Azerice – Türkçe çeviri (v1.4 yeni)

Məlumdur ki, ədəbiyyat proqramlarında tədris planındakı saat­lara uyğun olaraq konkret mövzular, bədii mətnlər müəy­yən­ləş­dirilir, hər mövzuya ayrılan dərs saatları göstərilir. Kurikulum isə müəl­­limin məzmun xətlərindən, təlim nəticələrindən, verilən me­to­dik tövsiyələrdən, nümunələrdən, konkret sinfin hazırlıq sə­viy­yə­sin­dən çıxış edərək mövzuları, bədii mətnləri, bu və ya digər möv­zuya ayrılan saatları müstəqil müəy­yən­ləşdirməsinə yol açır.

Litparad

Stalin deyirdi ki, sadə kəndli qərblilər qarşısında papağını çıxarıb baş əyməz, amma ziyalı əyər. Azərbaycanda ən savadsız zümrə yazıçılardır. Bizim xalq savadlı xalqdır, dünya xalqları, xüsusən də şərqlilər arasında intellektual xalq sayılır, çünki Sovet təhsili alıb, rus dünyagörüşünə sahiblənib. Bizim yazıçılıar elə Sovet vaxtı da kolxoznik idilər, indi ondan da beşbetər çobandırlar. Gülə-bülbülə şeir qoşmaqla mənasız, xalqın işinə yaramayan, dəyəri beş qəpik olmayan zir-zibilin içində eşələnməkdədirlər. Bu zavallılar nə fikirləşirlər? Hansı aləmdə yaşayırlar? Ayaqları yerdən üzülüb, göylə əlləşirlər. Qarışqa şıllaq atdı, eşşəyin budu batdı. Sonra? Qoşabuynuz keçini o biri sahilə apar. Tək qayıt. Canavarı o biri sahilə apar. Qoşabuynuz keçini geri qaytar. Kələmi o biri sahilə apar. Tək qayıt. Qoşabuynuz keçini o biri sahilə apar. Son. Hamısı keçdi, ya yarısı bu üzdə qaldı? Həm də elə keçirməlisən ki, yolda bir-birini yeməsinlər. Şotda getsin, təki qafiyə düz gəlsin. Sərbəst şeirdə lap ağzına və ağlına gələni yazmaq olar- eyb etməz, onsuz da hərə bir məna çıxardacaq. Heç kim fikirləşməyəcək ki, bu nəsə ağılsız çərənləmə ola bilər- əşşi, dərc olunubsa, deməli içində nəsə bir məna var da! Lap tutaq ki, biri yaxşı qafiyələndirir, o biri qafiyələndirə bilmir- hə noolsun?! Mahiyyətcə hamısı eyni zir-zibil deyilmi? Xalqa şeir lazımdı, ey Allahın çurban bəndələri? Sizin çərənləmələr özünüzdən başqa kimə gərəkdi? Sizi ildırım vura, bəlkə onda ayılasınız! Ümumiyyətlə indi bizdə dövriyyədə olan poeziya poeziyadırmı? Barmaqla heca saymaq nə vaxtdan şeir sayılıb? Üyüdüb tökmək zəmanəsi bitdi. Müasir şairlik boşboğazlıqdan başqa bir şey deyil. Məmləkətin hansı rəsmi ədəbiyyat orqanını açırsan: Füzulinin suyunun suyunun suyu. boğazdan yuxarı, girdirmə sicilləmələrlə doludur. “Bir gün bu şəhərdə olmasam da mən,/ Ətri duyulacaq məhəbbətimin./ Yollar məni sənə gətirməsə də,/ Sən məni duyarsan hər yerdə yəqin”. 3-cü dünya müharibəsi ərəfəsində bunların yazdıqları şeirlərə baxın! Ədəbi saytlarımızın dərdinə bir baxın: “Polad Ələmdar Poyrazı tutacaqmı?”. Hələ həmin saytda belə bir məqalə də vardı: “Dəmir ledi”nin yumşaq yeri.

Siz hələ bir bu eşşəkotaranların ədasını görəsiniz! Ambisiyanın biri bir qəpikdi. Babaxanlıdakı dağları bunlar yaradıblar. Sovet vaxtı ruslar Azərbaycan şairlərinə yaxşı ad qoymuşdular: çuşka. Bu bambılıların qiymətini ruslar yaxşı vermişdi. Onlara hər addımbaşı yerlərini göstərin. Hər düşükləmələrinə görə ağızlarından vurun. Şair kimdi ki, nəyəsə reaksiya verə, harasa rəy bildirə, kiməsə şərh yaza? Getsinlər eşşəklərini otarsınlar. Qoy bilsinlər ki, heç qoz da deyillər. Onlara heç olmasa kinayə edin. Kinayə- bəşəriyyətin utancaqlığı deməkdir. Amma çətin bunlarda utanan sifət də ola. Şairlərin yəhərləri çatışmır, sizinsə qamçınız. Onların yeri tövlədir, mal bazarıdır, ən potoloku mağarda tamadalıqdır. Mənim onlara məsləhətim budur ki, özlərinə sənət tapsınlar. Daha xeyirli işlərlə məşğul olsunlar. Şeirdən başqa heç nə yaza bilməyən Azərbaycan şairlərinin hamısını aparıb Haramı düzünə buraxmaq lazımdır; qoy çuğundur əksinlər, mal-qoyun saxlasınlar. Hələ rəhmətlik Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi”ni çıxardanda “şairlərə gülə-bülbülə mənasız şeirlər qoşmaqdansa gedib bez toxumağı, pinəduzluq öyrənməyi, bir adamın başmağı yırtılanda onu yamamaqla faydalı iş görməyi” tövsiyə edirdi. Düz edirdi.

Bualo deyirdi: “Yalnız ağıl və idrakın hökmünə tabe edilən istedad həqiqətən gözəl əsərlər yarada bilər”. Bunlarda istedad qıcqırıb. Bunları Sovet vaxtı Bakıda adam yerinə qoyan yox idi, indi meydan boşalıb deyə tökülüşüblər ortalığa. Dağdan dünən enənlər paytaxtın ortasında feylosofluq edirlər. Birinin dədə evi üstündə qardaşı ilə davası var, biri yaxşı yerdən arvad almadığına görə peşmandır, biri əsəbləşir ki, indi onun da mərkəzdə obyekti olmalıydı, biri düşünür ki, onun yubileyini hökmən turizm naziri özü təbrik etməliydi. Hamısının doğuluşdan başında psixoloji travma var. Genetika özü zədəlidirsə, zərərli təsirini göstərməliydi. İnsan öz köklərini başında gəzdirir. Ağrını unutmaq üçün şeir yazmağa vadardırlar. Bir çox problemlər fiziolojidən irəli gəlir. Azərbaycanlının təfəkkür arealında çoxməlumatlılıq azdır, çünki təfəkkür arealının tutumu aşağı həddədir. Bu sferaya yeni ideyalar gətirib təfəkkürün dairəsini genişləndirmək lazımdır. İndi hamının kompüteri var. Mən deyərdim ki, bəlkə azərbaycanlı yazıçının təfəkkür tutumu 500 kilobaytdan artıq deyil. Ora 1 qeqobaytlıq informasiya yerləşdirməklə beyini zorlaya bilərik. Təfəkkürlərdən tələb də gəlmir. Əlavə informasiya istəmirlər, deməli bu informasiyanı saxlamağa yerləri də yoxdur.

Bir ölkədə nə qədər şair olar? Hansı kanalizasiya lükünü açırsan, altından şair çıxır. Baş boş, amma çənə işləyir. Dəyirman kimi üyüdüb tökür.Rayon mərkəzində kulturist kimi qollarını şişirdib gəzən şair hələ də ibtidai icma quruluşu ab-havasından çıxdaş olmayıb. 5-6 kolxoz ədəbiyyatı oxuyublar, özlərini ziyalı hesab edirlər. Folklor oxumaqla alimnümalıq eləyirlər! İstəyirlər ki, Bakı küləyi saçlarını oxşaşın. Heyhat! Axı külək bunu bilmək də istəmir. Küsürlər. Obijennı şairlər ordusu formalaşır. Təəccüblüdür ki, çoxu adi qrammatikanı da bilmirlər, hətta tanınmış olandan sonra belə düzgün yazmağı, bakılılar kimi danışmağı öyrənməyi özlərinə rəva görmürlər. Əziz Səlami düzgün tutuzdurmuşdu: “Bizim ədəbi ruhumuz ölkəmizin dağları altında unudulmuş yoxsul bir kəndə bənzəyir”.

Şeiri çoban da yaza bilər, qəzetdə məqalə yazmaq isə adamdan kəllə tələb edir. Azərbaycanda normal publisist barmaqla sayılacaq qədərdir- amma görün nə qədər şair var! İqbal Qənbərov deyir: “Gülə-bülbülə şeir yazmağı duyğu hissinin güclü olması ilə əsaslandırırlar. Amma məncə duyğu orqanlarının güclü olması əqli cəhətdən zəif olmaqdan irəli gəlir. Məsələn, zəlzələni hiss edən canlılar əqli cəhətdən geri qalır, amma duyğu və hissiyyat orqanları inkişaf edib”. Ümumiyyətlə, yaxşı olardı ki, bizim şairlərə ceyrana, marala, ahuya, dilbərə, pəriyə, sonaya və durnaya şeir yazmaq qadağan olunsun. Qaşqaldağa birtəhər dözmək olar. Ədəbiyyatın hiss olmayan bir şeyi hiss kimi qələmə verməyə səlahiyyəti yoxdur. Bunlar ceyrana, pəriyə, xalaşkaya qarşı xeyirxahdırlar, amma xalqın dərdləri veclərinə də deyil. Onları yelbeyin qızların təbəssümü və idarə müdirlərinin ənamı ilhamlandırır, xalqın real fikir və istəkləri yox. Xalq onlarçün maraq doğurmayan, xeyir gəlməyən əşyadır. Yazar camiəsinin oturuşan, dayanıqlı ideolojisi yoxdur. Şairin başı çiyinləri üzərində günəbaxan kimi yavaş-yavaş dönür. İdarədə kimdirsə, ona da ləbbeyk deyir. Jül Renar deyirdi ki, mən siyasətlə məşğul olmuram demək mən həyatla məşğul olmuram deməyə bərabərdir. Siyasi milçəyin ağ kağız üzərinə qonduğunu görən kimi iflic olurlar: milçəyi narahat etməkdən qorxurlar və yazmırlar. Suriyada vahhabilər uşağın başını kəsib bununla futbol oynayanda, Kərbəla ziyarətinə gedənlərə qəddarcasına hücum edəndə bizim yazıçılar reaksiya vermədilər. Belə məsələlər onlarlıq deyil. Konkret deyək, əsas məsələlər var ki, onlardan yazmağa zadları çatmır, ona görə də gic-gic şeylərdən yapışıblar.

Yalnız həyata baxmaq, əhəmiyyətli olan faktları işıqlandırmaq lazımdır. İfadəni barıtla yaxşı doldurmaq, yaxşı nişan almaq və düz hədəfə vurmaq lazımdır. Jül Renar deyirdi: “Sözlər fikrin paltarı olmalıdır, həm də əyindəki paltar kimi kip durmalıdır”. Sizdə isə nəinki sözlər, fikir özü dağınıqdır. Səbəb də budur ki, riyaziyyatı zəif oxumusunuz. Əsl ədəbiyyatçı olmaq üçün ilk növbədə riyaziyyatı bilmək lazımdır. Ən güclü ədəbiyyatçılar riyaziyyatçıların içindən çıxıb. Sovet riyaziyyatını keçməmisiniz. Şairin beyni yaz səhərinin havası kimi təmiz olmalıdır, bunlarınsa beyni kiflənib. Boş qafalarına nə gəldi döşəyirlər. Onların təsəvvürlərinin gözləri peysərlərindədir. Onlar yalnız gopu yaxşı təsvir edə bilərlər. Çoxlu ədəbiyyat saytları açılıb bağlanıb, amma ən yaxşı ədəbiyyat saytının adı gop.az olacaq. Bir məsələni də deyim. Oxucunu güldürmək üçün tipik Azərbaycan şeirinə satirik not qoşmağa və ya dekonstruksiya etməyə ehtiyac yoxdur, mətni olduğu kimi vermək kifayətdir- Azərbaycan şeiri özü-özlüyündə kifayət qədər gülməlidir. Sivil insan sizin hətta ən abırlı hesab etdiyiniz şeirlərinizə belə gülür. Ayaqları yerdən üzülən bir çoxlarının şeirlərini hətta Azərbaycan dilinə tərcümə etmək mümkün deyil. Maraqlı bir tarixi hadisəni deyim. Bir dәfә kаtiblәrdәn biri Qızılbaş şahı Sülеymаnın vәziri Şеyх Әliхаn üçün şeirlə yazılmış əndirabadi bir mәktub göndәribmiş. Vәzir mәktubun çәtin vә әdәbi cümlәlәrinin içindәn çох çәtinliklә оnun mәqsәdini bаşа düşә bilibmiş. Sоnrа hәmin kаtibin dаlıncа аdаm göndәrib çаğırtdırmış, оnа şаllаq vurdurmuş vә dеmişdir ki, әgәr bir dә bеlә mәktub yаzsаn, әlini kәsdirәcәyәm. Mәgәr mәnim işim-gücüm yохdur ki, оturub bu cür әdәbi mәktublаrı охuyum?! Bәzәn görürsәn ki, palaz boyda poemada yаlnız üç sәtir fаydаlı mәtlәb vаrdır, qаlаn ibаrәlәr аncаq vә аncаq әdәbi оnanizmdir.

