Dünya dbiyyatı tarixi

5. Albert Eynşteyn

Birinci Dünya müharibəsi

Birinci Dünya Müharibəsi dünya tarixi baxımından ən mühüm savaşlardan biridir. Böyük bir ərazidə yaşanan və bir çox cəbhələrin açılmasına səbəb olan Birinci Dünya Müharibəsinin təfərrüatlarını sizlər də öyrənə bilərsiniz. Beləliklə, Birinci Dünya Müharibəsinin qısa xülasəsi nədir? Səbəbləri və nəticələri nələrdir?

1914-1918-ci illər arasında gedən Birinci Dünya Müharibəsi, ittifaq dövlətlərinin bir çox səbəblə, xüsusilə xammal və müstəmləkə axtarışı səbəbiylə iştirak etdiyi bir müharibədir. Bir çox dövlətin müharibəyə qoşulmasından sonra 4 il davam edən bu müharibədə aralarında mülki vətəndaşlar və əsgərlər də daxil olmaqla çox sayda insan həyatını itirdi.

Birinci Dünya Müharibəsinin qısa xülasəsi:

Birinci Dünya Müharibəsinin başlanğıcı 1914-cü ildir. 1914-cü il iyulun 28-də başlayan bu böyük müharibə 1918-ci ildə başa çatdı. Adından da göründüyü kimi dünya tarixini formalaşdıran bu müharibədə bir çox dövlətlər iştirak edib. Dörd il davam edən Birinci Dünya Müharibəsi zamanı bir çox dövlətlər həyat tərzini və idarəçiliyini dəyişdi. Birinci Dünya Müharibəsi sənayeləşmiş dövlətlər arasında siyasi və iqtisadi suverenliyə sahib olmaq üçün Müqavilə və Birlik dövlətlərinin müstəmləkəçilik mübarizəsi nəticəsində yaranmışdır. Böyük maddi və mənəvi ziyana uğrayan bu dövlətlər öz maraqlarına uyğun müqavilələr bağlayaraq 1-ci dünya müharibəsinin zərərlərini minimuma endirməyə çalışırdılar.

Birinci Dünya Müharibəsində tərəflər Üçlər İttifaqı (İttifaq) və Antanta dövlətləri olaraq iki yerə bölünmüşdü.

İttifaq Dövlətlər: Birlik dövlətləri kimi də tanınır. Almaniya, İtaliya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı İmperiyası və Bolqarıstan. İtaliya əvvəlcə müttəfiq edən dövlətlərə daxil edildi. Lakin sonradan bitərəf olacağını desə də, 1915-ci ildə Antanta dövlətləri tərəfində müharibəyə qatıldı. İtaliyanın bu münasibəti müharibənin gedişatını dəyişdi.

Antanta Dövlətləri: Müqavilə dövlətləri kimi də tanınır. İngiltərə, Fransa, Çar Rusiyası, İtaliya, Yunanıstan, Serbiya, Belçika, Portuqaliya, Yaponiya və ABŞ. Birinci Dünya Müharibəsinin əvvəlində neytral mövqe tutan ABŞ 1917-ci ildə müharibəyə qoşuldu.Antanta dövlətləri ilə birlikdə müharibəyə girən ABŞ müharibənin gedişatını dəyişdi. Bu da müharibəni sürətləndirdi.

Müharibədə 4 cəbhə var idi:

Birinci Dünya Müharibəsi cəbhələri də Hücum və Müdafiə Cəbhələri olaraq ikiyə bölünür. Ayrıca Osmanlı İmperiyasının müttəfiqlərinə kömək etmək üçün açdığı cəbhələr də var.

Hücum Cəbhəsi: Hücum cəbhələri arasında Kanal Cəbhəsi və Qafqaz Cəbhəsi var. İngiltərənin müstəmləkələri ilə əlaqəsini kəsmək üçün Misirdə Kanal Cəbhəsi açıldı. Lakin Osmanlı İmperiyası burada məğlubiyyətə uğradı. Qafqaz Cəbhəsi isə Osmanlı ordularının çar Rusiyası ilə üzləşdiyi cəbhədir. Qafqaz cəbhəsi yeganə cəbhədir ki, Osmanlı İmperiyası məğlub olmasına baxmayaraq ərazilər qazanıb.

