İsmayıl Şıxlı- Dəli Kür ( Nərgiz Babayeva )

Bu qrupa daxil olan ”yehrələnmək” sözü də maraqlıdır. ”Yehrələnmək” fe’li Azərbaycan dilinin Qərb dialekt və şivələri qrupunda ”biçilib, lakin yığılmamış ot zolağı” mə’nasında işlənən ”yehrə”1 ismindən əmələ gəlmişdir; bizim bir neçə sözlə ifadə edə biləcəyimiz mə’nanı yığcam və dəqiq şəkildə ifadə edə bilir: ”Kəndlilər cərgə ilə kərənti çəkirdilər. Göy otlar yehrələnib uzanırdı. Elə bil, dağların döşü zolaq-zolaq olmuşdu.”(132) (”Elə bil” sözü yenə artıqdır — Q. K. )

”Dəli Kür”ün dili

”Ayrılan yollar” və ”Dəli Kür” romanları hazır olanda artıq Azərbaycan ədəbiyyatının A. Bakıxanov və M. F. Axundovla başlayan, H. Hərimanov, C. Məmmədquluzadə, Ə. Haqverdiyev, M. S. Ordubadi kimi görkəmli sənətkarlar tərəfindən varlığı ölməz əsərlərlə əsaslandırılan, S. Rəhimov, H. Mehdi, M. İbrahimov, Ə. Əbülhəsən, Ə. Vəliyev və başqalarından ibarət böyük bir nəslin iste’dad və əməyi sayəsində hər tərəfə qol-qanad açan, dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil ola bilən çox zəngin nəsr ən’ənəsi var idi. Bu ən’ənə artıq bədii dilin çoxcəhətli və geniş imkanlara malik olan nəsr üslubunu da formalaşdırmış, cilalamışdı. İ. Şıxlını bir yazıçı kimi ədəbiyyat tarixinə daxil edən romanların yazıldığı dövrdən hələ çox əvvəl bədii dil normalaşmış və sabitləşmiş milli dil əsasında inkişaf edirdi. XX əsrin birinci rübündəki kəskin və təzadlı üslub fərqləri, yad dillərin tə’siri ilə yaranmış müxtəlif təmayüllər tamamilə aradan çıxmış, çoxdan yox olmuşdu. Ona görə də indiki yaşlı nəsil ilə İ. Şıxlının daxil olduğu orta nəsil yazıçılarının üslubunda çox qabarıq şəkildə nəzərə çarpan üslub fərqi axtarmaq lazım gəlmir. Lakin bu, heç də hər bir orijinal yazıçıya məxsus fərdi üslubun inkarı demək deyildir. Orijinal yaradıcılıq yoluna malik olan İ. Şıxlını nəsr ustalarımızdan fərqləndirən, ayıran fərdi cəhətlər çoxdur. Onun özünə məxsus ifadə tərzi, öz mövzuları və öz təsvir üsulu vardır. Diqqətli oxucu onun qələminin məhsulu olan romanları başqa yazıçılarımızın əsərlərindən asanlıqla fərqləndirə bilər. İ. Şıxlı yaxşı bildiyi, dərindən bələd olduğu, diqqətlə tədqiq edib öyrəndiyi hadisələri qələmə alır, ona görə də romanlarında obrazların xarakter və təfəkkür tərzinə uyğun qurulmuş dil çox təbiidir. Yazıçının təsvir dilində ağır, pilləli, uzun və yorucu cümlələrə, demək olar ki, təsadüf edilmir. ”Dəli Kür”ün yığcam və ifadəli cümlələr əsasında qurulmuş dili oxucunu da öz ardınca çəkib aparır, hadisələrin bir-birini tez-tez əvəz etməsinə, xarakterlərin daha sür’ətlə açılmasına səbəb olur.

İ. Şıxlının təsvir dilindəki canlılıq, ifadəlilik müasir oxucunun zövqünə uyğundur, tə’minedicidir, təsvir prosesində istifadə etdiyi müqayisələr münasib və müvəffəqiyyətlidir: ”Göy inildəyib şaqqıldadı. Selləmə yağış baş-ladı. Suyun üzü atılıb düşdü. Elə bil, Kürü daşa basdılar.” (48)1 Bu cür təsvir tarixi keçmişimizin müəyyən mərhələsinə həyat verən ”Dəli Kür”ün özünə də həyat verir, onu oxucuya daha çox sevdirir. Yalnız təbiətin təsviri deyil, ayrı-ayrı obrazların daxili aləmi və psixologiyası, düşüncə və hərəkətləri də romanda canlı və təbiidir, obrazlı və emosionaldır: ”Başı az qala tavana dəyən, pəhləvan cüssəli Cahandar ağanın qara sifəti tunc kimi bozardı, iri, həbəşi dodaqları titrədi, qıllı, çatma qaşlarının arası düyünləndi…”(12)

Ədəbiyyatımızda tamamilə yeni və orijinal bir surət olan, heç bir obraza bənzəməyən, sinfi təbiəti bir kənara qoyulmaqla, igidliyinə və çevikliyinə görə bir növ Koroğlunu xatırladan Cahandar ağa öz danışığı, səsi, sözünün kəsəri və tonu ilə də fərqlənir. Onun ”yoğun, zəhmli səsi”, ”gur və heybətli səsi” qarşıdakıların canına qorxu salır. Bu əsərdə yalnız Cahandar ağa deyil, ”deyib-gülməkdən xoşu gələn”, ”oynamaqdan doymayan, şaqqıldayıb gülməkdən usanmayan”, danışdıqca ”qəşş edib, uğunub gedən”, ”şaqqıldayan”, yeri gəldikdə ”qəzəb dolu cingiltili səsi eşidilən” Şahnigar xanımın, ”zarafatlaşmağı sevən”, ”söz altında qalmayan” gəmiçi Qocanın, guya gözünə mələklər görünürmüş kimi hərdən ”hey-hey”, ”hey-hey”, ”allah-allah”, — deyə heybətli səslə qışqıran, ”camaatı öyrədib, yuvası dağılmış arı kimi qəzəbləndirən”, ”danışdıqca gözlərini qıyıb, hiyləgərcəsinə baxan” Molla Sadığın, Şahnigar xanım tərəfindən ”bütüncə dədəsidir” sözləri ilə çox dəqiq xarakterizə edilən Şamxalın və başqa surətlərin dili də fərdi cizgiləri ilə seçilir, obrazların fərdi təfəkkürü spesifik şəkildə reallaşdırılır. Zərnigar xanımın təbiəti və dili Şahnigar xanımın təfəkkürü və dili ilə bir növ əkslik təşkil edir. Əşrəfin seminariyada oxuduğu dövrdəki mülayim və təmkinli danışığı uşaqlıq dövründə mülkədar qürurundan doğan ötkəm və hikkəli danışığından xeyli fərqlənir. Bu, ayrı-ayrı obrazların təfəkkürünün inkişafı və dəyişməsi ilə əlaqədar onların dilinin də yazıçı tərəfindən dinamik şəkildə izləndiyini göstərir. Seminariyda dərs deyən müəllimlərin dili də onların ictimai-siyasi görüşləri, şəxsi əqidələri ilə əlaqədar üslub rənginin müxtəlifliyinə görə seçilir və s.

