Microsoft Word geologiya-1-2011. doc

İkinci sulu horizontun suyunun minerallaşma dərəcəsi 0,4-1,0 q/l-ə çatır,

Rayon haqqında

Qazax rayonu respublikanın qərb hissəsində, Kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin yamaclarından başlayaraq Kür çayının sağ sahili boyunca uzanan Gəncə-Qazax düzənliyinin şərq hissəsində yerləşir. Qazax rayonu Şimal-qərbdən Gürcüstan Respublikası ilə 9 km, cənub qərbdən Ermənistanla 168 km sərhəddir. Ərazisi 692 kv.km, əhalisi 94710 nəfərdir. Ərazinin 77 kv.kilometri (11%-i), yəni 7 kəndi işğal altındadır, 5 kəndi isə erməni silahlı birləşmələrinin daim atəşinə məruz qalır.
Ulu Öndər Heydər Əliyev 3 dəfə, Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənabları isə 7 dəfə Qazax rayonuna səfər etmişdir. Ulu Öndər Heydər Əliyev Qazağa səfəri zamanı demişdir: “Siz əziz qazaxlılar, burada həm öz torpağınızı qoruyursunuz, həm Azərbaycanı qoruyursunuz. Siz bütün Azərbaycan xalqının dayağısınız”.

Əhalinin ümumi sayının 49 %-i kişilər, 51 %-i qadınlardır. Əhalinin 99,58 %-ni azərbaycanlılar, 0,42 %-ni isə digər millətlərin nümayəndələri təşkil edir. Rayonda 267 Qarabağ müharibəsi əlili, 196 şəhid ailəsi, 656 qaçqın və 7836 məcburi köçkün vardır.
Rayonda bir şəhər və 34 kənd yaşayış məntəqəsi olmaqla 23 inzibari ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi və 17 bələdiyyə fəaliyyət göstərir.

Qazax rayonu kənd təsərrüfatı rayonudur. İqtisadiyyatında heyvandarlıq, taxılçılıq, üzümçülk və meyvəçilik mühüm yer tutur. Ərazisinin 67,9 %-i və ya 47000 hektarı kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır ki, bunlardan 30,5 %-ni və ya 21180 hektarını əkin sahələri təşkil edir.
Aparılan aqrar islahatın nəticəsində 15 568 nəfər mülkiyyətçi 20838 hektar əkin sahəsini və çoxillik əkmələr altında olan torpaqları əvəzsiz olaraq pay kimi almışlar.

2003-2015-ci illərdə rayonda 290 müəssisə yaradılmış, 10130-u daimi olmaqla 12498 yeni iş yeri açılmışdır.

Rayonda 26 sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərir. Onlardan 13-ü mədənçıxarma,9-u emal və 4-ü digər sahələrdir. Sənaye fəaliyyəti ilə 815 nəfər məşğul olur. İstehsal olunan məhsulun satış yerinə görə bölgüsü – rayonda 45, respublikada 25, respublikadan kənarda isə 30% təşkil edir.

Rayonda 1 Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Qazax filialı, 1 Qazax Dövlət Sosial İqtisad Kolleci və 1 Peşə Liseyi, 47 ümumtəhsil məktəbi vardır. Ümumtəhsil məktəblərdən 7 ibtidai, 6 ümumi orta və 34 tam orta, 31 məktəbəqədər və 5 məktəbdənkənar müəssisə fəaliyyət göstərir.

Əhaliyə 1 “Diaqnostika mərkəzi”, 7 xəstəxana, 19 ambulator – poliklinika, 17 tibb və feldşer-mama məntəqəsi səhiyyə xidməti göstərir.

Rayonda 1 “Heydər Əliyev Mərkəzi”, 1 “Şahmat Mərkəzi”, 1 “Gənclər Mərkəzi”, 1 rəsm qalereyası, 1 poeziya evi, 21 mədəniyyət evi, 43 kitabxana, 2 uşaq musiqi məktəbi, 24 klub, 1 dram teatr, 1 kinoteatr, 1 dövlət qoruğu, 3 muzey və 1 ev muzeyi vardır.

Qazaxda 112 daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri vardır. Bunlardan 45-i memarlıq, 54-ü arxeoloji, 7-si monumental və xatirə, 5-i isə dekorativ tətbiqi sənəd nümunələridir.

