Himiýa, 8 synp, Askarow I. R, Gopirow K, Tohtabaýew N. H, 2019
Himiýa, 8 synp, Askarow I.R., Gopirow K., Tohtabaýew N.H., 2019.
Mendeleýewiň tablisasyndaky elementleri 173-e getirmek isleýärler
Mendeleýewiň tablisasyndaky iň soňky element häzirki wagtda 118-nji nomerde. Fizikleriň we himikleriň hasaplamalary biziň 173 sany elementi döredip biljekdigimizi anyk görkezýär. Olary nädip almak hakynda Dubna şäherinde geçirilen «Adatdan daşary agyr elementler» atly halkara duşuşykda gürrüň edildi.
Ara alyp maslahatlaşmalara Russiýanyň Ylymlar akademiýasynyň prezidenti Aleksandr Sergeýew we akademiýanyň agyr ionlaryň fizikasy boýunça geňeşiniň agzalary gatnaşdylar. Duşuşyk Dubna şäherinde geçirilýär, çünki hut şu ýerde, Birleşen ýadro barlaglary institutynyň Ýadro täsirleşmeleri barlaghanasynda dünýäde ilkinji gezek 118 nomerli jemleýji element, şol sanda elementleriň ýene bäşisi sintez edildi. Ýeri gelende bellesek, 118 nomerli element Ýadro täsirleşmeleri barlaghanasynyň ylmy ýolbaşçysy, akademik Ýuriý Oganesýanyň hormatyna «ogeneson» diýip atlandyryldy. Onuň topary 113-den 118-e çenli adatdan daşary agyr himiki elementleriň ähli 6-syny döretdi. Dünýä belli sowet we rus alymy, akademik Ýuriý Oganesýan häzir 88 ýaşynda.
Adamzat beýik alymlaryň kömegi bilen baryp geçen asyryň başlarynda himiki elementleri diňe tebigatdan tapyp bolman, eýsem, olary emeli ýol bilen döredip bolýandygy hakynda netijä geldi. Mendeleýewiň tablisasynda 43-nji nomerde duran tehnesiý elementi ilkinji «emeli» element boldy. Ony 1937-nji ýylda sintezlediler, soňlugy bilen bolsa örän ujypsyz mukdarda tebigatda ýüze çykardylar.
95-den 118-e çenli nomerde ýerleşen adatdan daşary agyr elementler tebigatda duş gelmeýär, olar hatda barlaghanalaryň diwarlarynda-da sanaýmalyja sekunt ýaşaýarlar. Örän agyr ýadrolary sebäpli, beýle elementleriň ömri örän gysga. Olarda, takmynan, 300 sany proton we neýtron jebis ýerleşýär. Şunlukda, adatdan daşary agyr elementleriň ählisi radioişjeň elementlerdir. Olaryň tebigatda duş gelmeýändigi hem şunuň bilen baglydyr. Olar bardy-geldi tebigy şertlerde bir ýerlerde peýda bolaýsa-da, adamzat olary «tutup» bilmez.
Adatdan daşary agyr elementleriň sintezini Tebigatyň gudraty hasaplap bolar. Şu adatdan daşary wezipä örän täsin ýagdaýda adamyň güýji, onuň pikirleridir tehnologiýalar erk edip bilýär. Agyr elementleri döredijiler, elbetde, ýadroda protondyr neýtronlary iň aňrybaş derejede näçe sanda birleşdirip we elektronlar bilen gurşap boljakdygy barada-da pikir etdiler.
4 ýyl mundan ozal täze zelandiýaly we amerikan fizikleri oganeson bilen Mendeleýewiň tablisasyndaky elementleriň tamamlandygyny, 119 we 120 nomerli elementleriň indi bolup bilmejekdigini aýtdylar. Ýöne fransuz, şwed, polýak, fin hünärmenleriniň has soňraky hasaplamalary bu element bilen tablisanyň gutarmaýandygyny görkezdi. Mendeleýewiň tablisasynyň soňky elementiniň nomeri — 173!
Onuň üçin, elbetde, entek ýol geçmek gerek, ýöne dubnaly fiziklere olaryň döretmegiň tehnologiýasy eýýäm düşnükli. 118-den ýokary elementleriň sintezi üçin Birleşen ýadro barlaglary institutynda golaýda «Adatdan daşary agyr elementleriň fabrigini» gurdular. Ol ýerde şu ýylyň güýzünde 119 we 120 nomerli himiki elementleriň sintezine başlamagy meýilleşdirýärler.
Adatdan daşary agyr elementler boşlukdan, ýagny wakuumdan bölekleri almakda täsin gural bolup biler. Bu meşhur pikiri Dubnadaky NICA kollaýderinde durmuşa geçirmegi akademik Ýuriý Oganesýan teklip etdi. Kollaýder häzir Dubnada gurulýar we ol ýene iki ýyldan işe giriziler.