Müdafiə Cəbhələri: Çanaqqala Cəbhəsi, İraq Cəbhəsi, Suriya-Fələstin Cəbhəsi və Hicaz-Yəmən Cəbhəsi müdafiə cəbhələri arasındadır. Rusiyaya yardımların girməsinin qarşısını almaq üçün Çanaqqala Cəbhəsi açıldı. Rusiyaya yardımın qarşısını almaq üçün İraq Cəbhəsi də açıldı. Suriya-Fələstin Cəbhəsi bağlanan sonuncu cəbhədir.

Müttəfiqlərə kömək etmək məqsədi ilə digər cəbhələr də açıldı: Rumıniya Cəbhəsi, Makedoniya Cəbhəsi və Qalisiya Cəbhəsi.

Birinci Dünya Müharibəsinin səbəbləri:

Birinci Dünya Müharibəsinin ən mühüm səbəbi Fransa İnqilabının gətirdiyi millətçilik ideyası idi. Müharibənin digər səbəbləri sənaye inqilabının gətirdiyi müstəmləkəçilik anlayışıdır. Dövlətlərin müstəqillik ideyalarının artması, dövlətlər arasında silahlanma yarışı və müstəmləkə axtarışlarının sürətləndirilməsidir.

Birinci dünya müharibəsinə səbəb olan xüsusi səbəblər;

Almaniya və Fransa arasında Elzas-Lotaringiya bölgəsi problemi birinci yerdədir. Digər səbəb isə sənaye inqilabı ilə birlikdə xammala olan tələbatın artması nəticəsində dövlətlərin bazar axtarışları onların müstəmləkəçilik fəaliyyətlərini sürətləndirməsidir. Fransa, İngiltərə, Almaniya, İtaliya və Serbiya rəqabət aparan dövlətlərdir.

Birinci Dünya Müharibəsi üçün bəhanə:

Avstriya-Macarıstanın varisi Frans Ferdinandın Sarayevoya səfəri zamanı gənc serb millətçisi tərəfindən öldürülməsi müharibənin görünən əsəs səbəbidir.

Birinci Dünya Müharibəsinin nəticələri:

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Asiya və Avropa ölkələrinin bütün nizam-intizamı pozuldu. Osmanlı İmperiyası, Çar Rusiyası və Avstriya-Macarıstan imperiyası parçalanmağa başladı, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya, Macarıstan və Polşa adlı yeni dövlətlər yarandı. Müharibədə məğlub olan ölkələr çox ağır müqavilələr bağlamağa məcbur oldular. Məğlub olan ölkələrin imzaladığı müqavilələr aşağıdakılardır;

Almaniya: Versal müqaviləsi,

Avstriya: Sen – Jermen müqaviləsi,

Macarıstan: Trianon müqaviləsi,

Osmanlı dövləti: Sevr müqaviləsi.

Dünya dbiyyatı tarixi

İngilislər uzun müddətdir anadan olmaları ilə dünya tarixini dəyişdirən, onun inkişaf mexanizmini müsbət istiqamətə yönləndirən şəxsiyyətlərin siyahısını tərtib edib. Qeyd edək ki, bir neçə dəfə dəyişikliyə məruz qalan siyahıda ilk iki yer toxunulmaz qalmaqdadır. İngilis alimi Riçard Overy 2007-ci ildə yazdığı “Əskiksiz dünya tarixi” adlı əsərində isə dünya tarixini dəyişdirən 50 hadisəni təsvir edib. Nəzərinizə çatdıraq ki, həmin hadisələrin də arasında sadalayacağımız şəxslərin doğulması və onlarla bağlı olan proseslər var.

Modern.az dünya tarixinin inkişaf mexanizmini dəyişdirən, yeni təfəkkür inqilabının əsasını qoyan şəxsləri təqdim edir:

10. Konfutsi

E.ə VI-V əsrlərdə yaşayan bu filosof Çin fəlsəfi fikir sisteminə ən çox təsir edən filosofdur. Çin fəlsəfi fikir sistemi isə öz növbəsində Şərq fəlsəfəsinin əsas bazisini təşkil etdi. Odur ki, qədim Şərq fəlsəfəsini möhkəmləndirən, dünyanın ideoloji fikir nəhənginə çevrilən Konfutsi dünya tarixini dəyişdirən şəxslər sırasındadır.

