Fonetik vahidlər və vasitələr

birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan paxta so‘zining tovush qiyofasi – fonetik so‘z

Fonetik təhlil

Sözdəki səslərin növlərə görə təhlili onun tələffüz şəkli iizərində, ahəng qanunu, heca və vurğusu isə yazılı forması üzərində apardır.

Sözün fonetik təhlilinə onun düzgün tələffüz formasını göstərməklə başlamaq lazımdır. Bu vaxt məlum olacaq ki, sözün tələffüzündə bütün saitlər və samitlər iştirak edir yoxsa yox.

Fonetik təhlil nümunələri:

1. Neftçi – [nefçi], 6 hərf, 5 səsdən ibarətdir.
   • [e]- incə, açıq, dodaqlanmayan saitdir;
   • [i] – incə, qapalı, dodaqlanmayan saitdir;
   • [n] – cingiltili samitdir, kar qarşılığı yoxdur;
   • [f] – kar samitdir, cingiltili qarşılığı [v] samitidir;
   • [ç] – kar samitdir, cingiltili qarşılığı [c] samitidir.

Sözün hecalan: neft-çi, vurğusu ikinci hecanın üzərinə düşür. Sözdə incə saitlərin ahəngi gözlənilmişdir.

1. Usta – [usda], 4 hərf, 4 səsdən ibarətdir.
   • [u] – qahn, qapalı, dodaqlanan saitdir;
   • [a] – qalın, açıq, dodaqlanmayan saitdir;
   • [s] – kar samitdir, cingiltili qarşılığı [z] samitidir;
   • [d] – cingiltili samitdir, kar qarşılığı [t] samitidir.

Sözün hecaları: us-ta, vurğusu ikinci hecamn üzərinə düşür. Sözdə qalın saitlərin ahəngi gözlənilmişdir.

1. Müəyyən – [mə:yyən], 7 hərf, 6 səsdən ibarətdir.
   • [ə] – incə, açıq, dodaqlanmayatı saitdir;
   • [m] – cingiltili samitdir, kar qarşılığı yoxdur;
   • [y] – cingiltili samitdir, kar qarşılığı [x’] samitidir;
   • [n] – cingiltili samitdir, kar qarşüığı yoxdur.

Sözün hecaları: mü-əy-yən, vurğusu sonuncu hecamn üzərinə düşür. Sözdə incə saitlərin ahəngi gözlənilmişdir.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.