Romanın dili söz və ifadə yaradıcılığı ilə də fərdiləşmişdir. Leksika ədəbi dilin leksikasıdır. Lakin romanda ilk baxışda təəccüb doğuran məhdud dairədə işlənmə xüsusiyyətinə malik sözlər də vardır. Belə sözlərin əsasını şivə sözləri təşkil edir. Bu sözlərin bir qismi əksər dialekt və şivələrimizə, çox hissəsi Qərb dialekt və şivələri qrupuna aiddir. Şübhəsiz, bu hal romanda təsvir edilən hadisələrin baş verdiyi, cərəyan etdiyi ərazi ilə əlaqədardır. Romanda məhdud ərazi ünsiyyətinə xidmət edən sözlərin işlənməsi mühüm səbəblərlə bağlı olub, təsadüfi xarakter daşımır. Bunların bir çoxunu yazıçı bilərəkdən əsərə daxil etmişdir.

Məhdud ərazidə yaşayanların məişətində elə əşya və hadisələr olur ki, ümumxalq məişətinə keçmədiyindən, ümumxalq məişətində istifadə edilmədiyindən ümumxalq dilində onların adlarının qarşılığı, sinonimləri də olmur. Həmin məhdud ərazidən bəhs edən elmi və ya bədii əsərdə bu cür əşya və hadisələrin təsvirinə də yer vermək lazım gəlir. Buna görə də dilçilikdə etnoqrafik dialektizm adlandırılan bir sıra şivə sözlərinin bədii dildə işlənməsi təbii sayılır və məqbul hesab edilir. Şübhəsiz, belə sözlərin bədii əsərdə işlənməsi bir zərurət olsa da, ədəbi əsərin dilini bu cür sözlərlə doldurmaq, ağırlaşdırmaq da olmaz. ”Dəli Kür”ün dilində bu qəbildən olan cəmi bir neçə söz işlənmişdir: suvadağ, su yolumu, xır və s. ”Suvadağ” (çay kənarında əhalinin içmək üçün su götürdüyü yer) və ”su yolumu” (suvadağa enən cığır) sözləri işləklik e’tibarilə daha çox məhduddur; ”xır” sözü isə bir çox şivələrdə, həm də müxtəlif mə’nalarda işlənir. Zəngilan, Tovuz, Qazax şivələrində, romanda olduğu kimi, bu sözə ”çınqıl, əzilmiş xırda daş parçaları, qumlu torpaq”1 mə’nalarında indi də təsadüf edilir.

Romanda işlənmiş şivə sözələrinin və ya şivə çalarlı sözlərin əksəriyyəti ədəbi dil sözlərinin parlaq sinonimləridir. Məhəlli kolorit yaratmaqdan əlavə, bədii dildə şivə sözlərinin ifadəliliyi, fikir tutumu, ədəbi dil sözlərindən fərqli üslubi rəngi, mə’na incəlikləri də nəzərə alınır. Bu cəhətlər əsas götürülərək seçilmiş sözlər müvəffəqiyyətli olduqda əsərin dilini məzələndirir, duzlandırır, Lakin belə sözlərə artıq yer vermək ”… məzəli duzluluq yox, artıq duzluluq — şorluq əmələ gətirir.”1. İ. Şıxlı dilə böyük tələbkarlıqla yanaşan diqqətli yazıçı sövqi-təbii ilə bu cəhəti xüsusi nəzərə almış, romanın dilinə daha çox ədəbi dilə, onun bu və ya digər üslubuna gətirmək arzusunda olduğu sözləri daxil etmişdir.

Hisbətən geniş dairədə işlədilən və əksəriyyət tərəfindən başa düşülən xosunlaşmaq (53), poqquldamaq (59), xımırtlamaq (136), xışmalamaq (227), çəçik (200), cınqır və s. kimi sözlər mə’nanı ekspressiv ifadə etməsi ilə ədəbi dildəki qarşılıqlarından fərqlənir. Belə sözlərin seçilib bədii dilə və tədricən ədəbi dilə gətirilməsindən ədəbi dil heç də zərər çəkməz. Bu sözlərin əlavə rəngi, xüsusi boyası onların bədii dildə rolunu artırır, işlənmə imkanlarını genişləndirir. ”Xosunlaşmaq” yalnız danışmaq deyildir, bu sözdə başqasının haqqında və ya başqa bir hadisə ilə əlaqədar ən azı iki nəfərin yavaşca, gümanlı, böhtanlı danışıq çaları da vardır. ”Poqquldamaq” darboğaz qabların (səhəng, bardaq, dolça və s.) yalnız dolmasını deyil, dolarkən çıxardığı səsi, ”xışmalamaq” bir şeyi hərisliklə ovuclayarkən əmələ gələn xışıltını, ”cınqır” güclə eşidilən səsi bildirir və s. Eləcə də toparlamaq, yığanlamaq sözləri (”Hökərlər taxılı yığanlayıb xırmanın ortasına toparlamışdılar”, 326) Qərb dialekt və şivələrində ”yığmaq”, ”toplamaq” mə’nalarında işlənir, prosesi qabarıq şəkildə göz önündə canlandırmaqla ”yığmaq”, ”toplamaq” sözlərindən işin daha intensiv icra tərzinə görə fərqlənir.

Romanda şivə çalarlı elə sözlər də var ki, onların ədəbi dildə dəqiq sinonim qarşılıqları olmadığı üçün belə sözlər müəllifin ədəbi dili zənginləşdirmə meyli ilə əlaqədar işlənmişdir. Bu cür sözlərə yazıçının öz dilində təsadüf edilməsi də fikrimizi təsdiq edən cəhətlərdəndir. Təngildəmək, üşürgələnmək, yehrələnmək, şırvanmaq, çığnamaq belə sözlərdəndir. Bu sözlər hələ də şivələrimizdə müasir ədəbi dilimizdən kənarda qalmış, uzun inkişaf tarixi keçirmiş çox maraqlı sözlər mövcud olduğunu göstərir.

”Təngildəmək” və ”üşürgələnmək” sözləri diqqəti daha çox cəlb edir. ”Təngildəmək” sözünə 5-6 cümlədə təsadüf edilir: ”Cahandar ağa qəfil zərbə almış adamlar kimi təngildəyib yerində dayandı” (104); ”Ayağını yerə basanda təngildəyib ufuldandı” (151); ”Şahnigarın təngildəyib… fırlanmasını görmədi” (189); ”Şamxal bunu gözləmədiyindən təngildədisə də, tez özünü ələ aldı” (102) və s. Misallardan göründüyü kimi, bu söz qəfil zərbədən qeyri-ixtiyari büdrəmək, yerində fırlanmaq, dönmək, gözlənilməz tə’sirdən müvazinətini itirmək, səndələmək mə’nalarını özündə birləşdirən bir sözdür. Şübhəsiz, bu söz canlı danışıq dilində daim hərəkətdə olmaq, sakit dayanmamaq mə’nalarında işlənən ”dingildəmək” fe’li ilə bir mənşədəndir. Sözün kökü təqlidi söz olmuş, təqlidi sözlərdən fe’l əmələ gətirən -ildə şəkilçisi həmin sözün əsasında fe’l düzəltmişdir. Dialektoloqların bə’zən diqqətindən yayınan belə sözlərin bədii dildə özünə əlverişli zəmin tapması yazıçının xalq dilinə dərindən bələd olduğunu təsdiq edən qiymətli faktlardandır. Bu qeydi aşağıdakı cümlələrdə işlənmiş ”üşürgələnmək” fe’linə də aid etmək olar: ”Çölün üzərinə çökmüş gecənin sərinliyi onu üşürgələndirəndə yorğana bürünür(dü); ”Kür tərəfdən olduqca sərin, lakin (”lakin” sözü burada artıqdır, çünki ”olduqca sərin” havada bədənin üşürgələnməsi təbiidir — Q. K. ) adamın bədənini üşürgələndirən bir səhər küləyi gəlib keçdi” (272); ”Üşürgələnmək” fe’li ”üşümək” fe’li ilə bir kökdən olsa da, bu sözün mə’nası ”üşümək” sözünün mə’nasından geniş və fərqlidir. Bu sözdə bədənin sərin havada birdən-birə, ani olaraq əsməsi, uçunması mə’nası vardır.