9. Makedoniyalı İsgəndər

Dünya tarixində ən böyük hökmdarlardan biri hesab edilən Makedoniyalı İsgəndər 30 yaşına qədər öz ordusu ilə Yunanıstanı, Yunanıstandan Misirə qədər olan torpaqları və Misirdən Şərqi Hindistana qədər olan əraziləri fəth edə bilib. Onun öz ordusunu Hindistana qədər gətirib çıxarması dünya tarixini dəyişən ən önəmli hadisələrdən biri hesab edilir. Dünya xəritəsində ən ciddi dəyişiklərin ilk səbəbkarı kimi Böyük İsgəndər tarixi dəyişdirən şəxsiyyətlər sırasında yer alır.

8. Çingiz xan

İnsanlıq tarixində ən böyük dövlət olan Böyük Monqol İmperiyasının əsasını qoyan Çingiz xanın varlığı dünya tarixinin dəyişməsinə gətirib çıxarıb. İlk dəfə o, Asiyanı tam olaraq fəth edib və bütün torpaqları vahid bayraq altında birləşdirməyi bacarıb.

7. Napoleon Bonapart

Avropanın ən böyük sərkərdələrindən olan Fransa imperatoru Napoleon Bonapart az qala bütün Avropa üzərində nəzarəti ələ keçirəcəkdi. Dünya tarixində bəzi dəyişikliklərin səbəbkarı olan Napoleon 1815-ci ildə Vaterloo döyüşündə məğlub olandan sonra Avropaya nəzarəti əldən verir. Bu döyüş dünya tarixini dəyişdirən hadisələr siyahısındadır.

6. Uilyam Şekspir

İngilislər də, deyəsən, yerliçiliyə çox vararaq dünya dramaturgiyasının nəhənglərindən olan Şekspiri də tarixi dəyişən insanlardan hesab ediblər. Belə ki, Şekspirin anadan olduğu tarixi (1654-cü ili) dünya tarixini dəyişdirən hadisə kimi qeyd edirlər.

5. Albert Eynşteyn

Bəşəriyyət tarixinin ən ağıllı insanlarından hesab edilən yəhudi əsilli fizik dünya elmində inqilab yaratmaqla tarixdə də bir çox məqamların dəyişməsinə səbəb oldu. Onun Fotoeffekt, Nisbilik, eləcə də başqa nəzəriyyə və fiziki qanunları bu gün də tam araşdırılmayıb. Ölümündən sonra beyni oğurlanan alim hələ də dünya elmində müəmma kimi qəbul olunur.

4. İsaak Nyuton

Siyahını ingilislərin hazırladığını nəzərə alsaq həm Şekspir, həm də Nyutonda bir az irəli getdiyini görərik. Reytinq cədvəlinin tərtibçilərini yerliçilikdə suçlasaq da, bu ingilis aliminin də dünya tarixində az iş görmədiyinin şahidi oluruq. O, böyük filosof olmaqla yanaşı, dünya elminin ən böyük inqilabçılarından biri idi. Modern fizikanın yaranması onun adı ilə bağlıdır. Dünyadakı sonrakı texniki inqilabların da bundan sonra başladığını nəzərə alsaq Nyutonu həqiqətən də dünya tarixini dəyişdirən şəxslər sırasında görə bilərik.

3. Budda

Dünya düşüncə tarixində ən böyük inqilab yaradan insanlardan biri də Budda olub. O, yaratdığı mənəvi-idraki düşüncə sistemində mütləq kamilliyə varmağın yollarını göstərməyə çalışırdı. XXI əsr elm və texnoloji uğurlara söykənməsinə baxmayaraq bu gün də Buddanın arxasınca gedən milyonlarla insan var.

