Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti Coğrafiya

TELMAN XƏLİLOV , MAYA ZEYNALOVA QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ (Ali m ə kt ə bl ə r üçün d ə rs v ə saiti) Az ə rbaycan Respublikası T ə hsil Nazirliyinin 17.03.2014-cü il 307 № -li q ərarı il ə t ə sdiq edilmişdir Bakı – 2014

Fiziki coğrafiya

Coğrafiya sözünün mənası(yunan dilində) “Yerin təsviri”dir. Bu sözü ilk dəfə(e.ə.III əsr) yunan alimi Eratosfen işlətmişdir.Coğrafiya Yerin təbiəti, əhalisi və onun təsərrüfat fəaliyyəti haqqında elmdir.
Coğrafi proqnozların (müşahidələrə və tədqiqatlara əsasən baş verəcək coğrafi hadisə və proseslər haqqında qabaqcadan fikir yürüdülməsi) verilməsi coğrafiya elminin əsas vəzifəsidir.

Coğrafiya elmi iki əsas sahəyə bölünür:
Fiziki coğrafiya (geomorfologiya, iqlimşünaslıq, hidrologiya ,torpaqşünaslıq, landşaftşünaslıq və s.) -Yerin təbiətini öyrənir.
İqtisadi və sosial coğrafiya (demoqrafiya, nəqliyyat coğrafiyası, sənaye coğrafiyası və s)- əhalini və onun məşğuliyyətini öyrənir.
Coğrafi məlumatları dəqiq öyrənmək üçün kartoqrafik təsvirlərdən (plan,xəritə və qlobus) geniş istifadə olunur.

İbtidai coğrafi təsəvvürlər
Orta əsrlər
Böyük coğrafi kəşflər
Müasir coğrafi tədqiqatlar

Tanınmış səyyah və coğrafiyaşünasların bəziləri:
492-ci il –X.Kolumbun Amerika qitəsini (Vest Hind adlarını) kəşf etməsi
1498-ci il V.Qamanın Avropadan Hindistana olan dəniz yolunun kəşfi
1502-ci il-A.Vespuççinin “Yeni Dünya”nın (Amerika qitəsinin) kəşf olunmasının sübutu
XVI əsr-P.Rəisin Atlantik okeanın şərq sahillərinin xəritəsini tərtib etməsi
1642-ci il A.Tasmanın Avstraliya sahillərinə çatması
1771-ci il-C.Kukun Avstraliyanın materik olmasını sübut etməsi
XIX əsr-H.Z.Şirvaninin Şimali Afrika, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrini tədqiq etməsi
1909-cu il-R.Amundsenin şimal qütbünü kəşf etməsi
1911-ci il-R.Amundsenin cənub qütbünü kəşf etməsi
1912-cu il-R.Skottun cənub qütbünü kəşf etməsi
Azərbaycanın tədqiq etmiş səyyahlar: A.Düma, A.Nikitin, M.Polo və s.

Ədədi (kəsr):1:200.000
İzahlı ( adlı):1 sm-də 200.000 sm=2000 m=2 km
Xətti (qrafik):

Kontorlu (sahəvi) şərti işarələr obyektin yerini və ölçülərini göstərir. Məsələn: bağ, göl, və s.
Miqyassiz şərti işarələr obyektin yerini göstərir. Məsələn: su quyusu
Xətti şərti işarələr obyektin yerini və uzunluğunu göstərir .Məsələn dəmiryolu, sahil xətləri və s.

Məhəldə görünən ərazi üfüq adlanır. Üfüqün əsas cəhətləri: şimal,cənub.şərq,qərb;
aralıq cəhətləri: simal-şərq, cənub-şərq,cənub-qərb ,şimal-qərb.
Üfüqün cəhətlərinin dərəcə qiymətinə azimut deyilir. Azimut 00- 3600 olur və saat əqrəbi üzrə hesablanır. Azimutu məhəldə kompasla , planda isə transportirlə ölçürlər.
Dənizçilər üfüqün cəhətlərini rumb (lat. “istiqamət”) adlandırırlar.
Məhəldə üfüqün səhətlərini müxtəlif üsullarla (günorta vaxtı kölgənin istiqamətinə görə, qarışqa yuvalarına görə ,qəbir daşlarına görə, agacda bitən mamıra görə və s .) təyin etmək olar.
Məhəllin planında şimala olan istiqamət ox işarəsi ilə göstərilir. Xəritə və qlobuslarda isə üfüqün cəhətləri dərəcə toruna (coğrafi kordinatlara) əsasən müəyyən olunur.

Coğrafiyada nisbi və mütləq hündürlük anlayışlarından istifadə olunur
Hər hansı iki nöqtə arasında (şaquli xətt üzrə) olan hündürlük fərqinə nisbi hündürlük deyilir və nivelirlə ölçülür .
Okean (dəniz ) səviyyəsindən ölçülən hündürlüyə isə mütləq hündürlük deyilir və baromertlə ölçülür.
Hündürlükləri (relyefi) təsvir etmək üçün ən əlverişli üsul horizontal üsuludur . Eyni mütləq hündürlüyə malik olan nöqtələri birləşdirən qapalı əyri xətlər horizontal (izohips) adlanır. Horizontallara aid olan xüsusiyyətləri aşağdakı sxemlərlə müəyyən etmək olar

Qeyd: Fiziki xəritələrdə relyef daha aydın təsvir etmək üçün üç rəngin müxtəlif çalarlarından istifadə olunur:qəhvəyi (dağlar),yaşıl (ovalıqlar), mavi (su obyektləri)

Məhəllin plana alınması
Məhəllin plana alınması iki yolla həyata keçirilir.
I Havadan planaalma-aerokosmik foto-planalma adlanır və geniş ərazilərin dəqiq planını tərtib etmək üçün istifadə olunur.
II Yerüstü planaalma isə yer səthində aparılır və iki cür olur:
Dəqiq planaalmanı mühəndis-topoqraflar mürəkkəb alətlərlə (teodolit, bussol və s.) həyata keçirilir və nəticədə topoqrafik xəritələr tələb olunmur.
Gözəyarı (sadə) planaalma isə sadəalətlərlə(menzula, xətkeş,ruletka, pərgar və s.) həyata keçirilir və məsafələr və istiqamətlər gözəyarı təyin olunur. Gözəyarı planaalma iki üsulla aparılır:
Qütb üsulu ilə planaalma səthi açıq və hamar olan kiçik ərazilərin ortasında bir nöqtədə dayanmaqla aparılır.
Marşut üsulu ilə planaalma isə zolaq formasında və ya ətrafında gəzmək tələb olunan genişərazilər üçün tərtib olunur.

Yerin kürə formasında olması fikrini ilk dəfə (e.ə VI əsrdə) yunan alimi Pifaqor irəli sürmüşdür. Əslində Yer ekvatordan qabarıq, qütblərdən isə basıq olduğu üçün (bax: sxem 4) geoid(özünəməxsus) adlandırılmışdır.
Yerin kiçildilmiş modelinə qlobus deyilir. Tədris məqsədi üçün böyük miqyaslı (1:30.000.000) orta miqyaslı (1:50.000.000) və kiçik miqyaslı(1:83.000.000) qlobuslardan istifadə edilir.

Yerin əsas ölçüləri aşağıdakılardır:

Yerin ümumi sahəsi:510 mln.km2
Su sahəsi: 371 mln.km2
Quru sahəsi: 149 mln.km2
Ekvatorun uzunluğu:40076 km
Meridian çevrəsinin uzunluğu: 40009 km
Ekvatorial radius: 6378 km
Qütb radiusu: 6357 km
Yerin diametri:12756 km

Dərəcə toru. Coğrafi koordinatlar

Yerin xəyali oxunun Yer səthinə toxunduğu nöqtələr coğrafi qütblər (şimal və cənub) adlanır.
Coğrafi qütblərdən eyni məsafədə çəkilmiş və Yeri iki bərabər hissəyə bölən çevrəyə ekvator (lat. tənbölən) deyilir. Ekvatora paralel çəkilmiş çevrələr paralel adlanır. Onların uzunluqları (Yerin formasından asılı olaraq) ekvatordan qütblərə doğru getdikcə azalır.
Coğrafi qütbləri birləşdirən yarımçevrələr meridian adlanır.Bütün meridianlar eyni uzunluqdadır.
Qeyd: 10 –lik ekvator və meridian qövslərinin uzunluqları ≈111 km-dir.
Kartoqrafik təsvirlərdə paralel və meridianların kəsişməsi dərəcə torunu əmələ gətirir.
Paralellerin dərəcə qiyməti coğrafi enlik(şimal və cənub), meridianlarınki isə coğrafi uzunluq (şərq və qərb) adlanır. Coğrafi enlik ekvatordan (900sm-00 -90 0C) , coğrafi uzunluq isə Qrinviçdən (1800-00-1800) hesablanır.Coğrafi enlik və coğrafi uzunluğun cəmi coğrafi koordinatlar adlanır.

Yer səthinin müstəvi üzrərində kiçildilmiş və ümumiləşdirilmiş təsvirinə coğrafiya xəritəsi deyilir.
Xəritələrin təsnifatı:
I Miqyasına görə:
Böyük miqyaslı (topoqrafik) xəritələr : 1:10.000-1:200.000
Orta miqyaslı (icmal-topoqrafik) xəritələr:1:200.000-1.1000.000
Kiçik miqyaslı (icmal) xəritələr: 1:1.000.000-dan kiçik
II Məzmununa görə:
Ümumcoğrafi xəritələrdə bütün coğrafı obyektlər eyni dərəcədə təsvir olunur. Məsələn: Azərbaycanın (1:500.000) ümumcoğrafi məlumat xəritəsi.
Tematik xəritələrdə isə konkret(tələb olunan) komponentlər təsvir olunur. Məsələn: Azərbaycanın siyasi-inzibati xəritəsində inzibati rayonlar daha qabarıq şəkildə təsvir olunur.
Kompleks xəritələrdə qarşılıqlı əlaqədə olan komponentlər( məsələ: relyef və əkin sahələri ) birgə təsvir olunur.
III Ərazi əhatəsinə görə:
Dünya və ya yarımkürələr xəritəsi
Materik (qitə) və ya okean xəritəsi.
Dövlət və ya onun hissələrinin xəritəsi.
Qeyd: Kartoqrafik təsvirlərdə obyektlərin (əhəmiyyətinə görə) sadələşdirilməsi və ümumiləşdirilməsi kartoqrafik generalizasiya adlanır. Təsvirin miqyası kiçildikcə generalizasiya artır.Məsələn: Dünyanın siyasi xəritəsində (1:20.000.000) Azərbaycanın yalnız paytaxtı (Bakı) təsvir olunub.

Xəritə riyazi (miqyas və coğrafi koordinat- lar), eyni zamanda təhrifli (xətalı) təsvirdir. təhriflərin olmasının səbəbi Yerin kürəvi səthinin müstəvi üzərində (kartoqrafik proyeksiya)təsviridir.
Xəritədə olan təhriflər: forma, uzunluq, sahə, bucaq;
Kartoqrafik proyeksiyaların növləri: silindrik, azimutal, konus, çoxüzlü;
Xəritələrdə olan təhrifləri aradan qaldırmaq və ya minumuma endirmək üçün bərabərsahəli, bərabər- bucaqlı və ixtiyari (sərbəst) proyeksiyalardan istifadə olunsa da, forma və uzunluq təhrifləri həmişə olur.

Bizi əhatə edən sonsuz və əbədi aləm kainat (kosmos) adlanır.
Kainatda olan (külli miqdarda) səma cisimlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə təşkil etdiyi sistemə qalaktika (kəhkəşan ) deyilir.
Bizim qalatikamız “Süd yolu” adlanır. Kainatda olan göy cisimləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
Ulduzlar – özlərindən işıq və enerji saçırlar.
Planetlər – ulduzların şüaları ilə işıqlanırlar. (Bax :sxem5)
Asteroidlər – planetlərin hərəkəti istiqamətində dövr edirlər. Onlara kiçik planetlər də deyirlər
Peyklər – planetlərin cazibəsində olan kiçik səma cisimləridir. Yerin peyki Aydır.
Kometlər – kiçik səma cisimlərdir. Onlara “quyruqlu ulduz da deyirlər.
Meteoritlər – göy cisimlərindən qopub ayrılan hissələrdir. Onlar Yerin atmosferinə daxil olarkən alışıb yanaraq kosmik toza çevrilir. Bəzən Yer düşürlər.

Yerə ən yaxın (150 mln) olan ulduz Günəşdir.
İşıq süaları Günəşdən Yerə 8,3 dəqiqəyə gəlib çatır.
Günəşin səthində temperatur 6000 0C –dir.
Bu enerji hidrogenin (70 %) heliuma (29 %) çevrilməsindən alınır.
Günəşin diametri Yerin diametrindən 109 dəfə, kütləsi 332 min dəfə , həcmi isə 1 milyon 300 min dəfə böyükdür.

Yerin Günəş ətrafında hərəkətinin coğrafi nəticələri:
Yer Günəş ətrafında 29,8 km/ san sürəti ilə orbit üzrə il ərzində 940 min .km məsafə qət edir.
Nəticədə:

İL-365/366 gün (365 gün 5 saat 48 dəq.46 san.)
Fəsillər- Yerin fırlanma oxunun orbit müstəvisinə 66,50 meyilli olması nəticəsində
21 mart – yaz gecə-gündüz bərabərliyi
22 iyun – yay gündönümü
23 sentyabr – payız gecə-gündüz bərabərliyi
22 dekabr – qış gündönümü

3. İşıqlanma qurşaqları – 1 tropik , 2 mülayim, 2 qütb
tropik- yunanca “dönmə xətti”
qütb dairələri – (66,50 şimal və cənub enlikləri) qütb gecə -gündüzlərinin başlama enlikləri
zenit – Günəş şüalarının 900 bucaqla düşməsi

Qeyd : Günəşin zenitdə olduğu enliklə tələb olunan enlik eyni yarımkürədə yerləşərsə, coğrafi enlik fərq; müxtəlif yarımkürələrdə yerləşərsə, coğrafi enlik cəmi tapılır.

Yerin öz oxu ətrafında hərəkətinin coğrafi nəticələri
Yer öz oxu ətrafında qərbdən şərqə doğru 24 saat (23 saat 56 dəq. 4 san .) ərzində tam dövr edir.
Nəticədə:
Atmosfer sirkulyasiyası – hava dövranı.
Sutka (gün)-gecə ilə gündüzün növbələşməsi yaranır.
Müxtəlif coğrafi uzunluqlarda günün vaxtını müəyyən etmək üçün Yer kürəsi 24 saat qurşağına bölünmüşdür.
eməli, 10 saat qurşağı 150 ,iki qonşu meridian (10) arasında vaxt fərq isə 4 dəqiqədir. İnzibati vahidlərə görə saat qurşaqlarının sərhədi yuvarlaq hesablanır.
Məsələn , respublikamız III saat qurşağında yerləşir.
Hər bir meridian üzərindəki vaxt isə yerlı vaxt adlanır və dəqiq hesablanır. Məsələn, respublikamızın şərq və qərb ucqar nöqtələri (450 və 510) arasında yerli vaxt fərqi 24 dəqiqədir:
Beynəlxalq sazişə görə saatın həsablanması Qrinviç meridianına əsasən aparılır. Yeni sutka(gün) XII saat qurşağının orta meridianından (1800) hesablanır.
Qeyd: Bəzi ölkələrdə iş günü ərzində gündüz işığından səmərəli istifadə etmək üçün yay vaxtı (martın son bazar günü saatların əqrəbi 1saat irəli) və qış vaxtı (oktyabrın son bazar günü saatların əqrəbi 1saat geri çəkilir) tətbiq olunur.

Teqlər:
fiziki coğrafiya

Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti “Coğrafiya”

Ramil İlham oğlu Rzayev
Mahir Sədaqət oğlu Sərkərli
Fuad Fəxrəddin oğlu Quliyev
Cahangir Zahir oğlu Zəkəriyəyev
Coğrafiya
Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti
1-ci nəşr
Araz yayınları 2012

Bakı 23 İyul 2019 4299 dəfə Mənbə: tap.az
R

Ramin

Elanın vaxtı bitmişdir
Seçilmişlərə əlavə et

Oxşar Elanlar

Coğrafiya kursu

60 6 Fevral

Clopos Restoran Sistemi

Clopos Reklam

Coğrafiya hazırlığı

50 6 Mart

Coğrafiya kursu

45 22 Yanvar

Coğrafiya test toplusu və dərs vəsaiti

15 Dünən

Dərsliklər

3 11 Mart

Abituriyentlər üçün dərs vəsait “İngilis dili 5-11”

4 Dünən

Azərb/ingilis dili qrammatikasının əsasları

3 25 Fevral

İnformatikadan abituriyent hazırlığı kursları

70 1 Fevral

Ofis İcarəyə verilir

Razılaşma ilə 28 Fevral

Ingilis dili qrammatikasının əsasları

3 4 Fevral

География СССР

10 26 Fevral

Azərbaycan dili və İnglis dili 10 cu sinif testi

8 13 Fevral

Dərs kitabları

5 11 Mart

Masa

14 1 Fevral

Test topluları

1 9 Mart

Sizin üçün-ALMAN dili kursları.

100 1 Fevral

Yazı masası “Frozen”

115 Dünən

Riyaziyyat və Fizika hazırlığı

80 16 Fevral

Bərbərlik kursu

130 3 Fevral

ingilis dili kursu

70 3 Fevral

İngilis dili kursu

70 3 Fevral

İngilis dili kursu

70 10 saat əvvəl

Aşpazlıq kursu

150 3 Fevral

Ödənişli xidmətlər

Elanınızı Premium edin, ana səhifədə hərkəs görsün!

Ödənişli xidmətlər

Elanınızı irəli çəkin, ana səhifədə hərkəs görsün!