Rayonda 1 Olimpiya İdman Kompleksi, 1 stadion, 2 üzgüçülük hovuzu, 5 aerobika trenajor zalı və 1 atıcılıq tiri vardır.
Rayon ərazisində 7 ədəd özəl bank filialı, 1 ədəd özəl bank şöbələri,1 ədəd kredit ittifaqı və 4 ədəd bank olmayan kredit təşkilatı fəaliyyət göstərir.

Qazax rayonu ərazisindən 44 km uzunluğunda Bakı-Ələt-Qazax-Gürcüstan Respublikası ilə dövlət sərhəddi beynəlxalq avtomobil yolu keçir. Rayondaxili yolların uzunluğu 151 km-dir.
Rayonda 7 siyasi partiya, 4 məscid, 1 ziyarətgah, 4 islam yönüllü dini icma, 23 QHT fəaliyyət göstərir. 1 seçki dairəsi, 38 məntəqə və 45573 seçici vardır. Bundan başqa, rayon ərazisində olan 12 seçki məntəqəsi və 13626 nəfər seçici 106 saylı Tovuz-Qazax-Ağstafa seçki dairəsinə daxildir.

Qazax rayonunda kütləvi informasiya vasitələrindən “Göyəzən” ictimai-siyasi qəzeti fəaliyyət göstərir. Qəzetin təsisçisi Qazax rayonu İcra Hakimiyyəti və qəzetin redaksiya heyətidir. Qəzet 1932-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Əvvəllər “Kommuna yolu”, “Qalibiyyət Bayrağı” adı ilə nəşr olunmuşdur. 1988-ci ildə “Göyəzən” adlandırılmışdır.

Microsoft Word geologiya-1-2011. doc

Ağstafaçay, Tovuzçay, Zəyəmçay, Cəgirçay, Şəmkirçay hesab edilir.

Bu çaylar ətraf yaşayış məntəqələrinin suya olan təlabatının ödənilmə-

sində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onların uzunluğu az olub, su bəndləri kiçik

ərazini əhatə edir. Gəncəçayın uzunluğu 93 km, su bəndinin sahəsi 752 km

Qoşqarçayın uzunluğu 76 km, su bəndinin sahəsi 798 km

luğu 85 km, su bəndinin sahəsi 1166 km

təşkil edir. Kürəkçay bu göstəri-

cilərinə görə Gəncəçay və Qoşqarçaydan kiçikdir. Dağ çayları axının orta və

yuxarı hissələrində böyük meylliyə malikdir.

Çayların gətirmə konusları öz ölçülərinə və relyefin morfologiyasına

görə müxtəlifdir. Gətirmə konuslarının başlanğıcında konuslararası depres-

siyalarla ayrıldığı halda, kənarlarda, bəzən isə mərkəz hissədə onlar birləşərək

düzənlik əmələ gətirir.

Ümumiyyətlə, Gəncə-Qazax düzənliyi Kiçik Qafqazın şimal-şərqində

formalaşan yerüstü axımın yayıldığı ərazidir. Burada çay şəbəkələrinin sıxlığı

dağlıq hissədə 1 km/km

-ə qədər dəyişir. Dağətəyi düzənlikdə

hidroqrafik şəbəkə qeyri-bərabər paylanmışdır. Qoşqarçaydan qərbdə şəbəkə-

nin sıxlığı 0,3-0,2 km/ km

, ondan şərqdə isə 0,2-0,05 km/ km

üstü axım 1 l/san /km

-dən az olur. Lakin Küryanı zonada yeraltı suların paz-

laşması və suvarma sularının artması nəticəsində yerüstü axımın miqdarı 5

1 saylı cədvəldə çayların morfometrik səciyyəsi, 2 saylı cədvəldə isə

onların suyunyn minerallaşması, kimyəvi tərkibi və bulanlıqlığı verilir.

Çayların morfometrik səciyyəsi

Çayların hidrokimyəvi səciyyəsi

Cədvəldən göründüyü kimi, Kiçik Qafqazın dağətəyindən axan çayların

uzunluğu az, suyığıcı hövzəsinin sahəsi nisbətən kiçikdir. Bütün çaylar

başlanğıcında və ortada dağ çayı xarakteri daşıyır ki, burada vadilərin mailliyi

böyük, suyun axım sürəti yüksəkdir. Düzənliyə keçdikcə çay dərələrinin

mailliyi azalır, vadiləri genişlənir, axımın sürəti isə zəifləyir. Bu səbəbdən

çayların rejimi, əsasən dağlıq hissədə iqlim şəraiti ilə əlaqədar olur.

