DÖVLƏTİN DAVAMLILIĞI (KONTİUNİTET) KONSEPSİYASI VƏ KONTİNUİTETİ ŞƏRTLƏNDİRƏN QANUNSUZ ANNEKSİYA Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

Belalikla, dövlatlarin beynalxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti ^ün halledici alamat ahalinin (xalqin) manavi-siyasi birliyi, onun mübarizasini da ehtiva edan “qayyumlugu” qanunsuz ilhaqa maruz qoyulan dövlatin identikliyini, dövla^iliyin qirilmazligini tamin edir. Bu zaman deklarasiya edilan ^üncü mövqelar qurucu element ^ün halledici sayilmamalidir. Montevideo Konvensiyasindaki müayyanedici elementlardan ahalinin (xalqin) manavi-siyasi birliyi beynalxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti va identikliyi ^ün ilkin alamat olaraq qabul edilmalidir. Dövlatin arazi va hakimiyyat alamati da ahalinin (xalqin) beynalxalq hüquq subyektliyindan tazahür edir. Qanunsuz ilhaqin lagvi ila müvafiq dövlatin kontinuiteti beynalxalq hüquq subyektliyinin identikliyi üzra irali sürülürsa, bu identiklik deklarativ taninma nazariyyasi (adat normasi) kimi qabul edilmalidir.

BLOQ YAZISI

Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi adı ilə tarixdə qalacaq hadisələr haqqında danışarkən ilk növbədə ermənilərin Azərbaycanda məskunlaşdırılması məsələsinə diqqət yetirmək zərurəti yaranır.

Ümumiyyətlə, tarixi faktlar göstərir ki, XIX əsrə kimi Azərbaycanda ermənilər yaşamayıb. XIX əsrdə bütün Şərqi Avropada, o cümlədən Rusiyada cərəyan edən hadisələr (Rusiya-Türkiyə, Rusiya-İran müharibələri) Azərbaycanın şimal qonşusunun regionda mövqelərinin getdikcə zəifləməsinə gətirib çıxarırdı. Rusiya cənub sərhədində müsəlman və türk ölkəsinin mövcudluğundan da ciddi narahatlıq keçirirdi və elə buna görə də Şimali Azərbaycanda ermənilərin məskunlaşdırılması ideyasını reallığa çevirməyə başladı. 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələrinin bağlanmasından sonra ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi prosesi kütləvi hal aldı. Bu dövrdə Türkiyədən 86 min, İrandan isə 40 min erməni indiki Ermənistanın ərazisi olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarına köçürüldü. Ermənilər əsasən Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ərazisində yerləşdirildi. Bundan sonra da Azərbaycanın parçalanması cəhdləri davam etdi və burada erməni vilayəti yaradıldı.

Doğrudur, sonralar – 1846-cı ildə bu vilayət ləğv edildi, bununla belə, ermənilərin Azərbaycan ərazilərində məskunlaşdırılması prosesi tarixdə öz mənfi izini qoydu. Təxminən 200 il əvvəl Rusiya çarı bir qisim erməni əhalisinin Dərbənd və Qubaya köçürülməsi barədə fərman imzalayıb. “Dərbənd və Müşkir ermənilərinin imtiyazları və sərbəst hərəkət etmək hüququ haqqında” adlanan bu fərmanda ermənilərə kifayət qədər geniş hüquqlar verilmiş və onların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün münbit torpaqlara köçürülmələrinin vacibliyi qeyd olunmuşdu. 1723-cü ildə isə Rusiya çarı I Pyotr 12 sentyabr tarixli müqavilə əsasında Bakı, Dərbənd və Quba ərazilərinə ermənilərin köçürülməsi üçün xüsusi yerlər ayrılması barədə fərman imzalayıb.

1726-cı ildə II Yekaterina ermənilərə xüsusi mərhəmət göstərməyin və onları himayə etməyin zəruriliyini ifadə edən fərman verib. 1729-cu ildə Rusiya çarının fərmanı ilə bir qrup erməni məliyi Rusiya təbəəliyinə qəbul olunub. 1799-cu ildə çar I Pavel ermənilərin Qazax ərazisində məskunlaşdırılmasına kömək üçün Kartli-Kaxetiya çarlığına xüsusi göstəriş verib. Ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi nəinki ayrı-ayrı fərmanlarda və göstərişlərdə, hətta dövlətlərarası sazişlərdə belə öz əksini tapırdı. 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında imzalanmış Türkmənçay sülh müqaviləsində belə bir maddə də öz əksini tapmışdı ki, İranda yaşayan ermənilərə sərbəst surətdə Rusiya ərazisinə keçmək hüququ verilir.

Bununla da əslində ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçməsi üçün zəmin yaradılırdı. Çünki Rusiya əraziləri dedikdə məhz İrana daha yaxın olan Azərbaycan nəzərdə tutulurdu. 1828 – 1829-cu illərdə baş vermiş Türkiyə-Rusiya müharibəsindən sonra Türkiyədəki ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi barədə razılıq əldə olunmuşdu. Bunun reallaşdırılmasını sürətləndirmək məqsədilə Rusiyada xüsusi komitə yaradılmış və 12 maddəni əhatə edən ümumi qaydalar müəyyənləşdirilmişdi. Pyotrun vəsiyyətlərinə istinad edən bu siyasətin əsas məqsədi Azərbaycan ərazisini etnik baxımdan parçalamaq və burada xristian xalqlarının yerləşdirilməsini həyata keçirməklə cənubdan gələ biləcək təhlükələrə qarşı sipər yaratmaqdan ibarət olmuşdur. Beləliklə də ermənilər tədricən Azərbaycan ərazilərində yerləşdirilir, onlar üçün burada yaxşı şərait yaradılır və münbit torpaqlar ayrılırdı. Məşhur rus statistiki İ. Şopenin hesablamalarına görə, XIX əsrin əvvəllərində təkcə İrəvan şəhərində 2400 azərbaycanlı ailəsi, 12 min nəfər azərbaycanlı yaşayırdı. Şəhər ruslar tərəfindən alınandan sonra əhalinin bir qisminin İrana köçməsinə baxmayaraq, yenə də azərbaycanlılar şəhər əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. Belə ki, 1829-cu ilin məlumatına görə, təkcə İrəvan şəhərində əhalinin beşdə dördünü və yaxud 80 faizini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Rusiya imperiyasında birinci dəfə keçirilən əhalinin siyahıyaalınmasına görə, 1897-ci ildə Qərbi Azərbaycanda – İrəvan quberniyasında 313.178 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Lakin bir neçə il sonra bu rəqəmlər tamamilə dəyişmişdi. Ermənilər ərazilərimizdə məskunlaşdıqdan sonra öz dövlətlərini yaratmaq haqqında düşünməyə başladılar. Elə bunun nəticəsi idi ki, 1905-1906-cı illərdə Azərbaycanda ermənilər tərəfindən kütləvi soyqırımı aktları həyata keçirilmişdir. Bu illər ərzində onlar Bakıda, Tiflisdə, İrəvanda, Naxçıvanda, Gəncədə, Qarabağda, Zəngəzurda kütləvi şəkildə azərbaycanlıları məhv etmiş, dəhşətli cinayətlər törətmişdilər. Tarixi qaynaqlarda təsdiqlənir ki, ermənilər həmin hadisələr zamanı Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl ərazilərində 75 Azərbaycan kəndini tamamilə yerlə yeksan etmiş, İrəvan və Gəncə quberniyalarında isə 200-dən artıq yaşayış məntəqəsini dağıtmışdılar. “Paytaxtsız” respublika yarandığı gündən erməni şovinistləri əhalisinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Loru-Pəmbək və Şörəyel qəzalarında, Zəngəzurda, Göyçədə və digər yerlərdə kütləvi qırğınlar törətdilər. Faktlar göstərir ki, Ermənistan Respublikasında qatı millətçilərin hökmranlıq etdiyi 1918-1920-ci illərdə onlar “Türksüz Ermənistan” şüarını həyata keçirməyə xeyli dərəcədə nail ola bilmişdilər.

