BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA O’QUVCHILARNING BARCHA TOIFALARI BILAN ISHLASH METODIKASI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

— chizg’ich, go’niya, sirkuldan foydalanib, to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak va aylanalar yasashni;

Səadət kamalla yetişir başa

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əldə etməsi, uğurla həyata keçirilən təhsil islahatı orta ümumtəhsil məktəblərində ədəbiyyat tədrisinə, onun məqsəd və vəzifələrinə, forma, üsul və metodlarına yeni yanaşmanı zəruri etmişdir.

Müasir mərhələdə təhsil sis­teminin başlıca vəzifələri aşağıdakılardır:

– ölkənin modernləşməsi üçün zəruri olan insan kapitalını inki­şaf etdirmək və bununla Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək;

– məsuliyyətini dərk edən, demokratiya prinsiplərinə və xal­qının milli ənənələrinə, insan hüquq və azadlıqlarına hörmət edən, azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı dü­şünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək;

– milli mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qoruyan və inkişaf etdirən, geniş dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən, müasir təfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli kadrlar hazırlamaq;

– sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənil­məsini və əlavə təhsili təmin etmək, təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə hazırlamaq.

Bu baxımdan məktəbdə öyrənilən əsas fənlərdən olan ədəbiyyat XXI əsrdə müasir dünyagörüşlü, milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlərə yiyələnmiş vətəndaşın, qloballaşan və mürəkkəbləşən dünyada yaşamağı, müstəqil, yaradıcı fəaliyyət göstərməyi, öz xalqını layiqli təmsil etməyi bacaran şəxsiyyətin tərbiyəsində böyük imkanlara malikdir.

Ədəbiyyat tədrisi metodikasının ictimai əhəmiyyəti söz sənəti­nin böyük tərbiyəvi, idraki, bədii-emosional təsiri ilə şərtlənir. Söz sənəti gənc nəslə vətənpərvərlik, humanizm, demokratik baxışlar, öz xalqının ədəbiyyatına, mədəniyyətinə bağlılıq, digər xalqların ədəbiyyatına, mədəniyyətinə ehtiram hissi aşılanmasında mühüm rol oynayır.

Azərbaycan ədəbiyyatının dəyərli nümunələrinin, xarici ölkə­lərin ədəbiyyatından seçmələrin öyrənilməsi prosesində şagirdlərin idraki maraqları, əqli və yaradıcılıq qabiliyyətləri, şifahi və yazılı nitqi inkişaf etdirilir, onlarda həyati bacarıqlar, mütaliə mədəniy­yəti, estetik zövq formalaşdırılır.

Söz sənəti nümunələri neçə-neçə nəsillər tərəfindən xalqımızın mənəvi mədəniyyəti, incəsənəti, mütərəqqi adət-ənənələri, ana dili, tarixi, coğrafiyası haqqında biliklərin mənimsənilməsində, böyük şəxsiyyətlərin fəaliyyətinin dərindən öyrənilməsində dəyərli mən­bə olmuşdur.

Təsadüfi deyil ki, bir çox görkəmli ziyalılar xalqa xidmət yolu­nu ilk növbədə ədəbiyyat müəllimi kimi gənc nəslin təlim-tərbiyəsi sahəsində praktik fəaliyyətdə görmüş, bədii, elmi yaradıcılıqları ilə pedaqoji fikir xəzinəsinə töhfələr vermiş, müasirlərinin və xələf­lərinin məhəbbətini qazanmışlar. M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, S.M.Qənizadə, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, H.Ca­vid, S.S.Axundov, M.T.Sidqi, N.Nərimanov, M.Müşfiq, S.Vurğun, İ.Şıxlı, M.Təhmasib və digər ziyalıların ədəbiyyat müəllimi kimi fəaliyyəti xalqa təmənnasız xidmət nümunəsi olaraq bu gün də gənc müəllimlər üçün örnək sayılır. Uzun illər ədəbiyyat müəllimi olmuş görkəmli ədib A.Şaiq yazırdı ki, o, yazıçılığından daha çox müəllimliyi ilə fəxr edir.

Ali pedaqoji məktəblərdə tədris olunan ədəbiyyat tədrisi meto­dikası nəzəri-praktik kursu ədəbiyyat müəlliminin metodik hazırlığı proqramının mühüm tərkib hissəsidir. Metodika gənc nəslin təlim-tərbiyəsində hansı yolla getmək lazım gəldiyini müəyyənləşdirir. Həmin yolun dəqiqləşdirilməsi, təlim prosesinə müəllimin şəxsi baxışlarının formalaşması, başqalarının iş təcrübəsinin təhlili ilə ya­naşı, həm də ədəbi təhsilin məqsədi və məzmunu, əsərin mütaliəsi, qavranılması, oxucu müstəqilliyinin inkişaf etdirilməsi, təlim me­todlarının qarşılıqlı əlaqəsi, şifahi və yazılı nitqin inkişafı, təlimin fərdiləşdirilməsi kimi bir sıra nəzəri problemlərin dərk edilməsi nə­ticəsində mümkündür.