Çay axınlarının formalaşmasında yeraltı sular da iştirak edir. Yeraltı

sularla qidalanma: atmosfer çöküntülərindən, ərazinin geoloji quruluşundan və

hidrogeoloji şəraitindən, sulu süxurların tərkibindən asılıdır [1].

Qeyd etmək lazımdır ki, suyığıcı hissəsi alçaq olan çayların axımının 30

% -ni, yüksək olan çayların axımının 40-55% -ni yeraltı sular təşkil edir.

3 saylı cədvəldə çayların orta illik sərfi, 4 saylı cədvəldə isə çayların illik

sərfinin aylar üzrə paylanması verilmişdir.

Çay axımının orta illik sərfi

Çayın adı Müşahidə nöqtəsi

Çayların illik sərfinin aylar üzrə paylanması

Aylar üzrə sərf, m

Bundan əlavə, qeyd etmək lazımdır ki, suvarma sistemləri də qrunt

sularının qidalanma mənbəyi hesab edilir.

Məlumdur ki, tədqiq olunan rayon gilli qumlar və gillərlə növbələşən

qayma-çaydaşlarının növbələşməsindən ibarətdir. Kobuddənəli materiallar

çayların gətirmə konuslarının kənar hissələrinə doğru fasial olaraq dəyişir və

burada qumlar, gilli qumlar və gillər üstünlük təşkil edir. Kobuddənəli mate-

riallar gilli qum və qumlu gilli süxurlarla növbələşərək, çöküntülər daxilində

çayların gətirmə konusunu əmələ gətirir. Qumdaşlarına və qayma çaydaşlı çö-

küntülərə sulu horizontlar uyğunlaşmışdır: üst hissəyə qrunt suları, alt hissəyə

təzyiqli sular. Bu suların əsas qida mənbələri atmosfer çöküntüləri, yerüstü

sular, bulaqlar, leysan suları və s. hesab edilir.

Öyrənilən ərazidə kontinental qatın əksər hissəsində çayların gətirmə

konusunda yeraltı sular az minerallaşma dərəcəsi ilə xarakterizə olunur (1,2

q/l-ə qədər). Bu sular Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahənin sağ zolağında inkişaf

tapmışdır. Burada duz konsentrasiyasının qanunauyğun dəyişməsi müşahidə

olunur (yəni sularda minerallaşma dərəcəsi artır) [2].

Minerallaşma dərəcəsi 1 q/l-dən yuxarı olan yeraltı suların sərhədi şi-

malda dəmiryol xəttindən, Gəncə şəhərinin şimal və şimal-şərq hissəsindən

keçir. Minerallaşma dərəcəsi 1 q/l-dən yuxarı olan yeraltı sular, həmçinin əra-

zinin cənub-şərq hissəsində dəyişməzdir və fərqlidir. Burada suların mineral-

laşmasına görə fərqlənən Kürəkçayın xüsusi rolu vardır.

Çayların gətirmə konusu çöküntülərinin yeraltı sularının kimyəvi tərkibi

hidrokarbonatlı-sulfatlı-kalsiumlu tipdir. Şimala doğru getdikcə sulfatlılıq ar-

tır, artıq şimal və şimal-şərq hissədə çöküntülərdə xlorid tərkibli sular müşa-

Kimyəvi tərkibinə və minerallaşma dərəcəsinə görə təzyiqsiz və təzyiqli

sulu laylar keyfiyyətcə «İçməli su» təlabatına tam cavab verir. Suların mi-

nerallaşma dərəcəsi 0,4-1,0 q/l, tərkibi hidrokarbonatlı-kalsiumludur. Onların

tərkibində mikroelementlərin və zərərli kimyəvi maddələrin miqdarı içməli

sular üçün buraxıla bilən konsentrasiya həddini aşmır. Uzunmüddətli istismara

baxmayaraq, yeraltı suların keyfiyyəti dəyişmir.

Kəşfiyyat quyularının məlumatlarına əsasən, burada bir qrunt- və iki

təzyiqli sulu horizont ayrılır.