Elanı sil

Azərbaycanda yeni və işlənmiş məhsul elanları, onlayn alış veriş. Əmlak Telefon Aksesuar Maşın Mebel Geyim

Telefon: (012) 566-74-58

Haqqımızda

Yardımçı linklər

Saytın rəhbərliyi yerləşdirilmiş elanların məzmununa görə məsuliyyət daşımır

qlobal ekolojİ problemlƏrİ (ali məktəblər üçün dərs vəsaiti)

TELMAN XƏLİLOV , MAYA ZEYNALOVA QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ (Ali m ə kt ə bl ə r üçün d ə rs v ə saiti) Az ə rbaycan Respublikası T ə hsil Nazirliyinin 17.03.2014-cü il 307 № -li q ərarı il ə t ə sdiq edilmişdir Bakı – 2014

Post on 30-Jan-2017

Documents

TELMAN XLLOV, MAYA ZEYNALOVA QLOBAL EKOLOJ PROBLEMLR (Ali mktblr n drs vsaiti) Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 17.03.2014-c il 307 -li qrar il tsdiq edilmidir Bak 2014
2 Elmi redaktoru: prof. .Y.Gyayl Ryilr: prof. c.e.d. T.Hsnov c.e..f.d. N..Paayev T.A.Xlilov, M..Zeynalova Qlobal ekoloji problemlri (Ali mktblr n drs vsaiti). Bak, MBM, 2013, 212 sh. Drs vsaitind Bak Dvlt Universitetinin Ekologiya v torpaqnaslq v Corafiya fakltlrind tdris olunan Briyytin qlobal ekoloji problemlri mvzusunun mzi alr. Drs vsaitind briyytin tarixi rzind zldiyi ekoloji problemlrin yaranma tarixi, onlarn yaylma tarixi, tzahr formalar v bu problemlrl mbariz yollarndan bhs olunur. Drs vsaitind sasn Briyytin n sas qlobal ekoloji problemlri, traf mhitin mhafizsi, qlobal ekoloji bhranlar, slh v trksilah, demoqrafik problemlr, rzaq problemlri, enerji v xammal problemlri, qlobal iqlim dyiikliklri, ozon qat, qlobal shralama, Dnya okeannn qlobal problemlri, qlobal kosmik problemlr, shiyy problemlri, narkomaniya v terroruluq problemlri v s. haqda trafl mlumat verilir. Drs vsaiti yuxarda gstriln fakultlrin tlblri, magistrlri n nzrd tutulur. Kitabdan doktorant, orta mktb mllimlri v geni oxucu ktlsi d istifad ed bilr.
3 GR Qlobal, mumplanetar ekoloji problemlrin yaranmas yeni, insan hyatna XX srd daxil olmu problemdir. nsan daima traf mhitl ks mnasibtd olmaqla qazr, skr, yandrr v planetin srvtlrini mhv edir, suyun v havann strukturunu dyiir, torpaqlarn mhsuldarln azaldaraq kasbladrr v bu idar olunmayan prosesi briyytin in-kiaf adlandrrlar. Bu vaxta qdr srtl inkiaf edn Yer krsi halisini tbii resurslarla tmin etmkd he vaxt traf mhit bel thlkli formada narahatlq olmamdr. v-vllr insan he vaxt traf mhit bel qvvtli tsir etm-midir. Antropogen ekoloji flaktlrdn frqli olaraq insann biotaya (biosferin btn canl orqanizmlrinin cmi) tsir edn indiki epoxas qlobal xarakter alr, bir v ya bir ne ekosistemlrl kifaytlnmyrk btn planeti hat edir. Elmi-texniki inqilabn tsiri biosferin iri miqyasl dyi-dirilmsin gtirib xarr, drin izlr buraxaraq ekoloji tza-hrlrin yaranmasna sbb olur. El btn bunlara gr d ekoloji problemlr masir dnyann n vacib qlobal prob-lemlrin evrilrk, siyasi hmiyyt ksb edir. Yerin tkamlnd iri miqyasl hadislrl dolu olan masir dvr, qarlql, intensiv inkiaf edn sosial-tarixi v tbii-tarixi amillrl xarakteriz olunur. vvllr he vaxt btn briyytin z n thlkli olan problemlr ba vermmidir. Bu problemlr slh v trksilah, demoqrafik, rzaq problemlri, masir shralama, kosmik problemlr, vulkan pskrmlri, zlzl, sunamilr, frtnalar, tornadolar v s. kimi iqtisadi, sosial, milli, o cmldn qlobal vziyyt alm ekoloji problemlr daxildir. Bu insanlarn vvlki minilliklrd rast glmdiyi haldr.
4 nsann tarixi dvrnn n mxtlif, qarmaqarq, bir-birini tkzib edn hadislrl dolu olan XX yzillik baa atmdr. Bu yzillik briyyt n byk elmi kflr gtirmi, istehsal altlrinin v texnikann byk inkiafna sbb olmu, tatolitar v mstmlk rejimlrini datm, Yerin cazib qvvsini amdr. Lakin bu yzillikd vhi mhariblr v xalqlarn soy-qrm ba vermi, tbitin v mdniyytin dalmas, itah-larn ox v qddar olmas sri kimi d yaddalarda qal-mdr. nsan eyni halda yaradan v dadan rolunu oynad, onun txyyl z mnfi trfini gstrdi. ki minilliyin srhddind insan biosferin tknmsi prob-lemi il (neft, qaz, kmr, dmir, mis, mineral gbrlr v b.) v bizim hyatmz tmin edn masir yaradc sis-temlrl (torpaq, su, atmosfer, me, bioloji mxtliflik v s.) zlmli oldu. Bu proseslrin xarakteri alimlr trfindn tarixd srtli proses kimi proqnozladrlr, bu proses balandqdan sonra is btn biosferi dayandrmaq, qarsn almaq mmkn olmayan faliyytini azaldaraq, primitiv vziyyt dm-sin sbb olacan gstrirlr. Bu halda, insanlarn yaa-mas n yararl olan rayonlarn razisi azalacaq, onlarn keyfiyyti pislck v Yerin demoqrafik tutumu azalacaq. Ekoloqlarn yekdil ryin gr bel flaktli fazann balanmasna v dyimsin ox az vaxt qalr.
5 I FSL BRYYTN N SAS QLOBAL EKOLOJ PROBLEMLR Tbii mhit insann hyat n vzedilmz rtlr-dndir. Briyytin inkiaf tarixin bir ne dvr qeyd olun-mudur: dmir, brnc, mis dvrlri v s. Bizim yaadmz XX v XXI yzilliklr d tarixd gman ki, texniki trqqi sri kimi qeyd edilck. Hqiqtn d nv enerjisinin kfi, kosmosun fthi, lazer asnn cilalanmas v baqa naliyytlrl sciyylnn XX yzilliyin mqqtli tzadlar da az olmamdr. Dnya mhariblri, ictimai-siyasi v iqttisadi inqilablar, kimlr aradrdmz dvrn n byk blas, mumbri miqyasl thlk kimi qbul olunan tzadlar v ekoloji bhrandr. Lap yaxn kemil, yni XX srin 50-60-c illr il mqayis edilrs son on illiklrd ekoloji bhran bard sz-shbt daha tez-tez tkrarlanr. oxdan sbut olunmudur ki, insan cmiyyti mvcud olduu dvrdn tbit qar qddarlq edir, btn canllardan frqli olaraq insan z mhitini korlayr, zibillyir, zhrlyir v bununla da zn v tbit qst etmi olur. gr uzaq cdadlarmz sapandla, dynkl, ox-niz il ov edirdilrs, masir insan bir gz qrpmnda dnyan alt-st etmk qdrtin malik silahlara v texniki vasitlr yiylnmilr. Mhz ona gr d masir insan geoloji amil saylr. Ax o, tbitin iki milyon il rzind yaratd faydal qaznt mh-sullarn balca olaraq sonuncu yzillikd mnimsmidir. Bununla bel tarix boyu insanlarn tbit, traf mhit biganliyini iddia etmk d daltsizlik olard. Qdim mn-blrdn mlumdur ki, hl eramzdan 5-6 sr nc Misird
6 mis ridn zaman havan korlayan, aq sular irklndirn miskrlr qar xsusi cza tdbirlri nzrd tutulmudur. Bizim erann 12-13-c yzilliklrind Fransada Sena ayna rngli, irkli su axdan emalatxana lv edilmi, gnahkarlar czalandrlmlar. Demli, traf mhitin qorunmas qaylar adamlar yz illrdn bri narahat edir. Bununla bel biosferin vziyti ilbil arlar, hyat amillri saylan suyun, havann, tor-pan keyfiyyti pislir. ada dnyamzda ekoloji bh-rann mumbri thlk olmasna he kim bh etmir. Mhz ona gr d qlobal ekoloji thlknin hammza aid olmasn qlbn urlu olaraq drk etmkl, mli i n hm birg, hm d frdi tbbslr gstrmliyik. Tsvvr edk ki, hl 2300 il nc Epikur car kmidir: nsanlar! Siz tbitin naz-nemtindn qnatl istifad etmkl, ona qar qddarlnz ram etmk borcunuzu bir an bel unutmayn. Bellikl, bir daha mlum olur ki, biosferin qorunmas zrurti zaman-zaman narahatlq yaratmdr. Planetd ekoloji sabitliyin pozulmas qitlr, lklr, re-gionlar zr mxilif drcd qiymtlndirils d axar su-lar, yamurlar, atmosfer havas srhd bilmir. Masir kom-munikasiya, nqliyyat vasitlri, iqtisadi laqlr nisbtn lokal mhdud razilrd yetidiriln aa keyfiyytli mh-sullarn da dnyann ox yerin getmsin imkan yaratm-dr. Hazrda dnyann mxtlif regionlarnda ekoloji baxm-dan ziyansz, tmiz rzaq ld edilmsi imkanlar getdikc mhdudlar. ernobl qzasnn Radioaktiv ks-sdasnn htta uzaq Avstraliya razisind qeyd olunmas bu baxmdan ox eyi deyir, izah edir. mumdnya shiyy tkilatnn 1993-c il aid yekun sndlrind gstrilir ki, hazrda dn-ya halisinin duar olduu xstliklrin 58% irkli sularla
7 baldr. 1960-c ilin mlumatlarnda is bu gstrici cmi 2% tkil edirdi. Briyyt n mdhi thlky evriln ekoloji bhran bard dlil-sbutlar sadalamaa ehtiyac qalmr (ernobl, Aral gl, Yaponiyadak zlzl v sunami, Meksika krf-zindki flakt, atom silah, masir shralama, rzaq v enerji problemlri v s.). Neolit dvrndn balayaraq cmiyyt tdricn biosfer regional miqyas alan tsir gstrmy balamdr. Bu birinci nvbd maldarlq v kiniliyin inkiaf il laqdar olaraq planetimizin yal rtynn azalmas il laqdardr. Arxeoloji, paleobotaniki tdqiqatlar gstrir ki, quldarlq dvrnn kemi bio-geosenozlar ninki aqrosenozlara evrilmi, htta ox hallarda dadlmdr. Qobi, Qaraqum, Qzlqum, Saxara shralarnn yerind n vaxtsa iklnn sivilizasiyalar olmudur. Bellikl, briyytin tarixind bir ox hallarda ekoloji bhranlar ayr-ayr dvrlrd d yaranm v mxtlif regionlarda tbii tarazl pozmudur. Eramzdan vvlki ikinci v nc minilliklrd Hindis-tann imal-qrbind yaranm v briyytin ilk mdni dvltlrinin mrkzlri olan Xarappa v Mahendro Dara hrlri xarabalqlara evrilmidir. Arxeoloji tdqiqatlar hm d gstrir ki, vaxtil bu sah-lr l landaftlarna malik olmu halisi sasn maldarlq v qismn kinilikl mul imi. Torpaqdan dzgn istifa-d edilmmsi zndn hmin sahlr shraya evrilmi v qdim mdni dvltin v hrlrin yox olmasna sbb olmudur. Byk Shrann, Orta v Mrkzi Asiya shralarnn v s. yaranmasnda v yaxud da srhdlrinin genilnmsind insanlarn da faliyyti byk olmudur.
8 Vaxtil bir sra shralarn yerind geni me sahlri olmu, lakin insanlar trfindn razinin maldarlq v kinilikd istifad edilmsi n qrlmdr. Axrnc 10 min ild planetimizin me sahlrinin 2/3 hisssi qrlb, tlf edilmidir. Tarixi dvr rzind 500 milyon hektar menin yeri bozqra, yni bo, dal-kskli yarmshra landaftna evrilmidir. Mhur Alman alimi Aleksandr Humbolt Cnubi Ame-rikan syaht etdikdn sonra yazmdr ki, me insandan vvl, bozqr is sonradan yaranmdr. Bunu qeyd etmk kifaytdir ki, son 400 ild AB-da 162 milyon hektar me sahsi qrlm v hmin razinin ksr hisssi hal-hazrda yararsz torpaqlara evrilmilr. Unutmaq olmaz ki, me-lrdn insan yaranan gndn istifad olunur, me tnffs n zruri olan oksigen demkdir. Me aylarn su rejimini tnzimlyir, torpaqlar eroziyadan v quraqlqdan qoruyur. Me hm d xalq tsrrfatnn xammal bazasdr. Masir ekoloji bhran ancaq insann tbiti idar ed bil-mmsi, onun ixtiyarndan knar proses kimi qlm vermk mmkn deyildir. Btn canllarn ekoloji mhitinin sasn tbitd, daha dorusu biosferd gedn proseslr tkil edir. Biosferin formalamas v varl is btn kos-mik almin, kainatn hrkti v dinamikliyi il laqdardr. Tbitl cmiyytin qarlql laqsinin inkiafnda tbii raitl yana antropogen, yni insann faliyyti il ya-ranm sosial mhit d xsusiyyt ksb edir. Hr iki proses hyatn ekoloji tzahrlri il formalamdr. Tbii rait sasn tdricl, sosial mhit is srtl dyirk, tbii proseslri qabaqlayr, bzn d ona qar durur. Sosial mhit bir ox halda srayla hrkt edir, bununla da bzi yerlrd tbitin ritmi pozulur v grginlik yaranr. Tbitin qanunlar il hr zaman uzladrlmayan insan faliyyti
9 tbit qar evrilir. Qdim dnyann n qdim hrlrinin, maddi-mdniyyt abidlrinin yerind shralqlar yaran-mas deyilnlr yani sbutdur. Tbitin qanunlarn drk etmk, tbitd ba ver bilck bir ox dyiikliklri qabaqcadan myynldirmk n kompleks tdbirlr hazrlamaa imkan verir. Tbii srvt-lrdn smrli, plana uyun istifad v mhafiz cmiyy-tin balca vziflrindn biridir. Hquqi qanunlarda tbii ehtiyatlardan nizamsz istifadnin qti qadaan edilmsin baxmayaraq mli id, snayed, knd tsrrfatnda, nqliyyatda, tikintid v baqa sahlrd tbii srvtlrdn dzgn istfiad edilmyrk, traf mhitin zrrli istiqamt-d dyimsin rait yaradr. Masir dvrd bir sra qrb lklrind alimlr Cmiy-yt-Tbit probleminin mumbri, qeyri-sinfi olmasn, ekoloji bhrann sasn btn dvltlrd eyniliyini sbut etmy almlar. ctimai quruluundan asl olmayaraq, btn lklr yerli v qlobal ekoloji bhranlara mruz qal-mlar. Btn tbii zonalardak torpaqlarn tbii mhsuldar-l aa enmy balamdr. Rusiyann Mrkzi qarator-paq zonasnda torpaqlarn sradan xmas hamya mlum-dur. Cnubi Ural, xsusil elyabinsk vilaytinin traf dnyann n grgin ekoloji rayonlarndan biri saylr. Azov, Aral, Xzr dnizlrinin problemlrinin yaxn zamanlarda hll edil bilcyin gman yoxdur. Tbitl qarlql mnasibt msllri insan min illr bundan vvl dndrm v dvrn inkiaf xsusiyyt-lrindn asl olaraq hmin msly mvafiq mnasibt bslnilmidir. Tbiti mhafiz problemlri oxsahli olmaqla mum-bri v eyni zamanda yerli hmiyyt malikdir. Cmiyytin btn qlobal problemlri bir-biri il sx laq-
10 ddirlr. Bel ki, inkiaf etmkd olan lklrin geri qalma-sn aradan qaldrmaq demk olar ki, btn baqa qlobal problemlrl laqdardr. traf mhitin mhafizsi problemi enerji v xammal problemlri il; demoqrafik problemlr, rzaq problem il v s. laqdardr. Lakin son vaxtlara kimi qlobal problemlr irisind 1-li problem kimi silahlanma xsusi mvqe tuturdu. Hrbi istehsal oxlu insan qvvsi, enerji v xammal ehtiyatlar, insanlarn myindn qoparlan nhng material vasitlri v ehtiyaclarn mnimsyir. He-sablanmdr ki, hazrda dnyada silahlanmaya srf olunan hrbi xrcin 1/5-i hl XX srin sonuna kimi Yer krsin-dki acl lv ed bilrdi. Yeni dnya mharibsi yaxn il-lr kimi qlobal problem kimi briyyt qarsnda dururdu. Hazrki dvrd qlobal problemlrin bir ne frziyylri mvcuddur. Bunlardan ikisi sasdr: 1. Pessimist frziyy sasn qlobal rzaq, ehtiyat v ekoloji problemlri XXI srin ortalarnda ba ver bilr. 2. Optimist frziyy sasn is insan cmiyytinin slh v elmi-texniki trqqi raitind artq hali sxlndan ehtiyat v traf mhitin irklnmsi v s. insanlarn mhvin sbb ola bilmz. Qlobal problemlr hqiqtn d mumplanetar, dnyvi mahiyyt ksb etmkl, Yer zrindki btn insanlarn h-yat faliyytin toxunur. ctimai elmlr zlri is mumb-ri, planetar proseslrin mhkm tsiri altnda gedir. Birlik haqqndak qdim ideya bu halda yeni qvvtli impuls alr. Qlobal problemlr, gr onlarn hlli taplmasa, briyyti ox qorxudur, htta hyatn v sivilizasiyann mhvin sbb ola bilr. Qlobal problemlr artan dinamizm xarakterikdir. Btn qlobal problemlr bri hqiqt v onlar btn dnya xalq-larna aydn v aktual (vacib) edir. Qlobal problemlr tk-tk
11 yox, birlikd, onlarn laqli inkiafnda thlil olunmaldr. Btvlkd qlobal msllrd tbit, texniki v ictimai elmlrin qarlql laqsi vacibdir. Tbit kompleksind (traf mhiti mhafiz problemlri, fiziki-corafi proqnoz-ladrma) v qlobal problemlri sistemldirmkd vacib funksiyalardan biri (biologiyadan sonra) corafiya elminin zrin dr. Qlobal problemlr irisind szsz ki, ox thlkli olan problem termo-nv silahdr. Qlobal problemlr bzi xsu-siyytlr xasdr. Onlara maddi itginin kmiyyt v keyfiyyt gstricilri xasdr. Bu v ya baqa hadislr mnasibtlri xasdr. Onlarn miqyas ox byk regionlara yaylr. Qlobal problemlrin mvcudluuna v hmiyytin gr masir yanamada, dnya iqtisadiyyatnn, sosial-siyasi mnasibt-lr, mnvi dyrlrin xsusiyytlri nzr alnmaldr. 1.1. traf mhitin mhafizsi problemlri Masir dvrmzn thlk nqteyi-nzrdn n aktual problemlrdn biridir. XX srin ikinci yarsndan balayaraq cmiyytl tbit arasnda maddlr mbadilsi olduqca genilnmidir. Bunun da nticsind cmiyytin tbit tzyiqi urbanizasiyas, snayelm, knd tsrrfatnn intensivldirilmi prosesind daha da artm oldu. Eyni vaxtda traf mhitin vziyytinin korlamas mahid olun-maa balad. Bir ox rayon v regionlarda antropogen irk-lnm ekoloji thlky gtirib xartd. traf mhitin mhafizsi problemlri hazrda sasn 3 balca sviyyd hll olunur: lk, regional v qlobal s-viyyd. Qlobal sviyy z dnyviliyi il, tbii resurslarn znginliyin (atmosfer, dnya okean) gr daha vacibdir, nki bu srvtlr mumbri srvtlrdir. traf mhitin