Bu qrupa daxil olan ”yehrələnmək” sözü də maraqlıdır. ”Yehrələnmək” fe’li Azərbaycan dilinin Qərb dialekt və şivələri qrupunda ”biçilib, lakin yığılmamış ot zolağı” mə’nasında işlənən ”yehrə”1 ismindən əmələ gəlmişdir; bizim bir neçə sözlə ifadə edə biləcəyimiz mə’nanı yığcam və dəqiq şəkildə ifadə edə bilir: ”Kəndlilər cərgə ilə kərənti çəkirdilər. Göy otlar yehrələnib uzanırdı. Elə bil, dağların döşü zolaq-zolaq olmuşdu.”(132) (”Elə bil” sözü yenə artıqdır — Q. K. )

”Şırvanmaq” sözü yaltaqlıq, yaxınlıq etmək, mehribanlıq göstərmək mə’nalarını əlavə çalarla daha dəqiq ifadə edir: ”İtlər sahiblərini tanıyıb atın ətrafında atılıb-düşdülər, sonra da Allahyara şırvandılar” (49); ”… çoxlarınız qardaşımın dalınca sürünəcəksiniz… dörd yanımda şırvanacaqsınız” (281); ”çığnamaq” sözü isə (”Adam da doğma balasını yad qızından ötəri ayağının altına salıb çığnayardımı?” (268) ayaq altına almaq, tapdamaq, ayaqlayıb əzişdirmək mə’nasında türk dilində işlənməkdədir1.

Romanın dilindəki məhəlli sözlərin bir qrupu yazıçının yeni söz yaratma meylindən irəli gəlir. Məsələn, ”qurulamaq” fe’linə bir neçə cümlədə hamının başa düşdüyü mə’nada rast gəlirik: ”O, gözünü quruladı” (94); ”Şapkasını çıxarıb içini dəsmalla quruladı” (160) və s. Bu sözə ədəbi dildəki həmin mə’nadan əlavə, romanda quruya, sahilə çıxmaq, suyun axarından kənarda qalmaq mə’nalarında da təsadüf edirik: ”Axı o üzmək bilmirdi. Axmış olsa, bir yerdə qurulamazdımı?” (52); ”Allahyar iri bir naqqanın quruladığını görüb sakitləşdi”, ”Üç gündən sonra Kürün lap aşağısında, binələrin bərabərində bir qadın meyidinin qurulaması xəbəri kəndə yayıldı” (52) və s. Sözün bu mə”nası yenidir və ədəbi dildə sabitləşə bilər. Aydın görünür ki, sözə qənaət hissi müəllifin yeni söz yaratma meylinə müsbət mə’nada tə’sir göstərmişdir. İ. Şıxlı imkan daxilində mürəkkəb söz əvəzinə, düzəltmə sözlərdən istifadəyə çalışmış, buna görə də münasib məqamlarda, ədəbi dildə işlənməyən yeni düzəltmə sözlərdən istifadə etmişdir: ”xəyala getmək”, ”xəyal eləmək” əvəzinə ”xəyallanmaq”, ”ehtiyat eləmək” əvəzinə ”ehtiyatlanmaq”, ”ar eləmək”əvəzinə ”arlanmaq” və s. belə sözlərdəndir. Bunlardan əlavə, ”domuşmaq” fe’lindən əmələ gəlmiş ”domuşuqlu” sözü (”Kişi… arxasını talvarın dirəyinə söykəyib domuşuqlu oturdu”, 287), ”sallamaq” fe’lindən əmələ gəlmiş ”sallağı” sözü bir az yana əyilmiş vəziyyətdə oturmaq: ”… Hündür bir yerdə sallağı oturub papiros eşdi”, 326) işin icra tərzini, vəziyyətini, ”qızarmaq” fe’lindən əmələ gəlmiş ”qızartdaq” sözü isə (”Elə bil, hər şey alışmışdı, hətta Kürün suları da qızartdaq idi”, 227) şər qarışanda tonqal və fişənglərin yaratdığı mənzərəni təsəvvürdə daha qabarıq canlandıra bilir.

Romanda ”süyüşmək” (171), ”suyulmaq” (10), ”üyüşmək” (128) və s. sözlərdən ibarət bir neçə fonetik dialektizm də vardır ki, bunlardan birinci və sonuncusu müəllifin öz dilində, ikincisi surət dilində işlənmişdir. ”Üyüşmək” sözü artıq ədəbi dilə dair lüğətlərə də daxil edilir; ”suyulmaq” sözünə obraz dilində təsadüf edilməsi bu sözə o qədər də e’tiraz doğurmur, lakin ”süyüşmək” sözünü müəllif həmin sözün ədəbi dil qarşılıqları ilə əvəz edə bilərdi. Bunlardan başqa, bir neçə cümlədə ”yaxmaq”, bir cümlədə ”şaxımaq” sözünə rast gəlirik: ”Gün yaxmışdı” (72); ”Artıq gün yaxmışdı” (127); ”Gün şaxımışdı” (123) və s. ”Yaxmaq” sözü tarixən ”yandırmaq” mə’nasına malik olmuş, bu mə’na ”yaxıb-yandırmaq” birləşməsində özünü saxlamışdır. Lakin ”yaxmaq” sözü indi ədəbi dildə təklikdə həmin mə’nanı ifadə edə bilmir, romanın dilində günün əyildiyini, batmağa doğru getdiyini bildirən bir söz kimi işlədilmişdir. ”Şaxımaq” sözü bədii dildə daha çox ”ildırım” sözü ilə əlaqələnərək işlənir: ”Ağ ildırım olub şaqıyaydım” (”Kitabi-Dədə Qorqud”), ”Peydərpey ildırım şaxıyır” (Ə. Haqverdiyev). Müəllif də bu sözün vasitəsi ilə çox isti olduğunu, günün adamı ildırım kimi vurduğunu demək istəyir, lakin sözün ”şaxımışdı” şəklində nəqli keçmişin hekayəsində işlənməsi ani prosesin keçib-getdiyi mə’nasını da ifadə edir. Bu sözü indiki zamanın hekayəsində işlətmək (”Gün şaxıyırdı”) sözün semantik incəliyinə daha uyğun olardı.