2. İsa peyğəmbər

Bəşəriyyət tarixinin ilk inqilabçılarından sayılan peyğəmbərdir. Xristianlığın əsasını qoyan İsanın uğurları bu gün də get-gedə artmaqdadır. Təbii ki, peyğəmbəri hər hansı tarixi şəxsiyyətlə yanaşı qoymaq fikrində deyilik. Ən azından onların ideologiyası bütün zamanlar və bütün məkanlar üçün keçərlidir. İsa peyğəmbər həm bir filosof, həm də missioner kimi qısa ömründə insanlığı tam olaraq dəyişdirə bildi.

1. Məhəmməd peyğəmbər

Sonuncu peyğəmbər olan Məhəmməd peyğəmbər insanlığın, bəşəriyyətin xilası hesab edilir. Belə ki, az qala bütün dəyərlərin öldüyü bir dönəmdə elçi olaraq göndərilən Məhəmməd insanlarda təfəkkür tərzini dəyişən onlarda mənəviyyatla idrakın sintezini görmək istəyən şəxsdir. Bu gün dünyada müsəlmanların sayı günü gündən artır.

Adı çəkilən kitabda dünya tarixini dəyişən şəxsiyyətlərlə yanaşı, dünya tarixini dəyişən ixtiralar və tarixi hadisələr də yer alıb. Bu tarixi hadisələrdən bir neçəsini qeyd edək:

– Mesopotamiyada təkərlərin icadı, yazının kəşfi;

– Yunan mədəniyyətinin başlanğıcı və elmlərin əsasının qoyulması;

– Hannibalın romalılara məğlubiyyəti;

– Kağızın və əlifbanın kəşfi;

– İmperator Konstantinin xristian dinini qəbul etməsi;

– Fateh Sultan Mehmetin İstanbulu fəth etməsi;

– 1455-ci il, Quttenberqin kitab çap edən dəzgahı çap etməsi;

– 1492-ci il, Kolumbun Yeni Dünyanı kəşf etməsi; -1509-cu il, saatın icadı.

Bu cür daha 40 fakt var ki, ingilis müəllif onları dünya tarixini dəyişən hadisələr kimi qələmə alıb. Amma ABŞ-ın hazırladığı siyahıda isə ingilislərdən fərqli olaraq İslam Şərqi kölgədə qalmayıb. Onların hazırladığı siyahıda bəşəriyyətin düşüncə formatını dəyişən şəxslərin siyahısında Mövlanə Cəlaləddin Rumi beşinci yeri tutur. Həmin siyahıda da birinci yer Məhəmməd peyğəmbərə məxsusdur.

Elmin NURİ

Dünyanın Oluşumu ve Gelişimi

Dünya, Güneş sistemdeki gezegenlerden biridir. Kutuplardan basık ekvatordan şişkin elips şeklindedir. Güneş sistemine göre Dünya, uzaklık bakımından üçüncü gezegendir. Güneş’e uzaklığı 149.597.890 km’dir.

Güneş bir dönüşünü 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye tamamlar. Dünya ise bir gününü 23 saat 56 dakika 4 saniye de tamamlamaktadır. Dünya etrafın da dönerken Güneş’e olan mesafesi artar ya da azalır. Dünya, Güneş’e en yakın noktasında 960 km hızı artmakta yani, güney yarım küre de yazlar uzun ve serin geçer, kuzey yarım küre ise kışlar kısa ve daha ılık geçer. Sonsuz evrende belki de yaşamın tek olduğu gök cismidir. Dünya’nın uzaydan görünümü mavidir. Bunun sebebi atmosferde bulunan oksijenin Güneş ışınıyla çarpışmasıdır.

Dünyanın tek uydusu Ay’dır. Ay’ın çapı 12.756km, kütlesi ise 5.97×1024 ‘dir. Dünya atmosferinde nitrojen(%78), oksijen (%21) az miktarda argon, karbon dioksit, hidrojen, helyum, kripton, neon bulunmaktadır. Atmosfer de su miktarı %0.2-%0.4’tür. Dünya kabuğu %46’sı oksijen, %28’i silikon, %11’i kalsiyum, potasyum, magnezyum ve %8’i alüminyumdan oluşur. Dünya’nın alanı yaklaşık 510.2 milyon km2’dir. %70.8’i su, %29.2’si kara ile kaplıdır. Dünya da pangea denilen tek bir kıtadan oluştuğu bilinmektedir. Sürekli hareket halinde olan yer kabuğu, zamanla milyonlarca yıl sonun da birbirinden kopmuştur. Yerin içinde bulunan magmalara bağlanabilir. Yerin iç yapısı ise sırasıyla; yer kabuğu, üst manto, alt manto, dış çekirdek ve iç çekirdekten oluşur ve yeryüzünde sırasıyla; ekzosfer, termosfer, mezosfer, stratosfer, troposferden katmanlarından oluşur. Atmosfer, Dünya yaşamını sağlamak adına birçok görevi vardır. Bunlar;

1- Yeryüzünün ısınmasına neden olur.