12 mhafizsi problemlri, xsusil d qlobal sviyyd btn dnya lklrinin birg syini tlb edir. Onun mvffqiy-ytli hllinin sas yolu odur ki, insanlarn istehsal v qeyri-istehsal faliyytini yaxn onilliklrd el tkil etmk la-zmdr ki, cmiyytl tbit arasndak qarlql mnasibt optimal olsun. Dnya lklrinin ictimai quruluundan asl olmayaraq masir ekoloji bhrana mruz qalmalar onu gstrir ki, indi btn lklr milli v sinfi ayr-sekilik salmadan birlm-li, traf mhiti mhafiz etmkd birg sy gstrmlidirlr. Tbiti mhafiz problemlri oxsahli olmaqla mumi pla-netar, mumbri v eyni zamanda yerli hmiyyt malikdir. traf mhiti mhafiznin tlblri Azrbaycan Respubli-kasnn Konstitusiyasnda xeyli qeyd olunmudur. lknin sas qanununda Konstitusiya praktikasnda dvltin traf mhitin qorunmasnda msul olduu gstrilmidir. traf mhitin dyidirilmsini yrnn v onun vziyytin nza-rt edn elektron sistemlrinin yaradlmas ona gr vacibdir ki, insann tsrrfat faliyytinin tsiri altnda gedn dyiikliklri izlmk mmkndr. ctimaiyyt bilmlidir ki, traf mhitin mhafizsind oun ninki, birbaa, htta dolay faliyyti d traf mhitin mhafizsind kompleks tdbir-lrl yrnilmlidir. traf mhiti mhafiz tdbirlri planl v ardcllqla, dvlt sviyysind hyata keirilir. Tbiti mhafiz probleminin qlobal xsusiyyti beynlxalq m-qavillrin hazrlanmasn v onlarn yerin yetirilmsind aktiv itirak etmyi tlb edir. Glckd perspektivd traf mhitin vziyytin planetar miqyasda nzart ed biln avtomatik stansiyalar yaradlmaldr. mumi v yaxud da tbii problemlr tbitin bir ox kortbii hadislri il bal olan problemlri misal gstr-
13 mk olar. Bunlardan zlzl v vulkan pskrmlri, sellr v daqnlar, shralamalar gstrmk olar. Hmin sahy dair problemlr bir-biri il laqdar olan iki hissdn ibartdir: a) tbit hadislrinin yrnilmsi; b) onlarn qarsnn alnmas v vurula bilck ziyanlarn minimuma endirilmsi. tinlik v qarsalnmazlq onunla baldr ki, tbit hadislrinin bir oxu gzlnilmdn olur. Onlar tbitd qfltn ba vern fvqlada dinamik proseslrl baldr. Tbii flaktlr ba verrkn oxlu insan itgisin sbb olur v iqtisadiyyata byk zrr vurulur. Dhtlisi budur ki, tbii flaktlr iqtisadiyyata xeyli maddi ziyan vurmaqla yana ox regionlarn insanlarn uzun mddt qorxu altnda saxlayr. Ms. Trkiy Respublikasnda stambul hrindn imal-rqd yerln zmit hri razisind 1998-1999-cu illrd ba vermi zlzl nticsind hr dalm, xeyli sayda insan itgisi v maddi ziyan dymi v bununla yana hytlrd insanlarn yaamas n mvqqti qurulmu adrlar, aylar kemsin baxmayaraq sklmmi, nki insanlar qorxudan z evlrin qalxmaa qorxurmular. Son 110 ild qvvtli zlzllrdn lnlrin 31,5%-i son on ilin payna dr. Yer zrind olan zlzllrin 90%-dn oxu orta v iri litosfer plitlrinin v mikroplitlrin crhddin dr. Vulkanlar kimi zlzllr d qars alnmazdr. Lakin seysmikli razilrd tikintilr v xidmtin digr sahlri hmin yerlr mvafiqlik tkil etdikd zlzllnin ziyan ox az olur v yaxud da he olmur. Kemi Sovet ttifaqnn 20%-dn ox razisi 8 bal g-cnd zlzly uramlar. Karpat, Qafqaz, Kopetda, Pa-mir, Tyan-an, Altay, Sayan, Zabaykale, Primorye, Saxalin,
14 Kuril adalarnda tez-tez ba vern gcl zlzllr sciyyvi-dir (k. 1.1). Btn bu razilr kemid geosinklinal rejimi keib, sonra qarq da mlglmnin, helogen v 4-cu dvrd bu razilr gcl tektonik hrktlr mruz qal-mlar. Zlzllr dalq razilrd drin tektonik grginliyin olmasn sbut edir. kil 1.1. Nefteqosk hrinin zlzldn sonrak grn. Rusiya (27.05.1995) Bellikl zlzllr klli miqdarda maddi itgi tlb edn, oxlu insan mhvin sbb olan n dhtli tbii flaktlr-dn biridir. Hazrki dvr qdr insanlar bu tbii hadisnin qarsn almaa acizdirlr (cdvl 1.1, 1.3, 1.5, qrafik 1).
15 Cdvl 1.1. Briyytin tarixind n iri vulkan pskrmlri l Vulkan lk lnlrin say 1586 Kelut ndoneziya 10000 1631 Vezuvi taliya 18000 1669 Etna taliya 10000 1783 Paradajan ndoneziya 9340 1792 Unzen Yaponiya 15190 1815 Tambor ndoneziya 92000 1815 Sumbava ndoneziya 100000 1883 Krakatau ndoneziya 36420 1902 Bonpele Martnika ad. Fransa 29500 1902 Santa Mariya Qvatemala 6000 1919 Kelut ndoneziya 5050 1985 Maturi Yeni Qvineya 500 1985 Nevado-del-Ruis Kolumbiya 22500 1997 Sufriyer Xillz Karib dnizind Monetserrat adas 19 2000 Pokatepetl Meksika Evakuasiya 15000 2002 El Revendator Ekvator Evakuasiya 3000 Cdvl 1.2. 50 il mddtind (1947-1997) tbii flaktlrin tiplri zr mhv olanlarn say Tbii flaktlrin nv lnlrin say Tbii flaktin nv lnlrin say Sahillrd sik-lonlar, tayfunlar, qasralar 1500000 Sahil zonalarnda siklonlar, tayfun- lar, qasralar 10000 Zlzl 400000 Zlzl 7000 Su basmas 360000 Su basmas 7000 Frtna 40000 Frtna 7000 Sunami 30000 Vunami 6000 Vulkan pskrmsi 15000 Vulkan pskrmlri 2000
16 1.2 sayl cdvld 50 il mddtind (1947-1997) tbii flaktlrin tiplri zr mhv olanlarn say verilmidir. O, cmldn zlzllrdn lnlrin say 400000 nfrdn ox olmudur. Bu mumiyytl tbii flaktlrin lnlr arasnda ncl bir rqmlir (qrafik 2). 1.3 sayl cdvld is insan tarixind ba vermi n iri zlz-llrin illri, regionlar v lnlrin say verilmidir. Bu cdvl sasn insan tlfat il nticlnn zlzllrdn 830 min (in, ensi yalti 1556), Hindistan 300 min nfr (Kalkutta 1737), Hindistan 180 min (893-c il), taliya 120 min nfr (Messina, 1908), yen ind 180 min (Qansyu yalti) v s. gstrmk olar. 1.5 sayl cdvld is 1999-cu ilin fevralndan 2010-cu ilin fevralna qdr on il rzind ba vermi dhtli zl-zllrin siyahs verilmidir. Cdvldn grndy kimi son srd n qvvtli zlzllr ndoneziyada olmu v bunun nticsind 227,898 insan lmdr (Sumatra, 2004, 26, 12), Haiti adasnda 2010, 01.12) ba vermi v 222,570 insann hyatna son qoymudur. Ona gr d yksk seysmik aktivlikli yerlrd hali zl-zl raitind hazrlql olmaldr. lk nvbd evd, id, kd, ictimai yerlrd z hrktlrinin qaydasn tyin etmli v btn hallarda n thlksiz yerlri myynl-dirmlidir. Bunlara mhkm divarlar olan oyuqlar, knclr, stunlarn yannda v binann karkasnn tinlri aiddir. Yataq yerlri byk pncrlrdn v araksmlrdn imkan daxilind uzaq yerldirilmlidir. Evdn xmaq n ye-yinti mhsullar, su ehtiyat tibbi yardm qutusu, qnd v pul hazr vziyytd olmaldr. Elektrik, su v qaz tchizatnn sndrlmsi yaddan xmamaldr. Zlzlnin ilk anlarn-dan binadan aq yer qalmaldr. Yadda saxlamaq lazm-dr ki, birinci tkandan sonra tkrar ola bilr. Vulkanlar yerin drinliklrind ba vern tektonik hr-ktlrl sx laqdardr. Vulkanlar geoloji proseslr ntic-
17 sinqd yerin drin qatlarndan atlar v boruvari kanallar vasitsil silikat qazlarla zngin, odlu maqmann sth x-masdr. Yer sthin xarkn maqma yanar odlu mayedn, lavalardan ibart olur. Vulkanlar zlzldn frqli olaraq daha az ba verir, lakin nticlri daha ar olur. Bir ox vulkanlar hazrda faliyytddir. Uzaq rqd, Kuril adala-rnda v Kamatka yarmadasnda 38 vulkan qeyd alnm-dr. Btn dnyada 620-dn ox faliyytd olan vulkan-lardan 418-i Sakit okean (Sakit Okeann odlu qvs) v onun sahillrinddir. Hind okeannda, kontinental Asiyada, Aralq dnizind v Afrikada 145, Atlantik okeanda 61 vulkan faliyytddir. Santorin atasnda (Egey dnizi, b.e..1470-ci il) vulkann pskrmsi Aralq dnizind mvcud olan sivilizasiyann mhvin sbb olmudur. Vezuvi vulkannn pskrmsi (b.e.. 79-cu il) Pompey hrinin yox olmasna sbb olmudur. Krakatau (ndone-ziya, 1883-c il) vulkann pskrmsi 36 metr hndrlkl dalann sunaminin yaranmasna sbb olmudur. Partla-yn ssi 5000 km msafd eidilmidir. (cd. 1.1). Btn vulkanlar 4 qrupda birldirilir: 1) Sakit Okeann odlu qvsndki vulkanlar; 2) Orta Avropada, Aralq dnizi v sahillrindki vulkanlar; 3) Atlantik okeannn meridional vulkanlar; 4) rqi Afrika snmasndak vulkanlar. 2010-cu ilin yaynda slandiya adalarnda (Atlantik okea-nnn meridional qrupunda) iki vulkann (Eujaf-jallajokuel vul.) palq v toz pskrmsi (k.1.2, 1.3) bir ne ay davam etmi, btn Avropa qitsini v Asiya qitsinin bir hisssini sx toz-dumana brm, btn Avropada minlrl tyyar reyslrinin v baqa nqliyyat vasitlrinin iflic vziyyt dmsi ba vermidir. Balcas is ondan ibartdir ki, bu tozlarn ksriyyti quru razisin tklm v lklrd ekoloji bhran ya-ratmdr.
18 kil 1.2. slandiyada Eujafjallajokull pskrmsi 13 aprel 2010 (E.Xlilov) kil 1.3. slandiya 2010 (E.Xlilov)
19 Cdvl 1.3 nsan tarixind ba vermi n iri zlzllr llr Regionlar lnlrin say min nfrl 1 2 3 365 Aralq dnizinin rqi. Suriya 50 844 Suriya (Dmq) 50 893 Ermnistan 100 893 Hindistan 180 1138 Suriya 100 1268 Trkiy (Semciya) 60 1290 in (iliz yalti) 100 1456 taliya (Neapol) 60 1556 in (ensi yalti) 830 1626 taliya (Neapol) 70 1667 Azrbayan (amax) 80 1668 in (andun yalti) 50 1693 taliya (Siciliya) 60 1727 ran (Tbriz) 77 1730 Yaponiya (Hokkaydo) 137 1737 Hindistan (Banqalur, Kalkutta) 300 1739 in (Ninzya yalti) 50 1755 Portuqaliya (Lissobon) 60 1783 taliya (Kalabriya) 50 1868 Ekvador (barro) 70 1908 taliya (Messina) 120 (47-82-50) 1920 in (Qansyu yalti) 180 Cdvl 1.4 n iri flaktlrin statistikas Onilliklr 1950- 1959 1960-1969 1970-1979 1980-1989 1990-1999 1992-2002 Tbii flaktlrin say 20 27 47 63 91 70 qtisadi itkilr milliard dollarla 42,1 75,5 138,4 213,9 659,9 550,9
20 Cdvl 1.5 1999-cu ilin fevralndan 2010-cu ilin fevralna qdr qvvtli zlzllr nticsind lnlrin say (E.Xlilov, 2010) Zlzl tarixi Yeri Maqnetudas lnlrin say 1 1999.08.17 Trkiy 7,6 17,118 2 2001.01.26 Qucarat, Hindistan 7,6 20,085 3 2003.12.26 ran 6,6 31,00 4 2004.12.26 Sumatra (ndoneziya) 9,1 227,898 5 2005.10.08 Pakistan 7,6 86,000 6 2008.05.02 in 7,9 87,587 7 2010.01.12 Haiti adas 7,1 222,570 Qrafik 1. 1999-cu ilin yanvarndan, 2010-cu ilin yanvarna qdr qvvtli zlzllr nticsind lnlrin say qrafiki (E.Xlilov) Gy rng ayr-ayr illrd gcl zlzllrdn lnlrin say Qrmz rng onillik mddtind lnlrin sayn gstrn dz xtt
21 Bununla yana dnyann bir ox iri hrlri, snaye mrkzlri, halinin daha sx yerldiyi razilr zlzllrin ehtimal olunaca razilrdndir. Dnyann n grkmli alimlri, kemi SSR-nin, AB-n, Yaponiyann, inin v baqa lklrin iri elmi mrkzlri, YUNESKO v b. beynlxalq tkilatlar uzun illrdir ki, briyytin qlobal problemi olan zlzllrin proqnozunu vermy alrlar. Bu vaxta qdr dzgn proqnozlar ox az, tk-tk, shv proqnozlar is hddn ox olmudur. Hmd ki, proqnoz vermk n zlzlnin yerini, vaxtn v gcn bilmk vacibdir. Bu amillrdn hr birinin olmamas proqnozlar faktiki olaraq he endirir. Btn bunlardan lav dnyada ba vern lokal v regional m-hariblr v mnaqilr d traf mhitd ekoloji tarazln pozulmasna sbb olur. Tkc onu gstrmk olar ki, XX srd dini v milli zmind ba vern lokal v regional mnaqilr indi d mvcuddur. Bunlara sraill rb lklri arasnda 1948-ci ildn balyaraq bu gn qdr davam edn mharib v mnaqilr, imali v Cnubi Vyetnam arasnda 1945-ci ildn balayaraq 1976-c il qdr davam edn, iki Pakistan torpaqlar (rq, qrb) arasnda (1971 mart), Azrbaycanla Ermnistan arasnda 1987-ci ildn bu gn qdr davam edn mharib v mnaqilr, Livan Respublikasnda xristian moranitlrl mslmanlar arasnda 1975-ci ildn balanm vtnda mharibsi, Byk Britaniyada ingilislrl imali rlandiyallar v ya Kotoliklrl-provoslavlar arasnda, eenlrl ruslar ara-snda, spaniyada ispanlarla kataloniyallar arasnda, Hb-istanda hblrl eritriyallar arasnda, Yuqoslaviyada xristianlarla mslmanlar arasnda, Afrikada (CAR-da) Zuluslarla Bantular arasnda, Sudanda lknin iki yer blnmsil nticlnn vtnda mharibsi olmu v da-
22 vam edn mnaqilri, hminin raqn imalnda rblrl krdlr arasnda gedn mnaqilr v 2003-c ildn birlmi dvltlrin raq zbt etmsil bu gn qdr da-vam edn v oxsayl insan lm il nticlnn mna-qilri, Trkiyd trk-krd, randa farslarla azrilr arasnda v s. kimi irili-xrdal mnaqilri nmun gstr-mk olar. Szsz ki, hm bu mnaqilr, hm d byk mhariblr, demoqrafik partlaylar v ya siyast son nticd, istr-istmz traf mhitin mhafizsinin pozulma-sna sbb olmudur. nsanlar lr, melr yandrlr, tiki-lilr evlr, bndlr, sututarlar, yollar, kin sahlri da-dlr, traf mhit irklndirilir v nhayt ekoloji mhitin brpas ox tin olan grginlik hddin atr. BMT, onun tkilatlar v baqa beynlxalq qurumlar srin vvllrindn bu thlklrin qarsn almaq n durmadan alr. 2003-c ildn balam AB bada olmaqla Birlmi dvltlrin qounlarnn raqa daxil olduqdan sonra, o dv-ltin mvcud btn strukturlar pozulmu v n sas sr-lrdn bri mvcud olmu xalqlarn hmryliyi pozulmu (Krdlrl uzun mddtli mcadil istisna olmaqla), ilk df snnilrl-ilr arasnda, krkklrl krdlr arasndak qanl toqqumalar v terrorlar ba vermi v nhaytd bir lk daxilind yaayan v yaamaa mhkum xalqlarn bir-birin nifrtini artrmdr. Birlmi qounlar 2011-ci ilin sonuna qdr lkni trk etslr d lkdki mvcud vziyyt dalm xalq tsrrfat, snaye, knd tsrrfat, milltlrin pozulmu birliyi hl uzun illr hll olmam qalacaq. Kemi Yuqoslaviya Federativ Respublikasnda is slam dini il xristian dini zminind balanm savalar, oxlu qtlilamlarla baa atmdr, mvcud olmu iri dvlt etnik blglr paralanaraq, bir ne xrda dvltlr blnmlr.
23 II FSL QLOBAL EKOLOJ BHRANLAR Paleontoloji v geoloji tdqiqatlar gstrmidir ki, hr bir qrup, sistem, mrtb v s. zn mxsus fauna (heyvanlar) v flora (bitkilr) kompleksin malikdir. Yer qabn tkil edn sxurlar komplekslrindn eyni yaxud ox oxar fauna v flora kompleksin malik olanlar eyni yal olmaldr. Buna sasn bir-birindn uzaq msa-fd yerln sahlrd yaylm knt sxurlar asanlqla tutudurmaq mmkndr. Paleozoy eras alt dvr blnr. Devon dvrn aid kntlr ilk df 1839-cu ild ngil-trd Devon qraflnda ingilis alimlri Murison v Secvik trfindn myyn edilmidir v z adn el buradan almdr. Bu yal kntlr btn dnyada ox geni ya-ylmdr. Azrbaycanda devon kntlri, yalnz Naxvan MR-da mlumdur. Burada hmin kntlr Dhn v Vli dan zirvsind, Bozda v Sardada, Daburun danda, Yuxar Dnzik kndi trafnda v baqa mntqlrd z xr. Sxurlarn xarakteri gstrir ki, devon dvrnd Nax-van MR-n razisi dniz altnda olmudur. mumiyytl devon dvrnd btn Yer qabnda v zvi almd ox byk dyiikliklr ba vermidir. Dvrn vvlind onur-allar ibtidai qrupunu tkil edn qraptolitlr v habel -nsiz balqlar demk olar ki, tamamil qrlmdr. Bunun-la yana baayaql (Cephalopoda) heyvanlarn ammonoldea deyiln qrupu v bitkilrdn aydklri v buumlular meydana glmi, balqlar yax inkiaf etmilr. Dvrn axrnda suda-quruda yaayanlar (Amphibia) v ilk bcklr meydana glmidir (.Xlilov, Q.liyev, 1963). Karbon dvr d 1822-ci ild Konibir v Fillips trfin-dn ngiltrd tyin edilmidir. risind zngin da kmr
24 yataqlar tapldndan karbon v ya da kmr sistemi adn almdr. Bu dvrn mddti 50-55 milyon il olmudur. Karbon dvrnd bitkilrl yana, heyvanlar almi d xeyli inkiaf etmidir. Suda-quruda yaayanlar trqqi etmi v dvrn axrnda ilk srnnlr meydana glmidir. Karbon dvrnd, xsusn onun ikinci yarsnda dniz-lrin knar boyunca, aq dnizlrdn ayrlm qapal hv-zlrd, gl v bataqlqlarda geni miqyasda da kmr mlglm prosesi getmidir. Azrbaycanda Naxvan MR-da bu proses ox zif getmi v lverili rait olmadndan kmr yataqlar ml glmmidir. Bu vaxta kimi Yer zrind mlum olan karbon yal kmr yataqlarnn ya-ylmasn nzrdn keirdikd maraql bir qanunauyunluq gz arpr. Bel ki, qrbd, AB-da bu yataqlar 450 imal en dairsindn imala kemdiyi halda, Mrkzi Avropa v Donbas mdnlri 550, Sibir mdnlri is 700 en dairsin-dn imala qalxmlar. Digr trfdn Braziliyann, Afrika qitsinin, Madakaskar adasnn cnub-rq yamaclarnda v Avstraliyada karbon yal buzlaq kntlri taplr. Perm dvr 1841-ci ild Rusiya dznliyinin imal-r-qind Perm quberniyasnda Murison trfindn myyn edilmidir. Perm dvrnn mtlq davam txminn 25-30 milyon il hesab edilir. Yer qabnda ba vern byk dyiikliklr karbondan balayaraq permd daha da gclnmi v Hersen da ml glmsind byk qrqlar v dalar ml gtirn ox gcl tektonik hrktlrin nticsind ba vermidir. Bu hrktlr Appala, Hersin, Ural, Sibir v s. dalar ml gtirmi, dniz v hvzlri mxtlif kl salm v bellikl Yerin fiziki-corafi raitini ciddi dyidirmidir. Bu dvrd drdual v tablolu mrcanlar, tribolitlr adlanan buqum ayaqllar tamamil qrlb qurtarm bzi nvlr is