Həmin dövrdə azərbaycanlılara qarşı törədilmiş vəhşiliklər nəticəsində indiki Ermənistan ərazisində yaşayan 575 min azərbaycanlının 565 mini öldürülmüş və ya zorla öz yurdlarından qovulub çıxarılmışdı. 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakıda, Qarabağın dağlıq ərazilərində yerləşən 150-dən çox kənd yerlə yeksan edilib. Bu kəndlərdə ermənilərin keçirdikləri əməliyyatlar faciəvi miqyasına görə dünya tarixinin ən amansız hadisələrindən olub. Zəngəzur qəzasında da eyni üsullarla 115 kəndi vəhşicəsinə darmadağın edən ermənilər İrəvan quberniyasında 211, Qarsda 92 kəndi talan edərək yandırıblar. 70 illik sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan torpaqları hesabına ərazilərini genişləndirən ermənilərin bu istiqamətdə iddiaları get-gedə daha da artdı.

Moskvada dövlət idarə aparatında yuva salmış erməni lobbisinin bu yolda həyata keçirməyə nail olduğu mənfur niyyətlərindən biri də müharibədən sonra xaricdən gələn ermənilərin yerləşdirilməsini bəhanə edərək İ. Stalinin xeyir-duası ilə dövlət səviyyəsində azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən deportasiya siyasəti olub. 1920-ci ildə Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsinə sahib olan ermənilər 1921-ci ildə Dağlıq Qarabağı da Ermənistana birləşdirmək istədilər. 1923-cü ilin iyulunda Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinə nail ola bildilər. Bununla belə, onlar Dağlıq Qarabağa yiyələnə bilmək iddiasından əl çəkmir, dəfələrlə bu barədə məsələ qaldırırdılar. Göründüyü kimi, hətta Sovet İttifaqının tərkibində yaşadıqları dövrdə belə Azərbaycan və Ermənistana münasibətdə ayrı-seçkilik açıq şəkildə müşahidə olunurdu.

Sovet imperiyasının rəhbərliyi sələflərinin vəsiyyətlərinə sadiq qalaraq erməniləri məzlum və fağır bir xalq kimi təqdim edir, onların dirçəlməsinə, Ermənistanın iqtisadi və siyasi inkişafına ciddi dəstək verir, Azərbaycan ərazilərinin bu respublikaya birləşdirilməsi istiqamətində səy göstərirdilər. Bu, həm Leninin, həm də Stalinin hakimiyyəti illərində Sovetlərin Cənubi Qafqaz siyasətində əsas yerlərdən birini tutmuşdur. 1945-ci ilin noyabrında Ermənistan KP MSK-nın birinci katibi Q. Arutyunov İ. Stalinə məktubla müraciət edərək Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR-lə həmsərhəd olduğunu, iqtisadiyyatı ilə guya sıx bağlılığını nəzərə alaraq onun Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi məsələsini qaldırır. Həmin məktubu İ. Stalin K. Malenkova ünvanlayır. O isə öz növbəsində cavab üçün sənədi Azərbaycan SSR rəhbərliyinə göndərir. Dağlıq Qarabağın tarixi və əzəli Azərbaycan torpağı olduğu haqqında geniş məlumat verən M. C. Bağırov məktubunun sonunda bildirir ki, Şuşa rayonunu çıxmaq şərti ilə Azərbaycan həmin təklifə etiraz etmir, bu şərtlə ki, Ermənistan SSR, Gürcüstan SSR və Dağıstan MSSR-də əsasən, azərbaycanlılar yaşayan, Azərbaycanla həmsərhəd olan və tarixən Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olmuş ərazilər də Azərbaycana qaytarılsın. Belə olduqda ermənilər Ermənistanda yaşayan və əsasən Azərbaycanla həmsərhəd rayonlardakı azərbaycanlıları köçürmək üçün başqa hiyləyə əl atırlar. Azərbaycanın Muğan-Mil düzlərində pambıq əkilən rayonları işçi qüvvəsi ilə təmin etmək bəhanəsiylə Ermənistan ərazisində olan azərbaycanlıları köçürmək və onların yerində xaricdən gələn erməniləri yerləşdirmək təklifini irəli atır və buna müvəffəq olurlar. Siyasi Partiyalar arxivində bu məsələ ilə əlaqədar 1947-ci ilin dekabrında M. C. Bağırovun və Q. Arutyunovun birlikdə imzaladığı və Stalinə göndərilmiş məktubun surəti qorunub saxlanılır. Məktubda məhz yuxanda deyilən məsələlərlə bağlı konkret təkliflər irəli sürülüb. Nəticədə SSRİ Nazirlər Soveti 1947-ci il dekabr ayının 23-də “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər Azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 saylı qərar qəbul edir. Şəxsən İ. Stalinin imzaladığı və heç bir girişi olmadan bilavasitə onun qərar hissəsindən başlanan bu sənəd, məzmunundan da göründüyü kimi, çox tələsik hazırlanmışdı.

Təsadüfi deyil ki, 1948-ci il martın 10-da SSRİ Nazirlər Soveti həmin qərara əlavə olaraq ikinci bir qərar da qəbul etməli olur. Özü də 1947-ci il 23 dekabr tarixli qərara əlavə qeydi olan və İ. Stalinin imzaladığı bu ikinci qərarda azərbaycanlıların köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər planı özünün geniş əksini tapmışdı. SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 saylı qərarları Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. Bu qərarlar əsasında 1948-1953-cü illərdə yüz əlli mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarından sürgün olunmuşdu. Təəssüf ki, 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindən deportasiya olunması faktı ötən 50 il ərzində lazımınca araşdırılmayıb, bu hadisələrə hüquqi-siyasi qiymət verilməyib. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” 1997-ci il 18 dekabr tarixli fərmanının ilk cümlələri belə başlayır: “Son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə məruz qalmışdır. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılar indi Ermənistan adlandırılan ərazidən – min illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınaraq kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalmış, xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskəni dağıdılıb viran edilmişdir”.