2- Gökyüzünün mavi rengini verir.

3- Basınç sebebiyle yeryüzünde su bulunmasına sağlar.

4- Tan olayları görülür.

5- Kırılma olayları görülür.

Dünya’nın yaşını kayaçlarla ölçmeye kalkarsak Görland’ın batısında 3.8 milyar yıllık kayaç bulunmuştur. Ama bu kayaçlardan daha yaşlı olan kayaçların, günümüzde yok olduğu bilinmektedir. Bu durum Dünya yaşını belirlemede yetersiz kalmıştır. Okyanuslarda bulunan 4.55 yıllık kurşunun Dünyanın yaşı olarak kabul edilebilir. Başka yöntemle Dünya’nın yaşını hesaplamak istersek, kayaçların radyoaktif ve rubidyum elementinin stronsiyuma dönüşmesi Dünya’nın yaşını belirleyebilir. Bu açıklamalar doğrultusunda 5.5 milyar yıl, Dünya yaşının olduğudur.

Güneş Sistemi oluştuğunda Dünya kızgın gaz kütlesi halindeydi. Zaman içerisinde kızgın gaz kütlesi olan Dünya’nın, ekseni etrafında dönmesi dıştan içe doğru soğumasına neden olmuş ve katmanlar meydana gelmiştir. Bu yapısını jeolojik zamanlar çerçevesinde belirlenir. Yaklaşık 4.5 milyar yaşında olan Dünya’nın dört jeolojik zaman evresinden geçmiştir.

1- İlkel Zaman: Yaklaşık 4 milyar yıl sürmüş, 600 milyon yıl önce sona ermiştir. Sularda tek hücreli canlılar meydana gelmiş, kıta çekirdeği oluşmuştur. İlkel zaman canlıları alg ve radiolaria’dır.

2- Birinci Zaman (Paleozoik): 375 milyon yıl sürdüğü tahmin edilmiş, 225 milyon yıl önce de sona ermiştir. Bu dönem de kömür yatakları oluşumu, kara bitkileri ortaya çıkmış, Kaledonya ve Hersinya kıvrımları meydana gelmiştir. Balığa benzer ilk organizmalar var olmuştur. Dönemi karakterize eden canlılar graptolith ve trilobittir.

3- İkinci Zaman (Mezozoik): Günümüzden 65 milyon yıl önce sona ermiş 160 milyon sürdüğü tahmin edilmektedir. Bu dönem de Kimmeridge ve Avustrien adlı kıvrımlar oluşmuş, ekvatoral ve soğuk iklimler oluşmaya başlamıştır. Bu dönemi karakterize eden canlılar ammonit ve dinozorlardır.

4- Üçüncü zaman (Neozoik): Bu dönem 63 milyon yıl sürmüş ve 2 milyon yıl önce sona erdiği tahmin edilmektedir. Kıtalar bugünkü görünümünü almış, linyit havzaları oluşmuş, günümüzdeki iklim ve bitki topluluğu oluşmaya başlamış, Alp kıvrım sistemi gelişmiştir. Nümmilitler ve memeler ortaya çıkmıştır. Bu dönemi karakterize eden canlılar nummilet, mastadondur, elephas ve hippariondur.

5- Dördünü Zaman (Kuaterner): 2 milyon yıl önce başlamış ve hâlâ devam eden bir jeolojik zamandır. Bu dönem de dört buzul dönemi (Mindel, Riss, Wirn, Günz) meydana gelmiştir. İnsanlar bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bu dönemi karakterize eden canlılar mamut ve insanlardır.

Yazar:Ismet Göksel Berber