Ədəbiyyat müəlliminin metodik bilik və bacarıqları çoxillik məktəb təcrübəsi süzgəcindən keçdikcə daha da inkişaf edir, cilala­nır, fərdi metodik üslubun, pedaqoji ustalığın yaranmasına, bir-birindən fərqli, özünəməxsusluğu ilə seçilən, maraqlı ədəbiyyat dərslərinin təşkilinə gətirib çıxarır.

Bəzən ədəbiyyat tədrisi metodikasının məzmunu ilə bağlı mə­sələlərə dair fərqli fikirlər səsləndirilir. Bu fənni tədris edən müəl­limlər, ədəbiyyatşünaslar, psixoloqlar, ictimaiyyətin nümayəndələri məsələyə öz münasibətlərini bildirirlər.

Həm ədəbiyyatşünaslığın, həm də ədəbiyyatın tədrisi metodika­sının bədii əsərləri öyrəndiyini, tarixi, nəzəri baxımdan araşdırdığını əsas gətirərək onları eyniləşdirmək cəhdləri mövcuddur. Lakin bun­ların arasında fərqlər vardır. Ədəbiyyatşünaslığın obyekti ədəbiy­yatın yaranması, tarixi, özünəməxsusluğu, inkişaf qanunauyğunluq­ları, ictimai əhəmiyyətidir. Metodika pedaqoji elmlərdən biri kimi pedaqogikaya yaxın olsa da, fərqli obyekti, predmeti, vəzifələri ol­duğu üçün müstəqil fənn sayılır.

Ədəbiyyatın tədrisi metodikasının obyekti ədəbiyyatın özü deyil, müəllim-şagird əməkdaşlığına əsaslanan pedaqoji proses­dir, ədəbi materialın öyrənilməsi zəminində aparılan təlim-tər­biyə işinin qanunauyğunluqlarıdır.

Ədəbiyyatın tədrisi metodikasının predmetini şagirdlərin tərbiyəedici təlimi təşkil edir və vəzifəsi bu prosesə rəhbərlik məq­sədilə onun qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.

Son zamanlar kurikuluma keçidlə əlaqədar ümumi orta təhsil pilləsində dil ilə ədəbiyyatı birləşdirmək, bir fənn kimi öyrətmək, ədəbiyyatı müstəqil fənn kimi yalnız tam orta təhsil pilləsində tədris etmək barədə də fikirlər səslənməkdədir. Həmin təklifin tərəfdarları öz mövqelərin əsaslandırmaq üçün bəzi Avropa ölkələrinin təcrü­bəsini nümunə gətirir, bu yaxın fənlərin inteqrasiyasının, dil üzrə nəzəri biliklərin söz sənəti nümunələri üzərində iş zəminində mə­nimsənilməsinin əhəmiyyətini vurğulayırlar.

Dil ilə ədəbiyyatın inteqrasiyası ideyası nə qədər müasir səs­lənsə də, hər fənnin özünəməxsus, fərqli obyekti, predmeti vardır. Unutmaq lazım deyil ki, ölkəmizdə ədəbiyyatın müstəqil fənn kimi öyrənilməsi sahəsində müsbət təcrübə toplanılmış, bu gün də dəyə­rini itirməyən ənənələr formalaşmışdır. Metodik tədqiqatlar, qabaq­cıl iş təcrübəsi sübut edir ki, hər iki fənni eyni müəllim tədris etdiyi üçün bu fənləri formal olaraq birləşdirmədən də, istər dil, istərsə də ədəbiyyat dərslərində inteqrasiya imkanlarını reallaşdırmaq, bu zəmində yüksək nəticələr əldə etmək mümkündür.

Eyni zamanda keçid dövrünün kurikulumunda (hazırlanmış kurikulumu biz məhz belə qiymətləndiririk) məsələnin bu şəkildə qoyulması müəllim hazırlığı, orijinal dərsliklərin tərtibi, yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi, resurslar hazırlanması ilə bağlı ciddi problemlərin mövcudluğu şəraitində qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsində çətinlikləri qat-qat artıra bilər.

Ədəbiyyat tədrisi metodikası yaradıcı elmdir, metodik düşün­cədə ehkamçılıq, durğunluq, tövsiyələrin mexaniki tətbiqi onun təbiətinə yaddır. Müəllim bu və ya digər əsərin ədəbiyyat proqramı­na daxil edilməsinin səbəbini, onun idraki, tərbiyəvi əhəmiyyətini aydınlaşdırmağı, əsər üzrə dərslər sistemini planlaşdırmağı, onu ne­cə tədris edəcəyini, təlim materialı üzrə şagirdlərdə hansı bilik və bacarıqları formalaşdıracağını bilməlidir. O, öyrənilən əsərlə bağlı material toplamağı, əsərə, müəllifə öz münasibətini müəyyənləşdir­məyi, əsaslandırmağı, şagirdə çatdırmağı bacarmalıdır. Metodika elmi məhz bu məsələlərin həllində müəllimə kömək edir, onun fəaliyyətini istiqamətləndirir.