Tarixi faktlar belə şəksiz həqiqəti tamamilə təsdiq edir ki, indiki Ermənistan adlanan ərazi XIX əsrə qədər xalis türk yurdu – azərbaycanlıların yaşadıqları ərazi olub. Məlum olduğu kimi, 1918-ci il mayın 27-də “Ermənistan Respublikası” elan edildiyi zaman bu qondarma dövlətin paytaxtı belə yox idi və Azərbaycan Milli Şurası 1918-ci il 29 may tarixli iclasında səs çoxluğu ilə İrəvan şəhərini Ermənistan Respublikasının paytaxtı kimi tanımışdır. Vaxtilə əhalisi başlıca olaraq azərbaycanlılardan ibarət olan Qərbi Azərbaycan əyalətlərində – Zəngibasar, Vedibasar, Zəngəzur, Göyçə, Ağbaba, Dərəçiçək, Sisyan, Qafan, Qəmərli, Qaraqoyunlu, Qırxbulaq, Şərur, Sürməli, Seyidli, Sərdarabad, Abaran, Gərnibasar və başqa yurdlarımızda bir nəfər belə azərbaycanlı qalmasa da, tarixin yaddaşına həmin vilayətlər qədim Azərbaycan yurdları kimi həkk olunub. Ötən əsrin 60-cı illərinin sonu, 70-ci illərinin əvvəllərində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə birləşdirilməsi məsələsi hətta Kremlin özündə və Siyasi Büroda müzakirə edilən məsələlərdən birinə çevrilmişdi. Öz himayədarlarının köməyilə ermənilər Azərbaycan ərazilərini Ermənistana birləşdirmək səylərini davam etdirirdilər. 1969-cu ilin mayında Qazax və bir neçə başqa rayonun ərazisində yerləşən bəzi kəndlərin Ermənistana birləşdirilməsi barəsində bu ölkənin Ali Soveti qərar qəbul etdi. Bu qərar SSRİ Ali Soveti tərəfindən də təsdiq olundu. Lakin Heydər Əliyevin Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçilməsi bu qərarın həyata keçməsinə imkan vermədi. SSRİ kimi nəhəng bir dövlətdə qanunverici orqanın qərarının yerinə yetirilməməsinin nə demək olduğunu başa düşmək çətin deyil. Lakin Heydər Əliyev öz xalqının milli maraqları naminə böyük riskə gedərək Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana birləşdirilməsinin qarşısını aldı. Buna baxmayaraq, 1986-cı ildə Azərbaycan rəhbərliyinin etinasız münasibəti ucbatından həmin qərarda nəzərdə tutulan bəzi ərazilər Ermənistana birləşdirildi. 1977-ci ildə Sovetlər İttifaqının yeni Konstitusiyasını işləyib hazırlayan komissiya Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxarılıb Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsini təklif etdi. Respublikanı komissiyada təmsil edən Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Heydər Əliyevin sərt reaksiyası və bu təklifi qəti şəkildə rədd etməsi onun həyata keçirilməsinin qarşısını aldı. Ümummilli liderimiz 2001-ci ildə Azərbaycan parlamentində aparılan müzakirələrdə bu məsələyə toxunaraq deyirdi: “1977-ci ildə SSRİ-nin Konstitusiyası qəbul olunarkən konstitusiyanı hazırlamaq üçün komissiya təşkil edilmişdi. Komissiyaya o vaxtkı Kommunist Partiyasının Baş katibi Brejnev rəhbərlik edirdi və respublikaların nümayəndələri də, o cümlədən mən də bu komissiyanın üzvü idim. Komissiya layihə hazırladığı dövrdə, təxminən bir il müddətində həddindən artıq təkliflər gəlmişdi ki, Dağlıq Qarabağ ayrılıb Ermənistana verilməlidir. Hətta bir-iki dəfə bu məsələnin komissiyada baxılmasına cəhd olmuşdu. Məni düzgün başa düşün, olan şeyi deyirəm. Mən o vaxt bunların qarşısını aldım. Amma qarşısını almaq da çətin idi. Amma aldım. İradəmlə və Azərbaycan xalqının milli mənafelərini canımla, qanımla müdafiə edərək qarşısını aldım”.

1985-ci ildə Sov. İKP MK-nın Baş katibi vəzifəsinə seçilən Mixail Qorbaçov bu mənfur niyyətin gerçəkləşdirilməsi üçün əlindən gələni etdi. M. Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə ermənilər ölkənin birinci şəxsinin timsalında siyasi himayədar qazanmışdılar və bu fürsətdən maksimum istifadə etməyə çalışırdılar. 1987-ci ildə Heydər Əliyevin Siyasi Bürodan və Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini postundan uzaqlaşdırılması məhz bu cəhdlərin məntiqi sonluğu kimi qiymətləndirilə bilər. Artıq 1988-ci ildən ermənilər artıq Azərbaycana qarşı düşmənçilik siyasətini açıq müstəvidə həyata keçirməyə başladılar. Qarabağda iki azərbaycanlının qətlə yetirilməsi, Topxana meşəsinin məhv edilməsi ilə daha da qızışan və sonradan hərbi əməliyyatlar müstəvisində davam etdirilən münaqişə problemin nə qədər ciddi olduğunu bir daha ortaya qoydu. Konfliktin coğrafiyası isə günü-gündən genişləndi və 1989-cu ildə Ermənistan SSR Ali Soveti Dağlıq Qarabağın bu ölkəyə birləşdirilməsi haqqında heç bir hüquqi əsası olmayan qərar qəbul etdi. Bu, faktiki, Azərbaycan ərazilərinin ilhaqı anlamına gəlirdi. Ermənilər artıq mübarizə taktikasını hərbi təcavüz müstəvisinə keçirmişdilər və Azərbaycanda isə siyasi hakimiyyətin zəifliyi və kütləvi etiraz aksiyaları proseslərin inkişaf istiqamətini dəyişmək qüdrətində olmadı. Beləliklə, 1988-1991 və 1991-1993- cü illərdə Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin zəifliyi, hakimiyyət uğrunda mübarizələr nəticəsində ölkə daxilində yaranan xaos-boşluqdan bəhrələnən Ermənistan, havadarları vasitəsilə BMT tərəfindən ərazi bütövlüyü de-yure tanınan ölkəmizin ərazisinin 20 faizini işğal edib. Münaqişə nəticəsində Ermənistan və Qarabağdan bir milyondan artıq azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkün olub.

Ermənistanı silahlı qüvvələrinin başladığı müharibə 1994-cü ilin mayında atəşkəs əldə olunmaqla nəticələnib. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılıb. Ancaq 30 ildən artıq bir dövrdə dəfələrlə atəşkəs rejimini pozan erməni silahlı qüvvələri Azərbaycanın mülki əhali olan yaşayış məntəqələrini iriçaplı silahlardan atəşə tutması nəticəsində yüzlərlə dinc əhali həlak olub. Və nəhayət 27 sentyabr 2020-ci ildə Ermənistan silahlı qüvvələri atəşkəsi növbəti dəfə pozaraq Azərbaycana qarşı hücuma keçib və yeni ərazilərimizi işğal etmək məqsədilə hərbi obyektləri və mülki əhalini hədəfə alıb. Bu beynəlxalq hüququn ayaqlar altına atılması və Ermənistanın Azərbaycana qarşı növbəti hərbi təcavüzü və güc tətbiq etmək aktıdır. Ermənistan rəhbərliyinin növbəti hərbi təxribatı onun sülhə və regionun təhlükəsizliyinə düşmən kəsildiyini bir daha əyani şəkildə sübuta yetirir. İşğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarını azad etmək haqqında BMT Təhlükəsizlik Şurasının, müxtəlif beynəlxalq təşkilatların çoxsaylı qətnamələrinə və çağırışlarına məhəl qoymayan Ermənistan nəinki Cənubi Qafqazda, eləcə də bütün dünyada sülhə və təhlükəsizliyə ən böyük təhlükəyə çevrilmişdir. Təəssüf ki, 2020-ci ilin iyul ayında Azərbaycanın Tovuz rayonuna hərbi təcavüzünə işğalçı Ermənistanın silahlı hücumuna, qanunsuz əməllərinə beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən, xüsusilə BMT Təhlükəsizlik Şurası, ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr ölkələri, Human Right Watch, Amnesty İnternational, Freedom House və digərləri tərəfindən adekvat qiymət verilsəydi və təcavüzkar cəzalandırılsaydı, indi biz Ermənistanın növbəti təcavüzünün şahidi olmazdıq. Buna görə də, biz, xarici dövlət başçılarını, beynəlxalq təşkilatlarını Ermənistanın Azərbaycana qarşı başladığı hərbi təcavüzü qəti şəkildə pisləməyə, Ermənistanın yeni işğal niyyətini durdurmaq üçün təsirli addımlar atmağa və təcavüzkarı cəzalandırmağa çağırırıq. Ermənistanın müharibə cinayətlərinin davam etməsinə, Azərbaycana qarşı başladığı yeni hərbi təcavüzə, beynəlxalq hüquq normalarını kobud şəkildə pozduğuna və BMT Təhlükəsizlik Şurasının münaqişə ilə bağlı qəbul etdiyi məlum qətnamələrini yerinə yetirmədiyinə görə beynəlxalq təşkilatlar da məsuliyyət daşıyır. Beynəlxalq hüquq ərazi işğal edən dövləti həmin ərazidə beynəlxalq hüquq normalarının pozulmasına görə tam məsul görür. Bu cinayətin cəzasız qalması isə beynəlxalq təşkilatların məsuliyyəti olacaq. Ancaq əminliklə demək olar ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi və rəşadətli Azərbaycan ordusunun şücaəti nəticəsində Azərbaycanın Birinci xanımı Mehriban Əliyevanın “Qoy, Uca Tanrı hər bir azərbaycanlıya müqəddəs Qarabağ torpağını öpməyi nəsib etsin!” arzusu yaxın zamanda reallığa çevriləcək və dövlətimiz öz ərazi bütövlüyünü bərpa edəcək.