Fonetik vahidlər və vasitələr

Azərbaycan dili dərsi

FONETİKA

1. DANIŞIQ SƏSLƏRI VƏ ONLARIN ƏMƏLƏ GƏL-MƏ-SI. Dil haqqında elmin “Fonetika” bölməsində danışıq səs-ləri öyrənilir.
Danışıq səslərinin əmələ gəlməsini, onların bir-birinə mü-na–sibəti və fiziologiyasını, keyfiyyət və kəmiyyətini, nitq pro-se-sin-dəki funksiyasını və s. bu kimi bir çox əlamətlərin qanu-nauy-ğun-luqlarını öyrənən dilçilik şöbəsinə fonetika deyilir.
Danışarkən tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Danışıq səsləri danışıq üzvləri vasitəsilə əmələ gəlir. Danışıq üzvləri aşağıdakılardır: 1) ağ ciyərlər, 2) nəfəs borusu, 3) qırtlaq, 4) səs telləri, 5) ağız boşluğu, 6) dil, 7) dodaqlar, 8) dişlər, 9) burun boşluğu, 10) alt çənə, 11) üst çənə, 12) damaqlar.
Səslərin formalaşması prosesində iştirak edən mütəhərrik üzv-lər dil, dodaqlar və alt çənədir. Damaqlar, dişlər və üst çənə isə hərəkətsiz üzvlər hesab olunur.
Danışıq səslərinin əmələ gəlməsində səs telləri, dil və do-daq-lar daha fəal iştirak edir.
Sözün mə’nasını və formasını dəyişdirə bilən ən kiçik dil va-hidi fonem adlanır. Azərbaycan dilindəki [n] və [m] səslərindən başqa, yerdə qalan bütün danışıq səslərinin tələffüzündə hava axı-nı ağızdan çıxır. [N] və [m] səslərinin əmələ gəlməsində isə hava axını, əsasən burun boşluğundan çıxır. Ona görə də bu səs-lə-rə burun səsləri deyilir.
Səsləri hərflərlə, sözün yazılışını tələffüzü ilə qarış-dır-ma-ma-q üçün böyük mö’tərizə [ ] işarəsindən istifadə olunur. Səs və sözün tələffüzünü göstərmək üçün böyük mötərizədən ([a], [ayilə]) bir işarə kimi istifadə olunduğu halda, hərf və sözün yazılışında (a, ayilə) bu işarəyə ehtiyac olmur.
2. SAIT VƏ SAMIT SƏSLƏR. Danışıq səsləri iki cür olur:
1) saitlər, 2) samitlər.
Tələffüz zamanı maneəyə rast gəlməyən, musiqili tona malik, çox ay-dın şəkildə səslənən, deyilərkən hava axını ağızdan sərbəst çı-xan səslərə sait səslər deyilir. Dilimizdəki səslərin doqquzu sait-dir: a, ə, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Samitlərin tələffüzündə hava axını ağızda müxtəlif maneələrə ra-st gəlir. Bu səslər maneəli, küylü səslər adlanır. Müasir Azər-bay-can dilində olan samit səslər aşağıdakılardır: b, p, v. f, g, k, z, s, j, ş, ğ, x, ç, c, q, (k’), d, t, y, (x’), l, r, m, n, h.
3. SAIT SƏSLƏRIN NÖVLƏRI. Yaranma yerinə və tələf-fü-z üsuluna görə sait səslərin üç növü var:
1) Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfqi vəziy-yə-ti-nə) görə. Bu vəziyyətə görə saitlər iki qrupa ayrılırlar:
a) qalın (dilarxası) saitlər: a,ı,o,u
b) incə (dilönü) saitlər: ə,e,i,ö,ü
2) Dilin üst damağa doğru qalxması və alt çənənin nisbətən aşağı enməsinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə. Bu vəziyyətə görə saitlər iki cür olur:
a) qapalı (dar) saitlər: ı,i,u,ü (bu saitlərdən ikisi qalın (ı, u), ikisi incədir (i, ü)).
b) açıq (geniş) saitlər: a,ə,e,o,ö (bu saitlərin ikisi qalın (a, o), üçü incədir (ə, e, ö)).
3) Dodaqların vəziyyətinə görə. Bu vəziyyətə görə saitlərin iki növü var:
a) dodaqlanan saitlər: o,ö,u,ü (bu saitlərdən ikisi qalın (o, u), ikisi incə (ö, ü); eyni zamanda ikisi qapalı (u, ü), ikisi açıqdır (o, ö)).
b) dodaqlanmayan saitlər: a,ə,e,ı,i (bu saitlərdən ikisi qalın (a, ı), üçü incə (ə, e, i); eyni zamanda üçü açıq (a, ə, e), ikisi isə qapalıdır (ı, i)).
4. BƏ’ZI SAITLƏRIN UZUN TƏLƏFFÜZÜ. Dilimizdə elə sözlər var ki, onlarda bə’zi saitlər uzun tələffüz olunur. Söz-lərdə ə, e və ö sait-lə-rinin uzun tələffüz edildiyini bildirmək üçün yazıda bə’zən hə-min saitlərdən sonra apostrof [‘] işarəsi qoyulur. Məsələn: tə’mir, e’lan, şö’bə və s.
Uzun saitli sözlərin tələffüz şəklini göstərərkən həmin saitlərdən sonra iki nöqtə (:) qoyulur. Məs: me:mar, nümu:nə, ma:hur və s.
1) A saiti. Aşağıdakı məqam və şəraitdə uzun tələffüz olu-nur.
– Ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdə birinci, bə’zən də ikinci hecadan sonrakı hecada əgər incə saitlərdən, xüsusən ə,e,i saitlərindən biri gələrsə, ondan qabaqkı hecada olan “a” azacıq uzun tələffüz olunur. Məsələn: a:di, a:lim, a:ləm, ka:tib, sa:kit, qa:bil, sa:hil, ma:təm, ma:ne, bəra:bər, təra:nə, ləya:qət, mü-ha:ribə, müda:fiə, müqa:vimət və s.
– Ərəb və fars dillərindən alınma sözlərin bə’zisində əslinə uy-ğun olaraq birinci hecadakı “a” saiti azacıq uzun tələffüz olu-nur. Məsələn: a:gah, a:ram, qa:nun, qa:mus, ma:hur, na:mus və s.
– ba-, na- ön şəkilçilərindəki “a” saiti uzun tələffüz olunur. Mə-sələn: ba:həm, ba:hava, na:dan, na:saz, na:gah, na:dinc, na:xələf və s.
– Rus və Avropa dillərindən alınan bə’zi sözlərin birinci he-ca-sında “a” saiti uzun tələffüz olunur. Məs: ba:za, fa:za, ka:bel v-ə s.
– Qoşa “a” saiti ilə işlənən sözlərdə: Məs: sa:t, ma:ş, cama:t, ma:rif, inşa:t və s.
2) O saiti. Aşağıdakı hallarda uzun tələfüz olunur:
– “ov”, bə’zən də “on” fonetik tərkibi ilə bitən birinci örtülü hecadakı “v” və “n” samiti düşür və “o” saiti uzun tələffüz olu-nur. Məs: do:ğa (dovğa), lo:ğa (lovğa), do:şan (dovşan), ço:dar (çovdar), so:qat (sovqat), so:ra (sonra) və s.
– Alınma terminlərin bir qismində, xüsusən “loq” hecası ilə bitən sözlərdə həmin hecadan əvvəl gələn vurğulu “o” saiti aza-cıq uzun tələffüz olunur. Məs: filo:loq, texno:loq, leksiko:loq (“logiya” morfemindəki “o” saiti vurğu qəbul edərək uzun tələf-füz olunur. Məs: filolo:giya, fonolo:giya, morfolo:giya və s.)
3) U saiti. “U” saiti ərəb və fars dillərindən alınmış bə’zi söz-lərdə incə saitlə formalaşan hecalardan əvvəlki hecada uzun tələffüz olunur. Məs: ümu:mi, xüsu:si, asu:də, nümu:nə, Füzu:li və s.