25 inkiaf etmilr. Bu hvz cnubi Avropan, Himalay dalarn v qonu sahlri tutan byk dniz daxil idi. Bel hesab edilir ki, Perm dnizi ninki Naxvan, htta btn Azrbaycan razisini tuturmu. Mezozoy erasnn Trias dvr 1834-c ild Almaniyada Alberti trfindn tyin edilmidir. Bu dvr 30-35 milyon il olmudur. Trias dvrnd suda-quruda yaayan sinfi tnzzl edir, srnnlr sinfi is z inkiafn davam etdirir. Bu zaman 6 al mrcanlar v ikiqlsmli ba, ayaql hey-vanlar meydana glirlr. lk mmlilrin d Triasn axrnda meydana gldiyi gman olunur. Triasn axrlarnda btn Qafqazla fiziki-corafi rait hmiyytli drcd dyiir. Bu Byk Qafqaz vilaytind, habel Naxvan MR razisind zn gstrir. Yura dvr 1829-cu ild Bronyar trfindn Avropada Yura dalarnda tyin edilmidir. Bu dvrn ya 25-35 milyon il hesab edilir. Btn dnya miqyasnda Yura dvr ammonitlrin v belemenitlrin v habel srnnlrin yk-sk inkiaf dvr kimi sciyylnir. Birincilr normal dniz-lrd yaylmdr. Srnnlrin is mxtlif v ox nhng nmayndlri dnizlrd, gl v bataqlqlarda, quruda v havada hkmranlq etmidir. Bunlarda uzunluu 33 metr atan suda yaayan pleziozaurus (plesiosaurus) v ixtizau-rusu (ichthyosaurus), quruda yaayan branxiozaurusu (Bran-chiosaurus), uan (pterodactulis) krtnklrdn ptero-daktillrin qanadlar alanda 8 m olur v s. gstrmk olar. Yura yal sxurlar Azrbaycanda ox geni yaylmdr. Onlar Byk v Kiik Qafqaz dalarnda z xaraq geni sahlr tutur. Tbair dvr 1822-ci ild Fransada Omalius Dallua t-rfindn tyin edilmidir. Ya 55-60 milyon il olub. Dvrn
26 ikinci yarsnda imali Amerika qitsinin cnubunu, Afrika-nn imal hisssini, Mrkzi rqi Avropan v Asiyan tutmu geni dnizlri Tetis hvzsi il birlmidir. Tbair dvrnn I yarsnda baayaqllar sinfindn am-monitlr v belementilr z inkiaflarn davam etmilr. Lakin II yarmdvrd get-ged tnzzl edrk, dvrn axrnda tamamil qrlmlar. Burada yeni qular (neor-mites) meydana glmi v inkiaf etmidir. Srnnlr sin-findn nhng krtnklllr, uan krtnkllr, balq krtnkllr dvrn I yarsnda hakim vziyyt tutmu, lakin axrna doru tnzzl etmilr. Bu dvrn kntlri Azrbaycan razisind geni yaylm, Byk v Kiik Qafqazda byk sahlrd z xr. Kaynazoy eras yeni hyat eras, Yer tarixinin sonuncu eras olub, iki dvr III v IV dvrlr blnr. nc dvr termini ilk df 1759-cu ild taliya alimi Ardoino trfindn geoloji dbiyyata gtirilmidir. nc dvr z adn o zaman qbul ediln blg zr birinci v ikinci dvrlrdn sonra gldiyin gr almdr. Lakin bu sistem yerin hyatnn myyn hisssin cavab vern mstqil stratiqrafik vahid kimi 1883-c ild ingilis alimi Lyayel trfindn ayrlmdr. Masir geoxronoloji cdvl gr nc dvr 2 epoxaya-paleogen v neogen epoxalarna ayrrlar. Lakin son zamanlar bir ox tdqiqatlar bu iki epoxann zvi al-min v paleocorafi raitinin xsusiyytlrini nzr alaraq onlarn hr birini mstqil geoloji dvr kimi qbul edirlr. Paleogen dvr. 30-35 milyon il srmdr. Paleogen dvrnn zvi almi mezozoy erasnn zvi almindn kskin surtd frqlnir. Bel ki, st tbairin axrlarnda mezozoyun xarakter formalar olan ammonitlr v belme-nitlr tamamil qrlb mhv olur. Paleogen dnizlrinin
27 xarakterik xsusiyytlrindn biri burada birhceyrli orqa-nizmlrin nhng nmayndlri olan hummulitlr olduqca inkiaf etmsidir. Hummulitlrl yana paleogen gnizl-rind yastqglsmililr v qarnayaqllar, sngrlr, mr-canlar, dniz kirpilri d yaamlar. Dniz fqrlilrindn balinalar ilk df paleogend meydana glmi, smkl balqlar is hakim vziyyt tutmular. Paleogen dvrnd quru faunas da ciddi dyiikliklr uramdr. Tbairin axrlarnda tamamil mhv olmu dhtli krtnkllrin (dinozavrlarn), uan krtnkllrin v qdim qularn ye-rini paleogend mmli heyvanlar v yeni qular tuturlar. Bu zaman yrtclar, xortumlular, drnaqllar o cmldn atlarn, fillrin v s. qdim cdadlar, habel gmiricilrin, hrat-yeynlrin v primatlarn ilk nmayndlri meydana glir. Orta v st paleogend mmli heyvanlar sas etibaril iki oblasta: Cnubi v imali Amerikada, Avropada v Asiyada yaylmlar. Bu razilrd mmlilrin inkiaf tam baqa yollarla getdiyindn onlarn trkibi bir-birindn ciddi frqlnir. Neogen dvr. Bu dvr 25-30 milyon il davam etmidir. Bu dvrn kntlri respublikamzda Xzryan dznlik-d, Kr-Araz ovalnda, Tal dalarnda v Naxvan MR-da geni yaylmdr. Yuxarda gstrdiyimiz rayonlarda v habel respublika-nn bir ox baqa yerlrind neogen kntlri irisind yastglsmlilrin, qarnayaqllarn, bir hceyrlilrin, balqlarn v baqa fqrlilrin qalqlar vardr. Neogen dvrnn zvi almindn dandqda hr eydn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, onun xarakter xsusiyytl-rindn biri masir zv alm olduqca yaxn olmasdr. Bu bir trfdn fauna v florann trkibinin oxarl, digr trfdn is onlarn masir quraqlara yaxn quraqlar zr
28 paylanmas klind zn gstrir. Bir szl, neogen dvr paleogenl drdnc dvr arasn- da zvi almin tkaml yolunda bir krp tkil edir. X-susil neogenin bitkilr almi masir dvrdkin olduqca yaxndr. Quru faunasnda bu dvrd, hr eydn vvl, mmli-lrin inkiaf diqqti clb edir. Neogenin vvllrind onla-rn trkibind byk dyiikliklr ba verir. Qdim primitiv yrtclar, drnaqllarn bzilri, titanoteriyalarn bir qismi, ctdrnaqllarn bzi qruplar qrlrlar. Neogen dvrnn bsi miosenin sonu v alt pliosenin vvllrind Avropa v Asiya qitlrind hipparion fauna-s adlanan xarakterik mmlilr qrupu geni inkiaf etmi-di. Bu fauna trkibind barmaql qdim at-hipparionun stnlk tkil etmsin gr bel adlandrlmdr. Azrbaycanda hipparion faunas Eldar dznliyind st miosen kntlrind taplm v yrnilmidir. Drdnc dvr. Drdnc dvr yer tarixinin son dv-rdr. O tqribn bir milyon 800 min il bundan vvl balayb, masir geoloji sri hat edir. Kr-Araz ovalnda drdnc dvrn dniz kntlri ovaln rq hisssind geni yaylmdr. Qrb trf onlar Mingevir hrindk rast glinir. Lnkran dznliyi sa-hsindh d bu dvrn kntlri terraslar ml gtirirlr. Qrbi Azrbaycanda is Kr ay hvzsi il, rqd is Uzboy kkliyi vasitsil masir Aral-Sarqam gl dni-zil laqd olmudur. Bel hesab edilir ki, Xzr dnizinin z sahsini genilndirmsin sas sbb buzlaq dvrndn sonra gln buzlaqlararas srlrd byk buz ktllrinin riyrk dniz tklmsi olmudur. Yeni buzlama balandqda Xzrin sviyysi yava-ya-va aa dm v Qara dnizl laqsi ksilmidir.
29 Drdnc dvrd Azrbaycan razisinin ox hisssi quru idi. Hmin sahlrin inkiaf respublikann masir geoloji corafi vziyyt almas istiqamtind getmidir. Hl neogend quruya evrilmi Byk v Kiik Qafqaz v Tal silsillri bu zaman bir trfdn anmaya, digr trfdn is tektonik hrktlr mruz qalr. mumiyytl, yerin drdnc dvr tarixind bir ox geo-loji hadislr ba vermi, yerin fiziki-corafi raiti xeyli dyimi v masir zvi almin tkkl prosesi tamam-lanmaa balamdr. Masir geoloji sr drdnc dvrd buzlamadan sonra gln srdir. Bu srin mumi xarakteri buzlaqlararas srlri xatrladr. razinin masir corafi v geoloji xarakteri drdnc dvrd yaranm v bu inkiaf prosesi el indi d davam edir. Orqanizm alminin inkiafnda drdnc dvr n in-sanlarn meydana glmsi ox lamtdar bir hadisdir. Odur ki, drdnc dvr alimlr antropogen, yni insanlarn mey-dana glmsi dvr d adlandrrlar. nsana ox yaxn olan primatlar bu dvrn vvlind meydana glmi, sonrak mddt rzind, vvl qdim v nhayt, masir insanlar inkiaf edrk Yer zrind hakim olmular.
30 III FSL BRYYTN SLH V TRKSLAH PROBLEMLRNN EKOLOJ MAHYYT Hazrki dvrd btn qlobal problemlr irisind n sa-s slh v trksilah problemlridir. nsan yer zrind peyda olduqdan sonra min illrl mxtlif silah nvlril saysz-hesabsz mhariblr etmilr. Bu mhariblr sas etibaril torpaq tutmaq, tbii srvtlr yeylnmk, razi geniln-dirmk, din v razi ayrsegiliklri ld etmk v s. sbb-lrdn ba vermidir. Tkc XX sri gtrsk bu srin I ya-rsnda iki dnya mharibsi tarixd misli grnmmi tbii, ekoloji, siyasi v iqtisadi nticlril tarix dmdr. II Dnya mharibsind briyytin bu vaxta kimi grmdiyi silah v sursatdan istifad edilmidir. Grnr el bu aramsz mhariblr, ktlvi xstliklr, irili-xrdal mx-tlif dadc tbii hadislr (vulkan pskrmlri, zlzllr, sellr, okeanlarda sunami dalalar, frtnalar, qasralar, tornado, shralama kimi problemlr) hr bir ictimai forma-siyada znmxsusluu il seilmi v z tsirini gstr-midir. He tsadfi deyil ki, dnya halisinin say btn bu tarix boyu, yni XIX sr kimi 1 milyard ke bilmmidir. 1820-27-ci illrd dnya halisinin say cmi 1 milyard olmudur. Son 130-140 ild Dnya halisi btn br tarixindn 5-6 df artmdr. Bu artma hm d yksk elm v texnikann inkiaf sbb olmudur. kinci Dnya mharibsindn sonra, elmin v texnikann srtli inkiaf yeni-yeni silah nvlrinin yaradlmasna sbb oldu. Artq bu silahlar qsa vaxt rzind oxlu milyon-larla insanlar mhv ed bilr. 1. Bu gn oxlu qlobal ekoloji problemlrin irisind xsusi fvqlad yeri slhn qorunub saxlanlmas, mha-ribnin qarsnn alnmas, trkisilah, xsusil d qlobal
31 nv konfliktlrinin qarsnn alnmas durur. Birinci nvbd bu mexaniki nv dalasdr. Bu dala tb v sni obyektlrin qvvtli dalmasna sbb olur. kinci effekti qvvtli istilik alanmasdr ki, onlar da yann trdir, btn canllar yandrb mhv edir. 2. Flaktli radioaktiv qamma alanmas ba verir ki, bu da 400-1000 (sas mhvedici efekt) BER dozas il ba verir, bu da traf mhiti 10 kriy qdr radioaktiv olan izo-topla, yni 1 km2-d 10 kri, bu da canllar n lmcl olan dozadr. 3. Nv parlaynn ikinci thlksi yksk dozada irklnmsidir. Bellikl XX srin II yarsndan balayaraq slh v trksilah briyytin n sas problemin evrildi. II Dnya mharibsi atom silahlarnn (nv partlaylar) tezlmsin sbb oldu. Bel ki, mtxssislrin fkirinc mharibd atom silahndan istifad olunmamas bir nv Hitlerin fanatizmi il laqlndirnlr var. Guya 1944-c ilin vvllrind alman alimlri Hitler yeni, oxlu insan tlfat trdck silah haqqnda mlumat verdikd, o silah tcili ists d bu mmkn olmam v Hitlerin ona hvsi azal-mdr. Almaniyada bu sahd tdqiqatlar aparlrd. Artq FAO-1, FAO-2 reaktivlri snaqdan keirilirdi v bu silah ilk olaraq almanlarda olsayd, mharibnin sonu baqa ola bilrdi. Tarixi hqiqtlr Hitlerin bu silah tcili istmsinin sbblrini d izah edir. Bel ki, 1944-c ild mharib artq bitmy doru gedirdi. Csartli sovet ordusu qfil hcumdan xeyli gec olsa da aylaraq ks hcuma kedi v nticd Avropa qitsini basm faist ordusunu kemi SSR razi-sindn qovmaa, traf lklrin razilrinin tmizlmsin nail olmu v artq alman torpaqlarnda onlar sxdrr, Berlin yava-yava mhasiry alnrd. O biri trfdn d ikinci cbh adlandrlan qrbin mttfiq dvltlrinin qoun-
32 larnn qrbdn hcuma kemsi Hitlerilri tin vziyyt salmd. Hitlerin is gzlmy he vaxt qalmamd. Bu sz-shbtlr szsz ki, okeann o taynda AB-da toplan-m antifaist alimlrin d qulana atm v onlar briy-yti thlkdn qorumaq bhansil Amerika hkumtin, onlara atom bombas hazrlamaq imkan verilmsini istmi-lr. Xeyli trddddn sonra Ruzvelt hkumti onlara bu icazni verir v drhal R.Opengeymer, Hils Bor, Riard Fermi, Rezerford, Teller v baqa grkmli alimlr is ba-layrlar. Artq 1945-ci ilin fevral-mart aylarnda atom bomba-snn 20 meqotonluq ilk nmunlri hazrlanmd. Snaqlar davam edirdi. Lakin bu vaxt dnyada ox ey dyimidi. sas is o idi ki, mharib bitmk zr idi. rqdn Sovet qounlar, qrbn is qrb dvltlri Almaniyan mlub edib mharibni qurtarmaq zr idilr. Bunu grn v hiss edn hmin grkmli alimlr atom bombasnn istifadsi nticsin-d briyytin hans dhtli bla il zlcyini baa ddklri n cmi bir ildn sonra yenidn AB hku-mtin mracit edrk hazrlanm atom bombasnn mhv edilmsi v snaqlarn dayandrlmasn xahi edirdilr. Lakin artq gec idi. AB hrbi-snaye kompleksi bu layihy 50 milyon dollardan artq vsait qoymu, bu il milyonlarla ii qvvsi mul idi, mhndislr, alimlr, fhllr isiz qala bilrdilr. Bu is kapitalistlr he cr lverili ola bilmzdi. Digr trfdn n vacib msl, 1945-ci ilin vvlind mtrqqi fikirli v grkmli amerika prezidenti T.Ruzvelt lr v onun yerin hrbi-snaye kompleksinin nmayndsi olan vitse-prezidenti (H.Trumen) keir v bellikl d ilrin dayandrlmas tinlir. Baqa bir maraql msl is kapitalist-sosialist mvqel-rinin toqqumas oldu. Bel ki, Sovet hakimiyyti yaranan ilk gnlrdn imperialist dvltlr onu mhv etmk fikrind olur v buna bir ne df chd d edirlr. kinci dnya
33 mharibsi rfsind faist Almaniyasnn qvvtlnmsin-dn v btn Avropan nvb il zbt etmsindn qorxuya dm AB, ngiltr v baqa qrb dvltlri SSR il mttfiq olmaq mcburiyytind qalrlar. mperialistlr mttfiqlik etslr d uzun mddt qrb trfdn 2-ci cbhni amrdlar. Bu gzlmy sas sbb imperialist-dvltlr gzlyirdilr ki, bu lm-dirim mhari-bsind bu iki nhng dvlt bir-birini qcdn, ldn salsn, sonra is onlar stnly l alsnlar. Ntic d is ksin oldu, Sovet dvlti mhkmlndi, mharibd qalib gldi v sosialsit dvltlri oxalmaa balad. Bunu gzlmyn AB v baqa dvltlr hrkt gldilr v dnyan qorxut-maq fikrin ddlr. Bellikl mharibnin tam bitmsin, yapon ordusunun darmadan edilmsin baxmayaraq, AB 1945-ci il avqustun 4 v 8-d Yaponiyann iki hri Xirosima v Naqasaki zrn atom bombas atd. Nticd 30-40 saniy irisind Xirosima hri yerl-yeksan oldu v 300 min hali flaktl zldi. Bu Dnya xalqlar v dvltlri trfindn birmnal qar-lanmad. nsanlar AB-dan bu snaqlarn tkrar olunmama-sn tlb etdilr. Lakin ken 60 il rzind mtrqqi dvlt xadimlri v insanlarn syi nticsind nc dnya mharibsinin qarsn almaq mmkn olmudur. Dorudur, ikinci Dnya mhairbsindn ken 60-65 il rzind dnyada xeyli irili-xrdal mnaqilr olsa da, bir ne df mhariby yaxnlalsa da mharibnin qars alna bilinmidi. Ayr-ayr lklr arasnda trksilahla laq-dar oxsayl mqavillr balanm, strateji silahlarn azal-dlmas haqda mqavillr balanm, atom snaqlarnn atmosferd, dniz zrind v Yer zrind snaqdan keirilmsinin qars alnmdr. Hazrda hidrogen bombas, lazer silahlar v oxsayl silah nvlri mvcuddur. Lakin briyyt yeni mharibnin qarsn almaldr.
34 IV FSL DEMOQRAFK PROBLEMLRN EKOLOJ NTCLR 4.1. Qlobal demoqrafik proseslrin mahiyyti Mlumdur ki, hali cmiyytin balca mhsuldar qvv- sidir. Tarixi baxmdan dnya halisinin say ox dinamik olmudur. Bir qayda olaraq planetimizd, onun ayr-ayr regionlarnda v lklrind d demoqrafik vziyyt bu dinamiklikdn asl olmudur. XX srin ikinci yarsndan balayaraq milli azadlq hr-katlarnn zrblri altnda Afrika, Asiya v Latn Amerika-snn ksr dvltlri z mstqilliklrini ld etdilr. Bax-mayaraq ki, bu mstqillik ilk mrhld bu lklrd yeni-yeni ii qvvlrinin yaranmasnda, mk ehtiyatlarnn artmasna v s. kmk etdi, doumun say yksy qalxsa da, lmn say xeyli azald v demli tbii artm oxald v s. Ken srin ikinci yarsnda, xsusil d 60-70-ci illrd yuxarda qeyd olunan regionlarda v lklrdn bir oxunda mahid olunan Demoqrafik partlaylar bir trfdn yeni ii qvvlrinin ml glmsini tmin edir, digr trfdn is insanlarn qida v il tmin olunmasn, savad-szln v xstliyin qarsn alma lngidirdi. Bu regionda yer krsinin halisinin sas v byk ksriyytinin artm qeyd alnd n, demoqrafik prob-lemlr d qlobal xarakter dayr. Hm d ki, qabaqcl icti-maiyyt bel hesab edir ki, demoqrafik siyast halinin art-m srtini aa sala bilr. Lakin demoqrafik problemlrin hllinin sas yolu inkiaf etmkd olan lklrd iqtisadi v sosial hyat raitinin dyidirilmsidir. Kemi SSR-nin demoqrafiya il mul olan alimlri qeyd edirdilr ki, hali