Təbiidir ki, hər bir tarixi romanın dilində olduğu kimi, bu romanda da bir sıra arxaik sözlər vardır: uruşlu, soğulmaq, dinşəmək; dazımaq, peşqurt, cılğı və s. ”Uruşlu” sözü sıxmaq, biçmək mə’nalarında qazax dilində qeyd olunmuş ”uruş” sözü ilə əlaqədar olub1, donun, paltarın bədənə münasib biçilib-tikildiyini göstərən bir sözdür: ”Güləsər onun … topuğuna enən uruşlu qırmızı ipək donuna diqqətlə baxdı” (58); ”Onun zər baftalı uruşlu, atlas donunun qırışları dalğalandı” (87). ”Soğulmaq” daha çox su ilə əlaqədar olub, suyun azalması, çəkilməsi, yoxalması mə’nalarında şivələrimizdə indi də işlənməkdədir2. Romanda isə gözün didələrinin tədricən zəifləməsi, itməsi, yox olması mə’nasındadır: ”Didələr öləziməkdə olan qara çıraq kimi titrəyib soğulurdu” (104). ”Dinşəmək” fe’li ”dinləmək” fe’li ilə sinonim olsa da, bu sözdə obyektin dinşəmə prosesindən xəbərsizliyi çaları da vardır; ”dazımaq” sözü ”təzmək” (qaçmaq, tez getmək) fe’li ilə əlaqədardır; ”cılğı” (içərisinə pendir, ağartı və s. yığmaq üçün qoyun dərisindən hazırlanmış dəri qab), ”peşqurt” (tə’cili üyüdülən azacıq taxıl) sözləri isə əksər şivələrimizdə işlənməkdədir.

Təsvir edilən dövr, şərait, hadisələrin cərəyan etdiyi ərazidə yaşayanların məişəti və dili, yazıçının fərdi üslubu və s. ilə bağlı işlənmiş bu sözlər ümumilikdə yazıçının öz fərdi üslubunu da səciyyələndirir, ümumi ədəbi dilin leksikası fonunda ”Dəli Kür”ün dilindəki fərdi cəhətləri qabarıqlaşdırır. Tarixi keçmişimizin müəyyən səhifəsinin təsvirində bu sözlərin də rolu vardır.

İ. Şıxlı bu romanda canlı, diri, Hizaminin dili ilə desək, ”nəfəs alan” ifadələr işlətmişdir. Romanı bir dəfə oxuyanlar Cahandar ağanın Molla Sadığa dediyi ”dınqıra süzən qurumsaq” ifadəsini heç vaxt unutmazlar. Zərnigar xanımın ”Allah atan Cahandar ağanın əlifini yanıltsın, ay bala!” — cümləsindəki ”əlifi yanılmaq” (əlif kimi düz qəddi əyilmək, beli bükülmək) ifadəsi dövrlə, obrazın dini dünyagörüşü ilə bağlıdır, buna görə də son dərəcə təbii səsələnir. ”Tanrının gözü tökülsün”, ”korun-korun yanan”, ”başı əlhəd daşına dəyib geri qayıdır”, ”zayıllıq elədi”, ”xoşqeyrət olub”, ”üstünə şeşələnmək” kimi rəngarəng ifadələr obrazların dilini bəzəyir, rəngləyir, daha elastik şəklə salır; ”sümükləri şırt-şırt şırtlayır”, ”yeriyəndə yırın-yırın yırğalanır”kimi ifadələr təsvir obyektini göz önündə canlandırır və əyaniləşdirir.

İ. Şıxlı öz əsərlərinin dili üzərində çox işləməyi, diqqətlə işləməyi sevən və yaradıcılığın bu prinsipinə praktik şəkildə əməl edən yazıçılarımızdandır.

İsmayıl Şıxlı- Dəli Kür ( Nərgiz Babayeva )

Sizlərlə bir müddət əvvəl oxuduğum klassik yazıçımız olan İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı haqqında öz fikirlərimi, təəssüratlarımı bölüşmək istəyirəm.

Əsər Göytəpə kəndinin ən sayılıb seçilən adamlarından bəlkə də birincisi olan Cahandar ağanın evli bir gəlini – Allahyarın arvadını qaçırması ilə başlayır. Gəlinin gözəlliyinə bir anda aşiq olan Cahandar ağa onu qaçırıb evinə gətirir. Qeyd etmək lazımdır ki, Cahandar ağa evlidir və 2 oğul 1 qız atasıdır. 1 oğlu Əşrəf o dövr üçün əlçatmaz sayılan Qori müəllimlər seminariyasında təhsil alır. Digər oğlu Şamxal isə kənddə ailəsi ilə yaşayır. Cahandar ağanın Mələyi evə gətirməsi ilə təbii ki ailə arasında çox böyük söz söhbətlər baş qaldırır. Şamxal atasına hər vəchlə qarşı çıxır, anasının üstünə təzə qadın gətirməsini qəbul edə bilmir və sonda evi tərk edir. Atasının varlı olmasına baxmayaraq o atasından heç nə istəmir və öz həyatını qurmağa çalışır. Yaxın dostu Çərkəzin bacısı Güləsəri qaçırır və evlənir… Bacısı Salatın və bibisi Şahnigar xanım onlara köməklərini əsirgəmirlər. Cahandar ağanın birinci arvadi Zərnigar xanım bütün dünyası başına uçmuş bir vəziyyətdə bütün bu olanları izləyir. Təhsil alan oğlu Əşrəf bütün bunlardan bixəbərdir…
Əsəri yeni oxumağa başlayanda elə bu mövzuda gedəcəyini düşünsəm də, bu fikrimdə yanıldım. Çünki əsərdə həm də o dövrün ən böyük problemlərindən biri olan təhsil almaq mövzusuna geniş yer verilib. Heç kimə sirr deyil ki, 19-20ci əsrlərdə Azərbaycanda təhsillə bağlı çox böyük problemlər vardı. Molla camiəsi hər vəchlə insanların təhsildən yayındırılmasına, ancaq məscidlərdə “dini təhsil” adı ilə xurafatlatlarla bilgiləndirilməsinə çalışırdılar. Göytəpə kəndinin biraz fərqli sakini poçt Əhməd uşaqları tahsilə, oxumağa həvaslandirməyə çalışır. Elə Əşrəfi də oxumağa o göndərmişdi. Qori seminariyasından gələn Osipoviç kəndbəkənd gəzib oxutmağa uşaq axtarışına çıxır. Gəzə gəzə gəlib Göytəpə kəndinə çıxır. Burda da təbii ki, Molla Sadıq adlı mollanın etirazları ilə qarşılaşır. Molla Sadıq kimilərinin yeganə “vəzifəsi” insanları kor kimi təhsildən bixəbər yaşamağı, oxumağın günah olduğunu, şeytan əməli olduğunu təlqin etməkdir. Sadə kəndli camaatı da təbii ki ona inanırlar və uşaqlarını Osipoviçə əmanət etməyə çəkinirlər… Hətta Əhməd, Molla Sadıqla üz üzə də dayanır. Cagandar ağanın müdaxiləsi ilə vəziyyət yüngülləşir. Amma bunlara baxmayaraq bəzi insanlar övladlarını oxumağa göndərirlər…
Əsərdəki Cahandar ağa obrazi zaman zaman çox xoşuma gəlsə də ümumilikdə qınaq obyektimə çevrilən bir obraz oldu. Düzdür, o ” köhnə kişi ” obrazıdır, amma başqasının arvadını götürüb qaçmasını heç bəyənmədim. Ancaaq Mələyin taleyinin də elə də gözəl olmadığını görəndə tərəddüd etdim doğrusu doğru edibmi, etməyibmi deye… Yenə də haqq qazandıra bilmədim ən azından başqasının halal ailəsini haram etmək mənə doğru gəlmədi. Sonra onun əsərdə baş verən səbəblərdən bacısı Şahnigarı boş səbəbdən öldürməsini də heç sevmədim. Çünki o günahsız idi. Lap günahkar olsa belə insan öldürülməsinə mən haqq qazandıra bilmirəm. Allahyar da təbii ki, dinc qalmır və arvadını qaçıran Cahandar ağaya sataşmağa başlayır. Hətta qızı Salatını qaçırmaqdan belə çəkinmir. Qardaşı Şamxal yaxşı ki qızı geri qaytara bilir. Allahyara bu işlərdə köməkçi yenə Molla Sadıq olur. Satqınçılıq edir… Hətta iş Cahandar ağanın göz bəbəyi olan atının saçının, quyruğunun kəsilməsinə qədər gəkib çıxır. Ağa bunlara dözmür və Allahyarla qarşı qarşıya dayanır…
Oğlu Əşrəf tətil üçün kəndə qayıdır və yoxluğunda baş verənləri öyranir… Gəl gör ki, Əşrəf də gəlib Cahandar ağanın düşməni, Şahnigarın ölümünə səbəb olan Molla Sadığın qızına aşiq olur… Bacısı Salatın isə içindəki hisslərə qalib gələ bilməyib, rus Əhmədə aşiq olur…
Əsərdə həddindən artıq çox maraqlı hadisələr baş verir. Daha artıq danışıb maraq azaltmaq istəmirəm. Amma bir şeyi qeyd edim ki, əsərin yazı üslubu doğrudan da çox gözəldir. Bu əsərə eyniadlı film də çəkilib nə hikmətdisə mən izləməmişəm hələ də. Nə yaxşı ki, izləməmişəm. Çünki əsər özü elə film dadında yazılıb. Hər cümlə, hər sətir gpzünüzün önündə film səhnəsinə çevrilir… Bu cür yazılmış əsərlərə hərdənbir rast gəlmək mümkündür… Heç bir əsərin sonu ilə bağlı məlumat verməyi heç sevmədiyim üçün bu əsərdə də sonda nələr olduğunu deməyəcəm ki, oxumamış kitabsevərlərin marağı azalmasın… Hər kəsə təbii ki, oxumamış kitabsevərlərə bu əsəri məsləhət görürəm. Ədəbiyyatımızın maraqlı nümunəsidir. Xoş mütaliələr, dəyərli kitabsevərlər