– Bə’zi başqa sözlərdə. Məs: tu:fan, Tu:la, du:ma və s.
4) Ə saiti. Ərəb dilindən alınan bir sıra sözlərdə “ə” saiti uzun tələffüz olunur və ondan sonra apostrof işarəsi qoyulur. Məs: ə:la, bə:zən, zə:fəran, tə:lim, nə:rə, mə:dən, mə:lum, mə:na və s.
Təkhecalı sözlərdə apostroflu “ə” uzun deyil, adi halda, ay-dın məxrəcli və vurğulu tələffüz olunur. Məs: və’d, sə’y, lə’l və s.
5) E saiti. Ərəb dilindən alınan bə’zi sözlərdə “e” saiti uzun tələffüz olunur və ondan sonra apostrof qoyulur. Məs: e:lan, e:dam, e:tiraz, me:mar, iste:fa, me:yar, e:zam və s.
– Bə’zi alınma sözlərdə vurğu “e” saitinin üzərinə düşdüyündən bir qədər uzun tələffüz olunur. Məs: e:ra, e:tika, e:pos, este:tika və s.
6) İ saiti. Aşağıdakı hallarda “i” saiti bir qədər uzun tələf-fuz olunur:
– bi- ön şəkilçisi ilə düzələn sözlərdə şəkilçinin “i” saiti uzun tə-ləffüz olunur. Məs: bi:tərəf, bi:savad, bi:çarə, bi:şərəf, bi:huş və s.
– Bir sıra alınma sözlərin ilk və orta hecasında “i” saiti uzun tələffüz olunur. Məs: şi:və, ni:zə, əqi:də, qəsi:də, si:ma və s.
– Bə’zi köməkçi sözlərin başında işlənən “i” saiti uzun tə-ləf-füz olunur. Məs: i:di, i:miş, i:kən, i:sə, i:lə və s.
7) Ö saiti. Aşağıdakı hallarda “ö” saiti bir qədər uzun tə-ləf-füz olunur:
– Ərəb dilindən dilimizə keçən bə’zi sözlərdə “ö” saiti uzun tə-ləffüz olunur və bu zaman həmin saitdən sonra apostrof işarəsi qo-yulur. Məs: şö:bə, şö:lə, mö:təbər, mö:cüzə, rö:ya, mö:tərizə və s.
– Müasir Azərbaycan dilində birinci hecası “öv” səsləri ilə bitən, ikinci hecası isə incə saitlərdən biri, xüsusən “ə” saiti ilə for-malaşan alınma sözlərin ilk hecasındakı “v” samiti tələffüz za-manı düşür və “ö” saiti uzun tələffüz olunur. Məs: tö:bə (tövbə), nö:bə (növbə), kö:sər (kövsər) və s. Azərbaycan dilində “öv” səsləri ilə bitən bir neçə söz var ki, bunları tələffüz edərkən “v” samiti düşür və “ö” saiti bir qədər uzun tələffüz olunur. Məs: bülö:y (bülov), kosö:y (kosöv) və s.
8) “I” və “ü” saitləri isə tə’kidlə sadalanan sözlərdə və sual cümlələrində bir qədər uzun tələffüz olunur. Məs: sarı:, O bir şey yazı:r?, ölçü:, Sənin gözün görü:r? və s.
5. SAMIT SƏSLƏRIN NÖVLƏRI. Samit səslərin iki növü var: kar samitlər, cingiltili samitlər.
– Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir. Dilimizdəki kar samitlər aşağıdakılardır: p, f, (k’), t, ç, s, x, k, (x’), ş, h
– cingiltili samitlərin əmələ gəlməsində isə səs telləri də iş-tirak edir. Buna görə onlar küydən və səsdən ibarət olur. cin-gil-tili samitlər bunlardır: b, v, q, d, c, z, ğ, g, y, j, r, l, m, n
Dilimizdəki kar və cingiltili samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:
b, v, q, d, c, z, ğ, g, y, j, r, l, m, n –
p, f, (k’), t, ç, s, x, k, (x’), ş, – – – – h
Qeyd: Əslində Azərbaycan dilində 25 (iyirmi beş) samit səs var-dır. Bunların 23-nün hərfi işarəsi olduğundan, biz qram-ma-tika kitablarında onların sayını adətən 23 kimi qəbul edirik.
R, l, m, n cingiltili samitlərinin kar qarşılığı, h kar samitinin isə cingiltili qarşılığı yoxdur.
6. AHƏNG QANUNU. Sözdə qalın və ya incə saitlərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Bu qanuna görə incə saitli heca ilə başlanan sözlərin sonrakı hecaları da incə saitli, qalın saitlə başlanan sözlərin sonrakı hecaları isə qalın saitli olur. Məs: qar-şı-laş-maq, dur-na-lar-ın (qalın); kə-pə-nək, me-şə-çi-lik (incə) və s. Ahəng qanunu dilimizin əsas fonetik qanunu sa-yıl-sa da, eyni zamanda dilin morfoloji quruluşunu da səciy-yələndirir. Bu xüsu-siy-yətə görə dilçilik elmində ahəng qanununu mor-fonoloji (yə’ni həm morfologiyanı, həm də fonetikanı bir-ləşdirən) hadisə sayır-lar. Morfonologiya morfologiya və fonetika sözlərinin hissə-lə-rin-dən təşkil olunub.
Türk mənşəli (iltisaqi dillər) dillərdə, xüsusilə Azərbaycan dilində bir qayda olaraq ahəng qanunu pozulmur. Dilimizdə öz dilimizə mənsub bir sıra sözlər (işıq, ilan, ildırım, iraq, ilxı, inan və s.) istisna olmaqla ahəng qanunu pozulmuş olan sözlər başqa dil-lərdən, ən çox flektiv dillərdən dilimizə keçmişdir. Məs: kitab, fərasət, fizika, qrammatika, trolleybus, təyyarə və s.
Başqa dillərdən dilimizə keçən leksik şəkilçilər ahəng qanununa tabe olmadığından bir cür yazılır. Belə şəkilçilər əsil Azərbaycan sözlərinə qoşulduqda da sözlərdə ahəng qanunu pozula bilir. Məs: anam-gil, vətən-daş, çörək-xana və s.
7. ƏLIFBA. Şifahi dildə sözlər səslərlə, yazılı dildə isə hərf-lərlə ifadə olunur. Hərf danışıq səsinin yazıdakı şərti işarəsidir.
Hərflərin çap və əlyazması, böyük və kiçik şəkli olur. Bütün hərf-lərin müəyyən sıra ilə düzülüşü əlifba adlanır. Dilimizin əlifba-sında 32 hərf vardır. Hərflərin 9-u sait, 23-ü samit səsləri bildirir.
Hərfi işarələr əsasında formalaşan əlifbaların, demək olar ki, hamısında hərflərin sıralanması çox oxşardır. A və B belə əlifbalarda ilk hərfləri təşkil edir. Bu isə qədim dövrlərlə, ilk hərfi yazıların yaranması dövrü ilə əlaqədar olaraq ən’ənəvi hal kimi sabitləşmişdir. Buna görə də ilk hərflərin adı ilə bağlı olaraq alfa, betta birləşməsindən əlifba sözü (rusca alfavit, ingiliscə alrhabet və s.) düzəldilmişdir.
Əlifba sözü ərəb dilində alfa əvəzinə əlif, betta əvəzinə ba birləşməsindən düzəlmiş, Azərbaycan dilinə də ərəb dilindən keçmişdir.
Lüğətlərdə, müxtəlif siyahı və mə’lumat kitiblarında sözlər, adətən, əlifba sırası ilə düzüldüyündən, əlifba sırasını əzbər bilmək hər bir savadlı şəxs üçün vacibdir.