V.V.Qolubkovun ədəbiyyat tədrisi metodikasına dair dərsliyin­də metodikanın əsas xüsusiyyətləri qeyd edilir: «Müəllimin işinin metodlarının, prinsiplərinin, istifadə etdiyi materialın müəyyən ar­dıcıllıqla araşdırılması bütün fənlərin tədrisi metodikasını birləşdi­rən cəhətlərdir. Metodika üç əsas suala cavab verir: niyə öyrənilir, nə öyrənilir, necə öyrənilir?» [1]

Tədqiqatçının fikrincə, elmi metodika şagirdlərin inkişaf xü­susiyyətlərinin tədqiqinə əsaslanmalıdır. Müəllim pedaqoji prosesə öz yazı masasının deyil, məktəbli partasının arxasından nəzər sal­mağa çalışmalı, öyrətmək istədiyini şagirdin necə qavradığını başa düşməyə səy göstərməlidir.

M.A.Rıbnikova yazır ki, metodika – vaxta qənaət etmək, şagir­din qüvvəsindən ağılla istifadə etmək, təlim materialında başlıca olanı tapmaq bacarığı, sinif kollektivinin əməyini təşkil etmək mə­harəti, şagirdlərin müxtəlif fərdi xüsusiyyətlərinə düşünülmüş təsir etmək sistemidir. Metodikanın əsasında duran əsas didaktik qayda­lar aşağıdakılardır:

1. Təlim şagird qavramasının müxtəlif tərəflərinə, hiss orqanla­rının, şüurunun müxtəlif sahələrinə təsir etməlidir. Bu zaman şagird təəssüratlarının səviyyəsi, sabitliyi, daimiliyi kimi tələblər gözlənil­məlidir.

2. Şagirdlər onların qarşısına qoyulan təlim vəzifələrini aydın dərk etməlidir. Müəllimin təlim tapşırıqlarının yerinə yetirilməsində iştirakı, sinfin işinin təşkili ilə bağlı məsələlər aydın olmalıdır.

3. Metodistin məharəti sadədə mürəkkəbi, tanış olanda yenini, köhnədə nə isə təzə bir şey göstərməkdən ibarətdir.

4. Müəllim dərsdə induksiya ilə deduksiyanı birləşdirməklə biliklərin ardıcıllıq və sistematikliyini və bu zəmində həyata şüurlu yanaşmanı, nəzəriyyə ilə təcrübənin vəhdətini təmin etməlidir. [2]

Müəllimin metodik bilik və bacarıqlara malik olması, klassik və müasir metodik mənbələrə bələd olması zəruridir. Müasir metodi­ka əvvəlki metodik irsdən bəhrələnməklə yeni metodik düşüncə­nin, meyillərin üstünlüklərindən istifadə etməklə inkişaf edir, təkmilləşir və zənginləşir.

Kursun məqsədi tələbələrin elmi fənn kimi ədəbiyyat tədrisi metodikasının əsaslarını, nəzəri və praktik məsələlərini dərin­dən öyrənməsinə nail olmaqdır.

Bu fənnin müasir tələblər səviyyəsində tədrisi müəllimdən ədəbiyyatşünaslıq elmi – ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbi tənqid üzrə biliklərə yiyələnməyi, Azərbaycan və xarici ölkə­lər ədəbiyyatının əsaslı şəkildə mənimsənilməsini tələb edir. Lakin nə qədər əhəmiyyətli olsa da, yalnız bədii ədəbiyyatı geniş mütaliə etməklə, ədəbi-nəzəri, tarixi mənbələri dərindən bilməklə müəllim olmaq mümkün deyildir.

Tələbələr ədəbiyyat tədrisi metodikasının nəzəri əsaslarını bilməli, təlim fənninin nəzəri və praktik səviyyədə öyrənilməsi­nin tərkib hissəsi olan ədəbiyyatşünaslıq, psixoloji-pedaqoji, di­daktik, kommunikativ məsələlərdən baş çıxarmalı, ədəbiyyat dərsinin planını ( icmalını) hazırlamağı bacarmalıdır.

Tələbələr ədəbiyyatın tədrisi metodikası kursunu dərindən mə­nimsəmək üçün təlim məşğələləri ilə yanaşı, ciddi özünütəhsil, me­ todik ədəbiyyatın müstəqil mütaliəsi ilə məşğul olmalıdır. Onlar orta ümumtəhsil məktəblərində müasir ədəbiyyat tədrisinin özünəməxsus cəhətləri haqqında dərin bilik və bacarıqlara yiyələnməli, məktəbdə yaradıcı fəaliyyətə hazır olmaq üçün kurs üzrə zəruri müstəqil işləri yerinə yetirməlidir. Məhz bu zəmində şagird mütaliəsini stimul­laşdırmaq, təlim prosesində müsbət motivasiya yaratmaq, ədəbiyyat dərslərinin canlı, maraqlı təşkil etmək mümkündür.

Müasir mərhələdə müəllimdən ədəbiyyat dərslərində təlimin fəal metodları, forma və üsullarından, yeni təlim texnologiyaların­dan, interaktiv metodlardan, informasiya-kommunikasiya vasitələ­rindən istifadə olunması, fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın tə­min edilməsi üzrə işin sistemini bilmək, praktikada tətbiq etmək ba­carığı tələb olunur.

