində tələffüz edilən a saiti, fizioloji –akustik cəhətdən müxtəlif cür tələffüz olunur.Dilin Fonetik sistemində mövcud olan bütün sait və samitlərin bu cür keyfiyyətdə müxtəlif variantları mövcuddur. Bu dil hadisəsi digər dillərdə də ,ərəb ,fars, rus, fransız, alman və s. aydın şəkildə özünü göstərir.

1. atam –adam, yaşat –yarat ; 2) dəftəri –dəftərə, evim –evin və s.

Evim -1 şəxs mənsubiyyəti

Evin -2 şəxs mənsubiyyəti

Dildə mövcud olan səs variantlarının hamısı əlifbada öz əksini tapmır. Lakin bütün fonemlər isə əlifbada, yazıda əks olunur.

Fonemlərin əlamətlərindən danışarkən Ə.M.Dəmirçizadə Moskva fonoloji məktəbinin konsepsiyasını qəbul edir, buna görə də o Fonemin əlamətlərini aşağıdakı kimi göstərir:

1.Fonem dilin müstəqil bir həlqəsidir

1. Fonem sözdən ayrı deyil,ancaq söz daxilində olan mənalı dil vahididir.
2. Fonem dilin məna yaradan ən kiçik vahididir.
3. Fonemlər sistemi hər bir dilin məxsusi əlamətlərinə görə müəyyənləşir.
4. Bir Fonem 1, 2 hətta 3 səsdən ibarət ola bilər.
5. Sözdən, ifadədən və bir sıra amillərdən asılı olaraq bir fonem digər fonem çalarlığında işləndikdə yeni bir fonem formalaşması mümkündür.
6. Fonemlər silsiləsi qarşılıqlı cütlükdən ibarətdir.

HECA
Dildə heca ən mürəkkəb fonetik vahidlərdəndir.Dilçilikdə heca haqqında müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bunların içərisində ən obyekiv mülahizə budur ki, heca danışıq nitqində ən kiçik fasilələrlə ayrılan fonetik vahiddir.Hər bir hecanın tərkibindəki səslərdən biri yüksək tonla tələffüz olunur. Həmin səs heca əmələ gətirən səs hesab olunur.Dillərin əksəriyyətində heca saitlərin iştirakı ilə əmələ gəlir. Belə ki sözdə neçə sait varsa o qədər də heca olur. Heca bir saitdən də ibarət olur. Məsələn: a-na, ü-rək, ma-a-rif və s. Sözü sətirdən sətrə keçirərkən bir hərfdən ibarət olan hecanı sətrin sonunda saxlamaq və ya yeni sətrə keçirmək olmaz .Lakin dünyanın bir çox dillərində samitlərlə də (l,m,p,y) heca əmələ gəlir.

Heca haqqında çox deyilmiş,çox da yazılmışdır. Dilçilikdə heca haqqında çoxlu nəzəriyyələr vardır. Məsələn, Ekspirator nəzəriyyəsi, hecanın sonor nəzəriyyəsi, əzələ gərginliyi nəzəriyyəsi və s.

Ekspirator nəzəriyyəsi hecanı bir nəfəsvermə zamanı tələffüz edilən səs birləşməsi hesab edir.Bu nəzəriyyə çoxlu tənqidə məruz qalmışdır.Lakin amerikalı alim Stetsonun fəaliyyəti sayəsində yenidən dirçəlmişdir.O, heca tərkibində saitin olmasını labüd hesab edir.

Hecanın sonor nəzəriyyəsinin əsasını O.Cespersonqoymuşdur. O belə hesab edir ki, heca daha çox səslənənin az səslənənlə birləşməsi deməkdir.O, heca tərkibi üçün saitin varlığını qəbul etmir.

• Gərginliyin güclənməsi
• ən yüksək nöqtəsi
• əzələnin zəifləməsi.

Azərbaycan dilçiliyində həmişə ekspirator nəzəriyyəsi əsas götürülmüşdür.