Qrunt sularının qidalanma mənbələri əsasən çay suları, atmosfer çökün-

tüləri və irriqasiya sularından ibarətdir. Onların yatım dərinliyi gətirmə konus-

larının başlanğıcı olan dağətəyi zonada 90-100 m-ə çatır. Dağətəyi zonadan

düzənliyə və həm də Kür çayına doğru getdikcə qrunt sularının yatım dərinliyi

azalır ki, buna da səbəb həmin istiqamətdə çaqıl-çınqılların azalması, qumlu

və gilli materialların artmasıdır. Kür çayına yaxın sahələrdə qrunt sularının

yatım dərinliyi 3 m-ə çatır. Hidrorelyefin mailliyi qrunt sularının axımı is-

tiqamətində 0,029-dan 0,010-a, süxurların süzülmə əmsalı 0,5-dən 15,0 m/sut –

ya qədər dəyişir [3].

Süzülmə əmsalının ən böyük orta asılılıq qiyməti 7,0-8,0 m/sut olur.

Qazılmış quyuların sərfi 6,5-18,0 l/sut təşkil edir. Adətən quyuların vahid sərfi

0,5-4,7 l/san, sulu layların sukeçiriciliyi 470-600 m

/ sut təşkil edir.

Dağətəyi zonadan düzənliyə doğru kəsilişdə iri dənəli materiallar qumlu

gil, gillərlə növbələşir və həmin istiqamətdə yeraltı sular təzyiqli xarakter daşı-

mağa başlayır. Çayların əmələ gətirdiyi konusların aşağı hissələrində konti-

nental çöküntülərdə iki təzyiqli horizont ayrılır.

Birinci təzyiqli horizont bütün ərazi üzrə yayılmaqla, 18,5-46,1 m

dərinlikdə rast gəlinir. Litoloji tərkibcə həmin horizont çaqıl-çınqıllardan və

onların qumlu gillər, gilli qumlar və gillərlə dolmasından ibarətdir. Sulu

horizontların qalınlığı 60-80 m arasında dəyişir. Sulu horizontun qidalanması

yerüstü sular, atmosfer çöküntüləri, irriqasiya sularından infiltrasiya və yeraltı

axımla qonşu sahələrdən gələn sular hesabına baş verir. Horizontun boşalması

yeraltı axımla Kür çayına və üstdə yatan təzyiqsiz sulu horizontlara doğru

müşahidə olunur. Pyezometrik səviyyə yer səthindən 15-25 m aşağıda yerləşir.

Yeraltı axım dağətəyi zonadan Kür çayı istiqamətində olub, mailliyi 0,03-

0,01-ə çatır. Birinci təzyiqli sulu horizonta qazılmış quyularda sərf 5,5-14,7

l/san-yə qədərdir. Həmin quyuların vahid sərfi isə 0,66-2,9 l/san-yə çatır.

Birinci təzyiqli sulu horizontla təzyiqsiz sulu horizontun birgə işlədiyi

zaman quyunun sərfi 1,8 l/san, vahid sərfi isə 0,65-3,6 l/san-yə çatır. Sulu

horizontun filtrasiya xüsusiyyətləri nisbətən sabitdir və süxurların süzülmə

əmsalı 5,2-11,6 m/sut-ya qədər dəyişir. Birinci təzyiqli sulu horizontun

sukeçiriciliyi 477-875 m

/sut-ya qədər dəyişir. Bu horizontun suları rayonun

bütün ərazisi üzrə yayılmışdır və onların minerallaşma dərəcəsi 0,4-1,0 q/l ara-

sında dəyişir. Kimyəvi tərkibinə görə yeraltı sular hidrokarbonatlı-kalsiumlu,

hidrokarbonatlı-natriumludur. Suların ümumi codluğu 3,36-10,27 mq/ekv/l-ə

qədər dəyişir. Hidrogen göstəricisinin qiyməti isə 6,85-7,6 -dir.

Aparılan spektral analizlər göstərir ki, suların tərkibində mümkün olan

kimyəvi elementlər normanı aşmır.

İkinci təzyiqli sulu horizont rayonun bütün ərazisində aşkar edilmişdir

və 170-283 m dərinlikdə açılmışdır. Rayonun bəzi hissələrində bu təzyiqli

horizont 120-175 m dərinlikdə yerləşmiş və birinci sulu horizontdan qalınlığı

10-25 m olan gil layları, bəzən də qumlu-gil layları ilə ayrılır. Sulu horizontun

maksimal dərinliyi tədqiqat rayonunun şimal-qərbində müşahidə olunur.