Biz səsləri tələffüz edir və eşidirik. Hərfləri isə yazır və görürük. Hərfləri onların əlifbadakı adları ilə göstərmək lazımdır. Məs: «qapı» sözü dörd hərfdən ibarətdir: “qe”, “a”,“pe”, “ı”.
Əlifbadakı dörd hərf – cingiltili, kar qarşılığı olmayan və bə’zən də sonor samitlər adlandırılan m (“em”), n (“en”), l (“el”) və r (“er”) samitlərindən başqa, yerdə qalan bütün samitlər hərfin arxasına “e” saiti qoşulmaqla deyilir. Məs: b (“be”), d (“de”), x (“xe”), t (“te”), v (“ve”) və s. “K” hərfinin isə iki adı var: “ke”, “ka”. Sait səslərin, hərflərin adı isə yazıldığı şəkildə adlandırılır. Məs: a (“a”), ə (“ə”), u (“u”) və s.
8. (K) SƏSININ YAZIDA IFADƏSI
«Ke» hərfi iki əsas səsi ifadə edir: 1) (g) samitinin kar qarşılığını – k (“ke”) səsini. Məs: tə(k), şə(k)il, k(örpü) və s; 2) (q) sa-mitinin kar qarşılığını – k («ka») səsini. Məs: mar(k)a, (k)api-tan, maya(k) və s.
Qeyd: «Ke» hərfi digər hallarda (y) samitinin kar qarşılığı kimi səslənir və bu səs yazıda şərti olaraq (x’) kimi işarə olunur və (y) kimi tələffüz olunur. Məs: məktəb – mə(x’)təb – mə(y)təb, ürək – ürə(x’) – ürə(y) və s.
Əlifbamızda «Ke» hərfinin iki adı var: “ke” və «ka». Miq-dar-ca çox az olan bəzi sözlərdə “q” hərfi də (k) səsini ifadə edir; Məs: nöqsan – nö(k)san, rəqs – rə(k)s, toqqa – to(k)qa, çaqqal – ça(k)qal və s.
9. QOŞASAITLI SÖZLƏRIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏF-FÜ-ZÜ. İki sait hərfin yanaşı işləndiyi sözlər qoşasaitli sözlər adlanır. Məs: saat, təəccüb, təbii, dairə, zəif və s. Belə sözlər heç də yazıldığı kimi deyilmir. Eynicinsli qoşa saitli sözlər tələffüz olu-narkən qoşa saitlər bir uzun sait kimi tələffüz olunur. Məs: camaat – cam(a:)t, maaş – m(a:)ş, mətbəə – mətb(ə:), təbii – təb(i:) və s.
Müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlərdəki qoşa saitlərin arasına, adətən bitişdirici samitlərdən birini (n, y, s) artırmaqla tələffüz et-mək tələb olunur. Məs: ailə – (ayi)lə, zəif – z(əyi)f, radio – rad-(iyo) və s.
Qeyd: Hərfin yanında qoyulan qoşa nöqtə (:) həmin saitin uzun tələffüz olunduğunu bildirir. Bəzi hallarda müxtəlifcinsli qoşa saitli sözlərdə də saitlərdən biri düşüb o biri uzun tələffüz olu-na bilər. Məs: müəllim – m(ə:)llim, müəyyən – m(ə:)yyən, müa-licə – m(a:)licə, səadət – s(a:)dət, fəaliyyət – f – (a:)liyyət və s.
10. QOŞASAMITLI SÖZLƏRIN YAZILIŞI VƏ TƏ-LƏF–FÜZÜ. Eynicinsli qoşasamitli sözlərdən bə’zilərinin yazılışı ilə tələffüzü fərqlənir.
– Qoşa tt, kk, pp hərfləri ilə yazılan sözlərdə kar sa-mit-lər-dən ikincisi cingiltili samit kimi tələffüz olunur. Məs: hətta – hət(d)a, səkkiz – sək(g)iz, hoppanmaq – hop(b)anmaq və s.
– Qoşa qq hərfləri ilə yazılan sözlərdə cingiltili samitlərdən əvvəlincisi kar samit kimi tələffüz olunur. Məs: toqqa – to(k)qa, diqqət – di(k)qət, doqquz – do(k)quz, rəqqasə – rə(k)qasə və s.
– Qoşa yy hərfləri ilə yazılan sözlərin çoxu bir “y” ilə tələffüz olunur. Məs: xasiyyət – (xasiyət), vəziyyət – (vəziyət), ədəbiy-yat – (ədəbiyat) və s.
Digər eynicinsli qoşasaitli sözlər isə yazıldığı kimi tələffüz olunur. Məs: rəssam – rə(ss)am, addım – a(dd)ım, təəssüf – t(ə:) (ss)üf və s.
11. SONU EYNICINSLI QOŞA SAMITLƏ BITƏN SÖZ KÖK-LƏRININ YAZILIŞI. Dilimizdə elə təkhecalı sözlər var ki, onların sonu eynicinsli qoşa samitlə bitir. Belə sözlərə samitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda həmin samitlərdən ancaq biri yazılır. Məs: xətt – xətdə, sirr – sirli, həzz – həzdən və s.
Bu qayda təkcə hiss və küll sözlərinə aid deyil, çünki həmin sözlər bir “s” və ya “l” ilə yazıldıqda başqa mə’na, his, tüstü və kül, torpaq mə’nası verir.
Bu cür sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda söz kökündəki saitlər yerində qalır. Məs: xətt-xəttin, sirr-sirrimiz və s.
Qoşa samitlə bitən sözlər bir qayda olaraq təkhecalı olur. Məs: dörd, türk, qənd, kənd və s.
12. SÖZLƏRIN SONUNDA CINGILTILI SAMIT-LƏ-RIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏFFÜZÜ. Sözün sonundakı samitin kar, yaxud cingiltili olduğunu (t, yoxsa d; ç, yoxsa c; p, yoxsa b və s.) həmin sözə saitlə başlanan şəkilçi artırmaqla müəyyən etmək olar. Məs: polad – polad-ın, kərpic – kərpic-ə, corab – corab-ı, kitab – kitab-a və s.
Qeyd: Sonu «d» samiti ilə bitən sözlərə samitlə başlanan şəkilçi artırıldıqda və ya samitlə başlanan söz qoşulduqda «d» samiti «t» kimi, saitlə qoşulan söz və ya şəkilçi qoşulduqda isə “d” kimi tələffüz olunur. Məs: palıd-palı(t)da, palıd qozası – palı(t) qozası, palıd – palıd-ın, palıd ağacı – palı(d) ağacı. Bu qayda ilə “b” samiti “p” və “b” kimi, “z” samiti “s” və “z” kimi, “c” samiti “ç” və “c” kimi tələffüz olunur.
Kitab mağazası – kita(p) mağazası; kitab oxumaq – kita(p) oxu-maq; kərpic zavodu – kərpi(ç) zavodu, kərpic ovuntusu – kərpi(c) ovuntusu; almaz – alma(s), almazda – alma(s)da, almazın – alma(z)ın və s.
13. SONU Q VƏ G ILƏ BITƏN ÇOX HECALI SÖZ-LƏ-RIN YAZILIŞI VƏ TƏLƏFFÜZÜ. Son səsi (x) və ya (ğ) kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər “q” ilə yazılır. Həmin sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda “q” samiti “ğ” samitinə keçir. Məs: yataq – yata(ğ)ın, uzaq – uza(ğ)a, otaq – otağ ın, otağ-a və s.
Son səsi (y) və ya y samitinin kar qarşılığı (x’) kimi tələffüz olu-nan çoxhecalı sözlər “k” ilə yazılır. Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda “k” samiti “y” samitinə keçir. Məs: göyçək – göyçə(y)in, çiçək – çiçə(y)in, çiçə(y)ə və s.