DÖVLƏTİN DAVAMLILIĞI (KONTİUNİTET) KONSEPSİYASI VƏ KONTİNUİTETİ ŞƏRTLƏNDİRƏN QANUNSUZ ANNEKSİYA Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

kontiunitet / anneksiya / beynəlxalq hüquq / konvensiya / identiklik / hüquqi varislik / adət norması / dövlətin nüvəsi nəzəriyyəsi / işğal nəzəriyyəsi. / continuity / annexation / international law / convention / identity / legal succession / customary law / nuclear theory of the state / occupation theory

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Rəhi̇Mli̇ Səftər Mi̇Kayil Oğlu

Məqalədə dövlətlərin kontiuniteti üzrə konsepsiya tədqiq edilir. Kontiunitet ilə qanunsuz anneksiyanın beynəlxalq hüquq subyektliyi üçün əhəmiyyəti göstərilir. Qeyd edilir ki, dövlətlərin beynəlxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti üçün həlledici əlamət əhalinin (xalqın) mənəvi-siyasi birliyi, onun mübarizəsini də ehtiva edən “qəyyumluğu” qanunsuz ilhaqa məruz qoyulan dövlətin identikliyini, dövlətçiliyin qırılmazlığını təmin edir. Bu zaman deklarasiya edilən üçüncü mövqelər qurucu element üçün həlledici sayılmamalıdır. Montevideo Konvensiyasındakı müəyyənedici elementlərdən əhalinin (xalqın) mənəvi-siyasi birliyi beynəlxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti və identikliyi üçün ilkin əlamət olaraq qəbul edilməlidir. Dövlətin ərazi və hakimiyyət əlaməti də əhalinin (xalqın) beynəlxalq hüquq subyektliyindən təzahür edir. Qanunsuz ilhaqın ləğvi ilə müvafiq dövlətin kontinuiteti beynəlxalq hüquq subyektliyinin identikliyi üzrə irəli sürülürsə, bu identiklik deklarativ tanınma nəzəriyyəsi ( adət norması ) kimi qəbul edilməlidir

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по политологическим наукам , автор научной работы — Rəhi̇Mli̇ Səftər Mi̇Kayil Oğlu

The phenomenon of war in the context of scientific and theoretical approaches
BERNARD ŞOUNUN YARADICILIĞINDA SOSİAL-SİYASİ PROBLEMLƏR
SOSIAL DÖVLƏT QURUCULUĞU PROSESINDƏ INKLUSIV TƏHSIL
ERKƏN ANALIQ: ZƏRƏRLİ ƏNƏNƏVİ TƏCRÜBƏ
CULTURAL AESTHETIC TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF PHILOSOPHY IN THE 40-50S IN AZERBAIJAN
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF CONTİNUİTY OF THE STATE AND İLLEGAL ANNEXATİON, WHİCH DETERMİNES THE CONTİNUİTY

The article examines the concept of the continent of states. The importance of illegal annexation to the continent is highlighted for the subject of international law . It is noted that the decisive feature for the continuity of the subject of international law is the moral and political unity of the population (people), including its struggle, “guardianship” ensures the identity of the illegally annexed state, the inviolability of statehood. In this case, the declared third positions should not be considered decisive for the building element. One of the defining elements of the Montevideo Convention is the moral and political unity of the population (people) as a precondition for the continuity and identity of the subject of international law . The territorial and governmental character of the state is also reflected in the subject of international law of the population (people). If the continuity of the relevant state with the abolition of illegal annexation is based on the identity of the subject of international law , this identity must be accepted as a theory of declarative recognition (norm of custom).

Текст научной работы на тему «DÖVLƏTİN DAVAMLILIĞI (KONTİUNİTET) KONSEPSİYASI VƏ KONTİNUİTETİ ŞƏRTLƏNDİRƏN QANUNSUZ ANNEKSİYA»

DOVLOTiN DAVAMLILIGI (KONTiUNiTET) KONSEPSiYASI VO KONTiNUiTETi §9RTL9NDiR9N QANUNSUZ ANNEKSiYA

ROHiMLi S9FT9R MiKAYIL OGLU

h.u.f.d., Baki Dovlat Universiteti “insan huquqlari va informasiya huququ” UNESKO kafedrasi,

Xulas9.M3qal3d3 dovlatlarin kontiuniteti uzra konsepsiya tadqiq edilir. Kontiunitet ila qanunsuz anneksiyanin beynalxalq huquq subyektliyi ugun ahamiyyati gostarilir. Qeyd edilir ki, dovldtldrin beynalxalq huquq subyektliyinin kontinuiteti ugun halledici alamat ahalinin (xalqin) manavi-siyasi birliyi, onun mubarizasini da ehtiva edan “qayyumlugu” qanunsuz ilhaqa maruz qoyulan dovlatin identikliyini, dovlatgiliyin qirilmazligini tamin edir. Bu zaman deklarasiya edilan uguncu movqelar qurucu element ugun halledici sayilmamalidir. Montevideo Konvensiyasindaki muayyanedici elementlardan ahalinin (xalqin) manavi-siyasi birliyi beynalxalq huquq subyektliyinin kontinuiteti va identikliyi ugun ilkin alamat olaraq qabul edilmalidir. Dovlatin arazi va hakimiyyat alamati da ahalinin (xalqin) beynalxalq huquq subyektliyindan tazahur edir. Qanunsuz ilhaqin lagvi ila muvafiq dovlatin kontinuiteti beynalxalq huquq subyektliyinin identikliyi uzra irali surulursa, bu identiklik deklarativ taninma nazariyyasi (adat normasi) kimi qabul edilmalidir.

Agar sozlsr: kontiunitet, anneksiya, beynalxalq huquq, konvensiya, identiklik, huquqi varislik, adat normasi, dovlatin nuvasi nazariyyasi, i§gal nazariyyasi.

THE CONCEPT OF CONTiNUiTY OF THE STATE AND iLLEGAL ANNEXATiON, WHiCH DETERMiNES THE CONTiNUiTY

SAFTAR RAHIMLI PhD

(Baku State University)

Summary. The article examines the concept of the continent of states. The importance of illegal annexation to the continent is highlighted for the subject of international law. It is noted that the decisive feature for the continuity of the subject of international law is the moral and political unity of the population (people), including its struggle, “guardianship” ensures the identity of the illegally annexed state, the inviolability of statehood. In this case, the declared third positions should not be considered decisive for the building element. One of the defining elements of the Montevideo Convention is the moral and political unity of the population (people) as a precondition for the continuity and identity of the subject of international law. The territorial and governmental character of the state is also reflected in the subject of international law of the population (people). If the continuity of the relevant state with the abolition of illegal annexation is based on the identity of the subject of international law, this identity must be accepted as a theory of declarative recognition (norm of custom).

Keywords: continuity, annexation, international law, convention, identity, legal succession, customary law, nuclear theory of the state, occupation theory.