Litoloji tərkibinə görə ikinci təzyiqli sulu horizont əsasən iri dənəli

qumlardan, çaqıl-çınqıllardan təşkil tapmışdır. Hoirizontun maksimal qalınlığı

65 m, bəzən isə daha çox olur. Süxurların süzülmə əmsalı 2,5-23,5 m/sut, bəzi

hallarda isə 27,5 m/sut-ya çatır. İkinci təzyiqli sulu horizontun sukeçiricilik

əmsalı 250-337 m

/sut-ya qədər dəyişir.

Bu horizontun əsas qidalanma mənbəyi atmosfer çöküntülərindən, yer-

üstü sulardan və irriqasiya sularından (suvarma suları) infiltrasiyadır. Pye-

zometrik səviyyənin orta asılılıq qiyməti gətirmə konusunun başlanğıcında

olur və şimala – Kür çayına doğru təzyiqin artması ilə pyezometrik səviyyə

hamarlaşır və maillik 0,025-0,002 -ə çatır.

İkinci sulu horizontun suyunun minerallaşma dərəcəsi 0,4-1,0 q/l-ə çatır,

kimyəvi tərkibi əsasən hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı-sulfatlıdır. Suların

tərkibində olan mikrokomponentlərin mümkün miqdarı normadan artıq de-

yildir və içməli suya qarşı olan təlabata cavab verir.

Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahənin yeraltı sularının balansının öyrənil-

məsi onların resursunu hesablamağa imkan verir. Yeraltı suların balansının

gəlir hissəsi atmosfer çöküntülərinin, yerüstü suların, suvarma sularının infil-

trasiyasından, kondensasiya sularından və yeraltı axımla sahəyə daxil olan

Ərazidə atmosfer çöküntülərinin miqdarı həm ilin mövsümləri və həm

də sahə üzrə qeyri-bərabər paylanır ki, bu da onların yer altına süzülmə xarak-

terinin müxtəlifliyinə səbəb olur. Yer səthinə düşən atmosfer çöküntülərinin

bir hissəsi yenidən buxarlanır, bir hissəsi yerüstü axınla çaylara, göllərə və di-

gər yerüstü su hövzələrinə axır, qalan hissəsi isə yer altına süzülərək, qrunt

suyu horizontuna daxil olur. Tədqiqatlar göstərir ki, yer səthinə düşən atmos-

fer çöküntülərinin 24% -i yeraltı suların qidalanmasına sərf olunur və tədqiqat

aparılan sahədən (300 km

) yer altına infiltrasiya olunan suyun həcmi 0,74 m

ə bərabərdir (sahəyə düşən atmosfer çöküntülərinin illik miqdarı 323 mm-ə

Çaylardan infiltrasiya olunan suyun miqdarı A.N.Kostyakov düsturu ilə

hesablanır. Şəmkirçay və Gəncəçaydan infiltrasiya olan suyun miqdarı uyğun

olaraq, 1,11 və 0,11 m

/san -yə bərabərdir, yəni tədqiqat rayonu üçün 0,1 +

Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahədə torpaqların suvarılmasına verilən

sulardan itki yeraltı su balansının əsas elementlərindən biridir. Azərbaycan

Respublikası Su Təsərrüfatı və Meliorasiya Komitəsinin məlumatlarına görə,

) suvarılmasına 1,54 m

/san su verilir. Bu suların 40% -i yer

altına infiltrasiya olunaraq, qrunt sularını qidalandırır.

Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahədə kondensasiyanın miqdarı 120 mm-ə

bərabərdir ki, onun da 35 % -i (0,4 m

/san) yeraltı suların qidalanmasına sərf

Yeraltı axımla sahəyə gələn suyun miqdarı Darsi düsturu ilə hesab-

lanmışdır və 0,25 m

/san təşkil edir.

Beləliklə, balansın gəlir hissəsi 3,21 m

/san təşkil edir.

Yeraltı suların balansının çıxar elementləri bulaqların sərfindən, trans-

pirasiya və buxarlanmaya sərf olunan suyun miqdarından və nəhayət, yeraltı

axımla sahədən çıxan suyun miqdarından ibarətdir.