Mövzu ilə bağlı tanınmış facebook publisisti İlham Əlisoyun fikirlərini xatırlatmaq yerinə düşərdi: “Biz senzuradan çıxmış xalqıq. Əvvəllər belə idi ki, bir-iki televiziya kanalı var idi. Çıxardırdılar hansısa şairi, yazıçını efirə. Suallar ünvanlanırdı, lazım olan cavablar alınırdı, lazım olmayan cavabları isə qayçılayırdılar çıxıb gedirdi. Qazaxlılar demişkən, bu yolla bizim üçün pudralı, pomadalı “mənəvi qəhrəmanlar” qayererdilər. Amma sonra noldu? Sosial şəbəkələr meydana çıxdı. Bir çoxları kimi həmin “mənəviyyat öndərlərinin” də sosial şəbəkələrdə şəxsi səhifələri peyda oldu. Sonra başladılar yazıb-pozmağa. Daha doğrusu efirdə, mətbuatda məlum səbəblərdən deyə bilmədiklərini, soxub içlərində saxladıqlarını burada qusmağa. Onlar hər yazdıqca sanki pudraları üz-gözlərindən qopub tökülməyə başladı. Bütün mənəvi eybəcərlikləri üzə çıxdı. Biz onları ziyalı hesab edirdik, amma məlum oldu ki, bunların bir çoxu ən adi diletantdan başqa bir şey deyillər. Yaşlı nəslə məxsus olanların bir çoxu “travmalı mağara millətçisi”, “tayfabaz”, nisbətən cavanları adi küçə uşaqları. Bir əlin barmaqlarının sayı qədər içərilərində normal adam olar, ya olmaz. İndi görürəm ki, bəzi dostlar facebook səhifələrində onları tanıdıqca məyus olurlar. Məyusluğu anlayıram, insan yanıldığına görə pis olur. Amma bu məsələyə daha çox müsbət yöndən baxmaq lazımdır. Ən azından küçədə görəndə avtoqraf istəməyəcəksən, daha hörmətlə salam verməyəcəksən. Bir sözlə, sosial şəbəkələr bütün pudraları, maskaları yuyub apardı. Sağ olsun”.

YAZIÇININ DÜNYAGÖRÜŞÜ OLMALIDIR

Yaxşı yazıçı olmaq üçün yazıçının çoxlu kitab oxuması, filoloji qələmə yiylənməsi, yəni tez çatan, asan qavranılan və axıcı yazması kifayət deyildir. Yazıçının həm də dünyagörüşü olmalıdır. İnsan gəzib gördükdən, çoxlu oxuduqdan və iztirablar burulğanına düşüb-çıxdıqan sonra kamil bir yazıçı kimi yetişə bilər. Yəni əsl yazıçı bu üç qaynaqdan: dünyagörüş, mütaliə və iztirabdan yoğrulmuş bir qatışıqdan əmələ gəlir. Bir də görürsən ki, yaşadığı kəndin qulabanından o tərəfə çıxmayıb, amma öz aləmində kosmos fəth eləyir. Özünü idarə edə bilmir, xalqa ağıl öyrədir. Dünyagörüşü olmayan yazıçı toy tamadaçılığından uzağa gedə bilməz. Həyatın arzu edilən müxtəlifliyini dadmaq özünə sənət adamı deyən yazıçı üçün hökmən vacibdir. İnsanın daxili zənginləşməsi və kamilləşməsi üçün situasiyaların rəngarəngliyi lazımdır. Yalnız gəzib görən, həyatın rəngarəng sifətləri ilə tanış olan insan istedadlı yazıçı ola bilər. Çünki belə yazıçı əsl azadlığın nə olduğunu anlayır və ətrafında pozitiv mənəvi komfort quraraq rahat yaşaya bilir. Gözəl macəralardan kənarda yazıçılıq ola bilməz- bu aksiomadır. Yaşamaq fürsətini qaçıran yazıçının oxucuya moral oxuması Don Kixotun dəyirmana hücum çəkməsi kimi bir şeydir. Özlərini sorğu-sualsız bir şəkildə təxəyyülün ixtiyarına buraxan çumoşnik yığını ədəbiyyatda xal yığmağa girişəndə adamı gülmək tutur. Belələrinin həyatın müxtəlif mənzərələri üzərində uzun-uzadı işləyib ona tutarlı bir şəkil vermək gücü yoxdur. Özlərini yaşadıqları anın və məkanın içində belə itirənlər dünyaya ton verməyə girişirlər. Nə qədər çox yazırlarsa, cəmiyyətdən bir o qədər də çox uzaq düşürlər. Xalq onlardan leşdən iyrənən kimi iyrənir. Az-çox təfəkkürü olan insanın belələrinin mətnlərini oxuyanda qusmağı gəlir. Hərəkət və zövq adamlarının bütün şairlərdən daha çox söyləyəcək söhbətləri, yaşanmış təcrübələri vardır, sadəcə danışmağı və yazmağı bacarmırlar. Bəzilərinin də yazmaq potensialı var, sadəcə axotları yoxdur. Amma yazsaydılar, əlbəttə ki yaxşı olardı, çünki yaşanmış təcrübələrin ədəbiyyata gəlməsi olduqca vacibdir. Jül Renar deyirdi: “Ədəbiyyatda əsl və saxta cəhətlərin fərqi canlı çiçəklərlə süni çiçəklər arasında fərq kimidir: canlı çiçəyin heç bir şeyə bənzəməyən xüsusi ətri vardır”. Əsl istedad sahiblərinin əvəzində şirpotreb şairlər ortaya düşüb uydururlər, meydan sulayırlar. Qıjılar gələcək heykəllərinin konturlarını cızırlar. Özü də harada? Düz Bakının mərkəzində! “Bir nəfər özünü uçuruma atdı, ayaqqabılarını isə yuxarıda qoydu ki adı əbədi yaşasın. Lakin həmin ayaqqabıları tapan olmadı” (Jül Renar).

Xalq meyxanaya qulaq asır, şirpotreb şairlərə isə -istər klassik, istər postmodernist olmasından asılı olmayaraq- çurban kimi baxır. Bakı meyxanası ləzzət verir, qıjı şeiri isə ürək bulandırır. Təsadüfi deyil ki, meyxanaçıların şairlərdən daha çox oxucu və fanat kütləsi vardır. Çünki onların ən azı ponyatkası- dünyagörüşü vardır. O vaxt Yazıçılar İttifaqının iclaslarında, müşavirələrində Əliağa Vahidi heç şair kimi sayan da yox idi. Ona lağ edirdilər, bəyənmirdilər. Axırı nə oldu? Əliağa Vahid şeirləri ilə yaşayır. Amma o vaxt onu tənqid edən çuşka şairlərin heç biri ədəbiyyatda qalmadı. Bakı şairi bədahətən qəzəl deyir, Qarabağ şairi isə barmaqla heca sayıb kuplet qondarır. Ayaq barmaqlarını saymaqla poeziyaya tullananlar bu yolla xal yığmağa çalışırlar. Biz bunları yaxşı tanıyırıq, siz də tanıyın- 80 faizi çurban yığınıdır. Şəhərdə çoxdan məskunlaşanları belə hələ də aul atmosferindən çıxa bilməyiblər. Çoxunun maraq doğuracaq adi bir həyat hekayəsi də yoxdur. Gerçəkdən təsirli bir həyat hekayəsinə sahib olan insanların onu yaza bilməsi isə nadir hallarda rast gəlinir.

Siz, qələm əhli! Yazdıqlarınızdan indiyə qədər hansını etmisiniz? Müharibədə olmusunuz? Qarət, yaxud qətl törətmisiniz ki, qatilin və oğrunun ürəyindəkini biləsiniz? Siz dəlinin ağıl, qızdırmalının buz sevgisi haqqında nə bilirsiniz? Siz 70 nəfərlə 10 minlik qoşunun qarşısını çıxan İmam Hüseynin nə çəkdiyi haqda nə bilirsiniz? Siz 10 minlik Hizbullah ordusunun Suriyada 300 minlik vahhabi ordusunu necə çökdürdüyü haqda nə biliriniz? Gələcəkdə tarixin İran səhifəsini açanda oxuyacaqlar ki, tüfəngin və topun qabağına Tehranda balaca uşaqlar Quran çıxartdılar, padşahın qoşunu da tüfəng və top güllələri ilə uşaqları tikə-tikə etdi. O son akkordlar idi; bundan sonra şiələr düşmən qarşısına təkcə Quranla çıxmayacaq, onların əlində rusların verdiyi sərrast silahlar da olacaq. Bu, bir tarixdir ki, bütün qoy xalqlar bilməlidir. Suriyada 3-cü dünya müharibəsi getdi. Şiələrlə vahhabilər arasında dünya dövlətlərinin də qatıldığı qanlı savaş oldu. Azərbaycanda bu müharibə barədə çoxları bilmədi, hətta tanınmış yazıçılarımız belə məğzi anlamadı, hadisələri nurçu medianın təqdim etdiyi rakursdan köndələn başa düşdü. Qoyunların və balqabaqların da müharibədən xəbərləri olmur.

NİZAMİ NƏYİ OXUYUB NİZAMİ OLMUŞDUR?

Oşo Dao haqqında traktatında deyir: “Mahiyyəti sakitlik olan söz yarat. Fikirləşib yazdıqların poeziya deyil, nəsrdir. Allahın səndən keçirib yazdıqları, sənə Allahdan gələnlər- bax poeziya budur. Buddanın, İsanın dedikləri poeziyadır. Poeziya Allahın verdikləridir. Amma Tam da İndividium tərəfindən yazılır. Axı Okean da özü barədə Damcı vasitəsilə xəbər verir”.

Tanınmış ilahiyyatçı Zülfüqar Mikayılzadə deyir: “Bu gün ədəbiyyat aləmində Nizamişünaslar, Füzulişünaslar yetişdiyi halda Füzulilər, Nizamilər yetişmir. Səbəbi də bəllidir. Bu gün ədiblər Füzuli və ya Nizaminin əsərlərini oxuduqları halda heç kəs maraqlanmır ki, görəsən Füzuli özü nə oxuyub Füzuli olmuşdur. Füzuli “Quran”, “Nəhcül-bəlağə” oxumaqla Füzuli məqamına çatıb. Ədiblər bu dəyərli kitablarla yaxın ünsiyyətdə olmayınca şünaslıq həddi ilə kifayətlənməyə məhkumdurlar”.

Nizamiyə görə, şair öz dövrünün ensiklopediyası olmalıdır. Heç bir şeydən bilik qədər zövq almamalıdır. O bütün gecələrini və gündüzlərini aramaq, düşünmək və yaratmaqda keçirməlidir. Həyatda sevinci də bunda olmalıdır. “Təbinin xəzinəsi zəngin, qapısı da qıfılsızdır: bu xəzinədəki incilərdən birini çıxarmayınca yatdığı bir gecə də olmamışdır”. Nizaminin gecələr onu yatmağa qoymayan bu biliksevərliyi- kainatın varlığında gizlənən sirləri anlamaq istəyi ilə şərtlənmiş bir böyüklük və dərinlikdir. Şairə görə, dünyanın gərdişi və həyatın gedişi müəyyən bir səbəbə bağlıdır. “Əsl dəyərli söz, bu səbəbi tapıb göstərən sözdür”. Təlimində və yaradıcılığında filosof Nizami, müxtəlif şəxslərin dili ilə və müxtəlif misallar gətirmək yolu ilə daim həyat nədir, ölüm nədir, ilk yaradılmış hansıdır, dünyada həyat mümkün ikən axirətə ehtiyac varmı, səmadakı “səyyah”ların dövrünü nizama salan və gördüyümüz ulduzları bir qaydada saxlayan nədir, ulduzlar özlüyündə bir aləmdirmi, cəsədsiz can (yəni ruh) yaratmaq olarmı, röya nədir, düşünmək nə deməkdir kimi suallara cavab olacaq “söz” axtarmışdır. Nizami sənətkarlığına orijinal olmaq, az, amma “öz” söyləmək”, “namdar olmayınca, namzəd olmamaq”, “fələk kimi yüksələ bilmək üçün fələk kimi dayanmadan fırlanmaq” (yəni çalışmaq), “çəki ilə almaq, amma çəkmədən vermək” kimi cəhətlər xasdır. Nizami soruşulmayınca söyləməməyi məsləhət görürdü, yəni tələbat olan şeylərdən yazılmasını istəyirdi. O deyirdi “cövhəri sındırmamaq üçün kəskini yavaşca vur”, çünki “soruşulmamış söyləməyin, söylənmişi hədər etmək olduğunu” bilirdi. Şair “korlara lampa tutmağı faydasız” sayırdı, çünki “beyin qəlbi yalnız gözlə görür”. “Sözün yalnız əks-səda verdiyi zaman faydalı olduğunu” bilən ustad dinləyən axtarırdı ki, ona “elmin sirlərini təslim etsin”. Belə birisi tapılmayınca şair “dodaqlarının mismarlanmasını” daha düzgün sayırdı. Ən əsası, Nizamiyə görə, həyatı gözəlləşdirən ən böyük iş xalqa yaxşılıq etməkdir. “Xalqa qarışmaq, xalqa faydalı olmaq- budur insanlığın əlaməti”. Göylərdən enin, ey zavallı şüəralar, xalqa qaynayıb-qarışın! Cəfəngiyyatdan uzaq olmaq! Yaradıcılıqda ən əsası ruhundakı doğruluqla metodundakı sağlamlıqdır ki, yazıçıya sönməz inam və yaradıcılıq sevinci bəxş edir. Barmaq ilə heca saymaqla yaradıcılıq xoşbəxtliyi tapmaq olmaz. Əsas məsələ xalqı maarifləndirməkdir. Üyüdüb tökməyin başını buraxın. Nizaminin bir yaxşı kəlamı da vardı: “Öyrənməkdən usanmayan insan sudan inci, daşdan ləl çıxarar”. Çoxlu oxuyun, öyrənin, boş qafanızı xeyirli informasiyalarla doldurun.