ПОНЯТИЕ НЕПРЕРЫВНОСТИ ГОСУДАРСТВА И НЕЗАКОННОЙ АННЕКСИИ,

доктор философии по праву (Бакинскиу Государственный Университет)

Резюме. В статье исследуется понятие континента государств. Выделено значение незаконной аннексии континента для субъекта международного права. Отмечается, что решающим признаком преемственности субъекта международного права является морально-политическое единство населения (народа), в том числе его борьба, «попечительство», обеспечивающее самобытность незаконно аннексированного государства, незыблемость государственности. При этом заявленные третьи позиции не следует считать определяющими для строительного элемента. Одним из определяющих элементов Конвенции Монтевидео является морально-политическое единство населения (людей) как необходимое условие преемственности и самобытности субъекта международного права. Территориально-государственный характер государства находит отражение и в субъекте международного права населения (людей). Если преемственность соответствующего государства при отмене незаконной аннексии основывается на тождестве субъекта международного права, то это тождество должно быть принято в качестве теории декларативного признания (нормы обычая).

Ключевые слова: преемственность, аннексия, международное право, конвенция, тождество, правопреемство, обычное право, ядерная теория государства, оккупационная теория.

Dövlatlarin hüquqi varisliyi ila alaqalandirilan doktrinal problemlardan biri da dövlatlarin fasilasizliyi va ya kontiuniteti konsepsiyasidir. Prof. J. Krauford dövlatlarin davamliliq anlayi§inin beynalxalq hüquq ü9ün ahamiyyatinin ü9 tamal sababini göstarir: birincisi, dövlatlarin varisliyi halindakindan farqli olaraq bu halda dövlatin öhdaliklarinin davamliligi tamin edilir; ikincisi, davamliliq iddiasi ila xalqlarin öz müqaddaratini tayinetma va ya özünüdark arasinda adatan six alaqanin mövcud olmasi; ü9üncüsü, davamliliq va ya “eynilik” masalasi konkret hüquq problemi ila bagli yaranir [17, s.30]. §übhasiz ki, dövlatlarin davamliliq anlayi§i, ham da qanunsuz güc tatbiqinin qadagan edilmasi ila da bagli yaranir va beynalxalq hüquq qaydasinin müdafiasinin ta§viqina yönalir.

Müayyan maqamlarda dövlatlarin hüquqi varisliyina yaxin görünan davamliligi (kontiunitet) hüquqi natica yaratmaq baximindan tam farqli kateqoriyadir. Beynalxalq hüquq müstavisinda (masalan, Beynalxalq hüquq komissiyasinda) dövlatlarin hüquqi varisliyi bu va ya digar formada tanzimetma predmeti olsa da, dövlatlarin fasilasizliyi va ya davamliligi (kontiunitet) yalniz doktrinal saviyyada ara§dirma obyekti kimi diqqata galmakdadir. Bu sahada konkret qaydalar sisteminin yaradilmasi üzra faaliyyat olmami§dir. ilk önca onu qeyd edak ki, dövlat9ilikla bagli na qadar ox§ar xüsusiyyatlar olsa da dövlatlarin beynalxalq hüquq subyektliyinin fasilasizliyi va ya davamliligi hüquqi varislik institutundan tam farqli anlayi§dir [12, s.62]. Prof. J. Krauford qeyd edir ki, beynalxalq hüquq dövlatlarin davamliligi va dövlatlarin hüquqi varisliyi arasinda fundamental farqliliyi ehtiva etmakdadir. Hökumatda, onun arazisi va insanlarinda bazan radikal dayi§ikliklara baxmayaraq “eyni ila avvalki kimi” dövlatin davam etmasi hali va müayyan arazi va ahaliya münasibatda bir dövlatin digari ila avazlanmasi ila dövlatin hüquqi varisliyi farqi meydana 9ixir [17, s.667-668].

Dövlatlarin hüquqi varisliyi zamani avvalki dövlatin yerinda yeninin yaranmasi ila beynalxalq münasibatlar üzra hüquq va vazifalarin da transformasiyasi ba§ verir [27; 23]. Dövlatlarin hüquq varisliyi ü9ün köhnanin yerinda yeninin yaranmasi ila hüquqi varislik yetarli deyil. Bunun ü9ün yeni ila salaf arasinda 9ox mühüm §art olan fasilasizlik (kontiunitet) pozulmalidir. Professor J.Krauford

ОФ “Международный научно-исследовательский центр “Endless Light in Science”

haqli olaraq dövlatin hüquq varisliyi halinda an mühüm §art kimi salaf dövlatin siyasi sahnadan getmasini göstarir [17, s.27].Masalan, 1992-ci ilda keçmi§ Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respub-likasinin arazisinda Bosniya va Herseqovina, Makedoniya, Sloveniya, Xorvatiya, habela Yuqoslaviya Respublikasinda birla§mi§ Serbiya va Monteneqro kimi müstaqil dövlatlarin yaradilmasi, 1993-cü ilda Çexoslovakiyanin süqutu ila Çexiya va Slovakiyanin yaradilmasi zamani insan hüquqlari üzra beynalxalq öhdaliklar istisna olmaqla tabula rasa qaydasinda beynalxalq hüququn yeni subyektlari yaradilmi§dir. Dövlatlarin hüquqi varisliyi asasan müstamlaka asililigindan çixiçda, öz müqaddaratini tayinetma zamani, hamçinin sosial igti§a§larla siyasi sistemin “sindirilib” yenisi ila avazlanmasi hali ûçûn xarakterikdir. Bu zaman yeni yaranan dövlatin sosial mahiyyati avvalkindan farqli olur. Bu zaman sosial mahiyyat dayiçdiyi ûçûn varis dövlatin beynalxalq münasibatlar üzra öhdaliklari da bir qayda olaraq dayiçikliya maruz qalir.

Dövlatlarin fasilasizliyi va ya davamliligi (kontiunitet) ^ün tamal §art siyasi sistemi tasis etmi§ dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin davam etmasidir. Bu zaman fasilasizlik va ya davamliliq ^ün identiklik (ox§arliq) masalasi da hall edilmalidir. Lakin önca davamliligin anlayiçi müayyan edilmalidir.

Beynalxalq hüquq doktrinasinda davamliliq iki anlamda içladilmakdadir. Dövlatlarin davamliligi va beynalxalq öhdaliklarin davamliligi [12, s.60]. Dövlatlarin davamliligi beynalxalq hüquq subyektliyinin davamliligini, beynalxalq öhdaliklarin davamliligi isa beynalxalq hüquq subyektliyinin dayiçilmasi ila beynalxalq öhdaliklarin fasilasizliyini nazarda tutur. Sonuncu halda bir növ salaf-dövlatin hüquq va vazifalari avtomatik olaraq xalaf dövlata keçmiç olur. Buna nümuna kimi SSRÍ-nin dagilmasi zamani BM, Avropa ittifaqi tarafindan SSRi-nin davamçisi kimi Rusiya Federasiyasinin taninmasi qeyd edila bilar. Hargah doktrinada Rusiya Federasiyasi ham çar Rusiyasinin [16, s.55-56; 8, s.237-247], ham da bolçevik Rusiyasinin davamçisi kimi ifada edilmakdadir [8, s.237-247].

Beynalxalq münasibatlarda sabitliyin saxlanilmasi baximindan mövcud dövlatlarin kontinuitetinin qabul edilmasi tendensiyasi daha çox diqqati calb edir [21, s.417]. §übhasiz ki, bu zaman dövlatin beynalxalq münasibatlar üzra öhdaliklari, o cümladan onun xarici borclari, ümumahatali tahlükasizlik üzra öhdaliklarin davam etdirilmasi digar dövlatlarin maraginda olur. Yena da Rusiyanin kontinuitetinin taninmasi misal göstarila bilar. Malum çar Rusiyasinin borclarindan bolçevik Rusiyasi imtina etmiçdi. Lakin Rusiya Federasiyasinin 1997-ci ilda borclarini qapatmasi onun SSRi-nin davamçisi kimi qabul edilmasinda az rol oynamamiçdir [28, s.97].