Hazırda yeraltı suların istismar sərfi Ekologiya və Təbii Sərvətlər

Nazirliyinin məlumatlarına görə 1,94 m

Buxarlanma və transpirasiyaya sərf olunan suyun miqdarı qrunt sularının

yatım dərinliyindən və bitkilərin növündən asılıdır. A.M.Pənahovun tədqi-

qatlarına görə, buxarlanmaya və transpirasiyaya sərf olunan suyun miqdarı

320 mm-ə bərabərdir. Nəzərə alsaq ki, qrunt sularının yatım dərinliyi 4 m-ə

qədər olan sahə 53 km

-dir, onda həmin sahədə buxarlanmanın miqdarı 0,52

/san təşkil edir.

Öyrənilən sahədən yeraltı axımla çıxan suyun miqdarı Darsi düsturu (Q

= kIF) ilə hesablanır. Aparılmış hesablamaların nəticəsinə görə, rayondan yer-

altı axımla çıxan suyun miqdarı 0,75 m

/san-yə bərabərdir. Beləliklə, balansın

çıxar hissəsi 3,21 m

/san təşkil edir [4].

Yeraltı suların balansı tədqiqat rayonunun sululuğunu bir daha sübut edir

və rayonun yeraltı sularından əlavə olaraq istismar üçün istifadəsinin

Beləliklə, Şəmkirçay-Gəncəçay arası sahədə içmək və su təchizatı üçün

tam yararlı olan şirin suların böyük ehtiyatı mövcuddur və bu sulardan su təc-

hizatında (Gəncə, Daşkəsən və Şəmkir şəhərlərində) geniş istifadə etmək olar.

1. Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları, ehtiyatlarından istifadə və geoekoloji

problemləri. Bakı: Çaşıoğlu, 2000, 325 s.

2. Əliyeva G.O. Gəncə-Qazax düzənliynin hidrogeoekoloji şəraiti / Ak. M.M.Əliyevin anadan

olmasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuş «Azərbaycanın faydalı qazıntıları» mövzu-

sunda Respublika Elmi Konfransının materialları. Bakı: Bakı Universiteti, 2008, s. 45.

3. Məmmədova E.A., Əliyeva G.O. Gəncəçayın gətirmə konusu sahəsinin hidrogeoloji şəraiti /

Azərbaycanın ümummilli lideri H.Əliyevin anadan olmasının 85 illik yubileyinə həsr olun-

muş «Azərbaycanın faydalı qazıntıları» mövzusunda Respublika Elmi Konfransının ma-

terialları. Bakı: Bakı Universiteti, 2008, s. 21.

4. Məmmədova E.A. Su təchizatı və meliorativ hidrogeologiya. Bakı: Kür, 2003, 220 s.

БАЛАНС ПОДЗЕМНЫХ ВОД ТЕРРИТОРИИ МЕЖДУРЕЧЬЯ ШАМКИРЧАЙ-

ГЯНДЖАЧАЙ И ПЕРСПЕКТИВНОСТЬ ИХ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ

Исследования показывают, что на территории существуют большие запасы прес-

ных подземных вод, пригодных для водоснабжения и питьевых нужд человека. Эти во-

ды можно широко использовать в целях водоснабжения (в гг. Гянджа, Дашкесан и

Ключевые слова: гидрогеологическое условие, геологическое строение, подзем-

ные воды, баланс

THE BALANCE AND

USAGE PERSPECTIVES OF THE UNDERGROUND

WATERS OF THE AREA BETWEEN SHAMKİRCHAY–GANJACHAY RIVERS

E.A.MAMMADOVA

The investigations show that, there is a big stock of complete fit fresh water in the

area between Shamkirchay-Ganjachay rivers and this water is possible for wide use of the

water supply (in Ganja, Dashkasan and Shamkir cities).

Keywords: hydrogeological condition, geological system, underground water, balance

Redaksiyaya daxil oldu: 10.03.2011-ci il

Çapa imzalandı: 27.05.2011-ci il.

Qazax

Qazaxda dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli 112 tarixi abidə var. Rayon mərkəzindəki tarixi İsrəfil ağa hamamı, Cümə məscidi və Seminariya binası diqqət çəkir.