Sözdə nə qədər sait səs varsa, bir o qədər də heca olur:
Məs.: ya-şıl-laş-dı-rıl-mış.

Bu sözdə 6 sait səs olduğu üçün 6 heca vardır. Bundan başqa,

bir neçə hecalı sözləri də göstərmək olar: Məs.: qu-ru-cu-luq-la-rın,

Dilçilikdə hecanın quruluşun təsvir etmək üçün burda V və C işarələrindən istifadə olunur. V işarəsi latınca sait (Vocal) sözünün, C isə samit (Consonant) sözünün ilk hərfləridir.
Azərbaycan dilində sözlərimizin 6 heca quruluşu vardır:
1. V: (o), (i)+nək = inək, (a)+na = ana 2. VC: (on), (or)+(ta) = orta, (ar)+tıq = artıq 3. VCC: (alt), (üst) 4. CV: (nə), (bu), o+dun+(çu) = odunçu 5. CVC: (daş), (qar)+(maq) = qarmaq, ar+(tıq) = artıq 6. CVCC: (bərk), (dörd), (dinc)
Dilimizdə başqa dillərdən keçən sözlərin bir qismində CCVC, CCVCC, CCV, CCVCCC və s. Heca quruluşuda vardır, məsələn: (plan), (sport), (pro)+fes+sor = professor və s.
Samitlə başlanan heca örtülü, sayitlə başlanan heca örtüsüz adlanır:
Örtülü heca: CV, CVC, CVCC, CCV, CCVCC Örtüsüz heca: V, VC, VCC
Azərbaycan dilində hecanın aşağıdakı növləri vardır.

1. Sadə heca – tək bir saitdən ibarət olub nə özündən əvvəl, nə də özündən sonra samitlə birləşir. Məs: o-xu, a-ta, a-na. Bu sözlərdəki birinci sait sadə hesab olunur.

2. Açıq heca: Əgər heca saitlə qurtararsa, belə heca açıq hesab olunur. Məs: ba-ba, nə-nə, xa-la, bi-bi və s.

3. Qapalı heca – samitlə qurtaran heca qapalı hesab olunur.

Məs qar-daş, baş, əl, ət, üz və s.

4. Hecaların örtülü və örtüsüzlüyü isə onların samitlə başlanması ilə bağlıdır. Samitlə başlayan heca örtülüdür. (məs: bi-li-rəm,), saitlə başlayan heca isə örtüsüz hesab olunur (məs; at, ot, ət) və s.

5. Azərbaycan dilində çoxhecalı sözlərə, habelə çoxfonominli – çox səsli hecalara az təsadüf edilir. .

Məs; şpris, ilyaj, çariz, Marks, kənd, qənd və s. bu kimi çoxsəsli sözlər bir hecadan ibarət olub dilimizə gəlmə sözlərdi.

Heca bölgüsündə də dünya dillərində fərqli cəhətlər özünü göstərir.Məsələn, Azəbaycan dilində qoşa samitli sözlərdə heca bölgüsü qoşa samitlərin arasına düşür. Məsələn:qüs-sə,bən-na,tə-sər-rü-fat,saq-qal,baq-qal,mü-əl-lim və s. Ancaq rus,fransız dillərində qoşa samitlər heca bölgüsündə bir hecanın tərkibində qalır .Məsələn:Rus dilində a-kter,o-kno,pa-tron və s.
Çox vaxt saitlərlə samitləri fərqləndirərkən əsas əlamətlərdən biri kimi, onların heca əmələ gətirməsi qabiliyyəti nəzərdə tutulur.Bir hecadan ibarət olan sözlərdə, əlbəttə,heca əmələgətirmə funksiyasını sait yerinə yetirir.Bəzi hallarda samit səslər də heca əmələ gətirə bilir.Məsələn: alman dilində çox hecalı sözlərdə (m,b,n) sonorları sait düşməsi nəticəsində heca əmələ gətirir.