Beynalxalq adat hüququ baximindan dövlatin asas elementlarindan – ahali va hakimiyyatin dayiçilmasi, arazinin dayiçmasi öz-özlüyünda dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasina tasir etmir. I Dünya müharibasindan sonra arazisi ciddi formada azalan Türkiya Respublikasinin beynalxalq hüquq subyektliyi Osmanli imperiyasinin beynalxalq hüquq subyektliyi kimi qabul edildi. Elaca da Rusiya imperiyasinin torpaq alda etmasi onun beynalxalq hüquq subyektliyina tasir etmami§ [17, s.404], hatta 1917-ci il çevriliçindan sonra bel a, beynalxalq birlik tarafindan bu dövlatin kontinuitetinin saxlanilmasi üzra mövqe qabul edilmiçdir. Türkiya Respublikasinin beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasi üzra mövqeda hamin dövlatin geopolitik, geostrateji vaziyyati ahamiyyatli olmu§, Rusiya Federasiyasinin beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasinda da xarici borclarini baglanilmasi istayi mühüm rol oynamiçdir.

Qeyd edildiyi kimi beynalxalq adat hüququ baximindan dövlat arazisinin dayiçmasi, o cümladan “harbi i§gal (occupatio bellica) öz-özlüyünda dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasina, onun kontinuitetina tasir etmir” [16, s.15]. Dövlatin §axsiyyati onun beynalxalq hüquq subyektliyinda ifada edilir. Hatta müvaqqati i§gal zamani sosial anlamda dövlatin §axsiyyatinin ölmasi halinda bela onun beynalxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti saxlanilmaqda olur. Tacavüz zamani dövlatin §axsiyyatinin müvaqqati itirilmasi beynalxalq hüquq subyektliyinin elementlari kimi suverenlik, arazi, ahali, hamin ahalinin xalq formasinda tazahür edan sosial-iqtisadi, madani dayarlarini saxlamaqda davam edir. Lakin istisna deyil ki, müharibalar, tacavüz naticasinda beynalxalq hüquq subyektliyi ila bagli olan elementlardan har hansi biri ila bagli dayiçiklik da ola

ОФ “Международный научно-исследовательский центр “Endless Light in Science”

bilar. Burada cavablandirilmali olan masala qurucu elementlarin sarhadi ila alaqalidir. Masalan, dövlatin arazisinin hansi hadda dayiçmasi onun beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasina tasir etmayacak? Qeyd edilir ki, yaqin ki, daqiq haddi bilinmayan arazi dayiçikliyinin müayyan bir miqyasi keçildikdan sonra müvafiq subyektin kontinuitetindan bahs etmak olmaz [5, s.28]. ölbatta ki, burada arazinin haddi ahamiyyatli ola bilar, lakin asas problem beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasinda arazi üzra müvaqqati içgal rejiminin olub-olmamasi ila alaqadadir. ïçgal zamani dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin saxlanilmasi içgal rejiminin müvaqqati olmasindan asilidir. Malum, harbi tacavüz içgal edilmiç arazinin inkorporasiyasinin hüquqi rasmilaçdirmasinin naticasi kimi sülh müqavilasinin baglanilmasi ila, ya da legitim suveren hakimiyyatin barpasi ila bitmi§ olur [15, s.4]. i§gal dönami müvaqqati oldugu ^ün müvafiq arazida dövlatin asas qurucu alamatlarindan ahaliya bagli samarali hakimiyyatin olmamasi da dövlatin barpasini istisna etmir. Dövlatin barpasi va ya beynalxalq hüquq subyektliyinin kasilmasi ^ün da ahamiyyat kasb edan alamatlar i§gal dönaminda da keçarli olaraq beynalxalq adat hüququnda tasbit edilib [16, s.40-41; 21, s.365]. Har bir dayiçiklik halinda dövlatin §axsiyyatindan dogan va onun beynalxalq hüquq subyektliyinin arazi, milli va madani atributlari halledici ahamiyyat kasb edir. Tacavüz, anarxiya halinda bela ifada etdiyimiz alamatlar dövlatin davamliligini tamin edir. Masalan, 1935-ci ilda italiya tarafindan i§gal edilan Habaçistanin müttafiqlar tarafindan azad edilmasi ila müstaqilliyinin barpasi zamani, hatta 1830-cu ilda Fransa tarafindan i§gal edilan Habaçistan 1958-ci ilda özünü 130 il avvalki dövlatin davamçisi sayarkan ifada edilan dövla^ilik alamatlarindan çixi§ etmiçdir [14, s.18]. II Dünya müharibasi zamani tacavüza maruz qoyulan Polça, Albaniya, Çexoslovakiya va d. dövlatlar da nümuna kimi qeyd edila bilar. Dövlatin davamliligi ^ün ifada edilan alamatlar müasir dövrda faaliyyat qabiliyyati an a§agi saviyyada olan ölkalar ^ün da qabul edilmakdadir.

Dünya dövlatlarinin faaliyyat qabiliyyatsizliyi (zaif dövla^ilik; hüquq qabiliyyatinin itirilmasi; faaliyyat qabiliyyatsizliyi va ya dagilmaqda olan dövlat) indeksinda (Failed States Index) Somali 114,9 bandla an yüksak indeksa malik olmuçdur. Ham jus ad bellum, ham da jus in bello saviyyasinda kütlavi insan hüquqlari pozuntusuna va mürakkab hüquqi vaziyyata gatirib çixaran münaqi§a [2, s.273] BM tarafindan sülha tahdid olaraq qiymatlandirilmiçdir [9]. Münaqi§anin miqyasina, xarakterina, arazi dayiçikliyina baxmayaraq “münaqi§anin yalniz Somali xalqi tarafindan hall edilmasi zaruratina” vurgu edilmiçdir [13]. Yani bela bir halda beynalxalq birlik Somali dövlatinin kontinuitetini qabul etmiçdir.

Dövlatin davamliliginda arazi dayiçikliyi, milli va madani faktorlarla barabar, hamçinin ayri-ayri dövlatlarin geopolitik va geoekonomik mövqeyi, beynalxalq münasibatlardaki hüquqi vaziyyati da ahamiyyatli rol oynayir. ifada edildiyi kimi Rusiyanin SSRi-nin davamçisi kimi taninmasi buna misal olaraq göstarila bilar. SSRi-nin süqutu zamani bir sira dövlatlar Rusiyani SSRi-nin davamçisi kimi taniyirlar [4, s.19,23-24,27]. BM T§-da daimi üzvlük, veto hüququ institutunda dayiçikliyin istanilmamasi, silahlara nazarat sahasinda (masalan, Avropada adi silahlar haqqinda 19 noyabr 1990-ci il Müqavilasinin, Raketdan müdafia sistemlari üzra 9 oktyabr 1972 – ci il Müqavilasinin, Orta va yaxin manzilli raketlar üzra 1987-ci il Müqavilasinin va s. yenidan müzakiraya açmamaq ^ün Rusiya Federasiyasini SSRi-nin davamçisi kimi qabul edirlar.

1991-ci ilin noyabrinda NATO dövlatlari SSRi-nin spesifik beynalxalq hüquqi vaziyyatinin nazara alinmasi fikri ila çixi§ edirlar [7, s.197-198]. 23 dekabr 1991-ci ilda Avropa ittifaqi üzv-dövlatlari BM Nizamnamasi üzra hüquq va öhdaliklar da daxil olmaqla keçmiç SSRi-nin beynalxalq hüquq va öhdaliklarinin Rusiya tarafindan davam etdirilarak hayata keçirilacayi malumatini qabul edirlar [6, s.48-49]. 1992-ci ilin yanvarinda Rusiya XiN SSRi-nin beynalxalq hüquq va öhdaliklarini davam etdiracayini bildirir. 1992-ci ilin yanvarinda Rusiya prezidentinin BM Ba§ katibina göndardiyi notada bildirilirdi ki, Rusiya SSRi-nin davamçisidir [10]. Rusiyaya münasibatda asasan kontinuitet konsepsiyasinin üstünlük siyasati MDB içtirakçi – dövlatlari tarafindan da manimsanilmiçdir. Rusiyanin SSRi-nin kontinuiteti olmasi praktik xarakterli olmuçdur.