Ədəbiyyatın tədrisi metodikası kursu gələcək müəllimlərin şa­girdlərin ədəbi inkişafı, təlim metodları və üsulları, pedaqoji fəaliy­yətin əsas sahələri haqqında bilik və bacarıqlara yiyələnməsini, ya­radıcı pedaqoji fəaliyyətə hazırlığını təmin edir. Təlimin şəxsiy­yətyönümlü, nəticəyönümlü səciyyəsi, müəllim – şagird əməkdaşlığı ilə bağlı məsələlərin dərindən mənimsənilməsi bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir.

Müasir məktəbdə ədəbiyyat tədrisi metodikasının təkmilləş­dirilməsi həm də bədii əsərin şagird – oxucuya mənəvi, estetik-emo­sional təsirinin gücləndirilməsini, şagirdlərdə yaradıcı müstəqilliyin tərbiyə olunması, oxucu qavraması, mütaliəyə, ədəbiyyatın öyrənil­məsinə marağın, təxəyyülün inkişaf etdirilməsini tələb edir.

Ədəbiyyat incəsənətin bir növüdür. Bu fənni tədris edən müəl­limin pedaqoji məharəti dedikdə, onun metodik səriştəsi, ədəbiyyat fənnini dərindən bilməsi ilə yanaşı, mahir qiraətçi olması, kom­munikativ bacarıqlara dərindən yiyələnməsi də nəzərdə tutulur.

Ədəbiyyat tədrisi metodikasının digər elmlərlə əlaqəsi

Ədəbiyyatın tədrisi metodikası kursu inteqrativ səciyyəlidir. Ədəbiyyat tədrisində müxtəlif fənlərarası əlaqələrin, xüsusən hu­manitar fənlərlə ­ dil, ədəbiyyatşünaslıq, pedaqogika və psixologiya ilə əlaqələrin nəzərə alınması zəruridir.

Ədəbiyyatın tədrisi metodikası ayrı-ayrı fənlərin deyil, bütöv­lükdə gənc nəslin təlim, təhsil, tərbiyə, inkişafı prosesini tədqiq edən pedaqogikanın müəyyənləşdirdiyi qanunauyğunluqlara əsas­lanmaqla, onları ədəbi-bədii materialların öyrənilməsi prosesində tətbiq və inkişaf etdirir.

Ədəbiyyat tədrisi metodikasının təlimin nəzəriyyəsini və ümu­mi prinsiplərini, metod və priyomlarını, təşkili formalarını işləyib hazırlayan didaktika ilə əlaqəsi özünü təlim prosesində daim biruzə verir.

Ədəbiyyatın tədrisi metodikası şagirdlərin təlim və tərbiyəsi prosesinin psixoloji qanunauyğunluqlarını, qavrayış, diqqət, hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s. məsələlərini öyrənən, müəllim-şagird mü­nasibətlərini aydınlaşdıran pedaqoji psixologiyanın əldə etdiyi nəti­cələrdən məktəblilərin ədəbi təhsili, tərbiyəsi və inkişafı prosesində bəhrələnir.

Ədəbiyyat tədrisinin psixologiya ilə əlaqəsi bədii qavramanın, yaradıcılığın psixologiyasının, şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinin nə­zərə alınmasında, onların əqli və mənəvi inkişafında, tərbiyəsində özünü biruzə verir.

Ədəbiyyat tədrisi metodikası ədəbiyyatşünaslıqla – ədəbiyyatın metodologiyası, nəzəriyyəsi və tarixi ilə sıx əlaqəlidir. Bu əlaqə ilk növbədə ədəbiyyat kursunun məqsədləri, strukturu və məzmunu müəyyənləşdirilərkən aşkara çıxır. Ədəbiyyatşünaslığın metodolo­giyası ədəbiyyat təlimi metodlarının müəyyənləşdirilməsinə də təsir göstərir.

Metodikanın ədəbiyyatşünaslıqla, eləcə də estetika ilə əlaqəsi maraq kurslarında, humanitar təmayüllü siniflərdə, sinifdənxaric iş prosesində daha çox aşkara çıxır.

Ədəbiyyatın öyrənilməsi prosesində fəlsəfə, etika, tarix, dil, hü­quq, dinlə bağlı məsələlər meydana çıxır.

Məktəbdə gənc nəslin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı mürəkkəb prosesdir. Ədəbiyyat tədrisi metodikasının yaxın fənlərlə əlaqələri­nin öyrənilməsi və nəzərə alınması təlim prosesinin səmərəliliyini artırır.

Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu. Bakı. 2009.
2. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kurikulumu. Bakı, 2006.

3. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası. Azərb. müəllimi qəzeti.25 okt 2013. N 41 (8558)

4. Aslanov Y. Ədəbiyyat tədrisi: ənənə və müasirlik. Bakı: ADPU-nun nəşriyyatı, 2011.

5. Babayev A.M. Azərbaycan ədəbiyyatı tədrisinin elmi əsasları haqqında. DETPİ-nin əsərləri. 1970, XI buraxılış, s. 72-88.

6. Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф. Методика пре­подавания литературы. М.: Академ иа, 2000.
7. Əhmədov C.M. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Bakı Universiteti, 1992.
8. Hacıyev A.C. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası. Bakı: Təhsil, 2003.

9. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. V sinif. Müəllim üçün metodik vəsait.Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2012.

10. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Məmmədo va S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. VII sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2014.

11. Hüseynoğlu S. Ədəbiyyatımızı öyrənək və öyrədək. Ana sözü, 1992 №5-6, s.15-21.

12. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2012.

13. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Məmmədo va S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. VII sinif üçün dərslik. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2014.

14. Qarabaglı Ə.M. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası. Bakı: Maarif,1968.
15. Голубков В.В. Методика преподавания литературы. М.: Учпедгиз, 1955.
16. Методика преподавания литературы. Под ред З.Я.Рез. М.: Про свещение , 1985.

17. Məmmədov R. Ədəbiyyat təlimində şagirdlərin bədii təfək­kürünü inkişaf etdirmək yolları. Bakı: Maarif, 1975.

18. Mikayılov Ş.A., Bəkirova A.M. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflərində ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Naksuana, 2008.

BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA O’QUVCHILARNING BARCHA TOIFALARI BILAN ISHLASH METODIKASI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Boshlang‘ich ta‘lim metodikasi / matematika / pedagogik texnologiya / metod / ta‘lim va tarbiya / o‘quv jarayoni / didaktik o‘yin / Methodology of primary education / mathematics / pedagogical technology / method / education and upbringing / educational process / didactic game.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Dilfuza Uchqunovna Raxmanova

Ushbu maqolada umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida matematika fanlarini tashkil etish texnologiyalari va dars jarayonida samarali ta‘lim o‘yinlaridan foydalanishning jihatlari haqida so‘z yuritiladi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Dilfuza Uchqunovna Raxmanova

ALGEBRAIK MATERIALLARNI O‘RGANISH METODIKASI
MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNING MATEMATIK TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISH MUAMMOLARI
BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANINI O’QITISHNING AHAMIYATI, MAQSAD VA VAZIFALARI

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIK SHAKLLARNI VA MATERIALNI O’RGATISH JARAYONIDA KO’RGAZMA HAMDA DIDAKTIK O’YINLARDAN FOYDALANISH YO`LLARI

BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANINI O’QITISH METODIKASI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS OF WORKING WITH ALL CATEGORIES OF STUDENTS IN MATHEMATICS LESSONS IN PRIMARY SCHOOL

This article discusses the technology of organizing mathematics in the primary grades of general secondary schools and the use of effective educational games in the classroom.

Текст научной работы на тему «BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA O’QUVCHILARNING BARCHA TOIFALARI BILAN ISHLASH METODIKASI»

Innovative Technologies in Teaching Foreign Languages and Learner Assessment in Online Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA O’QUVCHILARNING BARCHA TOIFALARI BILAN ISHLASH

Dilfuza Uchqunovna Raxmanova

Chirchiq Davlat Pedagogika instituti Pedagogika fakulteti Pedagogika-psixologiya yo’nalishi magistranti

raxmanovadilfuza2 @gmail .com

Ushbu maqolada umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida matematika fanlarini tashkil etish texnologiyalari va dars jarayonida samarali ta’lim o’yinlaridan foydalanishning jihatlari haqida so’z yuritiladi.

Kalit so’zlar: Boshlang’ich ta’lim metodikasi,matematika,pedagogik texnologiya,metod,ta’lim va tarbiya ,o’quv jarayoni, didaktik o’yin.

METHODS OF WORKING WITH ALL CATEGORIES OF STUDENTS IN MATHEMATICS LESSONS IN PRIMARY SCHOOL

Dilfuza Uchkunovna Rakhmanova

Chirchik State Pedagogical Institute Master of Pedagogy and Psychology, Faculty of Pedagogy raxmanovadilfuza2@gmail.com

This article discusses the technology of organizing mathematics in the primary grades of general secondary schools and the use of effective educational games in the classroom.

Keywords: Methodology of primary education, mathematics, pedagogical technology, method, education and upbringing, educational process, didactic game.

Boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta ta’limning asosiy poydevori, o’quvchilarning kelajakda komil inson bo’lib voyaga yetishini ta’minlovchi muhim bosqich hisoblanadi.

Boshlang’ich matematika kursi,bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi.Shu bilan boshlang’ich bilimlar yagona majmuini yaratadi,ikkinchi Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 574 www.ares.uz

Innovative Technologies in Teaching Foreign Languages and Learner Assessment in Online Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

tomondan,zaruriy metodologik tasawurlarni va fikrlashning mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo’naltirilgan bo’ladi.

6-10 yoshli bolalarning fikrlash qobiliyatlarini shakllanishida mas’ul davr ekanligini psixologlar isbot qilishgan.Shu sababli boshlang’ich ta’lim metodikasining,xususan,matematikadan boshlang’ich ta’lim metodikasining vazifalaridan biri o’qitishning yetarlicha yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta’minlashda o’qitishni bolalarning aqliy rivojlanishlariga ta’sirlarini jadallashtirishdan iborat.