Dil vahidlərindən olan səsin, hecanın və ya sözün tələffüz prosesində daha qabarıq nəzərə çatdırılması üçün onların qüvvətli, yüksək tonla səslənməsi Vurğu adlanır. Məşhur rus alimi Trubetskoy haqlı olaraq səsin tonundan qeyri-bərabər şəkildə istifadə edir .Dünya dillərinin bir qismində, məsələn, çex, latın, macar dillərində vurğu bir qayda olaraq sözün ilk hecalarına düşür. Türk dillərinin əksəriyyətində, Avropa dillərindən fransız dilində vurğu əsasən sözün sonuncu hecasına düşür.Dilçilikdə müxtəlif prinsiplərinə görə vurğu növləri göstərilir. Bunlardan biri obyektə görə vurğu növləridir: a)HECA VURĞUSU, b)SÖZ VURĞUSU, c)İBARƏ VURĞUSU.Heca vurğusu bir söz daxilində bir hecanın o birinə nisbətən qüvvətli tələffüzünə deyilir.Söz vurğusu bütövlükdə bir sözün yüksək tonla tələffüzünə deyilir. Belə halda eyni bir sözdə həm heca vurğusu, həm də söz vurğusu birləşir.İbarə vurğusu müəyyən bir ibarəni daha qabarıq nəzərə çatdırılması zamanı istifadə olunan fonetik vasitəyə deyilir. Bunlardan başqa, dilçilikdə vurğunun işlənmə yerinə görə də iki növü var: sərbəst vurğu, sabit vurğu.Elə dillər var ki, orada vurğu sabit şəkildə özünü göstərir.Yəni vurğu bir qayda olaraq ya sözün ilk hecasında, ya da son hecasında işlənir. Elə dillər də vardır ki, sözdə vurğu müxtəlif hecalar üzərinə düşür.Məsələn, rus dilində sərbəst vurğu geniş yayılmışdır. Azərbaycan dilində vurğu, əsasən, söz sonundakı heca üzərində olur.Rus dilində müxtəlif hecaya düşür. Rus, fars və başqa dillərdə vurğu sözün mənasını dəyişir. Məntiqi vurğu isə cümlədə hər hansı sözü xüsusi tonla nəzərə çatdırmaq üçündür. Məsələn: Mən dünən Günayı gördüm, yəni başqası yox, mən dünən Günayı görmüşəm. Mən dünən Günayı gördüm, yəni mən iki gün əvvəl deyil, məhz dünən Günayı görmüşəm. Mən dünən Günayı gördüm, yəni mən dünən başqasını yox, məhz Günayı görmüşəm və s.

Azərbaycan dilində vurğunun yeri sabitdir, o son hecanın üzərinə düşür. Məsələn; Azərbaycan, yaşamaq, qapıçı, dəmirçi və s. Bəzi alınma sözlərdə vurğu sözün əvvəlki hecasının üstünə düşür. Məsələn; opera, sola, Çexov, Tula, Korpus, ekspert və s.

Türk mənşəli sözlərdə vurğu əsasən sözün son hecasına düşür. Məs: sarı’, danla’, danışıq’, Eldəni’z və s. İstisna olaraq vurğusu əvvələ düşən əsl Azərbaycan sözləri də var:

Azərbaycan dilində vurğunun yeri sabitdir, o son hecanın üzərinə düşür. Məsələn; Azərbaycan, yaşamaq, qapıçı, dəmirçi və s.

Bəzi alınma sözlərdə vurğu sözün əvvəlki hecasının üstünə düşür. Məsələn; opera, sola, Çexov, Tula, Korpus, ekspert və s.

Deməli, sözdə bir hecanın başqalarına nisbətən yüksək, ifadəsinə vurğu deyilir.

Vurğulu heca isə üzərinə vurğu düşən, yəni yüksək ifadə olunan heca deməkdir. Azərbaycan dilində vurğu çox zaman sözlərin son hecasının üzərinə düşür. Buna görə də bir çox şəkilçisi qəbul etdikdə vurğu şəkilçinin üzərinə düşür.