35 artmnn n yksk mrhlsi (zirvsi) keilmidir. Onlar bel bir nzriyy irli srmlr ki, Yer krsinin halisi XXII-ci srd 10-12 milyard sviyysind stabillck. XX srin 80-ci illrinin ortalarnda dnyada halinin artm tqribn bel olmudur: 28-11=17. Mxtlif lklrd bu rqmlr arasnda byk frqlr olur. Buna baxmayaraq insan artmnn 2 tipini gstrmk olar: Birinci tip doum az, lm az olan (12-6=6) lklr (bu sasn inkiaf etmi lklr aiddir), 2-ci tip is doum ox, lm az v tbii artm ox olan (36-12=24) lklr (sasn inkiaf etmkd olan lklr) daxildir. Burada 12 v 36 hr min nfr doulanlarn say, 6 v 12 rqmi is lnlrin saydr. 6 v 24 is tbii artm gstrir. 4.2. hali artmnn nizamlanmasnn ekoloji nticlri Yer krsi halisinin dinamikasnn onun tbii hrktlri, yeni doum v lm gstricilrinin mqayissi il tyin edilir. Dnya halisinin yksk srtl artmas Byk Vtn mharibsindn sonrak dvr n demoqrafik problemlrin n byk fenomenidir. 1820-ci il kimi dnya halisinin say cmi 1 milyard olmudur. Txminn 1 srdn sonra yni, 107 il sonra 1927-ci ild artaraq 2 milyarda atmdr. 1959-cu ild yni 32 il sonra dnya halisinin say 3 mlrd., 14 il sonra 1974-c ild 4 mlrd., 1987-ci ild 5 mlrd. Ol-mu, 1999-cu ilin yaynda Bosniya v Hersoqovinann paytaxt Sarayevo hrind 6 milyardnc krp dnyaya glmidir. Hmin il Azrbaycanda 8 milyonunu uaq doulmudur. 2011-ci ilin sonlarnda Dnya halisinin say 7 milyarda atmdr. Gec yars 01-02 dqiqlrd Filip-pind, Trkiyd v Rusiyada uaq dnyaya glmidir. Bunlar 7 milyardnc uaqlardr.
36 Bu dvr zind Latn Amerikasnn (6,1 df) v Afri-kann halisi daha ox artmdr. n az artan Qrbi Avropa lklrinin (1,7 df) halisi olmudur. kinci dnya mhari-bsindn sonra balam qlobal demoqrafik partlayn k-miyyt v keyfiyyt nqteyi-nzrindn btn vvlki tarix-lrdn frqi burasndadr ki, ikinci dnya mharibsindn sonra insan lmnn say kskin azalmaa balam v hm d bu azalma ksr dnya lklrind ba vermidir. hali artmnn byk ksriyyti inkiaf etmkd olan lklrin payna dr. Bel ki, bu lklrd 1950-ci illrd artm 78,8%, 1960-c illrd 83,8%, 1970-ci illrd 87,8% v artq 1980-ci illrd 91,8% olmudur. Hazrda 76-100 milyon illik hali artmnn, yen d 70,5-75 mln. nfri bu lklrin payna, 6,3-10 milyon nfri is inkiaf etmi lklr dr. Bu artm Latn Amerikas lklri n iki df olmu, Qrbi Avropa lklrind is 2/5 df azal-mdr. Qlobal demoqrafik partlay nticsind demk olar ki, hali artm btn lklrind ba vermi v 1960-c illrin ortalarnda dnya zr 2%, Mrkzi Cnubi Amerika-nn, Afrikann v Asiyann bzi lklrind 3%-dn ox olmudur. Bunun da nticsind 1950-ci illrdn 1983-c il kimi oxlu lklrin v htta regionlarn halisi iki df art-mdr. Qrbi Avropa lklrind is ksin doumun say srtl azalm v demli, halinin tbii artm da azalmdr. Yaponiyada, AB-da, Kanadada, Avstraliyada, Yeni Zel-landiyada halinin tbii artm aa dmdr. Msln Avropann iri dvltlrindn olan Byk Brita-niyann halisi (1-ci qrup) 56 il rzind cmi 10 milyon artmdr (1949-cu ild 50,5 milyon olubsa, 2005-ci ild 60,4 mln. olub). Hr 1000 nfr doum 10,7 uaq, lm is 10,8 nfr olmudur. Almaniya is 1914-c ildn (67,8 mln. nfr) 2005-ci
37 il kimi cmi 15 milyon artmdr (2005-ci ild 82,43 mln. nfr). 90 il 15 milyon nfr. Bu lkd doum 8,33 uaq (hr 1000 nfr), lm is 10,44 nfr olmuudr. Avropann iri dvlti olan Fransada da vziyyt beldir: halinin say bu lkd 1964-c ild 48,1 mln. nfr olsa da, 2008-ci ild cmi 64,47 mln. nfr olub. Demli 43 ild cmi 16 mln. nfr artm olmudur. Burada doum 12,3 uaq, lm 9,1 uaq olub. II qrupa daxil olan ind is halinin say 1971-ci ild 787 mln. nfr, 2005-ci ild is 1 mlrd., 306 milyon nfr olub. Yni 35 ild tqribn 500 milyon nfr artmdr. Hindistanda 1971-ci ild halinin say 547 milyon olmusa, 2005-ci ild 1 milyard 800 min nfr olub. Bu lkd doum 22,32 uaq, lm 8,28 uaq olub. ndoneziyada 1958-ci ild 86,9 mln. hali olmusa, 2005-ci ild 241 mln. nfr olub. 4547 il rzind 150 milyona yaxn artm mahid olunub. Afrikada halisinin sayna gr n iri dvlt olan Nigeriya-da 1973-c ild 59,6 miloyn nfr hali yaayb. 2005-ci ild is 128,7 mln. nfr olub. 30 ild iki dfdn ox artm v 60-70 milyon hali artb v s. nkiaf etmkd olan lklrd halinin 1950-1970-ci illrdki srtli artm uaq lmnn srtl azalmas il yana doumun da ox yksk olmas raitind kemidir. Btvlkd dnyada kiilrin say qadnlarn sayndan 25,9 mln. nfr oxdur. Lakin gr hali chtdn iki n iri dvltlr olan in v Hindistani xsaq bu mnasibt kskin dyir v onda qadnlarn say kiilrdn 29,7 mln. nfr ox olar. 209 lkdn 101-d qadnlar, 84-d kiilr oxluq tkil edir, 24-d is bu saylar txminn brabrdir. Hazrda hr il hr halisnin say 50 mln. nfr artr. Urbanizasiya sviyysin gr inkiaf etmkd olan lklr
38 frqlnir. Onlarn payna shr halisinin illik artmnn 80%-i dr. Dnyann inkiaf etmkd olan lklrind demoqrafik partlayla yana demoqrafik siyastd mvcuddur. in, Hindistan v s. kimi, halisi ox byk srtl artan lklrd mxtlif yollarla hali artmnn qarsnn alnmas v ya mhdudladrlmas bunun ksin is, hali artm azlndan narahat olan bzi Avropa lklrind is onun artmas urunda siyast aparlr. Dnya halisinin artm bard mxtlif lklrin alim v mtxssislri daim mxtlif proqnozlar verirlr. Msln, XX srin 60-70-ci illrinin proqnozlarna sasn XX srin sonuna kimi dnya halisinin 9 milyard olaca, gzlns d, 1999-cu ild bu rqm 6 milyarda atd. 2011-ci ild is 7 milyarda. Demli hali artm obyektiv v subyektiv, hm d tbii amillrdn asldr. Msln: ngilis alimi R.Maltu-sun fikriinc insan artm, cmiyytin rzaq ehtiyatlarndan daha tez v srtl artr ki, bu da flakt sbb ola bilr. Tarixin inkiaf is bu faktn doru olmadn sbut etmidir. Maltus qeyd edirdi ki, traf mhitin vziyytinin pislmsi hr eydn vvl texniki v ekoloji siyastlrin hesabatlarndan, texniki inkiafn aa sviyysindn, antropogen tsirlrin nticlrinin zif yrnilsi, eyni zamanda tbii mhitd istifad olunan zrrli maddlrin yaylmas v s. sbblrdn asldr. D.Medouz v trfdarlar tklif etdiklri modeld cmiy-ytin inkiaf be qlobal amil ayrlmdr: snayelm; traf mhitin irklnmsi; hali artm; qida mhsullarnn istehsal; brpa edilmyn tbii srvtlrin istifadsi. C.For-rester v D.Medouz z modellrind planetin hali saynn artmn v snaye istehsaln mvqqti dayandrma, yni konservldirmni tklif edirlr. D.Medouzun fikrinc bir
39 mddtdn sonra halinin artm el hdd atacaq ki, milli srvtlr flakt vziyytind mnimsnilck: traf mhit irklnck, tbii srvtlr tknck, nticd halinin say azalmaa balayacaq. Bu vziyytdn yegan x yolu qlobal tarazlq v ona keiddir. Bu yolla tbii ehtiyat-lardan istifad 8 df, traf mhit atlan zhrli maddlrin tullantlar is 4 df azalar. Sonradan alimlr birinci mode-lin real olmadn anladlar. Hl XX srin 60-70-ci illrind hesab edilirdi ki, btn briyyt n ekoloji problemlr mumi ola bilmz. Qlobal ekoloji problemlrin yaranmas tbii resurslardan istifad tempinin gclnmsi v texniki proqresl, demo-qrafik partlayla v s. il laqdardr. Bel ki, axrnc yzillikd bizim planetin halisinin say 7 milyard nfrdk artmdr. 210-dan ox dvlt yaranm, rzaq istehsal 120 df artm, me razilri is 2 df azalmdr. Btn bu problemlri ayr-ayrlqda hll etmk mmkn deyil, alimlrin tlsik qrar btn planetin glcyini thlk al-tna ala bilr. Btn bu problemlr planetin ekoloji duru-munu pisldirir. Bunun nd Dnyann btn lklrind hali artmnn nizamlanmasna diqqti artrmaldrlar. hali artmas v ayr-ayr lklrd aa dmsinin ekoloji nticlri hr iki halda z vacibliyini saxlamaqdadr. gr iqtisadi chtdn zif lklrd hali artmnn bel srtl artmas v onun tin nizamlanmas ekoloji tarazln pozul-masna sbb olursa, hali artmnn azalmas v yaxud da durqunluu da tamamil baqa ekoloji problemlrin yaran-masna sbb olur. Ona gr d hali artm dinamikasnn nizamlanmas XXI srin n vacib ekoloji problemlrindn-dir. nki Dnyann torpaq ehtiyatlar gn-gndn srtl azalr. Bu is rzaq mhsullarnn azalmasna v bu gnki ar ekoloji durumun daha da arlamasna sbb ola bilr.
40 V FSL BRYYTN RZAQ PROBLEMLRNN EKOLOJ NZAMLANMASI Briyytin n qdim qlobal problemlrindn biri d r-zaq problemidir. BMT-nin rzaq v Knd Tsrrfat Tki-latnn (KTT) verdiyi mlumata gr ken srin 90-c illrind planetimizin halisinin yalnz 38%-i yksk keyfiy-ytli qida mhsullarn ala bilmidir. rzaq mhsullar istehsal problemi bir baa dnya hali-sinin dinamikas il sx bal olub, qlobal v eyni zamanda yerli mahiyyt ksb edir. 1999-cu ild dnya halisinin say 6 milyard olmudur (Bosniya v Hersoqovinyann paytaxt Sarayev hrind 6 milyardnc uaq dnyaya glmidir). Hazrda bu say srtl 7 milyard yarma yaxnlar. Dnya halisinin say artdqca halinin dinamikliyi d srtlnir. Asiya, Afrika v Latn Amerikas lklri hali artmnda xsusil frqlnirlr. Bu proses sasn halinin XX srin 60-c illrindki demoqrafik partlaynn davam kimi izah olunur. Gstriln pross sbb odur ki, II Dnya mhari-bsindn sonra nc dnya lklrinin bir oxu siyasi istiqlaliyyt ld edrk iqtisadiyyatda, shiyy v sosial sahlrd myyn yksli nail oldular. Bunun nticsind lm hadissi, xsusil uaq lm azalmdr. Doum is yen yksk sviyyd qalmdr. ksr lklrd son 40-50 ildn orta illik artm 2%-dn ox olmudur. Bir sra lklr-d, Meksikada, Kolumbiyada, Venesuelada bu gstrici 3%-dn artq, Kosta-Rikada 4%-dn ox olmudur. Hazrda dnya halisinin tbii artm srti nisbtn azalmaqdadr. Lakin halinin maddi nemtlr istehsalna olan tlbi b-ykdr v ildn-il artr, tbit tsiri mslsi getdikc gclnir. Bel hesab edilir ki, normal yaayb ilmk n
41 hr bir adam bir gnd 10048 k.c. (2330-2400 kkal) qida almaldr. Bu gstrici baxmndan dnya halisinin yars lazmnca qidalanmr v aclq kir. Bel bir vziyyt Asiya-nn, Afrikann v Cnubi Amerikann bir ox lklri n sciyyvidir. Dnya halisinin 70%- qdri bu regionlarda yaad halda dnya rzann cmi 43%-i burada istehsal olunur. Hesablamalara gr 2025-ci ild Yer krsinin halisi 8,5 milyard nfr atacaq v BMT-nin mlumatna gr XXI srin ortalarnda 12 milyard sviyysind stabillck (akad. C.liyev, 1994). FAQ-nun (BMT-nin rzaq v knd tsrrfat tkilat) hesablamalarna gr 2020-ci ild Yer krsi halisinin hamsn normal qida il tmin etmkdn tr istehsal 60% artrmaq lazm glck. Dnya kiniliyinin 10 milyard adam taxlla tmin ed bilmsi fikri 1970-ci illrin vvllrind deyilmidir (akad. C..liyev, 1970). Qlobal ilkin mhsuldarln xeyli artrlmas yollar mvcud olsa da, onlarn hyata keirilmsi olduqca mhduddur. nsann istifad etdiyi ehtiyatlarn ba-lca hlledici mnbyi Yer zrind yax nizamlanm kar-bonun dvran v hyatdr. Planetimizin ya 4,5-5 milyard il yaxndr. Hesab edirlr ki, vvl onun atmosferi sas etibar il qaz formasnda azotdan, oxlu su buxarndan v karbon qazndan ibart olub. Yer atmosferinin indi 21%-ni tkil edn oksigen fotosintez edn orqanizmlr onu istehsal etmy balamamdan vvl praktiki olaraq mvcud deyilmi. Alimlrin mlumatna sasn, Yerd insann hyat eko-loji sistemlrin n iri pozulmas nticsind mmkn olmu-dur. Tqribn 2 milyard il bundan vvl, Yer okeannda yaylm mikroorqanizmlr, traf mhiti byk miqdarda zhrli ayrlmalarla irklndirrk hm zlrinin, hm d ki, planetdki baqa hyat formalarn mhv etmilr. Bu
42 ldrc zhr oksigen olmudur. Sad bakteriyalar btn atmosferi dyidirmidir ki, bu da son 10 illiklrd Yer planetin olan n yeni baxn n gzl nmunsidir. El biosferin ilk bhran da fotosintez qdrki hyatn vziyyti hesab edil bilr. O vaxt oksigen atmad n hyat geni inkiaf ed bilmirdi. Xlorofili olan bitkilrin ml glmsi oksigen atmazln aradan qaldrd. Canl madd oxald, onlarn paralanb minerallamas bhran ml gldi. Viruslar zif orqanizmlri mhv etmy ba-lad. Bakteriyalar zvi birlmlri paralayb, mineralla-drmaqla onlarn yeni istehsalna (fotosintez) rait yarat-dlar. Bu id gblklr byk rol oynadlar. Gy-yal yosunlarn azotu atmosferd fiks (tutmas) etmsi hyat n hmiyytin gr fotosintezdn he d geri qalmad. Masir biosfer uzun srn tkaml saysind kosmos, geofiziki v geokimyvi amillrin qarlql laqlrinin n-ticsind formalamdr. Lakin biosferin brqrar olmasnn sas amili bioloji tmldir. gr gn enerjisindn istifad edib, karbon qazn mnimsy biln ilkin fotosintez hceyrlr, bsit bitkilr olmasayd, ox gman ki, masir biosfer d olmazd. Demli biosferd enerji mnbyi oksi-gen mnli gn enerjisini biokimyvi enerjiy evirn fotosintezdir. Gn enerjisi, su, karbon qaz v mlum mineral maddlrin (azot, fosfor, silisium, kalsium v s.) mvcud olduu raitd xlorofill v baqa piqmentlrl tchiz olunan varlq fotosintez prosesinin icralardr. mu-mi karbonun 95%-i litosferdn aa qatlarda yerlir, lakin tdricn fasilsiz olaraq vulkanlardan v fumorollardan atmosfer keir. Qlobal bioktly daxil olmu karbonun miqdar btn C dvrnn karbonuna nisbtn ox deyil. mumiyytl at-mosfer karbonunun biosfer hesabna tnzimlnmsi mddti
43 7-10 il brabrdir. Qlobal xalis ilkin mhsullarn hesablan-mas gstrir ki, quru n 149 mln. km2 sahd alnan 120 milyard ton quru bioktl, dnizlr n 361 mln. km2 sahdn alnan 55 milyard ton quru bioktly brabrdir. nsann bilavasit v dolay yolla mumi istifad etdiyi xalis ilkin mhsuldarln cmi, txminn ild 12 milyard ton quru maddy, xalis istifad etdiyi qida is 4 milyard tona brabrdir. Bundan 1,9 milyard tonu taxldr. Dnyada rzaq bhran thlksi vardr. Bunun n ilk nvbd qida mhsullar artrlmaldr. Bu id d mlum olduu kimi knd tsrrfat bitkilri birinci yeri tutur. Yer krsind knd tsrrfat inkiaf etmy balayan zamanlar cmi bir ne 10 milyon hali yaayrd. Knd tsrrfatnn inkiaf etmsi insan cmiyytinin tqribn 500 milyona atd vaxtlandan sabitlmidir. Snayenin inkiaf is halinin 3,5 milyarda atmas il sciyylnldi. Kskin rzaq problemi, Demoqrafik partay ba vern lklrd rast glinir. Msln, 1982-1991-ci illrd inkiaf-da olan lklrd rzaq mhsullarnn istehsal 35%, halinin say is 23% artd (Asiyada bu gstrici 43% mhsul, 21% hali, Latn Amerikasnda 22% mhsul, 23% hali, Afrikada 25% mhsul, 36% hali artm il mahid olundu). 5.1.-ci cdvld inkiafda olan lklrd aclq knlrin regionlar zr say gstrilir. Cdvld gstrildiyi kimi aclq knlrin mumi say 1969-1971-ci ildn 460 mln. nfrdn 1983-1985-ci illrd 512 mln. nfr qdr yk-slmidir. Hm d ki buradak gstricilr btn parametrlr zr Cnubi v Cnub rqi Asiyada yksk olmudur. (281-291 mln. nfr), ikinci pilld Afrika lklri glir (92-140 mln. nfr). Bu lklrd ekoloji durum da qnatbx deyildir.
44 Cdvl 5.1. nkiafda olan lklrd aclq knlrin say Regionlar 1969-1971 1971-1981 1983-1985 Mln. nf % – halinin inkiaf sayna gr Mln. nf. % halinin inkiaf sayna gr Mln. nf %-halinin inkiaf sayna gr Afrika 92 32 110 29 140 32 Cnubi v Cnub rqi Asiya 281 29 288 24 291 22 Latn Amerikas 51 18 52 15 55 14 Yaxn v Orta rq 35 22 24 12 26 11 Cmi: 460 28 475 24 512 23 Hazrda yemk mhsullarnn byk bir hisssi knd tsrrfat kinlrind istehsal olur. Onlar qurunun tqribn dn bir hisssini tutur, o cmldn umlanm sahlr yer sthinin 11%-ni tkil edilir. lk baxda adama el glir ki, Yer zrind knd tsrrfatnda istifad n torpaq ehtiyatlar oxdur v glckd knd tsrrfat kin sahl-rini genilndirmkl mhsul qtln aradan qaldrmaq mmkndr. Lakin torpaq ehtiyatlarnn coarfi qiymti bunun ksini gstrir. BMT-nin mlumatlarna sasn qu-runun tqribn 70%-i knd tsrrfat kinlri n az yararl sahlridir. Hmd ki, onlar rtubtl az tmin olun-mular. Btn knd tsrrfat kinlri irisind n qiymt-lisi umdur. umlanm kinlr 80% rzaq verdiyi halda, dniz v bink cmi 12%-ni tkil edir. umlanan sahlr ayr-ayr lklrd 1-4-dn 30-70%- qdr tkil edir. Bzi corafi regionlarda hllik az da olsa torpaq ehtiyatlar var-