Rusiya adabiyyatinda da qeyd edildiyi kimi müasir Rusiya Federasiyasinin beynalxalq hüquq subyektliyi ham sovetlar, ham da çarliq zamanindaki ila eyni olmuçdur [8, s.237-247]. Hala 1948-ci

ОФ “Международный научно-исследовательский центр “Endless Light in Science”

ilda ingilis beynalxalq hüquq§ünas Ç. Fenvik qeyd edirdi ki, Rusiyanin quruluçundaki radikal dayiçikliyi, onun imperiyadan federasiyaya (RSFSR) va daha geni§ ittifaqa (SSRi-ya) keçidi Rusiyanin dövlat kimi korporativ xarakterina heç bir tasir etmamiçdir. [20, s.158] Rusiya heç zaman özünün imperialist hakimiyyat xarakterindan imtina etmamiçdir. Praktikadan da görünan odur ki, SSRi-nin tacavüzkar dövlat xarakteri Rusiya Federasiyasi kimi mövcudlugunu saxlamaqdadir. Rusiyanin kontinuiteta asasli dövla^ilik falsafasi dövlatlararasi münasibatlarda beynalxalq hüquq qaydasina deyil, tacavüz siyasatina haqq qazandirmaq mövqeyina söykanmakdadir. Xüsusan da, son dövrlarda Rusiya dövlat baççisinin SSRi-nin barpasi istiqamatindaki qanunsuz fikirlari, post-sovet makanindaki suveren dövlatlarin Rusiyanin “nüfuz dairasi” kimi ifada etmasi, post-sovet makanindaki suveren dövlatlara, o cümladan 24 fevral 2022-ci ilda Ukraynaya harbi tacavüzü Rusiyanin BM T§-da SSRi-nin davamçisi olmasi üzra qaydani da pozmuçdur. BN Nizamnamasinin 27.3-cü maddasina göra mübahisada i§tirak edan T§-nin daimi üzvü sasverma zamani bitaraf qalmali oldugu halda T§-da Rusiyanin Ukraynaya tacavüzünün müzakirasi Rusiya tarafindan vetolanmiçdir.

Rusiyanin BM T§-da veto hüququ post-sovet dövlatlarinin tamsilçiliyi ila alaqali olmuçdur. 21 dekabr 1991 – ci il MDB dövlat baççilari §urasinda qabul edilan Qarara göra “MDB içtirakçi -dövlatlari Rusiyanin BM Tahlükasizlik §urasinda daimi tamsilçiliyini va d. beynalxalq taçkilatlarda SSRi-nin davamçisi olmasi” (band 1) taklifini qabul etmiçlar. Yani T§-da 26 fevral 2022-ci ilda AB§ va Kosova tarafindan “Rusiyanin Ukraynaya tacavüzünün BM Nizamnamasinin 2.4-cü maddasinin pozulmasi üzra qarar layihasinin” müzakiraya açilmasi taklifinin Rusiyanin veto etmasi [1] ham BM Nizamnamasinin (m.27.3), ham da 21 dekabr 1991 – ci il MDB dövlat baççilari §urasinda qabul edilan Qararin pozulmasidir.

Kontinuitetin taninmasinda subyektiv faktorlarin, o cümladan siyasi motivlarin olmasi praktik olaraq da izlanmakdadir. Masalan, Rusiyanin BM-da SSRi-nin davamçisi kimi qabulundaki mantiq Serbiya va Qaradagdan ibarat Yuqoslaviyaya münasibatda taninmamiçdir. Heç §übhasiz ki, yalniz 1919-cu ilda yaradilan va içgalçi mühariba ila geniçlandirilan Serbiyanin Yuqoslaviyanin quruluçunda XX asrin 90-ci illarindaki qon§u xalqlara qar§i soyqirim, mühariba cinayatlari [3, s.166] bu dövlatla münasibatlarin yenidan formalaçdinlmasi zaruratini yaratmiçdir. Göründüyü kimi na qadar siyasi mövqe olsa da dövlat ^ün kontinuitetin qabulunda “sabitlik” faktoruna önam verilir. Baxmayaraq ki, bu faktor Rusiya tarafindan da de facto gözlanilmami§dir. Lakin ümumi mövqe ondan ibaratdir ki, tacavüzkar siyasat kontinuitetin qabulunda az rol oynamamiçdir. Tacavüzün harbi-fiziki anlamda hayata keçirilmasi da önamli deyil. Kifayatdir ki, faktiki va ya rasmi olaraq tacavüza maruz qoyulsun. Kontinuitetin qabulunu mürakkablandiran problem tacavüzdan (occupatio) sonra ilhaqin (annection) mövcudlugu masalasidir. Lakin bir çox hallarda anneksiya bela, kontinuitetin qabuluna mane olmamiçdir. Masalan, II Dünya müharibasinin baçlangicinda Avstriya va Çexoslovakiyanin ilhaqi harbi tacavüz hayata keçirilmadan tamin edilmiçdi. Hatta hamin dövlatlarin ilhaqi dövrün aksariyyat dövlatlari tarafindan da taninmiçdi. Buna baxmayaraq müharibadan sonra hamin dövlatlarin kontinuitet masalasi yenidan gündama galmiç va hatta bir-birina zidd i§gal va ilhaq mzariyyalari meydana galmiçdir. Masalan Avstriyanin kontinuiteti i§gal nazariyyasi kontekstinda asaslandirilmasina çali§ilmi§, müharibanin sonlandirilmasi ila bu dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin barpasina diqqat çakilmiçdir [22, s.28-32]. Kontinuitetin mövcudlugunda beynalxalq hüquq subyektliyi ^ün xüsusi element olan faaliyyat qabiliyyatinin barpasi ahamiyyatlidir. Dövlatin §axsiyyati, beynalxalq hüquq subyektliyi va suverenliyinin naticasi kimi faaliyyat qabiliyyati ilhaq zamani müvaqqati itirilir. A. Ferdros dogru olaraq qeyd edir ki, dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti faaliyyat qabiliyyatinin, hökumatin müvaqqati itirilmasi ila alaqalandirilmamali, xalqin kontinuiteti ila alaqalandirilmalidir [26, s.231]. Ona göra ilhaq halinda bela xalqin (ahalinin) suverenlik xüsusiyyati “komadan” çixacaq dövlat ^ün asas olmalidir. Avstriya dövlati da müharibadan sonra özünün kontinuitetini bayan edarkan ilhaq nazariyyasini qabul etmamiç, avvalki §axsiyyatinin barpasi siyasatini irali sürmü§dür. Kontinuitet masalasinda xalqin iradasinin asas olmasi 1945-ci ilda Almaniyanin parçalanmasi va iki dövlatin meydana çixmasi zamani da ahamiyyatli olmuçdur. Almaniyanin kontinuiteti bir halda qabul edilirdisa, ba§qa bir

ОФ “Международный научно-исследовательский центр “Endless Light in Science”

nazariyyaya göre qabul edilmirdi. Önca da ifada etdiyimiz içgal nazariyyasina göre Almaniya imperiyasinin 8 may 1945-ci il kapitulyasiya akti ( “kdsilmd nazariyyasi”) ila imperiyanin yox olmasi asaslandirilmaga çali§ilirdi. Sonradan, 5 iyun 1945-ci il Berlin Bayannamasi (bölünma nazariyyasi) ila dövlatin ikiya parçalanmasi naticasinda Almaniya imperiyasinin süqutu qabul edilir. Lakin “kasilma nazariyyasinin” aksina olaraq irali sürülan kontinuitet konsepsiyasina göra Almaniya na kapitulyasiya akti ila, na da sonraki aktlarla özünün mövcudlugun itirmami§dir. Beynalxalq hüququn faaliyyat qabiliyyati olmayan subyekti kimi mövcudlugunu saxlami§dir. Dövlatin nüvasi nazariyyasina göra müharibadan sonraki Almaniya Federativ Respublikasi Almaniya imperiyasinin identikliyina malik olmu§dur [11, s.290]. Dövlatin nüvasi nazariyyasi dövlatin davamliliginda na arazi, na da konstitusion qaydani nazara almami§, istinad alamati kimi ham Almaniya Federativ Respublikasi, ham da Almaniya Demokratik Respublikasi ûçûn birlaçdirici (örtük yaradan alamat kimi) ahali (xalq) asas alinmiçdir.