14. HECA. SÖZÜN SƏTIRDƏN – SƏTRƏ KEÇIRIL-MƏ-SI QAYDALARI. Tələffüz zamanı sözlərin asanlıqla bölünə bilən hissələrinə heca deyilir. Sözlərdəki hecaların sayı onda iş-lənən saitlərin sayı qədər olur. Məs: qəh-rə-man-lıq, A-zər-bay-can, i-yir-mi və s. Azərbaycan dilində hecaların əsas tipləri aşa-ğı-dakılardır:
1) Saf heca. Saf heca bir sait səsdən ibarət olur. Məs: a-ta, o-ğul, ə-ziz və s. Saf hecalar saf-örtsüz hecalar da adlanır.
2) Örtüsüz qapalı heca. Bu cür hecalar saitlə başlanır, samitlə bitir. Məs: al, ot, iç, un, alt, üst və s.
3) Örtülü-açıq heca. Bu tip hecalar samitlə başlanıb saitlə bitir. Məs: bu, nə-nə, ba-la, ye-ni, bo-ru və s.
4) Örtülü-qapalı heca. Bu cür hecalar samitlə başlanır və samitlə də bitir. Məs: gəl, bir, can, qan və s.
Bə’zi sözlərdə samitlərdən sonra apostrof işarəsinin qoyulması onlarda heca bölümünü bildirir. Məs: sür’-ət, sün’-i, Kən’-an, ən’-ə-nə, məs’-ul və s.
Sait səslərdən sonra apostorf işarəsinin işlənməsi saitin uzun tələffüzünü göstərməklə yanaşı heca bölümünü də bildirir. Məs: me’ – mar, mö’ – tə – ri – zə və s.
Sözlər sətirdən sətrə hecalarla keçirilir. Lakin bir hərfdən ibarət olan hecanı sətrin sonunda saxlamaq və ya yeni sətrə keçir-mək olmaz. Məs: i-nək, sün’-i və s.
Qoşasamitli sözlər sətirdən – sətrə keçirilərkən samitlərdən biri sətirdə saxlanılır, digəri isə yeni sətrə keçirilir. Məs: ad-dım, gül-lə, əl-li, hət-ta, sək-kiz, toq-qa və s.
15. VURĞU. Sözdə hecalardan birinin o birinə və ya o birilərinə nisbətən qüvvətli deyilməsinə vurğu deyilir. Üzərinə vurğu düşən heca vurğulu heca adlanır.
Bizim dilimizdə vurğu çox zaman sözün axırıncı hecasının üzərinə düşür. Lakin əvvəlinci hecalarında vurğusu olan sözlər də az deyil. Əsil Azərbaycan sözlərində demək olar ki, vurğu həmişə sözün sonunda olur. Məs: ata, çiçək, çiçəklik, söylə, yazı və s.
Vurğusu son hecaya düşən sözlər müasir dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin təxminən 90%-ni təşkil edir. Belə sözləri, əsasən, aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar.
1) Azərbaycan dilinin öz sözləri: baba, nənə, qardaş, budaq, ürək, bulaq, qaya, yarpaq, barmaq və s.
2) Müxtəlif dillərdən müxtəlif yollarla Azərbaycan dilinə keçib çoxdan işlənən və Azərbaycan dilinin fonetik normalarına az–çox uyğunlaşmış sözlər. Məs: əməl, ləhcə, şiddət, məktəb, tələf-füz, şərait, tələbə, saat, lampa, suxarı, çaynik, pambıq, bəkməz, dəstək və s.
3) Vurğusu son hecada olan alınma sözlər. Məs: hava, bəxtəvər, dərya, çəmən, zəmin, asiman, azad, küçə, kağız, vaqon, fay-ton, aqronom, aktiv, proqressiv, monolit, vulkan, avtomat, institut, telefon, partizan, proqram, problem, qəzet, aptek və s.
Vurğusu son hecaya düşməyən sözlər dilimizdə azlıq təşkil edirlər. Bu sözlərin demək olar ki, hamısı alınma sözlərdir. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.
1) Bə’zi coğrafi adlar. Məs: Avropa, Asiya, Amerika, Avstraliya, Afrika, Rusiya, Türkiyə, Hollandiya, Fransa, Almaniya, İngiltərə, London, Praqa və s.
2) Rus və Avropa dillərindən alınma terminlər. Məs: poema, komediya, morfologiya, delta, diktatura, texnika və s.
3) Ərəb və fars dilindən keçmiş bə’zi zərf, bağlayıcı və ədatlar. Məs: xüsusən, məsələn, həqiqətən, bə’zi, bə’zən, bəlkə, amma, həmişə, lakin və s.
Qeyd: Məqam və şəraitdən asılı olaraq bə’zi Azərbaycan sözlərində vurğu ilk hecada ola bilər. Məs: ancaq, yalnız, yenə, dünən və s.
Azərbaycan dilindəki şəkilçilərin çoxu vurğu qəbul edən şəkilçilərdir. Vurğu qəbul edən şəkilçilər sözə bitişdirildikdə, sözdə-ki vurğu şəkilçilərin üzərinə keçir. Məs: söylə-söyləyir, oxut-oxut-maq, çiçək-çiçəklik və s.
Müasir dilimizdə elə şəkilçilər vardır ki, onlar vurğu qəbul etmir. Bu şəkilçilər sözə artırıldıqda vurğu həmin şəkilçilərin üzərinə keçmir. Bu şəkilçilər, əsasən, aşağıdakılardır:
1) İnkar şəkilçiləri -m, ma2. Məs: sil-mə, çalış-m-ır, oxutdur-ma və s.
2) Sual şəkilçiləri –mı4. Məs: alacaq-mı, gördün-mü, gəlir-mi və s.
3) Birgəlik bildirən –la2 şəkilçiləri. Məs: atam-la, gül-lə, bacım-la və s.
4) Zaman şəkilçilərindən sonra gələn –sa2 (isə hissəciyinin şəkilçiləşmiş forması) şəkilçiləri. Məs: almış-sa, görür-sə, qalar-sa, alacaq-sa və s.
5) Zərf əmələ gətirən –ca2 şəkilçisi. Məs: məzmun-ca, ağıl-ca, mən-cə, siz-cə və s.
6) Tərkibində inkar şəkilçisi olan fe’li bağlama şəkilçiləri –madan2, -mamış2. Məs: oxu-madan, bil-mədən, salamlaş-mamış, gör-məmiş və s.
7) Fe’li bağlama düzəldən – kən şəkilçisi. Məs: olar-kən, gedər-kən, bilmiş-kən və s.
8) İndiki və gələcək zaman şəkilçilərindən sonra –dı4 (idi hissəciyinin qısaldılmış forması) şəkilçisi. Məs: oxuyar-dı, gələcək-di, görür-dü və s.
9) İndiki və gələcək zamandan sonra işlənən şəxs sonluqları. Məs: görür-əm, alır-san, oxuyur-sunuz, oxuyur-lar, gələcək-lər və s.
10) Xəbər şəkilçiləri –dır4. Məs:görüb-dür, almış-dır və s.
11) Zaman şəkilçilərindən sonra gələn –mış4 (imiş hissəciyinin qısaldılmış forması) şəkilçiləri. Məs: bilir-miş, alar-mış və s.
12) Əmr şəklinin II şəxs cəm şəkilçiləri –ın4, -ınız4. Məs: al-ın, qur-un, qaldır-ınız, bildir-iniz və s.
13) Nəsil, tayfa, familiya mənsubiyyəti bildirən –gil şəkilçisi. Məs: Əli-gil, anam-gil, bibim-gil və s.
14) Adlara (isim, sifət, say, əvəzlik) bitişərək xəbər düzəldən şəkilçilər: -am2, -ıq, -ik, -san2, -sınız4, -dır4, -dırlar4. Məs: şagird-əm, ə’laçı-yıq, sən-sən, cavan-sınız, saf-dır, uşaq-dırlar və s.
15) Familiya düzəldən –ov, -yev şəkilçisi. Məs: Hüseyn-ov, Əli-yev və s.