Məs: oxu-oxuyur, bil-bilər, çalış-çalışqan, yaxşı-yaxşılıq, hörmət,

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, söz kökünə artırılan hər bir şəkilçinin üzərinə vurğu düşmür. Azərbaycan dilində bir sıra şəkİlçilər vardır ki, onlar heç bir zaman vurğu qəbul etmir.

İntonasiya
İntonasiya tonlar məcmusu, melodika, ritmomelodikadır.Əgər geniş mənada yanaşsaq, intonasiya cümlənin fonologiyasıdır. İntonasiya cümlənin quruluşundan, danışanın nitqinə münasibətindən, cümlə qurulma məqsədindən və s. Bu kimi melodik komplekslərdən ibarət mürəkkəb anlayışdır.Danışan situasiyadan, qurduğu cümlənin xarakterindən asılı olaraq öz nitqinin tempini, surətini, intensivliyini öz məqsədinə muvafiq sürətdə tənzimləyir ki, bu tənzimləmə intonasiyanı yaradır.Ə.Dəmirçizadə intonasiyanı avazlanma adlandırır.Avazlanmadan danışarkən onun arzu, xahiş, əmr-hökm, sual-təəccüb, təsdiq-xəbər, şübhə-kinayə, sadalama, həmcins avazlanma,qarşılaşdırma və s.növlərini göstərir. Əlbəttə, bu, intonasiyanın bütün növləri deyil.İntonasiyanın yüksələn, alçalan ikizirvəli, ikiüzvlü, çağırış, məntiqi və s. növlərini əlavə etmək olar. Nitqin ahəngi (səsin yüksəlməsi və ya alçalması), ritmi (vurğulu və vurğusuz hecaların nisbəti, əlaqəsi), nitqin tempi və ya sürəti (sürətlə və yavaş tələffüzü), intensivliyi (nəfəsalmanın güclənməsi və ya zəifləməsi), məntiqi vurğusu və s. kimi hadisələrin məcmusuna intonasiya deyilir.
İntonasiya cümlə üzvlərinin düzgün qruplaşdırılmasını təmin edir, sadə və mürəkkəb cümlələrin, habelə tabesizlik və tabelilik əlaqələrinin şərtləndirilməsinə xidmət edir. Həmçinin məntiqi vurğunun, ara sözlərin müəyyənləşdirilməsinə imkan yaradır. İntonasiya danışanın məqsədi, istək və arzuları ilə əlaqədar olduğundan, modallıq bildirir. Onun vasitəsilə məlumat vermə, sual və əmr intonasiyalarını fərqləndirirlər. Xitabların, ara söz və ara cümlələrin intonasiyası da fərqlənir İntonasiyanın bəzi növlərinə nəzər salaq:
Əmr intonasiyası: Bahar- Onda salamat qal!

Həyəcan intonasiyası:Bahar- Mahmud!

Sual intonasiyası:Nə deyirsən?
Sadalama intonasiyası: Mahmud: – Xeyr,olmaz!
Həmcins üzvlərin bölüşdörmə intonasiyası: Mahmud: Yox, yox , yox! Bir az sakit ol, mənim yuxum gəlir, yatacağam. Bəyin getməyinə bir saat qalır.(Ə.H)

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. Afad Qurbanov . Ümumi Dilçilik ( 1 cild), Bakı 2004.
2. Adil Babayev . Dilçiliyə Giriş, Maarif , Bakı 1992
3. Ağamusa Axundov Dilçiliyə Giriş
4. Adil Babayev Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti, Bakı 2008.
5. Ə.Dəmirçizadə Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası, Bakı 1960.

Ağamusa axundov dilçiliyə giriş

Novator dilçi-türkoloq

Azərbaycan dilçilik elmində cığır açan , məktəb yaradan alimlərimizdən biri də Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi , akademik Ağamusa Axundov olub . O, sanballı tədqiqatları ilə dilçilik elmimizə və türkologiyaya yeni anlayışlar gətirib, novator alim kimi tanınıb.