“Dəli Kür”lü düşüncələrə pəncərə

Bizim nəsil onu istedadlı yazıçı, fərdi üsluba malik sənətkar kimi sevirdi… Ölümün-dən bir neçə il öncə-Milli Məclisin iclaslarından birində etdiyi çıxışında o dövr üçün böyük cəsarətlə söylənmiş, sonralarsa, sanki ümumişlək ata sözünə çevrilmiş “Allah bizi sapı özümüzdən olan baltalardan qorusun” fikri-ittihamı isə hər bir Azərbaycan türkü kimi mənim də ürəyimdən xəbər verdi və… həqiqətən bu böyük qələm və fikir adamına sevgimi daha da dərinləşdirdi… Mənim və təmsil etdiyim nəslin ürəyində kəsərli söz sahibi olan bir ictimai xadim-şəxsiyyət-İsmayıl Şıxlı ocağını közərtdi…
Doğrusu, yazıçını, yaxud hər hansı tanınmış sənətkarı əsərlərinə görə sevirsən, amma o məşhurun xarakteri yaradıcılığı ilə üst-üstə düşürsə, bu uca keyfiyyətlər bir-birini tamamlayır-sa, o insan gözündə daha da ucalır və sən onu təkcə sənətkar kimi deyil, həm də dəyərli bir şəxsiyyət kimi qazanırsan… Düşünürəm ki, bu məqam çox önəmlidir… Çünki cəsarətli, qorxmaz, əqidəli, bütün hallarda sözünü deməyi, ləyaqətini qorumağı bacaran qürurlu kişi, yaxud qadın həmişə sevilib, dəyərləndirilib və ehtiram göstərilib… İsmayıl Şıxlı sağlığında ikən bu sevgini qazanmış, bu böyük ehtirama layiq olduğunu təsdiqləmişdi… O, cəsarətli, mübariz, xeyirxah və bütün varlığıyla milli mentallığa, soykökə bağlı idi. Əlbəttə, “Qətl” kimi sadə, kiçik həcmli bir hekayədə iki xalqın-erməni və Azərbaycan xalqlarının bircə nümayəndəsinin simasında onların təmsil olunduqları bütöv bir xalqın xarakterini açan yazıçı məhz bu cür cəsarətlə danışa, dövrünün ədəbi kanonlarını sındırıb bir küncə atan “Dəli Kür” kimi möhtəşəm bir əsər, Cahandar kimi real, canlı və gerçək, ağayana bir obraz yarada bilərdi. Və bu obrazla da xalqı təmsil edən ictimai zümrələrin dəyərləndirilməsi məsələsini qabarda, vaxtilə Azərbaycan, eləcə də bütün sovet ədəbiyyatında aparıcı xətt olan, xalqı bəyə, xana və yoxsul kəndliyə, proletariata bölüb “birincilərə hər cür qara yaxmaq, ikincilərdənsə müsbət qəhrəman düzəltmək” tendensiyasını dəyişə, qəbahətin də, fəzilətin də fərdi psixoloji xüsusiyyət kimi hər bir təbəqənin nümayəndəsinə xas olmasının tam bir gerçək olduğuna oxucusunu inandıra bilərdi.
“El bülbülü” şeirində ustad Şəhriyarın xalqın ağa-bəy-xan təbəqəsinə fərdi münasibə tini bəyan edən bir məqam var:
Siz qədimdən adlı-sanlı xanlarsız,
Hər biri min cana dəyən canlarsız,
Sirri-həyatı oxuyub anlarsız (2, s.114).
Bu üç misrada təqdim olunan bəy-xan-əsilzadələrin mərd, mübariz, yurdsevər, “Sirri-həyatı anlayan” müdrik və ən əsası, nəcib insanlar olduğu yansıyır.
Maraqlıdır ki, Quzey Azərbaycan ədəbiyyatında ifrat sosioloji ruhun tüğyan elədiyi vaxtlarda I.Şıxlı silahdaşları S.Rəhimov, I.Əfəndiyev, F.Kərimzadə və digərləri kimi bu mənfi versiyadan az və ya çox dərəcədə kənara çıxdı, həyati gerçəklikləri, hətta şahidi olduğu həqiqətləri qələmə aldı, bir sıra milli xüsusiyyətlərə malik obrazlar, bədii tip və xarakterlər yaratdı. Onun böyük məhəbbətlə yaratdığı Cahandar ağa S.Rəhimovun Sultan bəyi, Xosrov bəyi, Gəray bəyi, I.Əfəndiyevin Böyük bəyi, S.Vurğunun Cəray bəyi, F.Kərimzadəninsə Kərbəlayı Ismayıl xanı sosial mənsubluqdan, dövrün ab-havasından doğan bəzi mənfi, ya müsbət cəhətləri olsa da, həyatda namusla, alnıaçıq, üzüağ, mərd yaşayır, yeri gələndə elin havadarına, köməyinə, arxa-dayağına çevrilməyi bacarırdılar. Bu sənətkarların hər birinin əsərində bəy, ağa, xan obrazları hərtərəfli, bütün mənəvi cəhətləri ilə kompleks şəkildə işlənmiş, qəhrəmanlar öz dövrləri, mühitlərilə vəhdətdə qələmə alınmışdır. Ədəbiyyat tənqidçisi, filosof Asif Əfəndiyev-Asif Ata I.Şıxlının yaratdığı Cahandar ağa obrazını özünəməxsus tərzdə qiymətləndirirdi: “Cahandar ağanı tənqid etmək olar və lazımdır. Lakin heç kəs onu cılız, balaca, ikiüzlü, qorxaq, başqaları ilə eyniləşən, fərdi xüsusiyyətlərdən məhrum saya bilməz. Cahandar ağa quru, ehtirassız, namərd, zavallı adam deyil. O, həyatda tısbağa addımları ilə deyil, geniş kişi addımları ilə yeriyir.”
İsmayıl Şıxlı “məhz geniş kişi addımları ilə yeriyən” comərd insanlara-bəy-xan-əsilzadələrə yüksək dəyər verərək həyatdan seçib ədəbiyyata gətirirdi. Şərq ölkələrində imperialist siyasət yürüdən Amerikanın məsləhəti ilə Məhəmməd Rza şahın İranda və Güney Azərbaycanda həyata keçirdiyi “Ağ inqilab” dövründə yurd-yuvasından dərbədər, pərən-pərən salınmış Məlikniyaz kimi qeyrətli, el təəssübü çəkən, geniş dünyagörüşlü oğulların doğma məmləkətlərindən baş götürüb getmələri nəticəsində el-ulusa dəyən mənəvi zərbəni, bu zərbələrin xalqın ürəyində yaratdığı əəssüf qarışıq kədəri böyük Şəhriyar qısa, lakonik şəkildə ifadə edirdi:
Bəy-xan olmazsa, deyərdik, olacaq kəndimiz abad,