Matematikadan boshlang’ich ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etishi mumkin.Bu ilmiy

dunyoqarash,psixologiya,didaktika,matematikani o’qitish nazariyasini (matematik didaktikasini)o’z ichiga oladi.Biroq birgina nazariy bilimlarning o’zi yetarli emas.O’qitishning ma’lum mazmuni va o’qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta’sirlanadigan u yoki bu o’quv yo’nalishi uchun eng samarali usullarni qo’llay bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o’zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni hal etishni bilishi zarur.

Boshlang’ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos solinishi sababli boshlang’ich sinf o’qituvchisi uchun o’quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir.

Nazariy bilimlardan amaliyotda foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli-tuman metodik masalalar hal etilishi lozim.

Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi,shu bilan birga,odatda,ular bir qiymatli yechimga ega emas.O’qituvchi darsda yuzaga keladigan metodik masalaning mazkur o’quv vaziyati uchun eng yaroqli yechimining tez topa olishi uchun bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo’lish talab etiladi.

Matematika so’zi grekcha “mathema” so’zidan olingan bo’lib, uning ma’nosi “fanlarni bilish” demakdir.Matematika fanining o’rganadigan obyekti fazoviy shakllar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir.

Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish quyidagi maqsadini o’z oldiga qo’yadi:

a) o’quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda uchraydigan elementar masalalarni yechishga tatbiq qila olishga o’rgatish, o’quvchilarda arifmetik amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalarni hal qilishga o’rgatish,

Innovative Technologies in Teaching Foreign Languages and Learner Assessment in Online Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

b) matematika o’qitishda texnik vosita va ko’rgazmali qurollardan foydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda asosiy e’tibor o’quvchilarning jadvallar va hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan.

d) o’quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o’rgatish.

Boshlang’ich matematika o’qitish metodikasining o’qitish vazifalari: 1) ta’lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalarni amalga oshirishi,

2) nazariy bilimlar tizimini o’rganish jarayonini yoritib berishi kerak;

3) o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish yo’llarini o’rgatishi kerak;

4) ta’limni insonparvarlashtirish;

5) matematika o’qitish jarayonida insonni mehnatni sevishga, o’zining qadr-qimmati, bir-biriga hurmati kabi fazilatlarini tarbiyalashni ko’rsatib beradi;

6) o’qitish metodikasi I-IV sinflar matematikasining davomi bo’lgan V-VI sinf matematikasi mazmuni bilan bog’lab o’qitishni ko’rsatadi. Ularning ilmiy-izlanishda qo’llanilishi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari egallashlari kerak bo’lgan ko’nikma va malakalariga qo’yiladigan talablarni :

— million ichidagi sonlarni;

— natural sonlar qatorining cheksizligini;

— o’nli sanoq sistemasi misolida sonlarning har xil sanoq sistemasida yozilishini;

— pozitsion va nopozitsion sanoq sistemalarini.

— atrof-muhitda mo’ljal ola bilish marshrutni (yo’nalishni)rejalashtirish, harakat yo’lini tanlay olish va h.k.)ni;

— taqqoslash va turli alomatlari: uzunligi, yuzi, massasi, sig’imiga ko’ra tartibga sola olishni;

— soatga qarab vaqtni aniqlashni (soat va minutlarda);

— maishiy-hayotiy vaziyatlar (savdo-sotiq, o’lchash, tortish va h.k.) bilan bog’liq hisoblashlarga oid masalalarni yechish;

— o’lchamlarni ko’zda «chamalab» baholash;

— mustaqil konstruktorlik faoliyati (turli-tuman geometrik shakllarni qo’llanish imkoniyatlarini hisobga olgan holda).

— 1000000 ichida sonlarning o’qilishini; sonni xona qo’shiluvchilarining yig’indisi ko’rinishidagi yozilishini;

Innovative Technologies in Teaching Foreign Languages and Learner Assessment in Online Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

— sanoq texnikasi (to’g’ri va teskari tartibda sanash, juftliklar va o’nliklar bilan sanash, sondan oldin va keyin keluvchi sonni aytish)ni;

— qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lishning jadvalli hollari natijalarini yodda olib qolish, murakkab bo’lmagan hollarda 100 ichida og’zaki hisoblashlarni bajarishni.

— rasmlarda kesma, uchburchak, to’rtburchak, to’g’ri to’rtburchak va kvadratlar, ko’pburchak va aylanani tanishni;

— atrof-muhitdagi geometrik shakllarni tanish va topa olishni;

— uzunlik o’lchov birliklari (mm, sm, dm, m, km)ni, ular orasidagi asosiy nisbatlarni bilish, zarur hollarda ulardan qaysi birini qo’llash maqsadga muvofiqligini tushunish, yuz o’lchov birliklari (kv. sm, kv. dm, kv. m) ni.