Ağamusa Ağası oğlu Axundov 2 fevral 1932-ci ildə Kürdəmir şəhərində dünyaya göz açıb. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin ( indiki BDU) Filologiya fakültəsinə qəbul olunur . 1955-ci ildə ali təhsilini uğurla başa vurduqdan sonra üç il həmin universitetin aspiranturasında oxuyur . Əmək fəaliyyətinə də elə 1958-ci ildə məzunu olduğu universitetin Filologiya fakültəsind ə başlayır. Həmin il �Azərbaycan dilində feilin zamanları� mövzusunda namizədlik (fəlsəfə doktoru ) dissertasiyası, 1964-cü ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir . Üç il sonra � 1967-ci ildə isə professor elmi adını alır . O, bu təhsil ocağında 1990-cı ilədək fəaliyyət göstərir. Burada müəllim, baş müəllim, dosent , professor , kafedra müdiri və dekan vəzifələrində çalışır. Pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, 1959-1965-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunda ( indiki ADU) ikinci ali təhsil alır. Dilə xalqın özünüdərkinin atributu kimi yanaşan alim dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra yeni şəraitdə ölkədəki milli dil quruculuğu proseslərinin fəal iştirakçısı olur .

Araşdırmalarda bildirilir ki , Azərbaycan dilinin fonemlər sisteminə dair ilk mükəmməl əsərin müəllifi Ağamusa Axundov olub . Alimin dilçiliyin bütün sahələri üzrə, o cümlədən qrammatika , nəzəri dilçilik , tarixi fonetika , etimologiya , dil tarixi , dialektologiya , üslubiyyat və nitq mədəniyyəti ilə bağlı problemlərin yüksək nəzəri-metodoloji şərhini və həllini tapmış əsərləri elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanıb.

Akademik A.Axundov � Dil və üslub məsələləri�, � Feilin zamanları�, �Dilçiliyə giriş �, � Ümumi dilçilik �, � Riyazi dilçilik �, �Azərbaycan dilinin fonetikası�, � Dilçiliyin tarixi , nəzəriyyəsi və metodları�, � Dil və ədəbiyyat� (2 cilddə), �Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti�, eləcə də bir sıra monoqrafiya və 500-dək elmi məqal ənin müəllifidir. Onun elmi rəhbərliyi altında 40-dək fəlsəfə və elmlər doktoru hazırlanıb.

Qahirənin Eyn-Şəms Universitetində, Tokio Universitetində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxuyan alim Praqa , Ankara , İstanbul , Belqrad və Budapeşt şəhərlərində beynəlxalq elmi konfranslara qatılıb. Azərbaycan Ali Attestasiya Komissiyası Rəyasət Heyətinin, Gürcüstan EA Dilçilik İnstitutunun və Bakı Dövlət Universitetinin doktorluq dərəcəsi verən ixtisaslaşmış müdafiə şuralarının, � Sovet türkologiyası� kimi nəşrlərin redaksiya heyətlərinin üzvü olub .

Akademik İsa Həbibbəyli alimin elmi tədqiqatlarından bəhs edərkən yazır: �Azərbaycan şeirində qapalı hecadan açıq hecaya , örtülü hecadan örtüsüz hecaya doğru inkişaf proseslərinə dair müşahidələri şeirşünaslığın Ağamusa Axundov nəzəriyyəsi adlandırıla bilər. Eyni zamanda dil attraksiyası hadisəsindən həm sintaktik konstruksiyalar , həm də bədii dilin imkanları kimi bəhs etmək vəzifəsinin hər iki qütbünün mükəmməl nəzəri dərkini elmimizə o gətirib�.

Alimin elmi yaradıcılığının şah əsəri �Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi � monoqrafiyası hesab edilir . O, ilk dəfə Azərbaycan dilinin fonetik sistemini eksperimental təhlil əsasında ümumiləşdirərək nəzəri səviyyədə təqdim edib .