Mülkiýew Guwanç,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk
unwersitetiniň mugallymy
Himiýa, 8 synp, Askarow I.R., Gopirow K., Tohtabaýew N.H., 2019
Himiýa, 8 synp, Askarow I.R., Gopirow K., Tohtabaýew N.H., 2019.
Учебник по химии для 8 класса на туркменском языке.
Ylym we tehnika çalt ösýän bu günki günde himiýa ylmynyň syrlaryny ylmy esasda öwrenmek diňe bir himiýa däl, eýsem biologiýa, fizika, matematika, geografiýa, geologiýa, astronomiýa ýaly ylymlary öwrenmekde-de möhüm ähmiýete eýedir. Täze tehnologik proseslere degişli bilimleri eýelemek hem himiki bilimlere esas bolup hyzmat etjegi şübhesiz. “Zaman çaltlyk bilen ösüp barýan häzirki döwürde kim utýar? Täze pikire, täze taglyma, innowasiýa daýanan döwlet utýar”1.
Döwlet tälim standartlarynda 8-nji synpda himiýa predmetini okatmakda öwrenilmegi göz öňüne tutulan Periodik kanun, himiki elementleriň periodik sistemasy, himiki baglanyşyklaryň görnüşleri, azot, kükürt, galogenler gruppalarynda ýerleşýän elementler hem-de mineral dökünler ýaly temalar yzygiderligi häzirki zaman ylmy düşünjeler esasynda gyzykly usullarda açyp görkezilen.
ATOMYŇ GURLUŞY HIMIKI ELEMENTLERIŇ.
Himiýa aýratyn ylym hökmünde XVIII—XIX asyrlarda şekillenen bolsada, bu ylmyň esaslary eramyzdan öň gadymky Gresiýada ýaşap döredijilik eden Lewkipp, Demokrit, Epikur ýaly tebigatşynas alymlar hem-de VIII—XI asyrlarda ýaşap geçen beýik eždatlarymyz: Ahmet al-Fergany, Abu Bekr Muhammet ibn Zakariýo Ar-Razy, Abu Nasr Faraby, Abu Reýhan Biruny, Abu Ali ibn Sina ýaly ensiklopedist alymlar tarapyndan goýlan. Bu babatda olaryň ýazyp galdyran ylmy eserlerinde getirilen maglumatlar möhüm ähmiýete eýedir. Bu eserlerde dünýäniň maddy gurluşy baradaky ylmy pikirler bilen birlikde himiýa ylmynyň esaslaryny düzýän maddy dünýä elementlerini toparlamak hem-de amaly himiýanyň usulary barada gymmatly maglumatlar beýan edilendigi üns bererlikdir.
Ar-Razy maddy elementleriň iň kiçi birligi — atomlar barada, olary has-da kiçiräk bölejiklere bölünişi barada pikirler beren bolsa, Farabynyň we Birunynyň eserlerinde maddy dünýäniň düzüm bölekleri, magdan we gymmatbaha daşlary toparlara bölmek barada maglumatlar getirilen. Beýik tebip Abu Ali ibn Sina şol döwürde mälim bolan ähli dermanlyk maddalary häsiýetleri esasynda toparlara bölüp çykypdyr.
MAZMUNY.
SÖZBAŞY.
I ВАР. 7-NJI SYNP HIMIÝA KURSUNYŇ ESASY DÜŞÜNJELERINI GAÝTALAMAK.
1-§. Başlangyç himiki düşünjeler we kanunlar.
2-§. Organiki däl birleşmeleriň esasy klaslary.
II BAP. PERIODIK KANUN WE ELEMENTLERIŇ PERIODIK SISTEMASY. ATOMYŇ GURLUŞY.
3-§. Himiki elementleriň başlangyç klassifikasiýasy.
4-§. Himiki elementleriň tebigy maşgalalary.
5-§. Himiki elementleriň periodik kanuny.
6-§. Himiki elementleriň periodik sistemasy.
7-§. Atom ýadrolarynyň düzümi.
8-§. Izotoplar. Izobarlar.
9-§. Atomyň elektron bardalarynyň gurluşy.
10-§. Energetik derejeler.
11-§. Kiçi periodyň elementleriniň atom gurluşy.
12-§. Uly periodyň elementleriniň atom gurluşy.
13-§. Elementleri periodik sistemadaky ornuna we atom gurluşyna garap häsiýetlendirmek. Periodik kanunyň ähmiýeti.
III ВАР. HIMIKI BAGLANYŞYKLAR.
14-§. Himiki elementleriň otnositel elektrootrisatelligi.
15-§. Himiki baglanyşygyň görnüşleri. Polýar we polýar däl kowalent baglanyşyk.