Xalqin kontinuiteti dövlatin beynalxalq hüquq subyektliyinin identikliyini tamin edir [19, s.9-10]. Hatta ilhaq qanuni olsa bela xalqin kontinuiteti itmir. Xalqin manavi-siyasi birliyinin mövcudlugu onun milli §üuru ila tazahür edir va ilhaq edilmi§ dövlatin “qayyumlugunu” saxlayir [24, s.9-48]. Manavi kontinuitet üzra olan irada da hamin xalqin (masalan, 1920-ci ilda Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin arazisinin Rusiya tarafindan qanunsuz ilhaq edilmasindan sonra xalqin çoxsayli üsyanlari) mübariza aktlari ila mü§ahida olunmalidir.

Dövlatin nüvasi nazariyyasi, hamçinin xalqin qayyumlugu konsepsiyasi kontinuitet baximdan Almaniyanin birlaçmasi zamani da ahamiyyatli olmuçdur. 23 avqust 1990-ci il Birlaçma haqqinda Müqavila ila Almaniya Demokratik Respublikasi özünün beynalxalq hüquq subyektliyini itirmi§, Almaniya Federativ Respublikasi bütün arazida mövcudlugunu saxlami§dir [18, s.973]. Almaniya Demokratik Respublikasinin beynalxalq hüquq subyektliyinin itmasi hamin arazinin SSRi-nin içgal rejiminda olmasi ila alaqadar olmuçdur. Hesab edilirdi ki, Almaniyanin bölünmasi alman xalqinin özünütayin haqqinin pozulmasi ila ba§ vermiçdir [25, s.137].

Belalikla, dövlatlarin beynalxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti ^ün halledici alamat ahalinin (xalqin) manavi-siyasi birliyi, onun mübarizasini da ehtiva edan “qayyumlugu” qanunsuz ilhaqa maruz qoyulan dövlatin identikliyini, dövla^iliyin qirilmazligini tamin edir. Bu zaman deklarasiya edilan ^üncü mövqelar qurucu element ^ün halledici sayilmamalidir. Montevideo Konvensiyasindaki müayyanedici elementlardan ahalinin (xalqin) manavi-siyasi birliyi beynalxalq hüquq subyektliyinin kontinuiteti va identikliyi ^ün ilkin alamat olaraq qabul edilmalidir. Dövlatin arazi va hakimiyyat alamati da ahalinin (xalqin) beynalxalq hüquq subyektliyindan tazahür edir. Qanunsuz ilhaqin lagvi ila müvafiq dövlatin kontinuiteti beynalxalq hüquq subyektliyinin identikliyi üzra irali sürülürsa, bu identiklik deklarativ taninma nazariyyasi (adat normasi) kimi qabul edilmalidir.

1. BM Tahlükasizlik §urasinda tarixi Ukrayna toplantisi. Amerikanin sasi. https://www.amerikaninsesi.com

2. Амплеева Е.Е. Влияние территориальной нестабильности государства на его международную правосубъектность / РЕМП 2012, с.269-277

3. Давид Э. Принципы права вооруженных конфликтов: Курс лекций, прочитанных на юридическом факультета Открытого Брюссельского университета. М.: МККК., 2011, 1144c.

4. Дипломатический вестник. 1992, № 1, с.19, 23-24, 27

5. Захарова Н.В. Правопреемство государств. М.: Междунар. Отношения, 1973, 126с.

6. Заявление двенадцати, 23 декабря 1991 // Дипломатический вестник. 1992. N 1, c.48-49

7. Заявление сессии Совета НАТО о событиях в Советском Союзе // Москов. журн. междунар. права. 1992. № 1. с.197-198

8. Мартыненко Е. Правопреемство России в отношении собственности Российской Империи на Ближнем Востоке // Правоведение № 1, 2000, с. 237-247

9. Резолюция 1851 (2008), принятая Советом Безопасности на его 6046-м заседании 16 декабря 2008 г. http://www.un.org/News/Press/docs/2008/sc9541.doc.htm

10. Российская газета, 31 января 1992 г.

11. Хайльброннер Кай. Государство и индивид как субъекты международного права / Международное право. Völkeerecht/ Вольфганг Граф Витцтум и др. М.: Инфотропик Медиа. 2011, 992с.

12. Черниченко С.В. Теория международного права. В 2-х томах. Том 2: Старые и новые

теоретические проблемы, М.: Издательство «НИМП», 1999, 531 с.

13. B.B.Gali. UN and Somalia , 1992-1996, Blue Books Series, Volume VIII.

14. Bedjaoui M. La Revolution Algerienne et le droit, Bruxselles: Association internationale des juristes democrates. 1961. P.18

15. Benvenisti E.The International Law of occupation : Oxford University Press, 2012. 350p.

16. Cansacchi G. Identite et continuite des sujets intenationaux. RCADI 1970, p.55-56

17. Crawford James, The Creation of States in International Law, Oxford University Press. SECOND EDITION, (2006). 870 p.

18. Degenhart Ch. Verfassungsfragen der deutschen Einheit. DVBI 1990, 981 p.

19. Die internationale Stellung Österreichs 1938 bis 1947. By Stephan Verosta. Vienna: Manz; 1947, (Pp. viii, 148) p.9-10

20. Fenwick Ch. G. International law. New York/ Third edition. Appleton – Century. Crofts. 744p.

21. Marek K. Identity and Continuity of States in International Law. — 2e ed., Geneve: E. Dros, 1968. p. 548

22. Miehsler H., Schreuer C. Austria / EPIL. 12. 1990. p.28-32

23. Official Records of the UN Conference on Succession of States in Respect of State property, Archives and Debts, vol. II (United Nations publication, Sales No.E.94.V.6

24. Scheuner, U. Die Funktionsnachfolge und das Problem der staatsrechtlichen Kontinuitaet. In: Maunz. T. (ed.) Vom Bonner Grundgesetz zur gesamtdeutschen Verfassung (Festschrift fuer Franz Nawiasky). Munich: Isar Verlag. (1956) pp. 9-48.

25. Tomuschat C. Staatsvolk ohne Staat? Zum Teso-Urteil des Bundesverfassungs gerichts. BverfGE 77, p.137, in: FS K. Doehrihg. Heidelberg : Springer , 1990, 1000 p.

26. Verdros A., Simma B. Universelles Völkerrecht. Theorie and praxis.3 Auflage .Berlin. Duncker and Humbolt. 2010. 965 p.

27. Vienna Convention on succession of States in respect of treaties. UN Treaty Series. 2013-07-26. Retrieved 2013-07-26

28. Ziemele I. State Continuity and Nationality: The Baltik States and Russia (Leiden: Martinus Nijhoff, 2005, p.97