45 dr. Knd tsrrfat kinlrinin sahsini artrmaqla masir qida mhsullarn yalnz 80% artrmaq mmkndr. Demli, rzaq problemini hll etmk n kinilik sistemini intensivldirmk lazmdr. Btn knd tsrrfatnn v elc d rzaqn sasn ta-xllq tsrrfat tkil edir. Taxl dnya halisinin rzaq mhsullarna tlabatnn yarsn tkil edir. Dnyada mumi taxl istehsalnn hesabat 1948-52-ci illrdn balayb. 1990-c ild dnyada 1.900 mln. ton taxl, 600 mln. kkl bitkilr, 490 mln. ton trvz, 340 mln. ton meyv, 110 min ton kr uunduru, 170 mln. ton t, 550 mln. ton sd istehsal olunub. Taxl istehsal 779 milyon tondan 1985-ci ild 1.848 milyon tona qdr, yni 2,4 df artm v halinin artmn rtmdr. 1986-c ild taxl istehsal 1.870 mlyon tonu kemidir. Bu qdr taxl planetimizin kinilik tarixind birinci df istehsal olunmudur. Bu insanlarn hr ild istifad etdiyi btn xammal ehtiyatlarnn altda birini tkil edir. AB-da 1985-ci ild rekord mhsul 345 milyon ton taxl ylmdr. Lakin dnya zr taxl istehsalnn artm srti son illr azalmaa balamdr. Dnyada istehsal olunan dnin sasn 3 bitki: buda, qardal v dy tkil edir. in, Yaponiya, Filippin, Vyetnam v bir sra digr lk xalqlarnn sas qidas dy, Afrikann bir ox xalqlarnnk dar (sorqo), Cnubi Amerikann Peru v digr dalq yerlrind arpa, Amerika qitsinin qdim yerli xalqlarnnk qardaldr. Htta indi d Meksikal hindular qardaln satmrlar, onlar n qardal n ziz v mqddsdir. Onu yalnz z ehtiyaclar n becrirlr. XXI srd Yer krsinin halisi xeyli artanda onun taxlla tmin olunmas n taxl bitkilrinin mhsuldarlnn dn-ya zr orta hesabla 1,5-2,0 df artrmaq lazm glckdir. Min illr bundan vvldn balayaraq dnyann bir ox
46 lklrind, o cmldn Azrbaycan razisind yaayan xalqlar n buda n yax rk bitkisi saylr. Tarix boyu getdikc budann keyfiyyti yaxladrlmdr. rk 12 min ildn artqdr ki, rq xalqlarnn sas qida mhsuludur. lk lava neolit dvrnd ydlm buda dnindn, su il yorulmu xmirdn hazrlanm v aac kmr odu il qzdrlm dan stnd biirilmidir. Qdim Misird rk biirmk n ilk df qilli palqdan tndir dzldilmi, eyni zamanda ryi yumaq edn xmirin qcqrma prosesinin sirri myynldirilmidir. Bellikl, buda lknin iqtisadi mvffqiyyti, min-amanlq v siyasi sabitlik lamti olaraq, rmzi mna alm-dr. Lazm olan qdr buda ehtiyatna malik olan xalqlar srlr boyu rzaqla yax tmin olunmu hesab ediliblr. gr Roma imperiyas dvrndn 1804-c il qdr in-sanlarn bitkilrl qidalanmas haqqnda Sossyurun klassik srlrinin drc olunduu vaxta qdr Qrbi Avropada bu-dann mhsuldarl hektardan 4,0-6,7 sentner olmudursa, yz il kedikdn sonra mhsuldarlq df artmdr. Knd tsrrfat mhsuldarlnn 100 il rzind gz arpacaq d-rcd artmas sas etibaril bitkilrin knd tsrrfatda isti-fad edilmsin saslanmdr. Avropa lklrind budann mhsuldarl ken srin birinci yarsnda yni 1950-ci il qdr 14,2 s/hek. sviyysind qalmdr. 1950-ci ildn son-ra budann mhsuldarl daim artaraq 1986-c ld 43,0 s/ha olmudur. Bu lklrd son 50 ild budann mhsuldarl 3 df artmdr. Btn dnya zr budann mhsuldarl 1901-1950-ci illrd 8,6-9,5 s/ha olmu, orta hesabla 9,0 s/ha tkil et-midir. Budann, dnyada istehsalnn son 50 ild artm srti 60-c illrd BMT-nin qbul etdiyi Yal inqilab proqram
47 il laqdardr. Qardal v buda sortlarnn yaxladrl-mas zr Meksikada, Suriya rb Respublikasnda v ba-qa beynlxalq mrkzlrd aparlan seleksiya ilri ntic-sind yaradlan intensiv tipli qsa boylu, yksk mhsuldar buda sortlar bir ox lklrd geni yaylmdr. 1986-c ild budadan n yksk mhsul Niderlandda 8,1 ton/ha; Byk Britaniyada 7,0 t/ha, Belikada 6,4 t/ha alnmdr. Taxln mhsuldarlnn dnya zr 1950-ci ildn art-mas, seleksiyann nailiyytlri, gbrlrin, yeni intensiv texnologiyann ttbiqi hesabna ba vermidir. Dnya zr suvarlan torpaqlarn sahsi 1900-cu ild 40 milyon hektardan, 1980-ci illrd 249 milyon hektara at-drlmdr. Hazrda dnyada suvarlan torpaqlarn sahsi txmini hesablamalara sasn 250 milyon hektara atmdr. 1980-ci ildn sonra bu artm xeyli ziflmidir. Bir ox illrdir ki, rzaq mhsullarnn artrlmas mqs-dil Beynlxalq tkilatlar oxsayl proqramlar hazrlayrlar. Lakin oxlar son illr baa dmy balamlar ki, sas yollardan biri mhsul itgisinin qarsnn alnmasdr. Bu msly diqqt rzaq msllri zr Roma hrind 1974-c ild keirilmi Dnya konfransnda xsusi qeyd olunmudur. Bu msl yenidn 1975-ci ild v sonrak illrd d BMT-nin sesiyalarnda qaldrlmdr. Qbul olun-mu qtnamlrd BMT btn lklri knd tsrrfat mh-sullarnn ymdan sonra itgisinin 1985-ci il 50%-dn az olmayaraq azaldlmasna nail olmaa armdr. 1978-ci ild FAO faliyyt proqram trtib etdi. Bu proqram konkret olaraq mhsul ymndan sonra knd tsrrfat mhsullar-nn itgisinin azaldlmasna ynldilmidir. 1980-ci ild FAO v UNEP tez korlanan knd tsrrfat mhsullarnn itgisini azaltmaq n xsusi ekspertlr qrupu yaratmdr.
48 Btn lklr traf mhitin keyfiyytini v insanlarn salamln qoruma qarlarnda mqsd qoyurlar. Yemk mhsullarnn itgisinin azaldlmas tkc istifad n oxlu rzan olmas yox, hm d kiniliyin ekoloji nizamlanma-sna imkan yaradr. nkiaf etmkd olan lklrd rzaq mhsullarnn at-mamazl diqqti clb edn sas problemlrdn biridir. Dnya halisinin mumi saynn 400 mln. nfri, n az 500 mln., blk d 1 milyard daimi aclqdan ziyyt kirlr. rzaq mhsullarnn ymdan sonra itirilmsinin oxlu sbblri var. Bu msld d inkiaf etmkd olan lklr frqlnirlr. Txmini hesablamalar gstrmidir ki, 100 mln. ton taxl v paxlal bitki mhsullar yalnz inkiaf etmkd olan lklrd itirilir ki, bu da 300 mln. adama bs edrdi. rzaq mhsullar itgisinin azaldlmas zif inkiaf etmi lklr n xeyli msbt v xeyli glck nticlr n lverilidir. Mhsul itgisi n traf mhit amili az rol oynamr. Bel ki, havann yksk temperaturu qida mhsullarnn itgisini srtlndirir. Ms. Hratlar 150C-dn 350C-y qdr temperaturda daha tez oxalrlar. Havann nisbi rtubti d traf mhitin amili kimi itgiy tsir edir. Ym dvrndn sonra rzaq itgisinin qarsn almaq n ilk addmlar olan aadaklar bard dqiq mlumatlar ld etmk lazmdr: a) itginin miqyas; b) itginin ba verdiyi mrhl v) itginin sbblri. Ona gr d ymdan sonra bir ox tkilatlarn hmry faliyyti vacibdir. Statistika mlumatlar gstrir ki, Yer krsi razisinin 762 milyon hektar v ya 53,4%0-ni dnli bitkilr, 174
49 milyon hektar v ya 12%-i mdni bitilr, 22,5 milyon hektar v ya 1,6%-i kartof kini n istifad olunur. Yer krsind ylan 1 mlrd.848 mln. ton taxln 316 milyon tonu buda, 305 mln. ton dy, 259 mln. tonu qardalnn payna dr. Hazrda Yer krsind buda kinlri zr in, Kanada, AB, Argentina, Avstraliya, Rusiya, Ukrayna, Qazaxstan v Hindistan aktiv mvqe tuturlar. Dy istehsal zr in, Yaponiya, Filippin, Vyetnam, Koreya, Tailand, Miyanma, Kombodca, ndoneziya, Banqlade, Hindistan, Pakistan v s. lklr frqlnirlr. Btn dnyada rzaq istehsal yuxarda adlar gstriln lklrin inkiaf tempindn ox asldr. Yaxn vaxtlara kimi rzaq problemini hll etmk n Dnya okeanna byk mid bslnirdi. Geni razisi v su ktlsi okeann byk v tknmz bioloji ehtiyatlarna malik olmas kimi yanl fikir yaratmdr. Dnya alimlrinin son illr apardqlar tdqiqatlar gstr-midir ki, bu he d bel deyildir. Buna baxmayaraq rzaq probleminin hllind Dnya okeannn rolu vardr. Dnya okeannn bioehtiyatlarndan hllik yalnz balq, bzi dniz heyvanlar, iri fqrsizlr, xrng bnzrlr v su bitkilrindn istifad olunur (o cmldn yosunlar). Praktiki olaraq okean v dnizlrin bioehtiyatlarnn 67%-ni tkil edn planktonlar istifad olunmur. Ona gr d pla-netin sthinin 70,8%-ni tkil edn Dnya okean insanlar t-rfindn istfiad olunan qida ehtiyatlarnn cmi 1-2%-ni verir. Dniz bioehtiyatlarnn mhafizsi okean v dniz sular-nn axr illr geni vst alm irklnmsinin qarsn almadan mmkn deyil. nsanlarn rzaq mhsullar problemlrindn danarkn heyvanlar alminin inkiaf, onlarn yaylmas v tkaml prosesindn danmamaq olmaz. nsanlar heyvanlar hlil-
50 dirmy v onlardan rzaq mhsullar mqsdlri n istifad etmy bitkilri mdnildirmkdn qabaq bala-mlar. Mezolit dvrnd it, neolitd is donuz, qoyun, kei, iribuynuzlu mal-qara, daha sonra is at hlildirilmidir. Q-dimdn kinilikl mul olan lklrd bir ox qular, piik, dovan, Amerikada is Lama hlildirilmidir. Daha sonra bal ars v ipk qurdu insanlara fayda vermy balamdr. Lakin bu gn Dnyada gedn gcl antropogen v tbii irklnmlr istrs quru razilrdn v istrs d Dnya okeanndan toplanan rzaq mhsullarnn azalmasna gtirib xarmdr. Bu is btn Dnyada v elc d ayr-ayr l-klrd ekoloji grginliyi artrr, aclq kn insanlarn say-n artrr. Btn bunlarla laqdar olaraq, dnyada rzaq mhsullarnn ekoloji tmizliyini nizamlamaq zrurti yaran-mdr. Buna nail olmaq n torpaqlarn mnbitliyini artr-maq, kiln bitki sortlarn yaxladrmaq, mineral v zvi gbrlrdn geni istifad etmk, ymdan sonra mhsul itgisinin qarsn almaqla ekoloji grginliyi azaltmaq olar. Bununla rzaq problemlrinin ekoloji nizamlanmasna nail olmaq mmkndr. Nzr almaq lazmdr ki, Yer krsind rzaq bitkilri kilmsi n mnbit torpaqlarn mnbitliyi intensiv azalr. Hazrda Yer krsind rzaq mhsullar al-maq n sasn mel-l v l zonalar geni mnim-snilir. Dnya halisinin say is srtl artr. 5.1. Azrbaycanda taxlln ekoloji raitinin qiymtlndirilmsi Azrbaycan Respublikas qdim kinilik lksidir. Min illr bundan vvl Azrbaycann ucsuz-bucaqsz llrind taxllq geni yer tutmudur. Bu hal Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulana qdr davam etmidir. Sovet hakimiy-
51 yti dvrnd mrkzldirilmi dvlt yaradlmdr. Azr-baycann brktli torpaqlar taxldan lav baqa bitgilr, o cmldn qiymtli lif malik pambq bitkisi yetidirmy qabil olduu n mrkzi hkumt pamba stnlk verirdi. Pambn zhmtkelrdn al qiymti 1 ton n 65 rubl (sovet rublu) tkil edirdi. Mrkzi dvlt is bundan qat-qat ox glir gtrrd. Azrbaycan, zbkistan, Trk-mnistan v b. bir nv Mrkzi hkumtin xammal baza-larna evrilmidilr. Htta pambn ym Respublikamz-da 1981-ci ild 1 mln. tona atdrlmdr. Pambq il taxl kinlri tqribn brabr blns d, slind taxla ayrlm bir ox razilrd pambq kilirdi. Respublika bir nv monokultura tipli knd-tsrrfatna evrilirdi. Bel bir vziyyt szsz ki, torpaqlarn mhsuldarlna mnfi tsir edirdi. Torpaqlarn fasilsiz pambq altnda istifadsi, gb-rlrdn dzgn istifad edilmmsi, suvarmann dzgn aparlmamas, hm d primitiv olmas, qurulmu kollektor-drenaj bksinin tam gc il faliyyt gstr bilmmsi torpaqlarn orlamasna, oraktlmsin, bataqlamas v deqradasiyasna sbb olmudur. Btn bu v digr sbblrdn Azrbaycanda taxln mhsuldarl 1950-1970-ci illrd 7-9-s/ha, mumi istehsal 600-700 min ton olmudur. Bu gstrici txminn 26 il r-zind dyiilmmidir. 1970-1985-ci illrd taxln mhsul-darl bir qdr artaraq 26 sentner atm v mumi is-tehsal 1 mln. 400 min tona yaxn olmudur. Bellikl 15 il rzind mumi istehsal iki dfdn ox, mhsuldarlq is 3 df artrmdr. Torpaq ehtiyatlar mhdud olduundan dnyada taxl is-tehsalnn artrlmasnn sas yolu glckd d mhsuldar-ln yksldilmsidir. Azrbaycan Respublikasnda suvarlan razilr 1 milyon
52 400 min hektara yaxndr. Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbay-canda alnan knd tsrrfat mhsullarnn 80-85%-i suvarlan torpaqlardan alnr. 1 mln.400 min ha suvarlan torpan tqribn sovet dvrnd az bir hisssi taxlla xidmt edirdi. 2009-cu ild 800 min hektardan ox torpaq taxl altnda olmudur. Mlumatlara sasn 2009-cu ild 2 milyon 200 min ton taxl ylmdr. Bu vvlki illr nisbtn xeyli artqdr. Knd Tsrrfat Nazirliyinin rsmi mlumatlarna sasn 2012-ci ild Respublikada 2 mln.800 min ton taxl mhsulu ylmdr. Son illr Azrbaycanda Dvlt taxl fondu yaradlmdr. Bu zhmtkelr z istifadsindn artq qalan taxl mvafiq qiymtl Dvlt taxl fonduna satmaa imkan verir. BMT-nin ekspertlrinin hesablamalarna sasn dnyada hr bir adam bir il rzind 110-150 kq. arasnda taxl mh-sulu yey bilr. Lakin hazrda btn lklrd olduu kimi Azrbaycanda da taxldan mal-qaraya, qulara yem v furaj kimi d istifad edilir. Azrbaycanda halini z taxlmz hesabna rzaq mhsullar il yaxn illrd tmin etmk mmkn olacaqdr. Buda il yana Azrbaycanda qardal, arpa, dar, paxlal bitgilr d kilir. Hl qdim zamanlardan Azrbaycann ksr rayonlarn-da taxllq, xsusil d buda bitkisi geni sahlrd kil-midir. qlim v relfey xsusiyytlrindn asl olaraq res-publikada buda suvarlan razilrd v dmiy raitd dalq rayonlarda (xsusil alaq v orta dalq razilrd) becrilir. Bu baxmdan rtubtli subtropik zonan hat edn Ln-kran zonasnn torpaq rty byk hmiyyt ksb edir. Lnkran zonasnn imalnda Clilabad rayonunun razisi yerlir. Burann q mlayim, yantl, yay is isti v quru
53 keir. Bu rayonda v respublikamz bir ox aran v dalq rayonlarnda taxllq inkiaf edib. Buna baxmayaraq res-publikann bu gn d xarici lklrdn taxl ixrac edir. Buna sbb keid dvrnd torpaq islahat, mlkiyyt formala-rnn tz formalamas, taxln keyfiyytsiz becrilmsi, tor-paqlarn duzlam olmas respublikada taxlln ekoloji raitini qiymtlndirmkd tinliklr yaratmdr. 5.2. Dnya alimlrinin modellri Bir ox illrdir ki, dnya lklrind halinin sosial h- yatn yaxladrmaq istiqamtind mxtlif modellr hazrlanr. Qlobal modellrin mxtlifliyi yaayn sas konsepsiyasn verir. Birinci qrup (Medoyz D. v b.) alimlrin ideyalar Sfr-dan inkiaf v ya Stabil vziyyt zrind qurulur. Onlar insan artmnn nizamlanmasn v snayenin mhdudla-drlmas istiqamtind z ideyalarn qururlar ki, bu da t-knmkd olan tbii resurslarn saxlanlmasna v traf m-hitin srtlnmkd olan irklnmdn mhafizsi n-dr. Bu konsepsiya inkiaf etmkd olan lk nmayn-dlrinin tlblrin cavab vermdiyi n qbul olunmad. kinci qrup konsepsiyann trfdarlar elan edirlr ki, v-vlc inkiaf etmkd olan lklr varl dvltlrin srasna atmal, sonra is traf mhitin mhafizsi il mul olmaq olar. Szsz ki, bu halda inkiafn ekoloji aspekti il razlamaq olar. nc qrup konsepsiyan (mddalar) tbli edn alim-lr elmi-texniki trqqinin vacib olmasn v traf mhitin mhafiz olunmasn n plana kirlr. Bu mddann n zif yeri sosial-siyasi suallarn v tbitdn istifadnin yet-rinc olmamasdr. Klassik kompromiss hqiqtd inkiaf
54 etmkd olan lklrin zrin dr. Son nticd masir qlobal problemlrin sas arlq mrkzi inkiaf etmkd olan lklrin zrind dr. Bu lklrin hr bir vtnda orta hesabla hr eyi (enerjini, metal, rza) inkiaf etmi lklrdn az istifad edir. Bununla laqdar kasb lklrd ekoloji problemlr d bir ne df inkiaf etmi lklrdn kskin olur. Bu lklrd inkiaf konsepsiyas daha ox halinin n aa tlblrinin yerin yetirilmsi il laqlndirirlr. Bu sosial xarakterli msllrl halini il, rzaqla, su il, ibti-dai thsill, tibbi yardmla, mnzill v tlb olunan ele-mentlrl tmin etmyi nzrd tutur. Bellikl, briyytin rzaq problemlrinin ekoloji ni-zamlanmas ayr-ayr lklrin inkiaf xsusiyytlrindn v bu sahd faliyyt gstrn beynlxalq thkilatlarn birg mkdalndan ox asl olacaq.