webmaster:CahidKaz ı mov

Используются технологии uCoz

Fonetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari Reja

2. Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari.

3. Bu sohada qilingan tadqiqotlar

Tayanch tushunchalar:

Fonetika – tilshunoslikning fonetik birliklar, ular-ning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari

haqida ma`lumot beruvchi bo‘limi.

Segment birliklar – so‘z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq

bo‘ylab birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo‘g‘in, fonetik so‘z, takt, fraza.

Supersegment birliklar – urg‘u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular

so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo‘lishi bilan segment birliklardan

farq qiladi.

Shakllantiruvchi vazifa – fonetik birliklarning «qurilish materiali», leksema yoki

morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari.

Tanituvchi vazifa – fonetik birliklarning so‘z qiyofasini «tanib olish» va shu orqali

so‘zning ma`nosini «eslab qolish» uchun xizmat qilishi.

Fonetik so‘z – nutq tovushlarining ma`lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so‘zning

fonetik qiyofasi, leksemaning ifoda plani.

Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida

ma`lumot beruvchi turi.

Xususiy fonetika – fonetikaning muayyan bir til tovush-lari, ularning turlari, fizik-akustik

va artikulyatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi.

Tarixiy fonetika – xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush tizimini diaxron

planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) O‘rganadi.

Tavsifiy fonetika – xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik tizimini

statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan hodisalar bilan bog‘lamay)

Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab

O‘rganadigan fonetika.

Eksperimental (instrumental) fonetika – nutq tovushlari, urg‘u kabi birliklarning fizikakustik

va artikulyatsion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o‘rganadigan fonetika.

Fonetikaning predmeti tilning tovush tomoni, fonetik qurilishidir. Tilning tovush tomoni

nutq tovushlari bo‘g‘in, urg‘u, ohang (intonatsiya, melodika) kabi birliklarni O‘z ichiga oladi.

Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va

lingvistik- funktsional asoslarini o‘rganish, ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat.

Bunday maqsad uning quyidagi vazifalarini belgilaydi: a) tovush, urg‘u, melodika kabi

birliklarning yuzaga kelish qonuniyatlarini o‘rganish; b) talabalarni yuqoridagi qonuniyatlar va

shu qonuniyatlarga oid ilmiy-nazariy fikrlar bilan tanishtirish; v) adabiy tilning fonetik-fonologik

tizimiga oid munozarali masalalarni aniqlash, ularga munosabat bildirish; g) talabalarda fonetik

tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish; d) talabalarga shu sohada ishlagan fonetist-fonologlar haqida

qisqacha ma`lumot berish.

Har qanday tilning fonetik birliklari dastlab ikki guruhga–segment va supersegment

birliklarga bo‘linadi: a) segment birliklarga nutq tovushlari va bo‘g‘in kiradi. Bunday birliklar

so‘z yoki morfemalar tarkibida birin-ketin keladi, yotiq (gorizontal) yo‘nalishda bir-biriga

ulanib, zanjirsimon tarzda joylashadi. Masalan, kitob so‘zidagi ota’ tovush (k,i,t,o,b) va ikkita

bo‘g‘in(ki-tob) segment birliklar, demak, shu so‘z tarkibidagi qismlar sanaladi. b) supersegment

birliklarga urg‘u, ohang, melodika, pauzalar kiradi. Bunday birliklar so‘zga, frazaga, gapga yoki

nutqqa yaxlit aloqador bo‘lib, ularni so‘z, gap yoki nutqdan ajratilgan holda tasavvur qilib

bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni ustama hodisa (M.Mirtojiev) deb nomlash hollari ham

Fonetik birliklar til tizimida quyidagi vazifalarni bajaradi:

1) shakllantiruvchi vazifa (ruscha: obrazuyuhaya funktsiya). Bunda fonetik birliklarning

so‘z yoki morfemalar tarkibida yoxud gap va nutq tuzilishida qurilish materiali sifatida ishtirok

etishi nazarda tutiladi. Chunonchi, paxta so‘zining tarkib topishida 5ta tovush (p, a, x,t,a), ikkita

bo‘g‘in ( pax-ta) va bitta so‘z urg‘usi (paxta) «qurilish materiali» vazifasida qatnashgan, bu

birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan paxta so‘zining tovush qiyofasi – fonetik so‘z

shakllangan. Ohang, melodika, pauza kabi supersegment birliklar esa gap qurilishida yoxud

nutqning tarkib topishida ustama hodisa sifatida qatnashadi: darak, so‘roq va buyruq gaplarning

o‘ziga xos intonatsiyalari, she`riy misralardagi ohang tovlanishlari bunga misol bo‘ladi;