— kesma uzunligini o’lchash, berilgan uzunlikdagi kesmani yasash, kesma uzunligini ko’z bilan chamalab o’lchashni;

— chizg’ich, go’niya, sirkuldan foydalanib, to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak va aylanalar yasashni;

— ko’pburchak perimetrini, to’g’ri to’rtburchak yuzini va kvadrat birliklaridan tuzilgan shakllarning yuzini hisoblashni;

— masalalar yechishda o’rnatilgan geometrik jismlarning hajmlarini hisoblashni;

— bir xil maxrajli oddiy kasrlarni qo’shish va ayira olish hamda bu malakalarni masalalar yechishda qo’llay olishni bilishi kerak.

— 1000000 ichida sonlarni o’qish va yozish;

— sonlarni yozma qo’shish, uch xonali va to’rt xonali sonlarni ayirish, bir xonali va ikki xonali songa ko’paytirish va bo’lish, qo’shish va ayirish, ko’paytirish va bo’lish orasidagi aloqalarni tushunish asosida hisoblashlarning to’g’riligini tekshirish;

— ko’p xonali sonlarni yozma qo’shish va ayirish hamda hisoblash natijalarining to’g’riligini tekshirish;

— ko’p xonali sonlarni bir xonali va ikki xonali sonlarga yozma ko’paytirish va bo’lish hamda hisoblash natijalarining to’g’riligini tekshirish;

— 2-3 amalli sonli (shu jumladan, qavsli) ifodaning qiymatini topish;

— «. ta ortiq», «. ta kam», «. marta ortiq», «. marta kam», «hammasi», «qoldi», «teng» munosabatlarining ma’nosini tushunish va ularni arifmetik amallar bilan to’g’ri bog’lay olish, shu tushunchalarga tayangan holda masalalarni yecha olish;

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 577 www.ares.uz

Innovative Technologies in Teaching Foreign Languages and Learner Assessment in Online Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

— kattaliklar (mahsulot narxi, miqdori va qiymati, to’g’ri chiziqli harakatda yo’l tezlik va vaqt) orasidagi bog’lanishlarni qo’llab, amaliy mazmundagi masalalarni yechishni ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak:

— taqqoslash va turli alomatlariga: uzunligi, yuzi, massasi, sig’imiga ko’ra tartibga sola olish;

— soatga qarab, vaqtni aniqlay olish (soat va minutlarda);

— maishiy-hayotiy (savdo-sotiq, o’lchash, tortish va h.k.) ishlarni bajara olish.

Matematika darslarining o’ziga xos yana bir tomoni shundaki, bu o’quv-materialining abstrakligidir.Shuning uchun ko’rgazmali vositalar,o’qitishning faol metodlarini sinchiklab tanlash,o’quvchilarning faolligi, sinf o’quvchilarining o’quvchilarining o’zlashtirish darajasi kabilarga ham bog’liq.

Matematika darslarida turli-tuman tarbiyaviy vazifalar ham hal qilinadi.O’quvchilarda kuzatuvchanlikni,ziyraklikni ,atrofga tanqidiy qarashni,ishda tashabbuskorlikni, mas’uliyatni va ishda sof vijdonlikni ,to’g’ri va aniq so’zlashni,hisoblash va o’lchash,yozuvlarda aniqlikni,mehnatsevarlik va qiyinchilikni yengishni hislatlarini tarbiyalaydi.

O’quvchilar bilan har bir darsda bir necha tushunchalar bilan ish olib boriladi.Har birini shu darsning turli bosqichlarida o’zlashtirishi mumkin.Har bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash,esga olish bilan olib borilsa,bu tushuncha esa keying tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi.O’qitish jarayonida har bir o’quv materiali rivojlantirilgan holda olib boriladi,bu o’quv materiali o’zidan keyin o’qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor bo’ladi.Boshqa tushunchaning o’zlashtirish jarayonini qarasak,u bir necha darslarning o’zaro bog’liqli o’qitilishi natijasida hosil bo’ladi.Shunday qilib matematik tushunchalarini hosil qilish birgina darsning o’zida hosil qilinmasdan,balki o’zaro aloqada bo’lgan bir qancha darslarni o’tish jarayonida hosil qilinadi.Bunday darslarni birgalikda darslar tizimi deb ataymiz.

Eng katta talab darsning o’quv-tarbiyaviy maqsadini e’tiborga olish,o’qitish tamoyillarining metodik va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir.Mavzu bo’yicha yaxshi o’ylangan darslar tizimining o’quv vaqtini mavzuchalarga to’g’ri taqsimlashga bog’liq.

Innovative Technologies in Teaching Foreign Languages and Learner Assessment in Online Education Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

1. Ma’rifat gazetasi. 24.02.2021

2. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. M.E.Jumayev, Z.G’.Tadjiyeva Toshkent-2005

3. Matematika o’qitish metodikasi fan dasturi. Samarqand-2019

Bilal hsnli dbiyyatın tdrisi metodikası

Azərbaycanlı tələbələr üçün tərtib etdiym yeni, növbəti kitab “Alatoran yayınları nəşriyyatı”nda 16.11.2016-cı il tarixdə çapdan çıxdı..