16-§. Ion baglanyşygy.
17-§. Kristallik gözenekler.
18-§. Elementleriň oksidlenme derejesi.
19-§. Oksidlenme-gaýtarylma reaksiýalary.
20-§. Oksidlenme-gaýtarylma reaksiýalarynyň deňlemelerini düzmek.
IV ВАР. METAL DÄLLER.
21-§. Metal dälleriň umumy häsiýetleri.
22-§. Galogenleriň periodik sistemadaky orny. Atom gurluşy.
23-§. Hlor.
24-§. Hlorowodorod.
25-§. Awogadro kanuny. Molýar göwrüm.
26-§. Ekwiwalent kanuny.
27-§. Duz kislotasy.
28-§. Ftor, brom, ýod.
V ВАР. ALTYNJY GRUPPA BAŞ PODGRUPPASYNYŇ ELEMENTLERINE UMUMY HÄSIÝETNAMA.
29-§. Kislorod podgruppasynyň elementleri.
30-§. Kükürdiň wodorodly birleşmeleri.
31-§. Kükürdiň kislorodly birleşmeleri.
32-§. Kükürt kislotasy.
33-§. Himiki reaksiýalaryň tizligi.
34-§. Himiki deňagramlylyk.
35-§. Senagatda kükürt kislotasynyň öndürilişi.
VI BAP. AZOT PODGRUPPASY.
36-§. Azot.
37-§. Azotyň wodorodly birleşmeleri.
38-§. Azotyň kislorodly birleşmeleri.
39-§. Azot kislotasy.
40-§. Fosfor.
41-§. Fosforyň kislorodly birleşmeleri.
42-§. Mineral dökünler.
43-§. Iň möhüm esasy mineral dökünler.
44-§. Biogen elementler we olaryň janly organizmlerdäki ähmiýeti.
Laboratoriýa işleri.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Himiýa, 8 synp, Askarow I.R., Gopirow K., Tohtabaýew N.H., 2019 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу
Elementler ve Sembolleri (Hepsi)
Kimya dersinin ana unsuru elementlerdir. Aslına bakarsanız bütün bir kimya elementler ve bunlar arasındaki ilişkiler üzerine kuruludur. Kimya biliminin gelişmesiyle bilim adamları zamanla periyodik tabloyu oluşturmuşlardır. Bu tablo sayesinde elementleri inceleme imkanı buluyoruz. Elementler ve özellikleri iyi bilinirse temel kimyanın da çok önemli bir kısmı hallolmuş olur.
Bu yazıda elementler tablosu ile elementleri ve sembollerini sıralayacağız. Özellikle elementler içinde ilk 20 tanesi özellikle çok önemlidir. Bunların isimleriyle birlikte temel özellikleri de bilinirse çok faydalı olur.
Daha önce periyodik tablo yazısında periyodik tablonun genel özelliklerine değindik. Dilerseniz o yazıdan da faydalanabilirsiniz.
Elementler ve Sembolleri (Elementler Tablosu)
Aşağıdaki elementler tablosunda atom numarası, sembol ve element ismini bir arada bulabilirsiniz.
| Atom Numarası | Sembol | Element İsmi |
|---|---|---|
| 1 | H | Hidrojen |
| 2 | He | Helyum |
| 3 | Li | Lityum |
| 4 | Be | Berilyum |
| 5 | B | Bor |
| 6 | C | Karbon |
| 7 | N | Azot |
| 8 | O | Oksijen |
| 9 | F | Flor |
| 10 | Ne | Neon |
| 11 | Na | Sodyum |
| 12 | Mg | Magnezyum |
| 13 | Al | Aluminyum |
| 14 | Si | Silisyum |
| 15 | P | Fosfor |
| 16 | S | Kükürt |
| 17 | Cl | Klor |
| 18 | Ar | Argon |
| 19 | K | Potasyum |
| 20 | Ca | Kalsiyum |
| 21 | Sc | Skandiyum |
| 22 | Ti | Titanyum |
| 23 | V | Vanadyum |
| 24 | Cr | Krom |
| 25 | Mn | Mangan |
| 26 | Fe | Demir |
| 27 | Co | Kobalt |
| 28 | Ni | Nikel |
| 29 | Cu | Bakır |
| 30 | Zn | Çinko |
| 31 | Ga | Galyum |
| 32 | Ge | Germanyum |
| 33 | As | Arsenik |
| 34 | Se | Selenyum |
| 35 | Br | Brom |
| 36 | Kr | Kripton |
| 37 | Rb | Rubidyum |
| 38 | Sr | Strontiyum |
| 39 | Y | İtriyum |
| 40 | Zr | Zirkon |
| 41 | Nb | Niobyum |
| 42 | Mo | Molibden |
| 43 | Tc | Tekhnetyum |
| 44 | Ru | Rutenyum |