2) tanituvchi vazifa (ruscha: opoznavatel`naya funktsiya). Bunda fonetik so‘z tarkibidagi

fonetik birliklarning shu so‘zni va uning ma`nosini «tanib olish» va «eslab qolish» uchun xizmat

qilishi nazarda tutiladi: so‘z va uning ma`nosi (yoxud morfema va uning ma`nosi) shu so‘zning

(yoki morfemaning) fonetik qobig‘i tufayligina inson xotirasida doimiy yashaydi. Masalan, inson

paxta so‘zini (fonetik so‘zni) eshitganda yoki o‘qiganda, uning xotirasida «g‘o‘za o‘simligining

oq tolali yumshoq mahsuli», taxta so‘zini eshitganda yoki o‘qiganda esa «g‘o‘ladan uzunasiga

tilib olingan yassi yog‘och bo‘lagi» esga keladi, bu hol har bir so‘zning fonetik qobig‘i bilan shu

so‘zning mazmun planidagi ma`nolar o‘rtasida doimiy aloqa borligidan (shakl va mazmun

birligidan) dalolat beradi. Ko‘pchilik so‘zlarning fonetik tarkibi o‘zaro farqli bo‘lishini hisobga

olsak, bunday farqlar so‘z ma`nolarini tafovutlash uchun xizmat qilishi ham ma`lum bo‘ladi:

«qishloq» ni «pishloq»dan, «g‘o‘za»ni «ko‘za»dan, «uy»ni»kuy»dan farqlash imkoni yaratiladi.

Demak, so‘z va grammatik formalar o‘zining tovush materiyasi tufayligina nutqda ma`lum

ahamiyat kasb etadi. Tovushgina so‘z yoki so‘z shaklini eshituvchi uchun borliq tusiga kiritadi.

(Bu haqda darslikning «Fonologiya» bo‘limida to‘laroq ma`lumot beriladi).

Fonetika fani tilning tovush tomonini turli usulda va turli maqsadlarda o‘rganadi, shunga

ko‘ra uning quyidagi turlari o‘zaro farqlanadi:

1.Umumiy fonetika. Fonetikaning bu turi barcha tillarning tovush tomoni uchun umumiy

bo‘lgan qonuniyatlar va hodisalar bilan tanishtiradi. Masalan, barcha tillarda fonetik birliklarning

fizik-akustik tabiati, anatomik-fiziologik (biologik) asosi va lingvistik-funktsional jihatlari bor;

barcha tillarda nutq tovushlari fonema tiplariga birlashadi, barcha tillarda fonemalar fonologik

oppozitsiyalar (ziddiyatlar) va korrelyatsiyalarni yuzaga keltiradi, shular orqali fonologik

sistemalar shakllanadi. Tilning strukturaviy va sistemaviy xususiyatiga xos bo‘lgan bunday

nazariy masalalarni ko‘rish umumiy fonetika predmeti sanaladi.

2.Xususiy fonetika. Fonetikaning bu turi konkret bir tilning fonetik tizimi haqida

ma`lumot beradi: O‘zbek tili fonetikasi, rus tili fonetikasi, ingliz tili fonetikasi kabi.

Xususiy fonetika ayrim olingan bir tilning fonetik tizimini o‘rganishda umumiy fonetika

xulosalariga, shuningdek, fonetikaning boshqa turlarida to‘plangan tajribalarga tayanadi.

Uning quyidagi ikki turi bor:

a) tavsifiy fonetika. Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar

va faktlar statik holatda(shu tilning oldingi tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘lanmay) o‘rganiladi.

Xususan, «Hozirgi o‘zbek adabiy tili fonetikasi» ham aslida tavsifiy fonetikadir, chunki unda

o‘zbek tilining fonetik tizimi, bu tizimda mavjud bo‘lgan fonetik faktlar (unli va undosh

tovushlarning miqdor va sifat belgilari, tasnifi, urg‘u, bo‘g‘in va hokazolar) hozirgi o‘zbek tilida

qanday bo‘lsa, shundayligicha (tarixiy jarayon va faktlarga bog‘lanmay) o‘rganiladi.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tavsifiy fonetikasi «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi

bo‘yicha nashr etilgan ko‘pchilik darsliklarda, shuningdek, «Uzbekskiy yazik» (Reshetov

V.V., 1959y.), «Osnovi fonetiki i grammatiki uzbekskogo yazika» (Reshetov V.V, 1965-y.),

«Obshaya xarakteristika osobennostey uzbekskogo vokalizma» (Reshetov V.V., 1949-y.),

«Foneticheskaya sistema uzbekskogo literaturnogo yazika.» ADD(A. Mahmudov, 1980-y.),

«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» dan metodik ko‘rsatmalar va konspektiv kurs: fonetika, orfoepiya,

grafika va orfografiya (Tursunova T., Jamolxonov H., 1981-y.), «O‘zbek tili fonetikasi»

(Mirtojiev M.M., 1991-y., 1-nashri; 1998-y., 2-nashri), «Hozirgi o‘zbek adabiy tili». Mа`ruzalar

matni (Jamolxonov H., 2000-y.) kabi ishlarda hamda «Sochetanie glasnix i soglasnix v

sovremennom uzbekskom literaturnom yazike» (A.Ishaev., 1985-y), “Reduktsiya glasnix v

uzbekskom yazike: tipi, funktsiya, programmirovanie» (S.Atamirzaeva, X. Yuldasheva, D.

Mamatov,1985-y) kabi maqolalarda bayon etilgan;

b) tarixiy fonetika. Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar

va faktlar shu tilning uzoq tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘lab o‘rganiladi, shu asosda muayyan

tilning fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlar ( divergentsiya, konvergentsiya

faktlari, fonologik tizimdagi eskirish va yangilanish jarayonlari) aniqlanadi. Shunga ko‘ra u

diaxron fonetika deb ham yuritiladi.