Ey qələm əhli! Sizin komfort və firavanlığa çatmaq üçün qədəm qoyduğunuz yol fikirləşdiyinizdən daha geniş, rəngarəng və çoxqatlıdır. Azərbaycan yazıçılarının həyata baxış bucağı həddən artıq dardır, sıxıcıdır və komplekslərdən doğan neqativlə yüklənmişdir. Ara-sıra özünüzə kənardan baxmaq ziyan etməz. Yad təsirlərdən qopmalı, səmimi olmalı, sağlam düşüncəyə yiyələnməli, obyektiv yanaşma formalaşdırmalı- öz üzərinizdə daim işləməlisiniz. Predmetin tamlığını anlamaq üçün arada aralanıb onu kənardan tədqiq etmək lazımdır.

“SİON MÜDRİKLƏRİNİN PROTOKOLLARI”NI OXUMAYAN ZİYALI ZİYALI HESAB OLUNA BİLMƏZ

Vaxtilə Xalqlar atası Stalin “Ədəbiyyat və incəsənət sahəsində xarici kəşfiyyat agenturasının pozucu fəaliyyəti konkret olaraq nəyə əsaslanır?” sualına belə cavab vermişdi: “Dünyanın imperialist dairələri bizim ölkəmizə, o cümlədən ədəbiyyat və incəsənətimizə qarşı gizli müharibə aparırlar. Ölkəmizdəki xarici agentura qarşısında tapşırıq qoyulmuşdur ki, mədəniyyət işlərini yönləndirən dövlət orqanlarına soxulsunlar, qəzet və jurnal redaksiyalarını ələ keçirsinlər, teatr və kinonun repertuar siyasətinə, bədii ədəbiyyatın buraxılmasına həlledici təsir göstərsinlər. Xarici agentura qarşısında tapşırıq qoyulmuşdur ki, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərində pessimizm, hər növ düşkünlük və mənəvi pozğunluq təbliğ olunsun”.

Postmodernizm bizim kiflənmiş ədəbiyyatımıza yeni nəfəs verdi. Bir çox postmodernist yazıçılarımız doğrudan da dəyərli sənət nümunələri ortaya qoymuşlar. Bəziləri oxucular tərəfindən böyük maraq qarşılanır. Həm köhnə markalara, həm də yenicə qələmə sarılan gənclərimizə uğurlar arzulayırıq, onların maraqlı və oxunaqlı əsərlər ərsəyə gətirəcəklərinə inanırıq. Nəzərinizə onu çatdırmağı vacib sayırıq ki, bizə yetişmiş bu dəyərli mədəniyyət Sovet hakimiyyəti yarandıqdan sonra ruslardan bizə ən qiymətli mirasdır. Bu səbəbdən diqqətli olmaq lazımdır ki, müxtəlif yollarla xarici düşmənlərin xidmətində olmasın. Biz ilk növbədə, hər şeydən əvvəl çoxlu oxumalı və yenə oxumalı, öz informasiya bazamızı genişləndirməliyik. Araşdırmalar göstərir ki, Bakıda- həyatın gur və qaynar olduğu, gündəlik qayğıların hamı kimi yazıçıları da ağuşuna aldığı paytaxtda buna çox vaxt imkan olmur. Nəticədə yazıçılarımız sıradan adi vətəndaşın belə məlumatlı olduğu və müşahidə etdiyi mətləblərdən bixəbər qalırlar. Hamı kütləvi surətdə şeir-roman yazmağa girişib, halbuki bu cür mənasız işlərdən vaz keçib adi köşə yazısı yazmaq ümumi işin xeyrinə olardı. Fikirləşmək lazımdır ki, roman müsabiqələri keçirən və bu işi maliyyələşdirən xarici təşkilatlar hansı məqsəd güdürlər. Bununla olan-qalan əli qələm tutanlarımızı da cəfəng işə cəlb edir, balansımızı azaldır və özləri üçün yarana biləcək təhlükəni sovuşdururlar. Təəssüflər olsun ki, bizim nəinki yazıçıların, hətta jurnalistlərin da çox hissəsi “Sion müdriklərinin protokolları”nı oxumayıblar. “Sion müdriklərinin protokolları”nı oxumayan ziyalı ziyalı hesab oluna bilməz. Bu əsəri oxumayan jurnalistin əlinə qələm alaraq oxucuya politologiya dərsi keçməsi absurddur. Bu kitab qloballaşma dövründə hər bir Azərbaycan ziyalısının stolüstü kitabına çevrilməliydi, təəssüflər olsun ki çevrilmədi. Xüsusən köşə yazarları öz kontekstlərinə yenidən baxmalı, dünya təmayüllərini dərindən öyrənməli və imkan dərəcəsində professionallaşmağa çalışmalıdır. Təəssüf ki bizim yazarların, xüsusən köşə yazarlarının çoxu on il qabaq yazdıqları motivasiyanı buraxmır, dünya mətbuatını izləmir, formalaşmağa çalışmır, özləri də bilmədən ətalət içərisində üzürlər. Qələm sahiblərimiz mənasız gül-bülbül çərənləmələrindən uzaq durmalıdırlar. Qlobal Prediktorun yaratdığı dar və vaxt aparan çərçivələr üçün yazmaqdansa, çoxlu oxumalı, həqiqəti öyrənməyə can atmalıdırlar. Araşdırmalar göstərir ki, tipik Azərbaycan yazıçısının dünyada baş verənlərdən xəbəri yoxdur. Avanqard dünya mətbuatı ilə müqayisədə bizim mətbuat da sönük görünür. Bizdə zarubezhom.com və uznai-pravdu.ru stilində yazıçılar yoxdur. Həqiqətləri ört-basdır etməməli, bəlkə agah həqiqətləri öz hədəfimiz olaraq təyin etməliyik. Çünkü bizim əsas meyarımız həqiqətləri çatdırmaq olmalıdır. Bizim yazarların çoxunda sadaladığımız problemlər vardır və bilmək vacibdir ki, bu problemlər xalqımız üçün böyük faciələrə səbəb olacaq.

Ayətullah Əli Xamenei “İncəsənət düşmənin əlində silahdır” adlı maraqlı çıxışında bildirir: “Əgər 1962-ci ildən başlayaraq Həzrət İmam tərəfindən min dillə- istər çıxış, istər dərs, istər fəlsəfi düşüncələr, istərsə də fiqhi nəzərlər formasında ortaya qoyulan bu inqilabi düşüncə sənət formasında təqdim olunmasa, gələcək nəsillər üçün yad bir şey olacaq. Sənətin xüsusiyyəti belədir. Sənət dili nədir? Yəni şəkillə, filmlə, heykəllə, şeirlə və romanla təsvir etmək. Siz görürsünüz ki, müstəmləkə siyasətləri inqilab və xoşları gəlməyən bütün dəyərlər əleyhinə işləmək üçün incəsənət işinə bu qədər sərmayə qoyurlar. Səbəbi incəsənətin bu təsiridir. Bilin ki, biz bu silahdan lazım olan formada və düzgün şəkildə istifadə etmirik. Əlbəttə, bizim ölkəmiz və məmləkətimiz incəsənət məmləkətidir. Yəni, dünya incəsənəti min il öncədən bəri ümumi şəkildə bizim məmləkətimizə borcludur, fars dilinə borcludur, iranlı sənətkarlara borcludur. Lakin biz bu silahdan istifadə etməmişik. Səbəb də budur ki, sənətkar və gövhər sahibi olan bir qrup vardı, amma özlərini inqilabla uyğunlaşdıra bilmədilər. Çünki sənətkarlıq digər yaxşı xislətlər mənasında deyil. Sənəti çox uca, amma özü əskik, dəyərsiz, pis, fasiq, fəsadçı və xəyanətkar olan insanların olması mümkündür. Bu qəbildən olanlarımız çox idi, indi də varımızdır və çoxları gözlərimizin önündədir. İnqilab o zaman özünü sənət qəlibinə sala bilər ki, doğma sənətkarı olsun və sənətkarı özü yetişdirsin. Düzdür, gənclərin bir qrupu bu işləri görməkdədirlər, çox da yaxşıdır. Siz də harada və hansı formada olsanız, bu işi görün, bu silahın kəsərliliyinə diqqət yetirin, inqilab düşmənlərinin bu silahdan böyük istifadəsinə diqqət yetirin. Diqqət yetirin ki, inqilab məfhumları müxtəlif sənət əsərləri formasında yaxşı təsvir oluna bilərlər. Və bunun bir dəyər olmasını hiss edin”.

PETUX VƏ SİONİSTLƏRİN FORMALAŞDIRDIĞI BAXIŞ BUCAĞI

Bizim yazıçılar Bertran Rassel kimi bir pidarası tanıyır, amma professor Stoleşnikov kimi nəhəngi tanımır. Bizim yazıçılar Bertran Rasseli filosof saymaq dərəcəsində geriləyib. Sovet vaxtı Rasseli it yerinə sayan yox idi. Bertran Rassel ABŞ-da tanınmış pidaras olub, ümumidünya homoseksualist hərəkatına rəhbərilik edib. Bu adam ömrü boyu cəmiyyətə əxlaq pozğunluğu aşılayıb, amma bizdə onun etikadan bəhs edən kitabları dərc olunur, o hətta ailə eksperti kimi tanınır! Özündən deyən yazıçılarımız bu petuxu dərin zəka sahibi kimi qavrayır və ondan iqtibas edirlər. Müstəqillik dövrümüzün etika və estetika simvolu Bertran Rasseldir. Daha bir populyar xairici ədib Stefan Şveyqdir. Onun da əsərləri partapart tərcümə olunaraq kitabxanalarımıza doldurulur. Bu adam hər abzasında təkrarlayır ki, mən siyasəti qarışmıram, sırf ədəbiyyatla məşğulam. Amma bu adam ümumdünya sionist təşkilatı yaranan gündən onun aktivistlərindən olub, həmin təşkilatın gənclər şöbəsinə rəhbərlik edib. Necə siyasətə qarışmırsan ki, ömrü boyu sionist ideyalarının təbliği ilə məşğul olmusan? Belələrinin məqsədi beyinlərə iudeylərin aliliyi haqqında gizli mesajlar ötürməkdir. Gənc yazıçılarımızın siyasi baxışları Şveyq kimilərin postulatları əsasında formalaşır.

Qlobal Prediktorun dabro verdiyi iudey ədəbiyyatı yox, dünya ədəbiyyatının şah əsərləri dilimizə çevrilməli, mükəmməl dünya ədəbiyyatı kitabxanası yaradılmalıdır. Biz dəfələrlə- tərcüməçilərlə söhbətlərimizdə, sosial şəbəkələrdəki diskussiyalarımızda, eləcə də dövri mətbuatdakı yazılarımızda bildirmişik ki səkkizinci sort yazıçılıarın yeddinci sort hekayələrinin tərcüməsinə ehtiyac yoxdur. Əsas diqqət elmi və publisistik əsərlərə, vacib nəzəriyyələrə, populyar cərəyanlara, zəka və təfəkkür daşıyıcısı olan mətnlərə verilməlidir.

XOŞ AHƏNG AXTARIŞI

Jül Renar deyirdi: “İroniya qurutmur; o yalnız alaq otlarını yandırır”. Düşünürəm ki, bizim tənqiddən əsl yazıçılar ziyan görməzlər. Əksinə, əsl yazıçılara meydan açmaq üçün maneəçi cəhətlərə aydınlıq gətirməyə çalışdıq. Bütün bunlar məhdud çərçivələr arasında xoş ahəng axtarışlarından başqa bir şey deyil. Xoş ahəng isə azdır, çox az.

ÇevirSözlük.com | Azerice – Türkçe cümle çeviri nedir?

Azerice dilinden Türkçe diline (google translate aracılığıyla) hızlı cümle ya da kelime çeviri yapmanıza yardımcı olan bir sözlük sistemidir. Dünya dilleri arasında yapılacak olan cümle ve kelime çevirilerinizi kolaylaştırır. ÇevirSözlük.com Dünya’da en yaygın olarak kullanılan bir çok dili içinde barındırmaktadır. Bu diller arasında herhangi bir ücret ödemeden ve sınırlama olmaksızın istediğiniz cümle ya da kelime çevirilerinizi hızlı bir şekilde yapmanız mümkündür.

Kullanım ve Gizlilik

Cevirsozluk.com aracılığıyla yapılan tüm çeviri verileri toplanmaktadır. Toplanan veriler herkese açık, anonim olarak paylaşılır. Dolayısıyla Çevir Sözlük kullanarak yapacağınız çevirilerde kişisel bilgi ve verilerinizin yer almaması gerektiğini hatırlatırız.