Görkəmli elm xadiminin Azərbaycan dilçiliyinin inkişafına verdiyi töhfələr və səmərəli pedaqoji fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilib. O, 1986-cı ildə �Azərbaycan dilinin fonetikası� əsərinə görə Azərbaycan SSR-in Dövlət mükafatına layiq görülüb . 2000-ci ildə �Şöhrət� ordeni ilə təltif edilən alim bir il sonra AMEA-nın müxbir üzvü , 2007-ci ildə isə həqiqi üzvü seçilib . 1990-cı ildə �Əməkdar elm xadimi � fəxri adına layiq görülən A.Axundov həmin il AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru , 2001-ci ildə isə AMEA-nın � Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi təyin edilib . 2011-ci ildən ömrünün sonunadək AMEA Rəyasət Heyətinin müşaviri vəzifəsində çalışıb.

Akademik Ağamusa Axundov 5 sentyabr 2015-ci ildə vəfat edib , Bakıda, II Fəxri xiyabanda dəfn olunub . 2017-ci ildə alimin 85 illiyi münasibətilə � Ağamusa Axundov xatirələrdə� adlı kitab çapdan çıxıb.

Mədəniyyət.- 2021.- 8 sentyabr.- S.6.

Akademik Ağamusa Axundovun ömür yolu “İkinci Ağamusa Axundov olmayacaq!”

Filologiya elmləri doktoru, professor, akademik, Azərbaycan Dövlət Mükafatı Laureatı, Əməkdar elm xadimi, Ağamusa Axundovun doğum günüdür.

Böyük qürur, hörmət və sayqı ilə anırıq.
İkinci Ağamusa Axundov olmayacaq!” –

Bu sözləri Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü, millət vəkili Rafael Hüseynov deyib. Və haqlı olaraq bildirib ki, akademik Ağamusa Axundov canlı klassik olan böyük müəllimlərdən dərs almışdı. Onun universitet müəllimləri Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili, Həmid Araslı, Mirfeyzulla Qasımzadə, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Cəfər Xəndan, Mir Cəlal, Məhəmmədhüseyn Təhmasib, Mirzağa Quluzadə, Muxtar Hüseynzadə, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədağa Şirəliyev, Hadi Mirzəzadə. (Ruhları şad olsun) olmuşdu.

Fitri vergisi, sonsuz əməksevərliyi, kitaba vurğunluğu, bir yandan da hərəsi misilsiz və qızıl bir kitab timsallı belə ustadlarla nəfəs-nəfəsə olması Ağamusaya elə güc vermişdi ki, o, gənc yaşlarından zirvəyə dikəlməyi bacarmışdı.

Doktorluq dissertasiyasını 32 yaşında müdafiə etmişdi. Bunun özü də nadir hadisələrdən idi, o çağlarda adətən belə cavan doktorlar, professorlar olmurdu.

Və Ağamusa müəllim təfəkkürüylə, bilik dairəsinin genişliyi, zəkasının miqyasları ilə – həqiqəti adı ilə deyək – öz məşhur ustadlarını da çox-çox qabaqlamış, ötüb keçmişdi.

Hamı ondan danışırdı, şöhrət, uğur onun yanında idi. Lakin həyatı boyu onu tərk etməyən təvazö və zəhmətkeşlik nə o vaxt, nə sonralar bircə an belə imkan vermədi ki, arxayınlaşsın, qürrələnsin, guya hansısa ali mərtəbəyə yetişdiyi gümanına düşsün.

Həmişə elə zənn etdi ki, az bilir, hələ çox oxumalıdır, lazımınca yetkinləşməkçün hələ çox çalışmalı, çox öyrənməlidir.