| 45 | Rh | Rodyum |
| 46 | Pd | Palladyum |
| 47 | Ag | Gümüş |
| 48 | Cd | Kadmiyum |
| 49 | In | İndiyum |
| 50 | Sn | Kalay |
| 51 | Sb | Antimon |
| 52 | Te | Tellür |
| 53 | I | Iyot |
| 54 | Xe | Ksenon |
| 55 | Cs | Sezyum |
| 56 | Ba | Baryum |
| 57 | La | Lantan |
| 58 | Ce | Seryum |
| 59 | Pr | Praseodim |
| 60 | Nd | Neodim |
| 61 | Pm | Prometyum |
| 62 | Sm | Samaryum |
| 63 | Eu | Evropyum |
| 64 | Gd | Gadolinyum |
| 65 | Tb | Terbiyum |
| 66 | Dy | Disprosiyum |
| 67 | Ho | Holmiyum |
| 68 | Er | Erbiyum |
| 69 | Tm | Tulyum |
| 70 | Yb | İtterbiyum |
| 71 | Lu | Lutetyum |
| 72 | Hf | Hafniyum |
| 73 | Ta | Tantal |
| 74 | W | Tungsten |
| 75 | Re | Renyum |
| 76 | Os | Osmiyum |
| 77 | Ir | İridyum |
| 78 | Pt | Platin |
| 79 | Au | Altın |
| 80 | Hg | Civa |
| 81 | Tl | Talyum |
| 82 | Pb | Kurşun |
| 83 | Bi | Bizmut |
| 84 | Po | Polonyum |
| 85 | At | Astatin |
| 86 | Rn | Radon |
| 87 | Fr | Fransiyum |
| 88 | Ra | Radyum |
| 89 | Ac | Aktinyum |
| 90 | Th | Toryum |
| 91 | Pa | Protaktinyum |
| 92 | U | Uranyum |
| 93 | Np | Neptünyum |
| 94 | Pu | Plutonyum |
| 95 | Am | Amerikyum |
| 96 | Cm | Kuriyum |
| 97 | Bk | Berkelyum |
| 98 | Cf | Kaliforniyum |
| 99 | Es | Einsteinium |
| 100 | Fm | Fermiyum |
| 101 | Md | Mendelevyum |
| 102 | No | Nobelyum |
| 103 | Lr | Lavrensiyum |
| 104 | Rf | Rutherfordiyum |
| 105 | Db | Dubniyum |
| 106 | Sg | Seaborgiyum |
| 107 | Bh | Bohriyum |
| 108 | Hs | Hassiyum |
| 109 | Mt | Meitneriyum |
| 110 | Ds | Darmstadtiyum |
| 111 | Uuu | Ununnilyum |
| 112 | Uub | Ununbiyum |
| 113 | Uut | Ununtriyum |
| 114 | Uuq | Ununkuadyum |
| 115 | Uup | Ununpentiyum |
| 116 | Uuh | Ununheksiyum |
| 117 | Uus | Ununseptiyum |
| 118 | Uuo | Ununoktiyum |
Elementlerin Sınıflandırılması Özet
Elementleri sınıflandırmak onların özelliklerini bilmek açısından çok önemlidir. Periyodik tabloda temel olarak üç tip element bulunur.
- Metaller
- Ametaller
- Soygazlar
Metaller: Periyodik tablonun solunda ve orta kısmında yer alırlar. Elementlerin çoğu metaldir. Tel ve levha haline getirilebilen metaller dayanıklıdır. Günlük hayattan bildiğimiz demir, altın, gümüş bir metaldir. Bunun dışında sodyum, potasyum, magnezyum gibi çok önemli metaller de vardır. Metaller genel olarak parlak renklidir. Oda sıcaklığında cıva hariç katı halde bulunurlar. Metaller elektron verirler.
Ametaller: Sayı olarak az olsalar da dünyada çok bulunurlar. Hidrojen, oksijen ve karbon gibi hayatın temeli olan elementler ametallere örnektir. Ametaller kırılgandırlar. Bu nedenle tel ve levha haline getirilmezler. Renkleri mattır. Oda sıcaklığında çoğu gaz halinde bulunur. Elektron alma eğilimi gösterirler.
Soygazlar: Adından da anlaşılacağı gibi oda şartlarında hepsi gaz fazında bulunan element gurubudur. 8A grubunda yer alırlar. Bu da periyodik tablonun en sağında bulunan gruptur. Kararlı yapıda oldukları için normal şartlarda tepkime vermez ve tek başlarına bulunurlar. Helyum, neon gibi elementler soygazlara örnektir.
Bütün elementleri ezberlemeye imkanımız olmaz ancak ilk 20 element bilinirse ve en azından element nedir bilirse çok faydasını görürüz.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.