O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining tarixiy fonetikasiga oid ma`lumotlar V.V. Reshetov,

F.Abdullaev, G‘.Abdurahmonov, A. Rustamov, E.Fozilov, Sh.Shukurov, A.Mahmudov,

S.Ashirboev, H.Ne`matov, B.To‘ychiboyev kabi tadqiqotchilarning ishlarida berilgan: «Qadimgi

turkiy til» (Abdurahmonov.G., Rustamov.A.,1982-y.), “Fonetiko-morfologicheskie osobennosti

yazika Alishera Navai», ADD (Rustamov A., 1966-y.), «Nekotorie voprosi istoricheskoy

fonetiki uzbekskogo yazika» (A.Rustamov, 1985), «K istorii utrato‘ singarmonizma v

uzbekskom yazike» (F.Abdullayev, 1985), «Foneticheskie i morfologicheskie osobennosti

yazika «Xibatul haqayiq», AKD (Mahmudov A. 1964-y.), «Ahmad Yugnakiyning «Hibatul

haqoyiq» asari haqida» (Mahmudov A. 1972-y.), «Qadimgi obidalar va Alisher Navoiy tili»

(Fozilov.E., 1969y.), «XIV asr Xorazm yodnomalari»(Fozilov E, 197qy.), «№utbning «Xusrav

va Shirin» dostoni va o‘zbek adabiy tili» (Ashirboev S., 1997y.), «O‘zbek tili tarixiy fonetikasi»

(Ne`matov H., 1992y.), «O‘zbek tili tarixiy fonetikasi»( To‘ychiboev B., 1990y.), «O‘zbek

tilining taraqqiyot bosqichlari» (To‘ychiboev.B., 1996y.), «O‘zbek adabiy tili tarixi»(Muxtorov.

A., Sanaqulov U., 199O‘y), «Alisher Navoi kak osnovopolojnik uzbekskogo literaturnogo

yazika» (A.K. Borovkov, 1946.), «A tovushining XV asrdagi sifat xususiyatlari haqida» (E.

Umarov., 19h2),»XV asr O‘zbek tili unlilari haqida»(E. Umarov, 19h2),»Grammatika

sarouzbekskogo yazika»(A.M. Sherbak, 1962) kabi ishlar shular jumlasidandir.

3.Qiyosiy fonetika. Fonetikaning bu turi qardosh tillarning (masalan, O‘zbek, qozoq,

qirg‘iz, turkman va boshqa turkiy tillarning) fonetik tizimidagi umumiy va xususiy jihatlarni

aniqlash imkonini beradi: «Sravnitel`naya fonetika tyurskix yazikov» (A.M. herbak, 1970),

«Sravnitel`no- istoricheskaya grammatika tyurskix yazikov»(B.A.Serebrennikov,

N.Z.Gadjieva,19h6) kabi ishlar shular jumlasidandir. O‘zbek tilshunosligida noqardosh

tillarning, xususan, O‘zbek va rus tillarining fonetik tizimlarini qiyosiy o‘rganishga ham alohida

e`tibor berilmoqda: «Russkaya grammatika v sopostavlenii s uzbekskim yazokom» (Polivanov

e.D., 19qqy.), «Kratkiy ocherk fonetiki russkogo yazika v sopostavlenii s fonetikoy uzbekskogo

yazika» (Kissen I.A., 1952y.), «Kurs sopostavitel`noy grammatiki russkogo i uzbekskogo

yazikov» (Kissen I.A., 1966, 1969, 1971, 1979 yillar), «Sopostavlenie foneticheskix yavleniy

russkogo i uzbekskogo yazikov v rechevom potoke», AKD (Asfandiyarov I.U., 1968y.),

«O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi» (Azizov O., Safaev A., Jamolxonov H. 1986y.)

kabi ishlar buning dalili.

O‘zbek va rus tillari fonetikasini qiyosan o‘rganish rus maktablarida o‘zbek tilini, o‘zbek

maktablarida esa rus tilini o‘qitish uslubiyatini takomillashtirish nuqtai nazaridan, shuningdek,

O‘zbek-rus bilingvizmi (ikki tilliligi) masalalarini, bunday bilingvizmning har ikkala til

strukturasi va sistemasiga ta`sirini aniqlash pozitsiyasidan foydalidir.

2.Eksperimental (instrumental) fonetika. Fonetikaning bu turida nutq tovushlarining

fizik-akustik va artikulyatsion jihatlari maxsus asboblar (pnevmograf, ostsilograf, fonograf,

spektrograf va boshqalar) yordamida tadqiq qilinadi, shu asosda tovushlarning sifat va miqdor

belgilari (balandligi, kuchi, tembri, spektri, cho‘ziqlik darajasi), ularning artikulyatsiyasi (hosil

bo‘lish orni, usuli) aniqlanadi. Bunday tadqiqot natijalaridan fonetik birliklarning fonologik

jihatlarini tavsiflashda foydalaniladi.

O‘zbek tilshunosligida eksperimental fonetikaning rivojlantirilishida Mahmudov

Ahmadjon va Otamirzaeva Sora kabi fonetistlarning xizmati katta. Bu tilshunoslarning qator

ishlarida O‘zbek tili fonetik tizimining tovushlari, urg‘u, bo‘g‘in kabi birliklari ayni shu usulda

tadqiq qilingan: «Unlilar» (Mahmudov.A.,1992y). «SoglasnO‘e uzbekskogo literaturnogo

yazika» (Mahmudov A., 19h6y.), «Sonornie uzbekskogo yazika» (Maxmudov, A., 19h0.), «

Slovesnoe udarenie v uzbekskom yazike» (Maxmudov.A., 1960.), «Zvukovoy sostav

namanganskogo govora uzbekskogo yazika». «Eksperimental`noe issledovanie», AKD

(Atamirzaeva.S.,196q.), «Eksperimental`no – foneticheskoe issledovanie namanganskogo govora

uzbekskogo yazika» (Atamirzaeva. S., 1974y.), «Akustiko-artikulyatsionniy analiz uzbekskoy

rechi primenitel`no k audiometrii» (Atamirzaeva. S. v soavtorstve, 1979y.) kabi ishlar

Tekshirish savollari

1. Fonetikaning predmeti?

2. Fonetikaning maqsadi?

3. Fonetik birliklarga nimalar kiradi?

4. Segment va supersegment birliklar qanday farqlanadi?

5. Fonetik birliklarning shakllantiruvchi va tanituvchi vazifalarini qanday tushunasiz?

6. Fonetik so‘z nima?

7. Fonetikaning qanday turlari bor?

8. Umumiy fonetika nimani O‘rganadi? Xususiy fonetika-chi?

9. Tavsifiy (sinxron) va tarixiy (diaxron) fonetika-larning farqi nimada? Bu sohalarda

ishlagan va ishlayotgan tilshunoslardan kimlarni bilasiz?

10. qiyosiy va eksperimental fonetikalarda nimalar tadqiq qilinadi? Bu sohaga oid

ishlardan qaysilarini bilasiz?

1.H.Jamolxonov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2005.

2.U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. 1992.

3.G.Abdurahmonov, S.Mamajonov. O‘zbek tili va adabiyoti. Toshkent,1995.

4. S.Otamirzaeva, M.Yusupova. O‘zbek tili. Toshkent, 2004.