Düşünürəm ki, hörmətli alimimizin bu sözləri böyük alimimizin xarakterini açmaq, onu daha yaxından tanımaq, dəyərini dərk etmək üçün yetərlidir. Hörmətli Rsfael müllimin ürək sözlərinə cəmi bir əlavəm olacaq: birbaşa özü bizə dərs deməsə də, biz onun yazdığı dərsliklərdən bəhrələnmişik, onun yazdığı kitablar yolumuza işıq salıb, dilimizi zənginləşdirib.

Gəlin görkəmli dilçi alim, böyük hərflərlə yazılmağa layiq İNSAN – Ağamusa Axundovun ömür yolunu bir daha vərəqləyək:

Ağamusa Axundov 1932-ci ildə fevralın 2-də Azərbaycanın Kürdəmir şəhərində anadan olmuşdur. 1940-cı ildə Kürdəmir şəhərində orta məktəbə getmiş, 1950-ci ildə orta məktəbi qızıl medalla başa vurmuşdur. Həmin il Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat şöbəsinə daxil olmuş, 1955-ci ildə həmin fakültəni «Nizami» təqaüdü ilə bitirmiş və aspiranturaya daxil olmuşdur. 1958-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin aspiranturasını vaxtından qabaq bitirərək «Felin zaman kateqoriyası (Azərbaycan dili materialları əsasında)» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş və ADU-nun ümumi dilçilik kafedrasına müəllim, daha sonra baş müəllim təyin olunmuşdur. 1959-cu ildə O, Universitetdə dosent vəzifəsiqdə işləyə-işləyə Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun İngilis dili şöbəsinə daxil olmuş və oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1964-cü ildə «Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (fizioloji, akustik, statistik, fonoloji tədqiqat təcrübəsi)» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.

1965-1966-cı illərdə Qahirənin Eyn-Şəms Universitetində ingilis dilində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından dərs demişdir.

1967-ci ildə isə professor elmi adını almışdır. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin dekanı seçilmişdir.

1968-1974-cü illərdə BDU-nun filologiya elmləri üzrə Müdafiə Şurasının sədri təyin edilmişdir.

1973-cü ildə 5-6-cı siniflər üçün «Azərbaycan dili» dərsliyinə görə ona Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin mükafatı verilmişdir.

1986-cı il professor Ağamusa Axundovun həyatında əlamətdar olmuşdur. Həmin il «Azərbaycan dilinin fonetikası» monoqrafiyasına görə Azərbaycan Dövlət Mükafatı almışdır.

1990-cı ildə Ağamusa Axundov Azərbaycan EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru seçilmişdir. Elə həmin il respublikada elmin inkişafında və yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlanmasında xidmətlərinə görə Əməkdar Elm Xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

Ağamusa Axudov 1990-cı ildən 2011-ci ilə kimi Azərbaycan EA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda direktor, 2001-ci ildən 2011-ci ilə kimi AMEA-nın Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi vəzifəsində işləmişdir. O, Beynəlxalq «Türkologiya» elmi jurnalının və «Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri (Humanitar və İctimai elmlər seriyası)» jurnalının baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının, Azərbaycan Milli Məclisinin Toponimiya Komissiyasının üzvüdür. 1991-ci ildə Dilçilik üzrə Respublika Əlaqələndirmə Şurasına sədr təyin olunmuşdur.

Ağamusa Axundov dil nəzəriyyəsi sahəsində respublikamızda aparıcı mütəxəssisdir.

Uzun müddət Bakı Dövlət Universitetinin Ümumi dilçilik kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Alimin o sahədə elmi-pedaqoji fəaliyyətinin nəticəsi kimi 1979-cu ildə «Ümumi dilçilik (dilçiliyin tarixi, nəzəriyyəsi və metodları)» kitabı çapdan çıxmışdır. 1994-cü ildə həmin kitab «Təhsil» Cəmiyyətinin mükafatına layiq görülmüşdür.