Cevirsozluk.com kullanıcılarının çevirilerinden oluşturulan içerikte argo, küfür vb. uygun olmayan öğeler bulunabilir. Oluşturulan çeviriler her yaş ve kesimden insanlar için uygun olamayabileceğinden dolayı, rahatsızlık duyulan hallerde siteminizin kullanılmamasını öneriyoruz. Kullanıcılarımızın çevirilerle eklediği içeriklerde telif hakkı ya da kişiliğe hakaret vb. öğeler bulunuyorsa site yönetimiyle iletişime geçilmesi halinde gerekli düzenlemeler yapılacaktır.

Səadət kamalla yetişir başa

XXI əsrin başlanğıcı pedaqoji elmlərdə, o cümlədən ədəbiyyat tədrisində yeni metodik təfəkkürün bərqərar olması, yeni inkişaf meyillərinin, ideyaların yaranması və tətbiqi ilə əlamətdardır. Ədə­biy­yat təliminin məzmununa yeni yanaşma ilk növbədə təlim-tər­biyə prosesinin humanistləşdirilməsi, təlimin differensiallaş­dı­rıl­ma­sı, inteqrativ metodika yeni dərs texnologiyalarından istifadə, tədrisin elm və mədəniyyətin müasir səviyyəsinə çat­dırılması, fəal, interaktiv təlim metodlarının sistemli tətbiqi, ku­ri­kulum ideyalarının düzgün reallaşdırılması, alternativ dərslik və vəsaitlərin yaradılması ilə bağlıdır.

Müasir məktəbdə ədəbiyyat tədrisinə yeni yanaşmanın mahiy­yəti bədii əsərin şagird – oxucuya mənəvi, estetik, və emosional tə­sirinin gücləndirilməsi, həyati bacarıqların aşılanmnası, şagirdlərdə müstəqilliyin, özünüdərkin tər­­biyə olunması, oxucu qavramasının, mütaliəyə, ədəbiyyatın öy­rə­nil­məsinə marağın inkişafı, təlimə yaradıcı münasibətin for­ma­laş­dı­rıl­masını nəzərdə tutur.

Ədəbiyyat fənninin məzmunu və strukturu Təhsil Nazirliyinin işçi qrupunun işləyib hazırladığı V-XI siniflər üçün ədəbiyyat proq­ramında öz əksini tapıb. 2003-cü ildən ümumtəhsil məktəblərində tətbiq olunan həmin proqram əsasında hazırlanmış yeni nəsil ədə­biy­yat dərslikləri son illərdə şagirdlərin ədəbi təhsilinin məzmununa və təş­kilinə öz müsbət təsirini göstərmişdir.

Ədəbiyyat kursunun məzmunu şagirdlərin ədəbi təhsili, tərbi­yə­si və inkişafı vəzifələri, həyat təcrübəsi, maraq dairəsi, ədəbiyyat ta­rixi haqqında zəruri biliklərin formalaşdırılması əsasında müəy­yənləşdirilmişdir. Kursun quruluşu isə söz sənətinin mahiy­yə­ti­nin, xüsusiyyətlərinin başa düşülməsi, şagirdlərin ədəbi, mənəvi-es­tetik inkişafının təmin edilməsi baxımından əsaslandırılmışdır.

Təlim fənni kimi ədəbiyyat fənninin məzmununu keçmiş və müa­sir dövrün dəyərli söz sənəti nümunələrinin, görkəmli ədib­lərin həyat və yaradıcılığının, tarixi-ədəbi prosesin mühüm fakt­la­rı­nın (ayrı-ayrı dövrlərdə ədəbiyyatın inkişaf meyilləri, ədəbi cə­rəyanlar, ədəbi mübarizələr və s.), bədii əsərin dolğun şəkildə mənim­sənilməsi üçün zəruri olan ədəbiyyat nəzəriyyəsi element­lə­rinin öyrənilməsi təşkil edir. Şagirdlərin şifahi və yazılı nit­qi­nin inkişafı üzrə işlər ədəbiyyat fənninin üzvi tərkib hissəsidir.

V-XI siniflərin «Ədəbiyyat» proqramında ədəbiyyat fənninin məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirilərkən milli ədəbiyyatımız, mə­­dəniy­yətimiz, ənənələrimiz əsas götürülmüşdür. Proqramda de­yilir ki, ədəbiyyat fənninin ali məqsədi yüksək ideya-bədii də­yərə malik əsərlərin öyrənilməsi əsasında şagirdlərin dünya­gö­rü­şünü genişlən­dirmək, mili və ümumbəşəri mənəvi dəyərləri mə­nimsətmək, nəticə etibarilə onların vətənpərvərlik ruhunda tər­biyə olunmalarına kömək etməkdir. [1]

Ədəbiyyatın məktəbdə öyrənilməsi zamanı şagirdlərdə ədəbi-bədii zövqün sinifdən-sinfə keçdikcə, tədricən formalaşdırılması diq­qət mərkəzində saxlanılır. Bu prosesdə şagirdlərin mütaliə ilə bağ­lı xüsusi bacarıqlara yiyələnməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Proq­ramda belə bir cəhət əsas götürülmüşdür ki, bədii mətnin oxun­­ması, qavranılması və qiymətləndirilməsi məhz bu bacarıqların mövcudluğu şəraitində mümkündür.

Təlimin bütün pillələri arasında varisliyin gözlənilməsi bədii əsərlərin oxusu və təhlili üzrə bacarıqların formalaşdırılmasında mü­hüm şərtdir. Proqramda XI sinfi bitirən şagirdlərdə müxtəlif dövrlərdə və janrlarda yazılmış bədii əsərləri oxumaq, estetik hadisə kimi qavramaq və təhlil etmək bacarığı formalaşdırılması vəzifəsi qar­şıya qoyulmuşdur. Ədəbi təhsilin bütün pillələrində bədii mətnin oxusu və təhlili üzrə bacarıqların yaradılmasının zəruriliyi qeyd edilsə də, ayrı-ayrı siniflərdə hansı bacarıqlar üzrə iş apa­rılacağı konkretləşdirilməmişdir.

Şagirdlərin ədəbi inkişafı əsas etibarilə ədəbiyyatdan müxtəlif məşğələlərdə bədii əsərlərin oxusu və təhlili vasitəsilə həyata ke­çiri­lir. Şagirdlər ədəbi-nəzəri biliklərə yiyələnir, söz sənəti nümu­nə­lərini oxumağı, ideya-bədii məzmununu dərk etməyi, qiymətlən­dirməyi öyrənirlər.

Orta məktəblərdə şagirdlərin ədəbi təhsili üç pillədə həyata ke­çi­rilir:
1. İbtidai təhsil (I-IV siniflər)
2. Ümumi orta təhsil (V-IX siniflər)
3. Tam orta təhsil (X-XI siniflər)

Şagirdlərin ibtidai siniflərdə ədəbi təhsili ümumi orta təhsil pilləsi üçün zəmin rolunu oynayır. Bu pillədə məktəblilərin mütaliə mə­dəniyyətinin, nitqinin inkişafı, söz sənəti haqqında ilkin ele­men­tar biliklərə yiyələnməsi üzrə iş aparılır. İbtidai siniflərdə qa­za­nıl­mış ədəbi bilik və bacarıqlar nəzərə alınmaqla şagirdlərin bədii əsər­ləri emosional qavraması növbəti təhsil pilləsində inkişaf etdirilir, oxucu təcrübəsi artırılır.

Ümumi orta təhsil pilləsində (V-IX siniflər) ədəbiyyatın müs­təqil fənn kimi öyrənilməsinə başlanır. Məktəblilər müxtəlif mövzu və janrlarda əsərlərlə tanış olur, ayrı-ayrı sənətkarların həyatı, ya­ra­dıcılığı, ədəbiyyatşünaslıq terminləri, bədii təsvir və ifadə vasitələri haq­qında məlumat əldə edirlər.

V-IX siniflər müstəqil təlim pilləsi olmaqla yanaşı, tam orta təh­sil pilləsində ədəbi-tarixi kursun öyrənilməsi, şagirdlərin daha mü­rəkkəb, irihəcmli əsərləri, ədəbi-nəzəri məsələləri qavraması, ədəbi bilik və bacarıqlarının dərinləşdirilməsi və inkişafı üçün zə­min yaradır.

V-VII siniflərdə proqram mövzuları tematik prinsip üzrə (Vətən sevgisi, ana məhəbbəti, ana dünyası, müharibə və insan taleyi və s.) müəyyənləşdirilmişdir. Təhsil Qanununa uyğun olaraq icbari təh­silin IX sinifdə bitməsi VIII-IX siniflərin proqram və dərsliklə­ri­nə fərqli yanaşmanı şərtləndirmişdir. Belə ki, ümumi orta təhsili ba­şa vuran şagirdlərin qədim dövrlərdən bu günədək ədəbiy­ya­tımızın in­kişaf yolu, qüdrətli nümayəndələrinin yaradıcılığı barə­də müəy­yən sistemli biliklərə yiyələnməsi zərurəti meydana çıxır. Odur ki, VIII-IX siniflərdə proqram mövzuları əvvəlki siniflər­dən fərqli ola­raq tarixi-ədəbi prosesin inkişaf məntiqinə uyğun müəy­yən­ləş­di­ril­miş, ayrı-ayrı sənətkarların həyat və yaradıcılığı nümunəsində ədəbiyyatımızın qədim dövrdən üzü bəri inkişaf yolu iz­lə­nil­miş­dir.

Tam orta təhsil pilləsində (X-XI siniflər) ədəbiyyat tarixi-ədəbi prinsip əsasında tədris edilir, qədim dövrlərdən bu günədək ədəbiy­yatı­mızın ən dəyərli nümunələri monoqrafik və icmal mövzuları va­sitəsilə öyrənilir. Tədrisinə ayrıca saat ayrılan monoqrafik möv­zular qüdrətli sənətkarların həyat və yaradıcılığının öyrənil­mə­sinə həsr olunur. Məsələn, “X sinifdə “M.F.Axundzadə” mo­noq­rafik möv­zusu sənətkarın həyatını, yara­dı­cı­lığının, “Al­danmış kəvakib” povestinin, “Hekayəti – Müsyö Jor­dan və dər­viş Məstəli şah” pyesinin ayrıca dərs saatlarında öy­rə­nil­mə­sini nə­zər­də tutur. Şagirdlər müxtəlif dövrlərdə yaşamış sə­nət­kar­ların ya­ra­dı­cılığı, bədii əsərləri ilə tanış olmaqla ədə­biy­ya­tı­mızın tarixini, in­kişaf xüsusiyyətlərini öyrənirlər.

Yuxarı siniflərdə keçilən icmal mövzular ədəbiyyat tarixi­nin ay­rı-ayrı mərhələlərinə həsr olunur. Ədəbiyyat proqramında Azər­bay­can ədəbiyyatının tarixi aşağıdakı dövrlərə bölünmüşdür:

1. Qədim dövr (ən qədim zamanlardan XIII əsrə qədər)
2. Orta dövr (XIII əsrdən XVII əsrə qədər)
3. Yeni dövr (XVII əsrdən XX əsrin əvvələrinə qədər)
4. Ən yeni dövr (XX əsrin əvvəllərindən bu günə qədər)

İcmal mövzuları şagirdlərə hər dövrün sosial-mədəni mənzə­rə­si, ədəbiyyatın inkişaf meyilləri, özünəməxsus cəhətləri, görkəmli nü­mayəndələri barədə biliklərə yiyələnməsini təmin edir. Beləliklə, məktəb ədə­biyyat kursunun bir-birindən təsrid olunmuş əsərlərin öy­rə­nil­məsinə çevrilməsinin qarşısı alınır. Müxtəlif dövrlərin qar­şılıqlı əla­qəsini, yazıçıların yaradıcılığının özünəməxsusluğunu, on­ları bir-birinə yaxınlaşdıran ideyaları, ədəbi prosesin inkişafın­dakı varisliyi aydınlaşdıran icmal mövzuları məktəb ədəbiyyat kur­su­nun tamlığı­nı, bütövlüyünü təmin edən vasitə yerində çıxış edir.

İc­mal mövzuları monoqrafik mövzuların öyrənilməsi üçün zəmin yaradır. İcmal və monoqrafik mövzular bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə öy­rənilir, biri digərini tamamlayır, məktəb ədəbiyyat kur­sunun əsa­sın­da duran nəzəri məsələlərin (bədii yaradıcılıq metodu, ədəbi cərə­yanlar, söz sənətinin özünəməxsusluğu və s.) öyrənil­məsini təmin edir.

Şagirdlərin nitq inkişafı üzrə işlərin aparılması ədəbiyyat kur­sunda mühüm yer tutur. Nitq inkişafı üzrə işlər şagirdlərdə bədii sözə həssas münasibət aşılanması, sözün, fikrin məna incə­lik­lərini duymaq, ifadə etmək bacarığının, nitq mədəniyyətinin for­ma­laş­­dırıl­masını nəzərdə tutur. Sənətkarın sözdən istifadə məha­rə­ti, ob­­razlı sözün ifadəliliyi, sər­rastlığı, fikir tutumu, yığcamlığı haq­qında aydın təsəvvür ya­radıl­ması nəticə etibarilə şagirdlərin şifahi və ya­zılı nitqinin inkişa­fı­na gətirib çıxarmalıdır.