O xarab kət də vəlakin elə bəy-xan ilə getdi (3, s.200).
Dahi Şəhriyarın yaxşı-yaman, xarab-abad, olan-olmaz, nə vardısa elə “o bəy-xanilə getdi” kimi fikirlərini bu gün çoxları təqdir edir. İsmayıl Şıxlını da “Dəli Kür”ü ərsəyə gətirməyə sövq edən amil xalqın xarakteri, mədəniyyəti, məişəti üçün tipik olan xüsusiyyət-lərin bütövlükdə bədii təcəssümünü vermək, əsl bəy-kişi obrazı yaratmaq, Azərbaycan milli koloritini, xalqımızın özünəməxsus adət-ənənələrini qabartmaq, Azərbaycan türkünün özünəqayıdışını təmin etmək idi. Deyirlər, kişini ucaldan şey mərdlik, qadını isə namusudur. Cahandar ağa Allahyarın kəbinli arvadını gözü tutub qaçırtsa da, içində onu o dərəcədə qınamır (çünki o, şəxsən tanımadığı Mələyin Allahyarın arvadı olduğunu bilmirdi), bəlkə də haqq qazandırırsan. Çünki sevilməyən, əri tərəfindən yalnız fiziki zor, kobudluq və şiddət görən (Bu məqam Mələyin dilindən səslənən: “Qeyrətli kişi qadına əl qaldırmaz” atalar sözündə də öz təsdiqini tapır), acı sözlər eşidən və bu təhqiramiz həyatdan bezən Mələyin onun odlu sevgisinə, özünü əsl qadın kimi hiss etməyə, bir insan kimi sevilməyə ehtiyacı vardı. Bəlkə də bu üzdən Cahandar ağaya namus hırsızı kimi baxmaq olmur, əksinə, onu qonağın şərəfini qoruyan, sözünün ağası, basdığını kəsməyən, düşmənini belə arxadan vurmayan, özünə qardaş, sirdaş, arxa-dayaq sandığı Qəmərin-atının təhqir olunmasına dözə bilməyən, elin təəssübünü çəkən, balalarının üstündə əsl ata kimi durmağı bacaran mərd bir kişi kimi qəbul edirik. 1970-ci illərdə Azərbaycan radiosunda “Dəli Kür”ü səsləndirərkən Cahandar ağanın namərd Allahyar tərəfindən yalı və quyruğu qırxılan atı Qəmərlə dərdləşdiyi səhnə, o aktyorun kədərli səsi, gizli fəryadı bu günədək qulaqlarımda səslənir: “Axı, sən mənim sirdaşım, dar günümdə harayçım idin. Sən məni çox dardan çıxartmısan. Mən səni özümə qardaş, sirdaş bilirdim. Qəmər, sən kişnəyəndə ürəyim dağa dönürdü. Şahə qalxıb fırlananda elə bilirdim yeri, göyü mənə bağışlayırlar…”
Ədəbiyyatı duyan və sözlə nəfəs almağı, onu öz könül qabında yoğurmağı, bəzən lap muma döndərməyi bacaran alim həmkarımız Əzizxan Vəli oğlu Tanrıverdinin ““Dəli Kür” romanının poetik dili” monoqrafiyasını oxuyandan sonra da sanki əsərin səhnələşdirilmiş orijinal variantını oxuyur kimi oldum və bir çox məqamlar qulaqlarımda taxılıb, təsəvvürümdə daşlaşıb qaldı… Əsərə və onun müəllifinə bu dərinlikdə məhəbbətin, sevgi və ehtiramın qarşısında dahi Füzulinin “Heyrət, ey büt!” heyranlığını duydum… Və düşündüm ki, Əzizxan İsmayıl Şıxlının mənəvi övladı, ruhani varisi, qısacası, ruhdaşıdı…
Ədəbiyyat əslində dil hadisəsidir. Əsəri düşüncələrindən sıyıraraq yazar nasir, yaxud şair, təbii ki, təəkkürünün diqtə etdiklərini gözəl bildiyi, bütün incəliklərini – “cikini-bikini” öyrənib mənimsədiyi bir dildə qələmə alırsa, məhz o zaman gələcək uğura imza atmış olur. Ədəbiyyat tarixindən də yaxşı bilirik ki, xalqın təfəkkür bulağından su içən, milli dilin-ana dilinin ləngərli axarında rahatlıqla əl-qol atıb üzə bilən, qəvvas tək ən qiymətli inciləri-sözləri seçən yazarın ədəbi-bədii dilin qanunauyğunluqlarına da əməl edərək yazdığı əsərlər məhz ədəbi hadisəyə çevrilə bilir. Əzizxan Tanrıverdi də öz tədqiqatında XX əsrin burulğanlı, təlatümlü çağlarında fenomenə çevrilən “Dəli Kür” romanının poetik dilini elə bu aspektlərdən araşdırır, İsmayıl Şıxlının və ədəbi qəhrəmanlarının bədii dilinin özəlliklərini lirik-poetik ovqatda təqdim edə bilir. Romanın rus və Avropa ədəbiyyatı müstəvisindəki mövqeyini müəyyənləşdirən müəllif “Dəli Kür”ü Volter, Russo, Dostoyevski, Şoloxov kimi dünya miqyasında tanınmış yazarların əsərləri kontekstində təhlil edən tədqiqatçıların monumental romanlar yaradan müəlliflər sırasında İsmayıl Şıxlının da adını çəkmələrini qürur hissilə qeyd edir. Poetik strukturunda Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatı nümunələrinin çoxluq təşkil etməsini romanın xalq ruhunun daşıyıcısı olması, yəni, atalar sözləri, bayatı, eydirmə və xalq mahnıları, əfsanə və “Koroğlu” dastanı kimi folklor nümunələrindən birbaşa istifadə olunması, obrazların yüksək bədii-estetik dəyəri ilə bağlayan Ə.Tanrıverdi ədibin “Kitabi Dədə Qorqud” adlı intibah abidəmizə də istinad etməsini “yalnız mətn kontekstində müəyyənləşdirir.”
Əsərdə təsvir edilən bütün obrazlar canlı və təbiidir. Hər bir obraz öz dilində, ictimai-sosial vəziyyətinə, xarakterinə uyğun dildə danışır. Tədqiqatçı bu incəliyi xüsusi həssaslıqla araşdırır. Oxucu yazarın təhkiyəçiliyinə, kişi və qadın obrazların hər birinin dilindəki özünəməxsusluğun təqdiminə heyran kəsilir və bir anlıq düşünür ki, yazıçı bu özəlliyə necə nail olub görəsən.