Kitab haqqında:

Rezo Əliyev. Elmi işlərin yerinə yetirilməsi metodikası. Elmi layihələrin, diplom və dissertasiya işlərinin uğurlu hazırlanmasına dair vəsait. Bakı, “Alatoran Yayınları” nəşriyyatı, 2016.

Kitabda müasir elmi idrakın və onu formalaşdıran üsulların fəlsəfi quruluşuna diqqət yetirilərək elmi işlərin planlanması və yerinə yetirilməsinin praktiki yolları göstərilmişdir. Burada elmi tədqiqatın əsasını, strukturunu, səviyyələrini və uyğun metodlarını əhatə edən suallar dərindən araşdırılır, elmi işin tərtibi üçün tövsiyyələr verilir. Əsas məqsəd tələbələrə elmi tapşırıqların formalaşdırılması, mövzunun seçilməsi, tapşırığın həlli yollarının analizi, işin yazılması üçün ədəbiyyat axtarışı, işin tərtibi və həmçinin prezentasiyasını əhatə edən sərbəst işləmə vərdişlərini aşılmağa yönəlmişdir.

Kitab tələbə, doktorant və elmi işlə məşğul olan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

MÜNDƏRİCAT

Fəsil 1: Elmi–tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi……………………..……… 11

1.1. Cəmiyyətin inkişafında elmin rolu…………………………..………. 11

1.2. Elmi–tədqiqat üsullarının strukturu………………………………… 14

1.3. Tədqiqatın elmi metodları…………………………………………….. 17

1.4. Tədqiqatın metodologiyası………………………………………….. 23

1.5. Elmi–tədqiqat prosesinin məntiqi quruluşu…………………….… 24

1.6. Mövzunun seçilməsi və elmi–tədqiqat işlərinin planlanması….. 31

1.7. Elmi–tədqiqat işinin refleksiv fazası……………………………….. 35

1.8. Elmi fəaliyyətin xüsusiyyətləri ………………………………………. 37

1.9. Texniki və intellektual yaradıcılığın hüquqi qorunması…….… 39

1.10.Tamamlanmış elmi–tədqiqat işlərin nəticələrinin tətbiqi və

Fəsil 2: Elmi işlərin tərtibinə dair ümumi anlayışlar………..….. 49

2.1. Elmi işin mərhələləri…………………………………………………. 50

2.1.1. Mövzuların seçilməsi ……………………………………………. 50

2.1.2. Mövzunun refleksiyası…………………………………………… 52

2.1.3. İdeyaların işlənməsi………………………………………………. 53

2.1.4. İlkin iş planının tərtibi……………………………………………. 53

2.1.5. Materialın toplanması…………………………………………….. 54

2.1.6. İş planının dəqiqləşdirilməsi və toplanmış materialın

2.3. İşin icrası üçün vacib texniki baza…………………………….. 59

2.4. Təhsil və elmi–tədqiqat proseslərinə təsir edən psixoloji

2.4.1. Elmi–tədqiqata şəxsi münasibət və motivasiya…………… 60

2.4.2. Öyrənmə vərdişlərinə yiyələnmək……………………………. 61

2.4.3. Vaxtın düzgün seçilməsi………………………………………… 63

2.4.4. Qorxunun üstələnməsi…………………………………………… 65

Fəsil 3: Ədəbiyyatların axtarılması………………………………. 67

3.2. İnformasiya axtarış strategiyası……………………..………… 71

3.4. Kitabxana kataloqları……………………………………………… 74

3.6. Ədəbiyyatın seçilməsi……………………………………………….. 79

Fəsil 4: Materialın oxunması………………………………………… 83

4.4. Oxunulan informasiyanın mənimsənilməsi……………………… 87

4.5. Mətnin ümumiləşdirilməsi………………………………………….. 88

Fəsil 5: Əlyazmanın hazırlanması………………………………….. 90

5.2.2. İşin hissələrə bölünməsi…………………………………..………… 93

5.2.3. Elmi işin əsas hissəsinin tərtibi…………………………..……….. 98

5.2.5. Sitatların və mənbələrin göstərilməsi……………………….…… 102

5.2.6. İnternet materiallarından sitatların gətirilməsi …………..…. 106

5.2.7. Qrafiki təsvirlərin işlənməsi……………………………….…..…. 108

5.2.8. Qeydlər və göstəricilər……………………………………………… 110

5.3.3. Kreativ yazma texnikaları…………………………………………. 116

5.3.3.1. İdeyaların qeyd olunması…………………………………….…..117

Fəsil 6: Elmi işin nəticələrinin prezentasiyası…………………….… 124

6.2. Şifahi prezentasiyaya qoyulan tələblər……………………………. 127

6.3. Şifahi prezentasiyanın elementləri………………………………….. 129

6.4. Köməkçi vasitələrdən istifadə ………………………………………. 130

6.5. Elmi posterlərin tərtibi………………………………………………….. 131

6.6. Çıxış zamanı davranış qaydaları……………………………..……….. 133

Fəsil 7: Elmi cəmiyyətin etik qaydalarının pozulması………………. 134

7.2. Müəlliflik hüququnun pozulması……………………………………. 135