Məktəb ədəbiyyat kursunda ədəbiyyat nəzəriyyəsinin öy­rə­nil­­məsinə xüsusi diqqət yetirilir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair bilik­lər kon­kret proqram mövzuları ilə əlaqədə mənimsənilir. Bu za­man ədəbi-tarixi prosesin inkişaf meyilləri, öyrənilən materialın ide­ya-məz­munu, bədii xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Bədii mətnlərin oxu­su, təh­lili zamanı ədəbi-nəzəri biliklərin tətbiqi nəticəsində əsə­rin ide­ya-bədii məzmunu dərindən qavranılır, yazıçı sənətkarlığı haq­­qında dolğun təsəvvür yaradılır. Sinifdən-sinfə keçdikcə şagird­lərin qav­rama səviyyəsi nəzərə alınmaqla ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə bilik və bacarıqlar mürəkkəbləşdirilir və dərinləşdirilir.

Proqramda ədəbiyyat kursunda öyrənilən bədii əsərlər üç qrupa ayrılır:

1. Ədəbiyyat dərslərində öyrənilən, mətni üzrə təhlil aparılan əsərlər. Bu əsərlər proqramda ayrıca mövzu kimi göstərilir, tədrisinə saat ayrılır.

2. Sinifdənxaric oxu üçün tövsiyə olunan əsərlər. Bu əlavə oxu materialları müvafiq proqram mövzuları ilə əlaqədar olub, şagird­lərin sənətkarın yaradıcılığı, mövzu, problem üzrə bilik və bacarıq­larını dərinləşdirmək məqsədini izləyir. Təlim materiallarının öy­rənilməsi zamanı həmin əsərlər üzrə də iş təşkil edilir.

3. Müstəqil sinifdənxaric oxu üçün əsərlər. Bu əsərlərin sinif­dənxaric oxu dərslərində müzakirəsi, şagirdlərin müstəqil müta­liə­si­nin istiqamətləndirilməsi üçün proqramda dərs saatları ayrılmışdır. Müs­təqil oxu üçün əsərlər şagirdlərin yazıçıların yaradıcılığı barədə təsəv­vürünün zənginləşməsinə kömək edir. Müəllim həmin əsər­­lərin mütaliə edilməsi, qavranılmasına müntəzəm diqqət ye­­tir­məli­dir. Bu məqsədlə proqram materiallarının müstəqil oxun­muş əsər­lərlə əlaqələndirilməsi, müqayisəsi, şagirdlərin mütaliə et­dik­ləri əsər­lər barədə qeydlər aparmasına nəzarət, müzakirələr, dis­put­­lar faydalıdır.

Ədəbiyyat kursunda klassik və çağdaş söz sənətimizin yüksək ideya-bədii dəyərə malik, şagirdlərin mənəvi aləminin zəngin­ləş­məsində, estetik inkişafında, dünyagörüşünün genişlənməsində əhə­miyyətli olan nümunələri, eləcə də xarici ölkələr ədəbiyyatından seç­­mələr öyrənilir. Həmin əsərlər seçilərkən şagirdlərin yaş xü­su­siy­­yətləri, maraq dairəsi, gücçatan səviyyədə olması, gənc nəslin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı vəzifələri də nəzərə alınmışdır.

“Ədəbiyyat” dərslikləri və dərs vəsaitləri

Yeni nəsil “Ədəbiyyat” dərsliyi və “Ədəbiyyat müntəxəbatı” dərs vəsaitlərinə məktəblilərin mənəvi-estetik tərbiyəsinin daha da güc­lən­dirilməsi, onlarda milli və ümumbəşəri dəyərlər, həyati baca­rıq­lar for­ma­laş­dırılması baxımından əhəmiyyətli əsərlər daxil edil­miş­dir. Belə ki, tə­lim materiallarının mövzu, problem və janr müx­tə­lif­liyinə xüsusi diqqət ye­tirilmiş, dərsdə müzakirə və sinifdənxaric oxu üçün vətən­pər­vərlik, məktəb, bilik, əmək, təbiətə məhəbbət, mə­nəvi saflıq və s. möv­­­zularda yüksək ideya-bədii dəyərə malik bədii əsərlər seçil­miş­dir.

Orta ümumtəhsil məktəblərində 2012/13-cü dərs ilindən eti­barən kurikulum əsasında yazılmış yeni ədəbiyyat dərslik­lə­rin­dən istifadə olunur [2] .

V və VII siniflər üçün kurikulum üzrə “ Ədəbiyyat” dərs­liklərini səciyyələndirən başlıca cəhətlər:

– Şagirdlərə milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlər aşılan­ma­sına zəmin ya­radır, onların ədəbiyyata, mütaliəyə marağını gücləndirir, axtarıcılığa, tədqiqatçılıq fəaliyyətinə, fərqli mən­bə­lərdən yeni biliklər əldə etməyə sövq edir.

– Məntiqi, tənqidi, yaradıcı (bədii) təfəkkürü inkişaf etdirir.
– Tətbiqi xarakter daşımaqla zəruri həyati bacarıqların forma­laş­­masını təmin edir.
– Fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanlarını reallaş­dır­ma­ğa zə­min yaradır.
– Fəal/interaktiv təlim şəraitinin yaradılmasını təmin edir.
– Şagirdlərin fərqli idraki imkanlarının nəzərə alınmasına şərait yaradır.
Dərsliklərə aşağıdakı tədris materialları daxil edilmişdir:
– Dərsliyin metodik strukturu, ondan istifadə qaydaları üzrə tövsiyələr;
– Azərbaycan və xarici ölkələrin şifahi və yazılı ədəbiyyat nümunələri;
– Əsərin məzmununun mənimsənilməsi və təhlili üçün sual və tapşırıqlar;
– Şifahi və yazılı nitqin inkişafı üçün sual və tapşırıqlar;
– Ədəbiyyat nəzəriyyəsi materialları;
– Ümumiləşdirmə və layihələr üzrə tapşırıqlar;
– Formativ və summativ qiymətləndirmə materialları;
– Yaradıcı tətbiqetmə, müxtəlif mənbələrdən istifadə ilə bağlı sual və tapşırıqlar;
– Bədii mətnlərdə şagirdlərə tanış olmayan sözlərin lüğəti;
– Qısa ədəbiyyatşünaslıq lüğəti.
Dərsliklərə daxil edilmiş bədii əsərlər aşağıdakı meyarlar əsasında seçil­miş­dir:
– əsərin yüksək ideya-bədii dəyərə malik olması;

– şifahi və yazılı söz sənəti nümunələrinin janr, mövzu müx­təlifliyi, aktual mənəvi-estetik problemləri əks etdirməsi;

– Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatından seç­mə­lərə yer verilməsi;
– əsərin humanist istiqaməti, şagird şəxsiyyətinə müsbət təsiri;

– əsərin şagirdlərin inkişafı məqsədlərinə, maraq dairəsinə, yaş və qavrama xüsusiyyətlərinə uyğun olması;

Bədii nümunələr seçilərkən mədəni-tarixi ənənələrimiz, milli ədəbi təhsil sis­te­mi­nin zəngin təcrübəsi nəzərə alınmışdır. Seçilmiş bədii nümunələr vasitəsilə milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlər, vətənpər­vərlik, soykökünə bağlılıq, təbiətə qayğı­keş münasibət, in­san hüquq və azadlıqları, dini dəyərlər aşılanması imkanları diqqət mərkəzində sax­lanılmışdır.

Dərsliklərdə kurikulum üzrə fənn standartlarının tələblərinə uyğun olaraq ədəbiyyat nəzəriyyəsi materialları (nağıl, təmsil, hekayə, epitet, bən­zətmə və s. haqqında məlumat) verilmişdir. Ədə­biyyat nəzəriyyəsi üzrə biliklərdən bədii əsərlərin öyrənilməsi prosesində istifadə olunması, nəzəri biliklərin bədii mətnin məzmu­nunun öyrə­dil­məsi və təhlili prosesində tətbiqi məqsədilə hər mövzu üzrə sual və tapşırıqlar sistemi işlənilmişdir .

Təlimin səmərəli təşkilində müəllim üçün istiqamətverici rol oynayan me­to­­dik vəsaitlərə aşağıdakılar daxildir:

– Ədəbiyyat fənni üzrə məzmun standartlarının inteqrativ reallaş­dırılması cədvəli;
– Dərslikdə verilmiş təlim materiallarının illik və gündəlik planlaşdırılması;
– Dərslərin müasir tələblər baxımından keçilməsi üzrə metodik tövsiyələr;

– Hər bir dərsin təlim məqsədləri, təlim standartları, fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanları;

– Konkret mövzular üzrə dərslərin fəal/interaktiv metodlarla təşkili texno­lo­giyası;
– Formativ və summativ qiymətləndirmə materialları;

– Təlim prosesinin təşkilində variativliyi təmin etmək məqsə­dilə müəllim üçün əlavə sual və tapşırıqlar sistemi.

– Şagird üçün əlavə oxu mənbələri və materiallarının siyahısı;
– İstifadə olunmuş materialların (resursların) siyahısı.

Metodik vəsaitlərdə kurikulum üzrə dərslərin səmərəli təşkili ilə əlaqədar müəl­limin fəaliyyətinin başlıca istiqamətləri, onun yaradı­cılıq və təşəbbüskarlığına imkan yaradan vasitələr öz əksini tap­mış­dır. Vəsaitə daxil edilmiş yeni tipli dərs nümunələrində fəal/in­te­rak­tiv təlim imkan­larının, şagird-şagird, şagird – müəllim əməkdaşl­ı­ğının reallaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu məq­səd­lə ədəbiyyat dərslərində bu və ya digər mövzunun tədrisi baxı­mından əhəmiyyətli olan fəal/interaktiv təlimin üsullarına geniş yer verilib. Dərs nümunələrində ayrı-ayrı sinif­lərdə şagirdlərin ha­zır­lıq səviyyəsinin fərqli olması nəzərə alaraq təlim üsullarının və tapşı­rıq­larının çoxvariantlılığı təmin edilib, konkret şəraitə uyğun olaraq müəllim üçün seçim imkanları gözlənilib. Şübhəsiz, müəllim təq­dim olunan dərs nümunələrinə ehkam kimi yanaşmamalı, təklif olu­nan ideyalardan, metodik istiqamətlərdən yaradıcılıqla bəhrələn­məlidir. Meto­dik tövsiyələr işlənərkən belə bir cəhət əsas götürül­müşdür ki, hər bir müəllim təqdim olunan yeni tipli dərs nümu­nələ­rindən, dərslərin quru­luşundan, metodik sistemindən çıxış edərək öz dərs nümunələrini yarada və tətbiq edə bilər.

Təlim məqsədlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi kuriku­lum­­dakı məzmun standartlarının reallaşdırılması baxımından müs­təsna əhəmiyyətə malikdir. Təlim məqsədləri dərsdə şagird nailiy­yətlərinə aparan yoldur. Bu baxımdan hər ədəbiyyat dərsində hər üç məzmun xəttini əhatə edən alt standartlara uyğun təlim məqsəd­lərinin müəy­yən­ləşdirilməsi diqqət mər­kəzində saxlanılmışdır. Tə­lim məqsəd­lərinin yerinə yetirilməsi məzmun standartlarının addım-addım reallaş­dırılmasını, ilin sonunda isə gözlənilən təlim nəticə-

l­ərinin əldə olunmasını təmin edir.

Təlim prosesində inklüzivliyin, differensial təlimin təmin olun­ması üçün şa­gird­lərin qavrama səviyyəsinə uyğun bədii mətn­lərdən, müxtəlif tipli – bərpa­ediici və yaradıcı, sadə,orta, mürəkkəb tipli tapşırıqlardan istifadə olunmuş, metodik və­sait­də bunlardan konkret təlim şəraitinə uy­ğun istifadə ilə bağlı tövsiyələr, müxtəlif variantlı dərs nümunələri verilmişdir.

Dərsliklərə əsərin təhlili üçün “Oxuyun. Fikirləşin. Cavab ve­rin” başlıqlı mətnlər daxil edilmişdir. Əvvəlki dərsliklərdə şa­gird­­lərin bədii mətni müstəqil təhlil etmələrini nəzərdə tutan, onlara istiqamət verən bölmələrin daxil edilməməsi təlim prosesində ciddi problemlər yaradırdı. Bu mənada yeni dərsliklərə daxil edilən, əsə­rin mövzusu, ideyası, obrazların xarakteri və s. təhlili üçün sual və tapşırıqlar sistemindən ibarət mətnlər şagirdlərin əsərin ideya-bədii məzmununu müstəqil dərk etməsi, təh­lil bacarıqlarının formalaş­dı­rıl­­masında əhəmiyyətli rol oynayır.

Şagirdlərin diqqətini yazıçının bədii dil, üslub sənətkarlığına yö­nəl­dən, əsərdəki bədii gözəlliyin, obrazlılığın başa düşülüb qiy­mət­ləndirilməsi ilə bağlı sual və tapşırıqlar da dərsliklərin mə­ziy­yə­tini artıran cəhətlərdəndir.

İfadəli oxu ilə bağlı tapşırıqların dərsliklərə daxil edil­məsi müsbət dəyərləndirilməlidir. Doğrudur, əvvəlki dərsliklərdə də “Şeiri ifadəli oxuyun” tipli tapşırıqlar vardı. Lakin ifadəli oxuya necə hazırlaşmaq, onu necə həyata keçirmək barədə konkret is­ti­qa­mə­tin, nümunələrin olmaması təcrübədə həmin tələbin reallaş­dı­rıl­ma­sına imkan vermirdi.