Xalq ruhunu bu dərəcədə içdən duymaq, milli zəminə dərindən-dərinə bağlanmaq gendənmi gəlir? Bu sualların ən doğru cavabı İsmayıl Şıxlının öz dilindən çıxan sözlərdə, müsahibələrindədir: “Mən ən balaca, ötəri obrazların da canlı çıxmasına çalışmışam. Gəmiçi Qocanı, stansiya gözətçisini belə, təsvir edəndə çalışmışam ki, yaddaqalan cəhətlər tapım, onların xarakterini yaradım. Əsərdəki surətlər böyüklü-kiçikli müəllifin övladlarıdır. Ata isə övladlarının birinə mehriban, o birinə soyuq ola bilməz. Amma övladın biri güclü, o biri isə zəif ola bilər. Bu baxımdan, Cahandar ağa, əlbəttə qalan surətlərin hamısından güclüdür. Onun belə güclü və hardasa əzəmi xarakter olması müəllifin iradəsindən asılı deyil, zamandan asılıdır. Cahandar ağanı feodal dünyası yaratmışdır. Onun timsalında orta əsr cəngavərliyi, qüruru, mənliyi, kişiliyi, eyni zamanda ziddiyyətləri əksini tapmışdır. Elə ziddiyyətləri ki, onu əyib təslim edə bilmir, ancaq məhvinə hökm verir. Demək, bu xarakteri, bayaq dediyim kimi müəllif yox, zaman yaradıb.”
Əlahəzrət zaman isə heç vaxt səhv eləmir. Ədib bu həqiqəti elə orijinallıqla çatdırıb ki, oxucusuna… Bu orijinallıq hələ çox-çox illər, lap əbədiyyətədək bu əsəri yaşadacaq, haqqında danışılacaq, könüllərə öz işığını saçacaq…
“İnsanı sındıran, qürurunu, mənliyini tapdalayan məhdudiyyətlərin baş alıb getdiyi, cılızlığın cəngavərliyə meydan oxuduğu, mənəvi zənginliyi mənəvi müflisliyə çevirən, rəzaləti qüdrətə qarşı qoyan” sovet cəmiyyətində “Dəli Kür” kimi bir əsərin ədəbi hadisəyə çevrilmə-sinin, böyük uğur qazanmasının əsas səbəbini istedadlı gənc yazarlarımızdan biri olan Şərif Ağayar yazıçının əsərin baş qəhrəmanına ənənəvi sovet obrazları kimi birmənalı yanaşmamasında, onu nə tam mənfi, nə də tam müsbət qəhrəman kimi qələmə verməməsində, obraza insan kimi – mənfisiylə, müsbətiylə… yanaşmasında görür və “Nəsrdə bu, çox ciddi məsələdir. “Dəli Kür” milli ədəbi fakta çevrilmiş əsərdir”- hökmünü verir.
Bu, çılpaq həqiqətdir. “Uydurma süjetlər, hadisələr qura bilmirəm. Yazılarımın hamısının əsasında gerçək hadisələr, mövcud insanlar dayanır”, – deyən İsmayıl Şıxlının prototiplərini-müxtəlif obraz və xarakterləri, keçmişlə çağdaşlığı bir müstəviyə gətirdiyi əsəri
elə tarixiliklə müasirliyin vəhdətində araşdıran Ə.Tanrıverdi baş verən əsas hadisələrin tam mərkəzində duran, romanın baş qəhrəmanı – “döyünən ürəyi” olan və oxucular tərəfindən güclü xarakter, əsl kişi kimi bəyənilən Cahandar ağa obrazını məxsusi tərzdə, böyük məhəbbətlə tədqiq və təqdim edir. “Cahandar ağanın dili, tipi, xarakteri, obrazının poetikası haqda açıqlamalar sözün əsl mənasında qürur doğurur. Çünki tədqiqatçı bir obrazla bağlı elə məqamları düşüncə müstəvisinə çıxarır ki, ona qədər heç bir araşdırmaçı baş qəhrəmanın tipoloji arsenalının incəliklərinə bu qədər dərindən vara bilməmişdir. “Dəli Kür”ün şeiriyyəti, obrazlılığının fonetikası, leksikası, semantikası, məcazlar sistemi haqda açıqlamalar mahiyyətə yönəlik olub araşdırmaçının təhlil imkanlarının tükənməzliyindən soraq verir. (F.e.d. Himalay Qasımov)”
Əzizxan Tanrıverdi romanı ciddi şəkildə təhlil edən və obyektiv qiymətini verən tədqiqatçı Təyyar Salamoğlunun analitik təhlillərinin assosiativliyində Cahandar ağa obrazı ilə bağlı hər şeyi yada saldığını, lakin bircə cəhəti, önəmli detalı-rus pristavının daxili nitqində onu “Xalis Şamildir” deyərək çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı 25 il mübarizə aparmış igid Qafqazlı balasına-Şeyx Şamilə bənzətməsini unutduğunu xatırladır. Alimin bu detalla bağlı reallaşdırdığı fikirlər və gəldiyi nəticələr də çox maraqlıdır: “Bu təşbeh poetik-semantik çəki baxımından son dərəcə zəngin olan bir məcaz kimi diqqəti cəlb edir. Birincisi, ona görə ki, Cahandar ağa Şimali Qafqazda çar müstəmləkiçilərinə qarşı mübarizənin rəhbəri olmuş Şeyx Şamilə bənzədilir. İkincisi, Cahandar ağanın Şamilə bənzədilməsi təhkiyəçinin, eləcə də romandakı milli obrazların yox, məhz rus pristavının dili ilə reallaşdırılır. Üçüncüsü, “Xalis Şamildir” təşbehindəki “xalis” sözü, bir tərədən, həmin təşbehi qüvvətləndirirsə, digər tərəfdən, onun reallığa söykənən ilkin konturlarını da açıq-aydın göstərir. Dördüncüsü, pristavın daxili nitqində işlənmiş, “Xalis Şamildir” təşbehi ilə Cahandar ağanın qıllı papaqlı, qıllı qaşlı epitetləri bütün parametirlərinə görə eyni semantic yuvaya daxil olur… İ.Şıxlı Şeyx Şamilin bir sıra xarakterik cəhətlərini Cahandar ağa obrazında ustalıqla canlandıra bilmişdir. Məhz bu cür detallara görə Cahandar ağa daha dolğun, daha ümumiləşmiş obraz təsiri başlayır.” Əzizxan Tanrıverdinin Semyenov obrazının dilindən gətirdiyi nümunəyə də heç vəchlə laqeyd qalmaq olmur: “Müəllim el anasıdır. Maarif gözlərin ziyasıdır.” İ.Şıxlının “yaratdığı bu hikmətli sözlər” əsərdə Semyenovun “dilini şərtləndirsə” də, onun şəxsi keyfiyyətlərinin göstəricisi assosiasiyasını doğurur. Əslində bu cəhəti diqqətli oxucu bütün əsər boyu müşahidə edir. Tədqiqatçı uzun illərin təcrübəli pedaqoqu olan yazarın əsərdə bu prizmadan da çıxış etdiyini seçdiyi nümunələrdə usta araşdırmaçı səriştəsilə yansıdır.