55 VI FSL DNYANIN ENERJ V XAMMAL PROBLEMLRNN HLLNN EKOLOJ MAHYYT Hazrki dvrd elmi-texniki inqilabn davaml inkiaf enerji resurslarna olan ehtiyacn srtl artmas il ma-hid olunur. Xalq tsrrfatnn inkiaf energetikasz mm-kn deyil. Cmiyytin inkiaf v trqqisi tbitin istifad olunan mxtlif srvtlrindn v xsusil d yerin tkindn xar-lan srvtlrdn asldr. Htta maddi nemtlrin bzi adlar (da, tunc, brnc, dmir sri v s.) insan hyatnda mineral ehtiyatlarn tcssmdr. Mineral srvtlr brpa olunmayan srvtlr aid edil-mkl istifad olunduqca onun ehtiyatlar azalr. Mineral ehtiyatlarn brpa olunmas bzi mnada nisbi xarakter dayr, nki onlarn brpas daimi davam edir. Lakin bu o qdr zif gedir ki, onlarn xarlma tempi v insan mr il mqaisd brpa olunmayan saylr. Hazrda Yer krsind srvtlrin srtl istismar artr. Bel ki, son 40-50 il rzind tkc neftin istifadsi 4-5 df, qaz 5-6 df, boksitlr 9-10 df, kmr istehsal 2-3 df artmdr. Yer krsind enerjiy tlabat da durmadan artr. Dn-yann enerji balansnda sas mvqeini neft tutur. Son onillik-lrd neft v qaz istehsalnda byk sray nzr arpr. Dnyann bir ox regionlarnda neftin v qazn yeni-yeni yataqlar taplr v istismar tkil edilir. Lakin bu yataqlarda ehtiyatlarn tknmsi tqdird byk tinliklr ola bilr. Ona gr d, elmi-texniki trqqinin srtl inkiaf etmsin
56 baxmayaraq, dnya istehsalnn masir texnologiyas, digr trfdn dnya lklrinin sosial-iqtisadi strukturu traf m-hitin qorunub saxlanlmas v ekoloji durumun yaxladrl-masna tminat verilir. Bununla yana briyyt qarsnda halinin srtl art-mas v istehsaln srtli inkiaf prosesind traf mhitin mhafizsi kimi vacib hyat msl durur. Bel qlobal msllri msbt hll etmk yalnz btn dvltlrin birg mkdal saysind mmkndr. Energetika nsan trfindn tbitin dyidirilmsi pro-sesind vacib amildir. nsanlar trfindn yaradlm enerji potensial kosmik fzann yrnilmsinin texnologiyasn hyata keirmy imkan verir. Buna baxmayaraq energetika mlum stnlklrl yana, traf mhit mnfi tsir d gs-trir. Baqa szl desk energetika enerji ehtiyatlar, mx-tlif enerji nvlrinin hasilatn, dyimsini, trlmsini v istifadsini hat edn xalq tsrrfat sahsidir. Biosferin irklnmsi nvlrinin 80%- qdrini enerji proseslri, o cmldn yanacan hazrlanmas v istifadsi tkil edir. Son 40-50 ild dnyada hr bir insann istifad etdiyi enerjinin miqdar iki dfdn ox, neft is df yarm art-mdr. Bunun nticsi is dnyada duru yanacaq ehtiyatnn hiss olunacaq drcd tknmsidir. Enerji istehsalnn iki tipi var: 1. Bioloji enerji istehsal (antoprogen). 2-ci tipin bir ne formas mvcuddur: istilik energetikas, hidroenergetika, atom energetikas, nnvi ol-mayan enerji nvlri (gn, termal, dala v qabarma, tullant zvi maddlrin enerjisi v s.). Bunlarn hamsnn ilk mnbyi gn enerjisidir. Enerji ehtiyatlarnn mxtlif nvlrinin tsnifat onlarn geni yrnilmsi n vacib rtdir.
57 6.1.1. Enerji ehtiyatlarndan istifadnin balansl inki-afda yeri. stilik enerji xammallar Qlobal enerji strategi-yas v problemlr, halinin saynn artmas, cmiyytin ayr-ayr tbqlri arasnda mlak frqlrinin ykslmsi, rzaq v su atmazl, salamln v shiyynin vziyy-ti, hrlrd lverisiz hava, iqlim dyimsi, nv silahnn yaylmas v s. kimi mumdnya msllri il qarlql laqddir. stilik enerjisini texniki trqqinin sasn, xalq tsrrfa-tnn inkiaf tempini tkil etmsini sylyirlr. Yer zrind enerjidn istifad durmadan artr v mx-tlif hesablamalara sasn 2000-ci ild 16-24 trilyon kVt/s olmudur. Yeni enerji mnblrinin perspektiv istifadsinin v enerjinin glck inkiafnn tbii mhit tsiri mxtlif enerji ehtiyatlarnn qiymtlndirilmsi il tyin olunur. n sad qiymtlr sasn sas yanacaq enerjisinin sa-sn tkil edn potensial ehtiyatnn cmi-kmr v baqa brk yanacaq nvlri, maye karbohidrogen v tbii qaz v s. ehtiyatlardr. Bir-birindn frqlnn mineral yanacaqlarn mxtlif qiy-mtlrinin cm potensial gtrldkd sas rol yen d kmr verilir. z ehtiyatlarna gr kmr neftdn 20-30 df, tbii qazdan 30-50 df stndr. Mineral enerjilr irisind kmrn pay potensial cmdn 72% tkil edir. nsanlar z yaadqlar dvrd 80-85 milyard ton enerji istifad etmidir. Bu rqmin yars son 25-30- ild istifad olunub. Mlumatlara sasn 2000-ci il kimi 76,2 milyard ton neft, 99,7 milyard ton tbii qaz v 70,4 milyard ton uran xammal istifad olunub. Kemi SSR istilik enerjisi alnmasnn sasn qoyan
58 lklrdn olmudur. stilik energetikasnn sasn stilik Elektrik Stansiyalar (ES) tkil edir. Bu stansiyalarda enerjinin 70%- yaxn istehsal olunur. Ona gr d bu sah traf mhit v ekoloji vziyyt mnfi tsir mnasnda bi-rinci yerddir. 500-dn ox qvvtli istilik elektrik stansi-yalar v elektrik mrkzlri gec-gndz ilyrk, milyon ton zvi madd yandrrlar. Onlarn payna tqribn snaye mssislrindn atmosfer atlan zhrli tullantlarn -i dr. Atlan zhrli tullantlarn yarya qdrini kkrd-dioksidinin payna, d biri azot oksidinin, 1/4- is uan kln payna dr. Yanacaq kimi adtn kmr v ist istifad olunur. Hm-inin, neftayrma zaman neftdn benzin, a neft v baqa yngl fraksiyalar ayrldqdan sonra qalq mhsul kimi qaz v mazutdan istifad olunur. Brk yanacaq yandrlan zaman atmosferd yanmaa macal tapmam uan kl hissciklri, kkrd anhidridi, bzi ftor birlmlri, hminin, tam yanmam yanacan bzi qazvari mhsullar daxil olurlar. Briyyt trfindn yaradlm enerji potensial hm snayeni, hm d kosmosu fth etmyi tmin edir. Lakin energetika insanlar mlum olan btn mumi xeyirlrl ya-na, hm d traf mhit mnfi tzahrlr d mvcuddur. Biosferin btn irklnmsinin 80%- yaxn enerji proses-lri vasitsil, o cmldn hasilat, istehsalat v yanacaq kimi istifadsil ba verir. stilik elektrik stansiyalarnn tullant sularnda vanadium, nikel, ftor, fenol v neft mhsullar olur. Onlar su hvz-lrin axdldqda suyun keyfiyytin v su orqanizmlrin zrrli tsir gstr bilr. Suyun istiliyi d su hvzsin mnfi tsir gstrmkl, orada oxlu dyiikliklr ml
59 gtirir. ES-lr enerjini qzm buxarn kmyi il hrkt gtiriln trubinin kmyil alrlar. Trubin ilyrkn iln-mi buxar su vasitsil soyudulur. Ona gr d ES-lrdn fasilsiz, 8-120 C qdr qzm su hvzy daxil olur. 6.1.2. Hidroenergetikann ekoloji smrliliyi. Su elekt-rik stansiyalarndan alnan enerji traf mhit ziyan vurmur. Hidravlik elektrik stansiyalar ayn enerjisini istifad edir. zvi yanacaqla ilyn elektrik stansiyalarna nisbtn su elektrik stansiyalar ekoloji nqteyi-nzrdn daha tmiz he-sab olunur. Lakin su elektrik stansiyalar o vaxt ekoloji c-htdn tmiz olur ki, layihd onun tikilmsind lazmi t-biti mhafiz tdbirlri nzr alnm olsun, yni balqla-rn qorunmas, su altnda torpan qalmas, su szmasnn v baqa mnfi hallarn qars alnm olsun. Suyun ykskdn tklmsini tmin etmk n n tin v n bahal olan bnd tikilmlidir. Su yuxar sviyydn ya truba borular v ya da bndin zlnd yaradlan kanal vasitsil aa axaraq byk srt yaradr v hidrotrubinlrin prlrini h-rkt gtirir. Suyun yksk rna il trubin frlanaraq ge-netik enerji yaradr, sonra is hidroenerji alnr. Hidroenerji brpa olunan enerji nvn daxildir. Yanacaq enerjisin nisbtn o demk olar ki, tknmzdir. Bir ox su elektrik stansiyalarnn yaradlmas torpaq ehtiyatlarnn su altnda qalmasna sbb olur. Bu vaxta qdr dnyada 350 min km2-dan ox razi su altnda qalb. Buraya knd tsrrfatna yararl olan torpaq sahsi d aiddir. Bndlr balqlarn yolunu ksir (krtkm), bir ox yerlrd onlara trkibind oxlu biogen element olan irkab sular atlr. Su elektrik stansiyalarnn yaradlmas htta bzi seysmik rayonlarda da zlzl yarada bilr. Lakin su elektrik stansiyasnn ii il laqdar gstriln neqativ, onun istehsal etdiyi traf mhit
60 n tmiz hidroenerji istehsal il vzlnir. Torpaq itgi-sini yeni rayonlardan istifad etmkl, balq itgisini is balq zavodlar tikmkl vz etmk olar. Bir ox SES-d balq yetidiriln pitomniklr tikilir. Kemi SSR-d Volqa, Dnepr, Bratsk, Anqara, Krasno-yarsk vilaytind Sayan-uenskid nhng su elektrik stansiyalar tikilmidir. Azrbaycanda Mingevir, Varvara, Yeniknd, mkir, Srsng, Araz v s. su elektrik stansiya-lar tikilmidir. Bundan baqa kiik aylarn enerjisindn d istifad edilir. Elmi-texniki inqilab insann lin daha mkmml v qvvtli mk silah verir. Lakin eyni zamanda ondan is-tifad zaman istifad mdniyytini v texniki dncnin yeni mrhlsini tlb edir. 6.1.3. Atom enerjisindn istifadnin ekoloji mzmunu. XX srd atom enerjisi insan hyatna geni daxil olmudur. Atom elektrik stansiyalar (AES) energetikann zirvsini tkil edir. Bu briyytin nvbti inkiaf mrhlsi n bnvrdir. Hazrda Yer krsind insanlar dht gtirn qlobal problemlrdn biri d atom enerjisindn insan qrn trtmk chdlri olmudur. Dnyada ilk atom elektrik stansiyas 1954-c ild kemi SSR-d Kaluqa vilaytinin Obninsk hrind tikilmidir. Bu gn kimi dnyada 350 enerji bloku ilmi v onlarn gc 250 mln. kilovatt olub. AES-lrin bir ox lklrin, enerji sistemind rolu bykdr. Fransada istehsal olunan enerjinin 65%-ni, Belikada 50%, sved 39%, sve-rd 35%, Bolqarstanda is 30%-ni atom enerjisi tkil edir. Lakin atom elektrik stansiyalarndan traf mhiti yaylan istiliyin azaldlmas mhm rtdir. Son onilliklr ernobl-da, AB-da, ngiltrd, Almaniya Federativ Respublikasn-
61 dak atom elektrik stansiyalarndak qza v bdbxt hadi-slr, fikirlri ciddildirdi v hazrda atom stansiyalarna ciddi yanama tlb olunur. Kemi SSR-d 10 iri AES olub ki, onlarda 40 enerji bloku qurulub (mumi gc 22 mln. kilovatt). Atom enerjisi atomsferi irklndirmir. Digr trfdn onlar eyni gc malik baqa stansiyalara nisbtn daha ox razi tlb etmir. Lakin atom stansiyalarnn ekologiyasna radioaktiv tullantlarn saxlanlmas v qzalarn qarsnn alnmas il laqdar tdbirlrin grlmsi vacibdir. AES-d radioaktiv elementlrl irklnmi irkab sularn atlmas n d tdbirlr grlmlidir. Atom elektrik stansiyalarnda 1 stansiya n 1 mln. kVt/s enerji istehsal etmk n bir gnd 16 kq. nv yanaca lazmdr. Mazutdan istifad olunsa is byk bir qatar yk olmaldr. Azrbaycan n n thlkli, Zaqafqaziyada yegan olan, Yerevan (Mutsomor) AES-idir. Ukraynann Kiyev rayonuna yaxn ernobl hrindki, Atom Elektrik Stansiyasnn 4-c blokunda 26 aprel 1986-c ild shrin erkn saatlarnda ba vern qza sonrasnda atmosfer byk miqdarda uran mhsullar dalmdr. Bunu 30 apreld btn dnya yrnmidir. 1986-c ild Kiyevin 140 kilometrliyind ernobl hrind qurulan AES-d meydana gln qzaya hr biri 1000 meqavatt gcnd 4-c reaktordak qurulu xtalar il reaktorlardan birind tcrb etmk n thlksizlik sisteminin buraxlmas nticsind meydana gln bzi x-talar seriyas sonunda ba vern qzadr. Tcrbnin edil-cyi 25 aprel 1986-c ild vvlc reaktorun gc yarya qdr azaldld. Ardndan da thlksizlik sistemi buraxld.
62 26 aprel gec saat 01:00-da texniklr tcrbnin son hazr-lqlarn tamamlamaq n buxar sistemin su buraxrlar. Saat 01:23 dqiqd tcrbni balamaq n hazr olduu myyn edildi. Tcrbnin mqsdi, reaktorun qfltn dayanmas vziyytind, buxar turbinlrinin n qdr al-acan v belc n qdr tcili thlksizlik sistemin gc ver bilcyini yrnmkdi. Bunun n trubinlr gedn buxar x dayandrlr. Bunun nticsind reaktorun soyut-ma sistemlri dayandrlr. Yanacaq kanallarnda qfil gcl isinm balayr. Thlkni baa dn texniklr vziyti l almaa aldlar. Amma 01:24 dqiqd yeni tcrb balandqdan 1 dqiq sonra 2 partlay oldu. 3 saniy iind reaktorun gc 7%-dn 50%- qalxd. Yanacaq paralarnn soyutma sular il qarlamasyla suyun bir anda buxara dnmsin yol ad. Reaktordak sirkoniumun yksk istilikd buxarla qarlamasndan yaranan hidrogen yanaraq btn traf alovlara brd. AES-in partlam 4-c enerji blokunun thlksiz hala salnmas n keiriln Sarkofaq mliyyatnda 129 Azrbaycan vtnda da itirak edib ki, onlarn hams mxtlif sviyyli radioaktiv alanma almlar. Hadis zaman 7000- yaxn insan hlak olmu, 25000 insan gcl radiasiya nticsind mrlk ikst olmu, on minlrl insan is sonsuz qalmdr. Bu facidn sonra er-noblda doulan uaqlarn 90%-d lillik yaranr. Hadisdn ne illr kes d, radiasiyann fsadlar hl d Avropada zn biruz verir. Bu qza nticsind hm d Belarusiya-nn 70% razisi radiaktiv thlk altnda qald, hm d oxmilyonlu insan krmlrin sbb oldu. Qzann toz dumanlar hr iki istiqamtd Piriney yarmadas v ndo-neziya adalar zrind hiss olunmudur. Hazrda nv snaqlarnn atmosferd, Yer zrind, su
63 altnda v s. dayandrlmas mmkn olmudur. 1998-ci ild Hindistan v Pakistan dvltlri eyni vaxtda dalbadal hrsi 5 partlay olmaqla yeralt nv snaqlar keirilmidir. Ertsi gn Pakistanla fqanistan srhddind oxlu insan tlfat il nticlnn gcl zlzl ba vermidir. Bu sbbdn d indi imali Koreyada v randa atom reaktorlarnn tikilmsi v onlarn snaqdan keirilmsi briyyti tvi salb. 6.1.4. Hidrogen enerjisisindn istifadnin smrliliyi. Hidrogen enerjisindn istifad traf mhitin tmizliyinin qorunmasnda byk hmiyyti olmaqla onun yaranmasn-dan yalnz destill suyunun buxar alnr. Dnyada hidrogen istehsal 200 milyard m3/il-dn oxdur. Onun yardan oxu ammiak istehsalnda, 30%- yaxn is neftayrma zavodla-rnda istifad edilir. Hidrogenin alnmas n sas tkn-mz mnb sudur. Btn yanacaq srvtlrindn (tbii qaz, neft, kmr v s.) hidrogen alnmasnda su istifad olunur. Dnyada sudan ilk hidrogen alnmas tcrbsi 1986-c ild Yaponiyada aparlmdr. O unikal zavodun istehsal 18 litr hidrogen v 9-litr oksigen, 35 saat i dvrnd alnb. Bu sikl mddtind su termik metod vasitsil maqnezium oksidi, kkrd 2-oksid v yoddan reaktiv kimi istifad etdikd su hidrogen v oksigen paralanr. Son vaxtlar hidrogen energetikasndan daha ox danlr, hm d ancaq idar olunan istilik atom sintezind yox. Hidrogen ninki istilik nv, hm d adi kimyvi yanacaq-dr. 28000 kkal/kq hidrogenin yanmasndan alnan istilik, demk olar ki, neft v neft mhsullarndan df v tqri-bn drd df da kmrdn oxdur. K.E.Siolkovski hid-rogeni raketlr n yanacaq kimi hesab edirdi. 6.1.5. Qeyri-nnvi enerjidn istifadnin ekoloji s-mrliliyi. nnvi olmayan bir ne mnblrin elektrik
64 enerjisindn istifad edilmsini glckd genilndirmk nzrd tutulur. Bu sahd Gn enerjisi daha perspektivli saylr. Gn enerjisindn hazrda dnyann bir ox lklrind istifad edilir. Xsusil avtomobil nqliyyatnda daha geni istifad edilir. Bu avtomobillrin zrind qo-yulmu gn batareyalarn kmyi il edilir. Kosmik aparatlarn uuunda gn alarndan daha geni istifad olunur. Glckd gn enerjisindn xalq tsrrfatnn mxtlif sahlrind geni istifad olunacaq. Kemi SSR-d 215 min m2 sahd gn kollektoru yaradlmdr. Gnin enerji imkanlarnn qiymtlndirilmsi gstrir ki, gnin Yer gndrdiyi enerji, yer tkindn yanacaq kimi alnan enerjidn 10 df oxdur. Yeni mlumatlara sasn alimlr Afrika qitsinin mrkzi hisssind 200 m x 200 m v 300 m x 300 m hcmind gn batarieyalar quradrma layihldiriblr. Bu batareyalar ox byk enerji istehsal ed bilckdir. Grnr insanlar glckd alternativ enerjidn geni istifad edcklr. Son onilliklrd dnyann bir ox inkiaf etmi lkl-rind ekoloji chtdn tmiz enerji alnmas mslsi gn-dm glmidir. Mlumdur ki, Ayn v Gnin (xsusil Ayn) Yer yaxn olmas il laqdar olaraq, xsusil qrb lklrind (Atlantik okeannda) qabarma dalalarndan istifad edilir. Ay suyu z cazibsil qaldraraq materiklrin irilrin doru qovur. Mvafiq raitd qabarma hadis-sindn eneji almaq olar. Hazrda Fransann imalnda, Rusi-yada Kisloqubsk hrind (Kola yarmadas), Yaponiyada, AB-da, Kanadada bel enerji ld olunur. Alimlrin hesablamalarna gr qabarma enerjisindn tam istifad etmk mmkn olsa, onda hazrda Yer krsind istehsal olunan btn enerjidn 1,5 df ox enerji almaq
65 olar. Dnyada qabarma v kilm hadissi hr sutka rzin-d 2 df yenilir (hr alt saatdan bir). Kanadann Atlantik okean sahilind Fandi krfzind 18 metr hndr

Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti Coğrafiya

Fiziki coğrafiya

Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti “Coğrafiya”

Ramil İlham oğlu Rzayev Mahir Sədaqət oğlu Sərkərli Fuad Fəxrəddin oğlu Quliyev Cahangir Zahir oğlu Zəkəriyəyev Coğrafiya Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti 1-ci nəşr Araz yayınları 2012

Ramin

Oxşar Elanlar

Coğrafiya kursu

Clopos Restoran Sistemi

Coğrafiya hazırlığı

Coğrafiya kursu

Coğrafiya test toplusu və dərs vəsaiti

Dərsliklər

Abituriyentlər üçün dərs vəsait “İngilis dili 5-11”

Azərb/ingilis dili qrammatikasının əsasları

İnformatikadan abituriyent hazırlığı kursları

Ofis İcarəyə verilir

Ingilis dili qrammatikasının əsasları

География СССР

Azərbaycan dili və İnglis dili 10 cu sinif testi

Dərs kitabları

Masa

Test topluları

Sizin üçün-ALMAN dili kursları.

Yazı masası “Frozen”

Riyaziyyat və Fizika hazırlığı

Bərbərlik kursu

ingilis dili kursu

İngilis dili kursu

İngilis dili kursu

Aşpazlıq kursu

Ödənişli xidmətlər

Ödənişli xidmətlər

Elanı sil

Haqqımızda

Yardımçı linklər

qlobal ekolojİ problemlƏrİ (ali məktəblər üçün dərs vəsaiti)

Documents

Related posts:

Ramil İlham oğlu Rzayev
Mahir Sədaqət oğlu Sərkərli
Fuad Fəxrəddin oğlu Quliyev
Cahangir Zahir oğlu Zəkəriyəyev
Coğrafiya
Abituriyentlər üçün dərs vəsaiti
1-ci nəşr
Araz yayınları 2012