Dərsliklərdə ədəbiyyat nəzəriyyəsi anlayışlarının sadə şəkildə izahı, konkret nümunələrlə aydınlaşdırılması da diqqəti cəlb edir. «Müs­təqil iş üçün», «Sinifdənxaric oxu üçün», «Ədəbiyyat nə­zəriy­yə­si» başlıqlı bölmələr dərsliklərin metodik aparatını zən­gin­ləş­dir­mişdir. Bu bölmələr şagirdlərin hər bir konkret mövzu üzrə bilik və bacarıqlarını dərinləşdirməyə və genişləndirməyə imkan yaradır.

Hazırda məktəblərimizdə kurikulum üzrə dərsliklərlə yanaşı, VIII-XI siniflər üçün ənənəvi «Ədəbiyyat» dərsliklərindən də isti­fadə olunur.

VIII-IX siniflər üçün «Ədəbiyyat» dərsliklərində görkəmli sənətkarların yaradıcılığı nümunəsində ədəbiyyatı­mı­zın inkişaf yolu izlənilmiş, hər bir sə­nət­ka­rın həyatı və yaradıcılığı barədə yığcam məlumat verilmişdir. Ya­zı­çı­nın həyat və yaradıcılığı barədə mətn­lərdə onun yaradıcı şəx­siyyətinə maraq oyatmaq, yuxarı siniflərdə öyrə­diləcək oçerklər üçün zəmin yaratmaq niyyəti əsas götü­rülmüşdür.

Həmin dərsliklərdəki söz sənətinin ideya-estetik təsirini güc­ləndirən bədii nümunələr vasitəsilə şagirdlər şifahi və yazılı ədəbiy­yat haq­qında sistemli bilik və bacarıqlara yiyələnir. Bu məqsədlə dərs­­lik­lərə metodik siqləti ilə seçilən «Əsərin məzmunu ilə bağlı sual və tap­şı­rıqlar», «Əsərin təhlilinə hazırlaşın», «İfadəli oxuya hazırla­şın», «Müs­təqil iş üçün», «Sinifdənxaric oxu üçün», «Ədə­biyat nəzə­riy­­yəsi» bölmələri daxil edilmişdir.

«Əsərin təhlilinə hazırlaşın» mətnlərində məktəblilərə əsərin təh­lili ilə əlaqədar konkret tövsiyələr verilir, onların tədqiqatçılıq fəaliy­yəti istiqamətləndirilir. Müəlliflər yüksək ideya-bədii dəyərə malik əsər­lərin öyrənilməsi zamanı şagird­ləri hər bir mətni onun ideya-məzmunu, ədəbi-bədii özəllikləri, sənətkarlıq xü­susiyyətləri əsasında təhlil etməyə istiqamətləndirmək niyyətini əsas götür­müş­lər. Bu isə öz növbəsində məktəblilərin müs­təqil mü­hakimə yürüt­mək qabiliyyətini, bədii təfəkkürünü inki­şaf etdirməyə, dünya­görüşünü genişləndirməyə, milli və ümum­bəşəri mənəvi də­yərləri mənimsəmələrinə imkan verir.

Dərslikdə hər bir mövzu ilə əlaqədar verilmiş «Müstəqil iş üçün», «Sinifdənxaric oxu üçün», «Ədəbiyat nəzəriyyəsi» böl­mə­ləri də şagirdlərin yaradıcı təlim fəaliyyətini səmərəli təşkil et­mək baxımından əhəmiyyətlidir.

«Ədəbiyyat» dərsliklərinin metodik aparatı məktəbdə ədəbiy­yatın öy­rə­dil­məsi prosesinin tərbiyə və təhsil potensialını güclən­dirir, müəllimi yeni təlim texnologiyalarından istifadəyə, sadədən mü­rəkkəbə, mü­şa­hidədən ümumiləşdirməyə, analizdən sintezə keç­məyə, ədəbi təh­silin inkişafetdirici səciyyə daşımasına nail olmağa is­ti­qa­mət­lən­di­rir.

Ənənəvi “Ədəbiyyat” dərslikləri vaxtilə yeni pedaqoji təfək­kürün, metodik düşüncənin məhsulu kimi yaranmış, istər ənənəvi me­todikanın, istərsə də ədəbiyyat tədrisi metodikasının, ədəbiy­yat­şü­naslığın son nailiyyətlərini özündə ehtiva etmişdir. Şübhə yoxdur ki, orta məktəb sınağından çıxmış ədəbiyyat dərs­lik­lə­rin­dəki meto­dik sistemdən, orijinal ideyalardan gələcəkdə kurikulum üzrə dərs­lik­lərin tərtibi zamanı də yetərincə istifadə olunacaqdır.

Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI sinifləri üçün «Ədəbiyyat» dərslikləri də şagirdlərin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı vəzifələri, qavrama səviyyəsi nəzərə alınmaqla yazılmışdır. Ədəbi-tarixi prin­sipə əsaslanan bu dərsliklərdə ayrı-ayrı sənətkarların həyat və ya­ra­dı­cılığına həsr olunmuş ədəbi oçerklər, icmal mövzular verilmişdir.

X-XI siniflər üçün «Ədəbiyyat» dərsliklərində monoqrafik şəkildə öy­rənilən əsərlərin geniş təhlili verilməmişdir. Bu zaman belə bir cəhət əsas götürülmüşdür ki, məktəblilər əsərin müzakirəsi zamanı hazır hökmlərə, əzbərçiliyə deyil, bilavasitə əsərin mətninə əsas­lan­malı, müstəqil fikir söyləməli, öz hökmlərini əsaslandır­malıdır.

Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün «Ədəbiyyat mün­tə­xə­batı»nda proqramın tələbinə uyğun olaraq, ədəbiyyatımızın qə­dim dövrdən iyirminci əsrə qədərki mərhələsi əhatə olunmuş, hər bir sənətkarın ayrıca öyrənilən əsərləri vəsaitə daxil edilmişdir. Bu za­man pedaqoji tələblər, tədrisə ayrılan saatlar nəzərə alınaraq bəzi irihəcmli mətnlərdə zəruri ixtisarlar aparılmışdır.

İcmal mövzular üzrə bədii nümunələr, əlavə oxu üçün nəzərdə tu­tulmuş materiallar müntəxəbatda ulduz işarəsi ilə verilmişdir. Mək­təbliləri daha geniş müstəqil mütaliəyə cəlb etmək niyyəti gü­dən həmin əsərlərin ədəbiyyat dərslərində geniş müzakirəsi, şeir­lərin əzbər söylənilməsi tələb olunmur. Belə ki, şagirdlər mo­noq­ra­fik şəkildə öyrənilən əsərləri oxumaqla kifayətlənməməli, müstəqil mü­taliə vasitəsilə mövzu, problem, sənətkarın şəxsiyyəti, ya­ra­dı­cılığı barədə dərin bilik əldə etməyə çalışmalıdır.

XI sinfin “Ədəbiyyat müntəxəbatı”na yeni və ən yeni dövr dövr Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə əsərlər daxil edilib. Bu si­nifdə təlim materiallarının əsas hissəsini irihəcmli, mürəkkəb əsər­lər təşkil edir. Tərtibçi-müəlliflər bu cəhəti nəzərə alaraq dərs­lik- mün­təxəbata yalnız monoqrafik şəkildə öyrənilən bədii əsərləri da­xil etmiş, bu yolla şagirdlərin təlim yükünü ağırlaşdırmamağa çalış­mış­lar.

Dərslik – müntəxəbata ədəbiyyat tariximizdə müstəsna xid­mət­ləri ilə seçilən sənətkarların yaradıcılığı, ayrıca öyrənilən əsərləri ilə bağlı materiallar, sual və tapşırıqlar sistemi şagirdlərin ədəbi bilik­lə­rə dərindən yiyələnməsinə imkan verir.

Ədəbiyyat kurikulumu [3]

Müasir məktəbdə ədəbiyyat tədrisinə yeni yanaşmanın ma­hiy­yəti hazırlanan kurikulum sənədlərində öz əksini tapmışdır. Ədə­biy­yat kurikulumunun ümumi orta və tam orta təhsil pil­lə­lə­rin­də qar­şıya qoyduğu məqsəd və vəzifələr təlimə ənənəvi baxışın, me­todik istiqamətin dəyişdirilməsini qaçılmaz etmişdir.

Kurri­ku­lum sözünün latınça mənası kurs, elm deməkdir. Bu ter­mindən 1876-cı ildən istifadə olunmağa başlanılıb. İlk fənn ku­rikulumları isə 1918-ci ildə ABŞ-da meydana gəlmişdir. Azər­bay­canda bu ter­min­dən keçən əsrin 90-cı illərindən etibarən istifadə olu­nur. Ku­ri­ku­lum təlimin məqsədi, məzmunu, standartları, tex­no­­lo­­gi­ya­la­rı­nı, son məqsədə çatmağın yolları, vasitə və üsulları, həm­çinin bu sahədəki fəaliyyətin səmərəliliyini yoxlamağın me­tod və va­sitələrini özündə əks etdirən konseptual sənəddir.

Ədəbiyyat kurikulumunda şagirdlərin ədəbi təhsilinin məz­mu­nu­na aşağıdakı tələblər verilir:

1. Ədəbi təhsilin məzmununu şagirdlərin və cəmiyyətin tə­lə­ba­tı­na, dövlətin təhsil siyasətinə uyğunlaşdırmaq;

2. Məzmunu nəticəyönümlülük, şəxsiyyətyönümlülük, şa­gird­yö­nümlülük, inteqrativlik prinsipləri əsasında müəyyənləşdirmək;

3. Şagirdlərin təlim marağını, potensial imkanlarını nəzərə al­maq­la onlara davamlı inkişaflarını təmin edən, müstəqil həyatda la­zım olan zəruri biliklərin və idraki, informativ-kommunikativ, psi­xo­motor bacarıqların aşılanmasını təmin etmək;

Şəxsiyyətin inki­şa­fı­na dair yeni məqsədlər şagirddə məntiqi düşünmə, tənqidi yanaşma, müstəqil qərar qəbul etmək, yaradıcı münasibət, bilikləri müstəqil əldə etmək, praktik problemləri həll etmək kimi idraki bacarıqların formalaşdırılmasını tələb edir.

4. Təhsilin məzmununa şagirdlərin ümumi inkişafına xidmət et­mə­yən, tətbiqi xarakterdə olmayan, məzmunu ağırlaşdıran məlumat yönümlü məsələlərin daxil edilməsinə yol verməmək.

“Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kuri­ku­lu­mu” layihəsində ümumi və tam orta təhsil pillələrində ədəbiyyat fən­ninin əsaslandırılması verilmiş, kursun əhəmiyyəti, məq­səd və vəzifələri dəqiqləşdirilmişdir. Kurikulumda qeyd edilir ki, özünə­məxsus inkişaf yolu keçmiş, iki min ildən artıq yaşı olan Azər­baycan ədəbiyyatı dünya bədii mədəniyyəti xəzinəsinə dəyərli sənət abidələri bəxş etmişdir. Humanist və demokratik ideyaları par­laq şəkildə əks etdirən ədəbiyyatımızın ümumtəhsil məktəblərində tədrisi milli dövlətçilik maraqları baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məktəb ədəbiyyat kursu həqiqi vətəndaşın və müasir dün­ya­görüşlü şəxsiyyətin yetişməsində mühüm payı olan fənlərdəndir.

Kurikulumda qeyd edilir ki, ümumtəhsil məktəblərində ədə­biy­yat tədrisinin məqsədi yüksək ideya-bədii dəyərə malik söz sənəti nü­munələrinin öyrədilməsi əsasında şagirdlərdə müasir dün­ya­görüşü, estetik zövq, mütaliə və həyati bacarıq­ların for­ma­laş­dı­rıl­ması, onların ədəbi təhsil, tərbiyə və in­ki­şafının təmin edilməsi, gənc nəslin milli və bəşəri mənəvi də­yər­lər zəminində tərbiyə al­ması, şifahi və yazılı nitqinin inkişaf etdirilməsidir.

Bu məqsədə nail olmaq üçün:
– söz sənətinin mahiyyəti, daxili qanunları barədə zəruri təsəv­vür­lərin yaradılması;

– milli ədəbiyyatımızın, eləcə də dünya ədəbiyyatından nümu­nə­lərin öyrədilməsi əsasında milli və bəşəri dəyərlərin, həyati ba­carıqların formalaşdırılması;

– şagirdlərin zəruri ədəbi-nəzəri biliklərə yiyələnməsi;
– bədii əsərin oxusu, təhlili və qiymətləndirilməsi üzrə zəruri bacarıqların yaradılması;
– ifadəli oxu bacarığının formalaşdırılması;
– şifahi və yazılı nitq bacarıqlarının aşılanması təmin edil ­ mə ­ li ­ dir.
Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi vasitəsilə:

Ümumi orta təhsil pilləsində incəsənətin bir növü kimi söz sə ­ nətinin – şifahi və yazılı ədəbiyyatın xalqın mənəvi sərvəti olması, hə ­ yatı, taleyüklü məsələləri özünəməxsus bədii vasitələrlə əks et ­ dir ­ mə ­ si barədə şagirdlərdə dolğun təsəvvür yaradılır.