Bircə məqama toxunmaq istəyirəm: İ.Şıxlı xalqının qız və qadınlarını sanki könül verib sevdiyi, ailə quraraq taleyini əbədiyyən bağladığı kişinin xarakterini öyrənməyə, anlamağa, onun şah damarını tutmağa, könlünün sarı siminə toxunmağa, “dilini bilməyə” dəvət edirdi. Özü də bir kişi, ailə başçısı olan Ə.Tanrıverdi bu vacib cəhəti əsərdə “Əyə” söz vahidi ilə Cahandar ağanın şah damarını tutmağı bacaran Mələyin dilini incələyərkən qabardır: “Xitab kimi işlənən “əyə” vahidi Mələ-yin dilində daha obrazlıdır: Əyə, bəri, yaxın gəl. Bu cümlənin semantic yükünün assosiativliyi ilə yaradılmış sonrakı cümləyə diqqət yetirək: “Mələyin onun adını çağırmayıb, sadəcə “əyə” deməsindən xüsusi bir ləzzət aldı. Ayaqlarını ləyənin içinə saldı.” Mətndəki semantik tutum belə bir fikri reallaşdırır: Mələk Cahandar ağa kimi zəhmli bir kişinin şah damarını “əyə” kəlməsi ilə tutan, onun qəlbini, ruhunu oxşamağı bacaran bənzərsiz bir qadın obrazıdır.”
Ədəbiyyat sənətdir, amma söz sənəti… bu sənəti yaradan söz insanın ruhundan, içindən qopur. Təbiət isə doğaldır, insan da doğal, təbii bir varlıqdır. Ədəbiyyat hər iki təbii, doğal varlıqların üzərində, onların emosional bədii təsvirindən, hiss və həyəcanlarının, duyğu və düşüncələrinin ifadəsindən yaranır.
Ədəbiyyatı söz sənəti kimi sayan İsmayıl Şıxlı “Yazıçının əsas silahı sözdür” deyir, gənc yazarları sözün canlı, cazibədar, bəzən qılınc kimi kəsərli, bəzən də oxşamalar qədər cana yatımlı olmasına əlinə qələm aldıqları ilk andanca əhəmiyyət verməyə çağırır və onların gələcək qələbələrinin məhz bu nüansdan asılı olduğuna diqqətlərini yönəldirdi.”
O da yaradıcılığa çoxları kimi şeirlə başlayıb və “Quşlar” adlı ilk şeiri 1938-ci ildə “Ədəbiyyat” qəzetində çapdan çıxıb. Ölümündən bir müddət öncə tamamladığı və bədii-mənəvi sərvətimizə yeni və sonuncu töhfə olaraq bəxş etdiyi “Ölən dünyam” romanı isə 1995-ci ildə çapdan çıxıb… “Ölən dünyam”la sanki öz elegiyasını, bəlkə də rekviyemini yazıb. Çünki elə həmin ildə də dünyasını dəyişib. Sevə-sevə canlandırdığı ədəbi obrazlarına ruhən qovuşub. Sanki “Quşlar” kimi ölən dünyadan uçub gedib… Çox qəribə, qeyri-adi bağlılıqdır…
Orijinal yazı üslublu Ağa Cəfərli “Lent.az” saytında verdiyi maraqlı məqalədə “Dəli Kür”ün süjet xəttini, baş qəhrəmanın ölüm anını lakonik şəkildə təqdim edir: ”Roman köhnə kişilərdən olan Cahandar ağanın Allahyarın arvadı Mələyi götürüb qaçmaqla başlayan faciəsindən bəhs edir. Cahandar Ağanın bu hərəkətindən sonra oğlu Şamxal evi tərk edir. Cahandar ağanın digər oğlu Əşrəf atasının israrına baxmayaraq Qori seminariyasına oxumağa gedir. Burada baş verənlər, inqilabçıların gördüyü işlər, eyni zamanda maarifçi rus Əhmədin yaşadıqları, onların həbsi əsərdə ikinci xətdir. “Dəli Kür”də maarifçilərin yorulmaz fəaliyyəti, mövhumatçıların at oynatması, maarifçilərin bunun qarşısını almaq cəhdləri təsvir olunub. Cahandar ağa oğlunun Qoriyə getməsinə qarşı çıxsa da oxumağı təbliğ edənlərin üzərinə hücuma keçən mollalara təpinir. Molla Sadıq isə bunun qisasını alır. Cahandar ağanın bacısı Şahnigarı tora salır, nəticədə Cahandar ağa bacısının qatilinə çevrilir. Əsərin sonunda Cahandar ağa onun torpaqlarını almaq istəyənlərə qarşı silahlı müqavimət göstərir və çar əsgərləri tərəfindən öldürülür.”
Nədənsə Cahandar ağanın aqibəti mənə həmişə Babəki və onun sonunu xatırladır… Hər ikisinin həyatına vuruşduqları rejimin fitvasıyla son verilir. Babək inancı, əqidəsi, Cahandar ağa isə dədə-baba torpaqlarının itirilməməsi uğrunda… ölümə gedir. Onları eyniləşdirmək fikrindən uzağam. Ancaq hər iki ədəbi qəhrəman sanki təkləndikdən, sevdiklərini itirdikdən sonra ölümə doğru gedərək əbədiyyətə qucaq açırlar… Babək silahdaşlarını, həyatının qadını olan Pərvini, oğlunu, Cahandar ağa isə Qəməri, Şahnigarı, Mələyi, oğlanları Şamxalla Əşrəfi mənən itirəndən sonra hiss edirlər ki, onları həyata bağlayan iplər boşalıb və qırılıb.
Maddi dünyadan ipləri qırılsa da, Əzizxan Vəli oğlu Tanrıverdi kimi ədəbi irsimizə və bu irsi yaradan böyük şəxsiyyətlərimizə dəyər verməyi bacaran istedadlı alimlərimiz öz tədqiqatları ilə İsmayıl Şıxlının və digər sənətkarlarımızın, eləcə də onların yaratdığı bədii obraz və personajların mənəvi, ruhani ömrünü uzadır, əbədiyaşarlığının müəyyən dərəcədə təmiatçısı olurlar.