Ağamusa Axundov dilçiliyin bütün sahələrinə aid sanballı elmi əsərlərin, araşdırmaların müəllifi kimi tanınır. Xüsusilə, nəzəri dilçilik, fonetika, qrammatika, etimologiya, dil tarixi və dialektologiya, üslubiyyat və nitq mədəniyyəti sahəsində Ağamusa Axundovun xidmətləri böyükdür. Belə ki, linqvistik nəzəriyyələrinin qısa tarixi, dünya dilçiliyinin əsas problemləri, dilin fəlsəfi və ictimai məsələləri, dilin daxili sistemi və quruluşu, dilçilik metodları onun yaradıcılığında dəqiqləşdirilir. Bununla yanaşı, fonologiya, onun predmet və vəzifələri, fonem, fonemin tədqiqi tarixi, qrammatika, qrammatik kateqoriyaların mahiyyəti, morfologiya və onun əsas vahidi, söz yaradıcılığı, leksikologiya, linqvistik tipologiya məsələləri ilə bağlı bir-birindən maraqlı axtarışlar aparan A.Axundov qrammatik quruluşuna görə dillərin müxtəlif tiplərini kontrastiv, müqayisəli və konseptual istiqamətdə araşdırmış nəzəri ümumiləşdirmələrlə bu problemlərə aydınlıq gətirmişdir. Xüsusən, riyazi dilçilik terminləri ilə bağlı olan təhlil üsulları, Amerika deskriptiv dilçilik məktəblərində geniş yayılmış distributiv təhlilinin mahiyyəti açıqlanmış və bu anlayış əslində Azərbaycan dilçiliyinə onun tərəfindən gətirilmişdir. Alim «Dil və üslub məsələləri «Felin zamanları», «Dilçiliyə giriş», «Ümumi dilçilik», «Riyazi dilçilik», «Azərbaycan dilinin fonetikası», «Dil və ədəbiyyat» 2 cilddə, «Şeir sənəti və dil», «Dilin estetikası» monoqrafiyaların və 500-ə qədər elmi məqalənin müəllifidir.

2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiqlənmiş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» çapdan çıxmışdır. Lüğətə əvvəlki nəşrdə olmayan 18 minə yaxın söz daxil edilmişdir. Həmin sanballı lüğətin redaktoru və ön sözün müəllifi Ağamusa Axundovdur. 2004-cü ildə çapa təqdim olunmuş dördcildlik «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti» də onun redaktorluğu ilə hazırlanmışdır.

2005-ci ildə Ağamusa Axundovun tərtib etdiyi bircildlik «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti» çapdan çıxmışdır. İzahı verilən baş sözlərin sayına görə ən zəngin olan bu lüğət geniş oxucu kütləsinin stolüstü kitabına çevrilmişdir.

Ağamusa Axundov Türkiyədə, İranda, Misirdə, Çexoslovakiyada, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Özbəkistanda, Rusiyanın bir çox şəhərlərində, Belorusiyada, Türkmənistanda, Gürcüstanda, Yuqosloviyada, Amerika Birləşmiş Ştatlarınında, Yaponiyada və s. ölkələrdə elmi səfərdə olmuş, maraqlı məruzələrlə çıxış etmişdir.

Ağamusa Axundov Azərbaycan dilçiliyi sahəsində böyük xidmətlərinə, elmi-təşkilati və elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə dəfələrlə mükafatlandırılmış, orden və medallarla, fəxri fərmanlarla təltif olunmuşdur. 1970-ci ildə «Əmək rəşadətinə görə» medalı, 2000-ci ildə isə «Şöhrət ordeni» ilə təltif edilmişdir. 1968-ci ildə Xarici ölkələrlə Sovet Döstluq və Mədəni Əlaqələr İttifaqının, 1969-cu ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərmanları ilə təltif olunmuşdur. Xalq şairi Məmməd Araza həsr olunmuş məqaləsinə görə «Məmməd Araz» ədəbi müsabiqəsinin laureatı olmuşdur.

Ağamusa Axundov geniş və zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, neçə nəslin böyük dilçilər nəslini yetirşdirmiş və tərbiyə etmiş, xalqın dərin rəğbətini qazanmışdır.