Milli və dünya ədəbiyyatından seçilmiş kamil sənət nümunələri vasitəsilə məktəblilərdə sözə, söz sənətinə həssas, bədii-emosional münasibət formalaşdırılır, təhlil, dəyərləndirmə, fikirlərini şifahi və yazılı çatdırmaq bacarığı inkişaf etdirilir.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə zəruri biliklərə və mütaliə mə ­ də ­ niy ­ yətinə yiyələnən şagirdlərdə konfliktlərə, problemlərə, ədəbi nailiy ­ yət ­ lərə əsaslandırılmış münasibətin formalaşması təmin edilir.

Tam o rta təhsil pilləsində ş agirdlərin əsas təhsil pilləsində qa ­ zan ­ dıqları bacarıq və vərdişlər təkmilləşdirilməklə tarixi-xronoloji ar ­ dıcıllıqla Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik inkişaf yolu, ədəbi ənənə və əlaqələri, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli ədəbi simalarının yaradıcılığından nümunələr öyrənilir, ədəbiyyat nə ­ zəriyyəsinə dair məlumatlar genişləndirilir, məktəblilərin ədəbi-bədii, tənqidi təfəkkürünün formalaşması təmin olunur.

Ədəbiyyat kurikulumunun fənyönümlü deyil, şəx­siy­yət­yö­nüm­lü, nəticəyönümlü, interaktiv, inteqrativ səciyyə daşıması, müəl­­lim və şagirdin əməkdaşlığına əsaslanan mahiyyəti, ümumi orta və tam orta təhsil pillələrində bu fənnin tədrisinin yeni metodik sisteminin yaradılmasını zəruri edir. Təhsil prosesləri ilə bağlı bütün fəaliy­yət­lərin səmərəli təşkilinə hərtərəfli imkan ya­radan bu sənəd ənənəvi tə­lim proqramı, tədris planı, plan­laş­dırma dan köklü şəkildə fərq­lənir.

Məlumdur ki, ədəbiyyat proqramlarında tədris planındakı saat­lara uyğun olaraq konkret mövzular, bədii mətnlər müəy­yən­ləş­dirilir, hər mövzuya ayrılan dərs saatları göstərilir. Kurikulum isə müəl­­limin məzmun xətlərindən, təlim nəticələrindən, verilən me­to­dik tövsiyələrdən, nümunələrdən, konkret sinfin hazırlıq sə­viy­yə­sin­dən çıxış edərək mövzuları, bədii mətnləri, bu və ya digər möv­zuya ayrılan saatları müstəqil müəy­yən­ləşdirməsinə yol açır.

Ənənəvi fənn proqramlarının elmi təmayülünə uyğun olaraq müəllim çalışır ki, şagirdlərə mümkün qədər çox elmi bilik versin. Sanki hər bir şagird gələcəkdə mütləq ədəbiyyatçı olmalı, bədii əsər yazmalıdır. Nəticədə ədəbiyyat dərs­lərində şagirdin beyni həyatda ona lazım olmayacaq lüzumsuz bilik və məlumatla yüklənir.

Ədəbiyyat kurikulumunda isə şəxsiyyətə lazım olan həyati ba­ca­rıq­­ların (bilik və idraki, sosial və praktik bacarıqlar) formalaş­dırılması diqqət mərkəzində saxlanılır, ümumi orta, tam orta təhsil pillə­lərində hər sinif üçün bu bacarıqlar üzrə təlim nəticələri dəqiq gös­tərilir. Şəx­siyyətin inkişafına dair yeni məqsədlər şagirddə mən­­tiqi düşünmə, tənqidi yanaşma, müstəqil qərar qəbul et­mək, yara­dıcı münasibət, bilikləri müstəqil əldə etmək, praktik prob­lemləri həll etmək kimi idraki bacarıqların formalaş­dırıl­masını tələb edir.

Kurikulum sənədlərində şagirdlərdə mütaliə bacarıqlarının for­malaşdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulur. Bu, ədəbiyyat müəl­liminin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən olub təlimin prak­tik yönümün gücləndirilməsini təmin edir. Məlumdur ki, bilik­lərin mənimsənilməsi, onları fəal tətbiq etməyə imkan ve­rən bacarıqların formalaşdırılması şəxsiyyətin yaradıcılıq im­kan­la­rı­nın aşkara çıxa­rıl­masına və inkişaf etdirilməsinə, mənəvi-estetik ba­xımdan zən­gin­ləş­məsinə imkan yaradır.

Ədəbiyyat kurikulumunda ümumi orta və tam orta təhsil pil­lə­lə­rində şagirdlərin hansı bacarıqlara yiyələnməli olduğu dəqiq gös­tə­rilmişdir. Müəllim məktəblilərin bilik və bacarıqlardan üzvi əla­qə­də istifadə etməsinə xüsusi diqqət yetirməli, mütaliə ba­ca­rıq­ları si­nif­dən-sinfə keçdikcə yeni, daha mürəkkəb əsərlər üzərində tət­biq edi­lərək dərinləşdirilməlidir.

Məktəbdə bədii əsər üzrə işin özünəməxsus strukturu, məntiqi ar­dıcıllığı vardır ki, bunlardan kurikulumda da imtina etmək müm­kün deyildir. Bədii mətnin oxusu, məzmununun mənimsənilməsi (əsə­rin ilkin qav­ra­nıl­ma­sı, tanış olmayan söz və ifadələrin müəy­yən­ləşdirilməsi, mə­na­sı­nın aydınlaşdırılması, plan tərtibi, nağıletmə və s.) əsərin təhlili (möv­zu, ideya, problem, obrazlar baxımından təhlil və qiy­mət­lən­di­ril­mə) üzrə bacarıqların formalaşdırılması prosesində şa­girdlərin yaş xü­susiyyətləri, qavrama imkanları nəzərə alınmalı­dır.

Məlumdur ki, şagirdlərin mütaliə bacarıqlarına yiyələnməsi ədə­biyyata marağın artırılması, əsərdə qaldırılan problemlərin, onun ideya-məzmununun, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin qavranılması üçün zəruri şərtdir. Dərsə hazırlıq mərhələsində ədəbi-bədii nü­mu­nə­lər üzrə iş planlaşdırilarkən hansı bacarıqlar üzrə iş aparılacağı də­qiqləşdirilir. Məktəblilər dərsdə mətni mənimsəməklə yanaşı, mətn üzərində iş üsullarını öyrənir.

Mütaliə bacarıqlarının formalaşdırılması üzrə iş bədii əsərin təhlili zamanı qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi ba­xı­mın­dan zəruridir. Mütaliə bacarıqlarına yiyələnən şagirdlər ob­raz­ların xarakteri, davranışı, başqalarına münasibətində, qəhrəmanlara müəllif münasibətində, yazıçı sənətkarlığında əvvəl nəzərdən qa­çırdıqları yeni cəhətləri üzə çıxarırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, adətən bədii təhlil zamanı bir yox, bir neçə bacarığın for­ma­laş­dı­rıl­ması üzrə iş aparılır.

Kurikulumda h ər sinifdə məktəblilərin hazırlıq səviyyəsinə uyğun olaraq əsə­rin süjetindəki səbəb-nəticə əlaqələrinin, problem və konfliktlərin, qəh­rəmanların xarakterinin, hərəkət və davranış­la­rı­nın, müəllif möv­qeyinin, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin müəy­yən­ləşdirilməsi, on­lara əsas­landırılmış münasibət bildirilməsi üzrə ba­ca­rıqların for­malaş­dırılması ön plana çəkilir.

Kurikulumda bədii əsərin oxusu, qavranılması, təhlili, şifahi və ya­zılı nitqin inkişafı üzrə bacarıqlar varislik, ardıcıllıq, sadədən mü­rək­kəbə, asan­dan çətinə prinsipi gözlənilməklə siniflər üzrə də­qiq­ləşdirilmiş, böl­mələr üzrə yerləşdirilmişdir.

Ədəbiyyat kurikulumunun mühüm xüsusiyyətlərindən biri bu­ra­da ədəbiyyat təlimi qarşısında qoyulan məqsəd və vəzifələr, ümu­mi orta və tam orta təhsil pilləsində gözlənilən təlim nəticələri nə­zərə alınmaqla məzmun xətlərinin müəyənləşdirilməsidir. Ədə­biy­­yat fənni üzrə 3 məzmun xətti müəyyənləşdirilmişdir: 1. Ədə­biy­­­­yat və həyat həqiqətləri; 2. Şifahi nitq; 3. Yazılı nitq.

Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri məzmun xətti ümumi orta təh­­sil pilləsində bədii ədəbiyyatda əksini tapan milli-bəşəri də­yər­lərin, mənəvi-estetik problemlərin qavranılması, təhlili, onlara əsas­lan­dırılmış münasibətin formalaşdırılması, mürəkkəb həyat ha­di­sə­lə­rinin, ziddiyyətli situasiyaların dərk edilməsinə və qiy­mət­lən­di­ril­məsinə zəmin yaradır. Bədii həqiqətlə həyat həqiqətlərinin mü­qa­yi­sə­si, əlaqələrin açıqlanması söz sənətinin mahiyyətinin başa dü­şül­mə­sinə, eləcə də insan həyatında, cəmiyyətdə müşahidə edilən mü­hüm hadisələrin dərk edilib dəyərləndirilməsinə səbəb olur.

Söz sənəti olmaqla ədəbiyyatın incəliklərinin, obrazların, bədii təs­vir və ifadə vasitələrinin mənimsənilməsi müxtəlif ədəbi növdə və janrda olan əsərlərin mütaliəsinə maraq oyadır, mətnin ifadəli oxusu ilə bağlı bacarıqları inkişaf etdirir, şifahi və yazılı nitq üçün zə­ruri olan lüğət ehtiyatını zənginləşdirir.

Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri məzmun xətti tam orta təhsil pil­ləsində ədəbiyyat nümunələrinin öyrənilməsi, müxtəlif informasiya mən­bələrindən seçilmiş materialların mövzu, ideya, dil və üslub xüsusiyyətləri baxımından dəyərləndirilməsinə imkan yaradır, in­for­ma­siyaların faktlara əsaslanmaqla tənqidi araşdırılmasını təmin edir, müxtəlif ədəbi növlərdə və janrlarda olan ədəbi əsərlərdəki problem və konfliktlərin, ictimai-siyasi həyatdakı mühüm ha­di­sə­lə­rin ümum­bə­şəri və milli mənəvi dəyərlər baxımından qiy­mət­lən­di­ril­məsi üçün əsas olur.

Şifahi nitq məzmun xətti ümumi orta təhsil pilləsində ədəbi nü­munələrlə bağlı fikirlərin obrazlı sözlərdən, bədii təsvir və ifadə va­sitələrindən istifadə etməklə aydın, ardıcıl, məqsədyönlü və yığ­cam ifadə edilməsinə imkan yaradır.

Şifahi nitq məzmun xətti tam orta təhsil pilləsində ədəbi əsər­lərin məzmun və ideyası ilə bağlı fakt və hadisələrə əsaslandırılmış mü­nasibət bildirilməsini, bədii-obrazlı ifadələrdən istifadə olun­ma­sını təmin edir, müxtəlif mənbələrdən toplanmış materiallara əsas­lanmaqla müzakirələrdə ədəbi nailiyyətlərə müstəqil münasibət bildirilməsinə imkan yaradır.

Yazılı nitq məzmun xətti ümumi orta təhsil pilləsində mövzu, problemlə bağlı müxtəlif mənbələrdən informasiyaların, fakt və dəlillərin seçilməsini, ümumiləşdirilməsini, fikrin aydın, dəqiq çat­dı­rılmasında onlardan istifadə olunmasını təmin edir. Müxtəlif tipli (nəqli, təsviri, mühakimə) və formalı (inşa, esse, hekayə) yazılara dair bacarıqların formalaşmasına imkan yaradır.

Tam orta təhsil pilləsində yazılı nitq məzmun xətti müxtəlif üs­lublarda yazıların yazılmasını, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ədə­biy­yat və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlər barədə təqdimatların ha­zır­lanmasını təmin edir.

Kurikulumun həyata keçirilməsi zamanı müəllim məzmun xət­ləri və standartlarınin şəxsiyyətin problemi həlletmə, mü­ha­ki­mə yürütmə və əsaslandırma, təqdimetmə, tətbiqetmə, mü­qa­yisə, əlaqə­ləndirmə və s. fəaliyyət standartları ilə kəsişməsinə nail olmalıdır.

Kurikulumda məzmun xəttinə uyğun olaraq hər sinifdə təlim stan­dartlarının və nəticələrinin müəyyənləşdirilməsi müəllimin istər ayrı-ayrı dərslərdə, istərsə də bütövlükdə tədris ili ərzində öz fəaliy­yətini məqsədyönlü qurmasına imkan verir. Müəllim dərs ilinin so­nun­da hansı təlim nəticələrini əldə etməli olduğunu dəqiq bildiyi üçün şagirdlərdə həmin təlim nəticələrinə uyğun bacarıqların for­ma­laş­dırılması üzrə ardıcıl, sistemli iş aparır.

Milli Kurikulum çərçivə sə­nədində “Ədəbiyyat” fənni üzrə ümumi orta və tam orta təhsil pil­lələri üçün aşağıdakı ümumi təlim nəticələri müəyyən edilmişdir:

Ümumi orta təhsil pilləsi (V-IX siniflər) üzrə şagird:

– ədəbi-bədii nümunələri onların məzmunundan irəli gələn mə­na çalarlarına uyğun ifadəli oxuyur, mətni bədii-emosional cəhətdən qüvvətləndirən sözlərin mahiyyətini izah edir;

– yazılı nitqində məzmuna uyğun üslub müəyyənləşdirir, or­foq­rafiya və orfoepiya qaydalarına əməl edir, söz ehtiyatından səmərəli is­tifadə edir, fikirlərini ardıcıl və məntiqi ifadə edir, ümu­mi­ləş­dir­mələr aparır;

– ədəbi nümunələrlə bağlı fikirlərini aydın, ardıcıl, məq­səd­yönlü, yığcam, yeri gəldikcə bədii təsvir vasitələrindən istifadə et­mək­lə şərh edir;

– müxtəlif janrlarda yazılmış mətnlər üzərində sərbəst işləyir, onlarda ifadə olunmuş əsas ideyanı şərh edir, mətni məzmununa uyğun hissələrə ayırır və müvafiq plan tərtib edir;

– şifahi və yazılı ədəbiyyatın oxşar və fərqli cəhətlərini, xa­rak­terik xüsusiyyətlərini konkret nümunələrlə izah edir, öz fikirlərini mü­qayisələr aparmaqla əsaslandırır;

– ədəbi əsərləri məzmun və ideya istiqamətinə, sənətkarlıq cə­hət­lərinə, obrazların səciyyəsinə görə təhlil edir, öz şəxsi mü­na­si­bə­tini, mülahizələrini bildirir;

– ədəbi əsərlərin kollektiv müzakirəsi zamanı başqalarının fik­rinə tolerant, obyektiv və ədalətli münasibət göstərir, öz mü­la­hi­zə­lə­rini əsaslandırır, ümumi rəyə gəlməyi bacarır.

Tam orta təhsil pilləsi (X-XI siniflər) üzrə şagird:
– oxuduğu ədəbi nümunələri bədii-emosional və obrazlı qav­ra­dı­ğını nümayiş etdirir;
– ayrı-ayrı mövzulara dair müvafiq üslublarda yaradıcı xarak­terli yazılar yazır;

– mövzu, süjet, kompozisiya, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin müəyyənləşdirilməsi baxımından ədəbi nümunələr üzərində araşdır­ma­lar aparır;

– ədəbi nümunələri mövzu, janr, problem baxımından müqayisə edir, əsaslandırılmış rəy bildirir;

– ədəbi əsərin məzmununa və ideyasına onun yarandığı dövrdə mövcud olan ictimai-siyasi və əxlaqi-etik dəyərlər kontekstində qiymət verir;

– ədəbi mövzulara aid tədbirlərin təşkilində iştirak edir, ədəbi nailiyyətlərə münasibət bildirir;

– mənbələr üzərində işləyir, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ədə­biy­yat və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlər barədə materiallar top­layır, müxtəlif ədəbi mövzularda təqdimatlar hazırlayır.

Ayrı-ayrı məzmun xətlərinin mahiyyətinin kurikulumda ay­dın­laş­dırılması müəllimə dərsdə müzakirə üçün ədəbi-bədii nü­mu­nə­lə­rin seçilməsində müəyyən sərbəstlik verir. Kurikulum üzrə dərs­lər­də müzakirə üçün bədii əsərlərin aşağıdakı meyarlar üzrə seçil­mə­si məq­sədəuyğundur:

– əsərin yüksək ideya-bədii dəyərə malik olması;

– söz sənəti nümunələrinin janr, mövzu müxtəlifliyi, aktual mənəvi-estetik problemləri əks etdirməsi;

– Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatından seç­mə­lərə yer verilməsi;
– əsərin humanist istiqaməti, şagird şəxsiyyətinə müsbət təsiri;

– əsərin şagirdlərin inkişafı məqsədlərinə, maraq dairəsinə, yaş və qavrama xüsusiyyətlərinə uyğun olması;

Bədii nümunələr seçilərkən mədəni-tarixi ənənələrimiz nəzərə alın­malı, milli ədəbi təhsil sisteminin zəngin təcrübəsindən istifadə edil­məlidir.

Ədəbiyyat kurikulumunda qarşıya qoyulan təlim nəticələrinə nail olmaq üçün yalnız dərslik, iş dəftəri, müəllim üçün metodik və­sa­it hazırlanması, nəşri kifayət deyildir. İstər müəllim, istərsə də şa­girdlər üçün bilavasitə ədəbiyyat təlimi ilə əlaqədar elmi- metodik tə­minat, əlavə mənbələr, resurslar olmalıdır.

Ədəbiyyat fənni üzrə əlavə mənbələri (resursları) aşağıdaki kimi qrup­laş­dır­maq olar:
1. Ədəbi ensiklopediyalar
2. Ədəbiyyat üzrə məlumat, sorğu kitabları
3. Ədəbiyyat lüğətləri
4. Ədəbiyyatla bağlı elmi-kütləvi kitablar
5. Zəngin kitabxana fondu (elektron kitabxana, elektron dərs­lik­lər daxil olmaqla)
6. Məktəb elektron məsləhət xidməti

7. Kompyuter proqramları ilə iş, internetə çıxış, video çəkiliş, mətnin surətini çoxaltmaq imkanları və s.

8. Ədəbiyyat kurikulumunun mahiyyətini, həyata keçirilməsini izah edən, aydınlaşdıran metodik vəsaitlərin (müəllim üçün) ha­zır­lan­ması, nəşri.

Digər mühüm məqam öyrəniləcək bədii əsərlərin sayı ilə bağ­lıdır. V-XI siniflər üçün ədəbiyyat proqramlarına onlarla lirik, epik, dra­matik əsər daxil edilmişdir. Kurikulum üzrə isə dərslərdə öy­rənilən əsər­lərin kəmiyyət baxımından çox olması məqbul sa­yılmır. Əsas mə­sələ bədii əsərin ideya-bədii məzmununun dərin­dən mə­nim­sə­nil­məsi, bu yolla mövzu, problem, əsərin sənətkarlıq xüsusiy­yətləri, ədə­bi növ, janr barədə mükəmməl bilik əldə edilməsidir.

Kurikulumda ümumi orta təhsilin (V-IX siniflər) icbariliyi nəzərə alınmışdır. Bu, əsas götürülərək ümumi orta təhsil pilləsini bitirən şa­gird­lərin şifahi xalq ədəbiyyatı, qədim və orta əsrlər, yeni dövr, ən yeni dövr ədəbiyyatından seçmələri öy­rən­məsi, Azərbay­can ədə­biy­yatının ümumi inkişaf yolu barədə biliklərə yiyələn­məsinə im­kan yaradılır. Ümumi orta təhsilin VIII-IX si­nif­lə­rin­də ədəbiyyatdan seçmələrin xronoloji ar­dı­cıl­lıq­la, varisliyi göz­lə­mək­lə öyrənilməsi təmin olunur.

Tam orta təhsil pilləsində təlimin təmayülləşməsi (hu­­ma­ni­tar, texniki, təbiət fənləri və s.) tələbi nəzərə alınaraq ədəbiyyatın tarixi-ədəbi əsasda tədrisi, müxtəlif dövrlərdə yaranan, ədəbi növ, janr baxımından fərqlənən, ayrı-ayrı ədəbi cərəyanlara məxsus əsərlərin dərindən öyrənilməsi məqsədəuyğundur. Bu təhsil pilləsində təlim məqsəd­lə­ri, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun olaraq nis­bətən iri­həcm­li, müasir insanı düşündürən mürəkkəb problemləri, həyati kon­­fliktləri, sosial siyasi həyatdakı mühüm hadisələri, tale­yük­lü mə­sələ­ləri, milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərləri yüksək sənət­kar­­lıqla əks etdirən əsərlərin öyrənilməsi vacib sayılır.

Həllini gözləyən problemlərdən biri də sənətkarın tərcümeyi-halı­nın öyrənilməsi ilə bağlıdır. Kurikulum üzrə ədəbiyyat dərs­lik­lə­rin­də sənətkarın tərcümeyi-halı barədə faktların, rəqəmlərin, yer, şəxs, əsər adları ilə yüklənmiş mətnlərin verilməsinə ehtiyac yox­dur. Ku­ri­kulum üzrə dərslərdə müəllimin yığcam təqdimatından son­ra sə­nətkarın yaradıcı şəxsiyyəti barədə zəruri məlumatları şagird­lərin tövsiyə olunan müxtəlif mənbələrdən müstəqil şəkildə top­laması, bu barədə çıxışlar, təqdimatlar hazırlaması daha fay­dalıdır.

Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu. “Azərbaycan müəl­limi”, 11 sentyabr, 2009 N 35 (8348).
2. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kur­ri­ku­lu­mu. Bakı. 2006.

3. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün ədə­­biyyat fənni kurikulumu. V-XI siniflər. (Təlim Azərbaycan di­lin­də olan məktəblər üçün) “Azərb. müəllimi” qəzeti, 24 dek. 2010 N 50.

4. Ümumi təhsilin fənn standartları (I-XI siniflər) Bakı: Mütərcim, 2012.
5. Abbasov Ə. Yeni fənn kurikulumlarının səciyyəvi cəhətləri. Azərbaycan məktəbi, 2007 №1, s.60-68.

6. Abbasov Ə., Balakişiyev Ş., Əliyeva B., Xudiyeva G., Sü­ley­manova A., Azərbaycan dili və ədəbiyyat. Metodika və təcrübə. Bakı: Orxan, 2005.

7. Cəfərov N., Araslı N., Hüseynoğlu S. Ədəbiyyat. 8-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2006.

8. Cəfərov N., Kərimli T., Əsgərli Z., Bakıxanova A. Ədə­biy­yat. 10-cu sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2005.

9. Cəfərov N., Həbibbəyli İ., Əiyeva N., Bakıxanova A. Ədə­biy­yat. 11-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2004.

10. Cəfərov N., Əsgərli Z., Nəcəfov N., Həsənli B. Ədəbiyyat mün­­­təxəbatı. 10-cu sinif üçün dərslik-müntəxəbat. Bakı: Kövsər, 2009.

11. Cəfərov N., Nəcəfov N., Həsənli B.A. Ədəbiyyat mün­tə­xə­ba­tı. 11-ci sinif üçün müntəxəbat. Bakı: Kövsər, 2009.

12. Əhmədov C.M. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: BDU-nun nəşri, 1992.
13. Həsənli B.A . Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Bakınəşr, 2014.
14. Həsənli B.A., Nəcəfov N. Ədəbiyyat. 9-cu sinif üçün dərs­lik. Bakı: Çaşıoğlu, 2009.

15. Həsənli B.A., Mustafayeva A., Hüseynoöğlu S., Verdiyeva N. Ədəbiyyat. 9-cu sinif üçün dərs­lik. Bakı: Bakınəşr, 2016.

16. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Müəllim üçün metodik vəsait.Bakı: Bakınəşr, 2016.

17. Həsənli B.A., Hüseynoğlu S., Quliyev Ə.Q. Ədəbiyyat. 6-cı sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2009.

18. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Məmmədo va S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. VII sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakınəşr, 2014.

19. Həsənli B., Hüseynoğlu S., Mustafayeva A., Verdiyeva N. Ədəbiyyat. VIII sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakınəşr, 2014.

20. Həsənli B., Mustafayeva A., Hüseynoğlu S., Verdiyeva N. Ədəbiyyat. IX sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakınəşr, 2014.

21. Hüseynoğlu S. Ədəbiyyat dərslərində yeni texnologiyalar: Fəal/ interaktiv təlim. Bakı, 2009.

22. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. V sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr,2016.

23. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Məmmədo va S., Mustafayeva A. Ədəbiyyat. VII sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr,2016.

24. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Mustafayeva A., Verdiyeva N., Məmmədo va S., Ədəbiyyat. VIII sinif üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2014.

25. Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakınəşr, 2016.

26. Quliyev Ə.Q., Hüseynoğlu S., Həsənli B.A. Ədəbiyyat fən­nin­dən metodik vəsait. Bakı, 2003.
27. Mikayılov Ş.A. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. 9-11-ci siniflər üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2003.

28. Muradov B.H., Hacıyev A. C. Məktəb ədəbiyyat kursunun məzmunu və tədrisinin təşkili məsələləri. Bakı, 1985.

29. Orta məktəbdə ədəbiyyat tədrisi. I hissə. A.M.Babayevin re­daktəsi ilə. Bakı, 1976.
30. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün ədəbiyyat proq­ramı. Bakı, 2003.
[1] Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün ədəbiyyat proqramı. Bakı, 2003. s. 3.

[2] Bax: Hüseynoğlu S., Həsənli B., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakı nəş­riyyatı, 2012.

Həsənli B., Hüseynoğlu S., Səfərova Ə., Quliyev Ə. Ədəbiyyat. 5-ci sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2012.

Hüseynoğlu S., Həsənli B. və b. Ədəbiyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Bakı nəş­riyyatı, 2014.

Həsənli B., Hüseynoğlu S. və b. Ədəbiyyat. 7-ci sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Bakı nəşriyyatı, 2014.

[3] Kurikulumla bağlı məsələlər “Azərb. müəllimi” qəzetində (24 dek. 2010 № 50) çap olunmuş “Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün ədəbiyyat fənni kurikulumu” əsasında şərh edilmişdir.