Seminariya (1910)

Azərbaycanda birinci müəllimlər seminariyası Qazaxda açılıb. Seminariyanın binası 1910 – cu ildə inşa edilib. Bişmiş qırmızı kərpicdən yüksək zövqlə tikilmiş ikimərtəbəli binada indi orta məktəb fəaliyyət göstərir. 1918-ci ildə Firidun bəy Köçərli Qori seminariyasının Azərbaycan şöbəsini buraya köçürəndə böyük çətinliklə qarşılaşır. Bakıda vətəndaş müharibəsi gedirdi, vəziyyət qarışıq idi. Gürcülərin tələbi ilə qatardan endirilən heyət Ağstafada dayanıb gözləməli olur. Qərara alınır ki, Bakıda vəziyyət stabilləşənə qədər seminariya Qazaxda fəaliyyət göstərsin. Amma harda? Bu zaman meydana çıxan Kosalar kənd sakini milyonçu Məşədi İbrahim tikdirdiyi şəxsi ikimərtəbəli evini xeyir məqsədilə istifadə etmək üçün seminariyaya bağışlayır. Qori müəllimlər seminariyasının tatar şöbəsi 1879 – 1918 – ci illərdə 250 müəllim yetişdirib. Bunlar XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai – siyasi, elm və mədəniyyət həyatında misilsiz xidmətləri olan insanlardır. Seminariyanın binasında məşhur “Dəli Kür”(1969) filminin bəzi səhnələri çəkilib.

Şıxlı insan düşərgəsi

Birinci Şıxlı kəndinin yaxınlığında aparılmış qazıntılar zamanı 1023 arxeoloji məmulat tapılıb. Burada Uzundərə, Çınqıltəpə, Acıtəpə mustye yaşayış məskənləri də aşkar edilib. Gürcüstanla sərhəddə I Şıxlı və II Şıxlı kəndləri yerləşir ki, bunlar İsmayıl Şıxlı, məşhur generallar nəsli olan Şıxlinskilərin, II Dünya müharibəsinin əfsanəvi partizanlarından, İtaliyanın Milli Qəhrəmanı olan Serafino və Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının klassiklərindən olan Molla Vəli Vidadinin vətənidir.

Xramçay

II Şıxlı ərazisindən axan bu çayın əsl adı Ehram çaydır. Kürün bir qoludur. Gürcülər Xramçay deyir. Başqa bir adı da Təpədöy (Təvədöy) çayıdır. Xrami, “sahilə çırpılan” deməkdir: “dərədən axan çay”, “dərin yataqlı dağ çayı” mənasındadır. Çay həqiqətən də uzun müddət dərin dərə ilə axır. Üstündə orta əsrlərdən qalma iki məşhur tarixi abidə var.

Sınıq körpü (V əsr)

Deyilənlərə görə, araba, fayton və dəvə, qatır karvanları üçün nəzərdə tutulan bu körpü ya Sasanilər (III əsr) ya da Qafqaz Albaniyası dövründə (V əsr) inşa edilib. Tikiləndən uzun illər sonra körpünün tacı, daş çatmasının biri sınıb. O vaxtdan adı Sınıq körpü qalıb.

Zaman içərisində dağılan körpünün bəzi qalıqları durur. Sol sahildəki özül qalığının üstündə meşəçi evi tikilib ki, o da yeməkxana kimi fəaliyyət göstərir. Saysız – hesabsız ticarət karvanlarının dayanacaq məntəqələrindən olub. Yaxınlığındakı digər məşhur körpüylə birlikdə ikisinə Qoşa körpü adını veriblər.

Qırmızı körpü (XII əsr)

Sınıq körpüdən təxminən 100 metr aralıda, 1136 – 1225 illərdə Atabəy hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvan zamanında tikilmiş Qırmızı körpü dörd aşırımlıdır. Kürə qovuşan Təpədöy çayının üstündə, iki təpənin arasında salınıb. Bişmiş qırmızı kərpicdən hazırlandığına görə adı Qırmızı körpü qalıb. Uzunluğu 165 metr, eni 12.4 – 4.3 metrdir. Sahil dayaqlarında geniş otaqlarda vaxtilə karvanlar gecələyib. Gürcüstanla Azərbaycan arasında körpü rolunu oynayan bu tarixi əsər hazırda qoruq – muzey elan edilib. Sərhəd keçid məntəqəsi də burada yerləşir.

XVII əsrdə Şah Abbas tərəfindən əsaslı təmir etdirilib və bəzədilib. Üslub cəhətdən qədim Gəncə və Xudafərin körpülərinə bənzəyir. Onlar haqqında maraqlı rəvayət var. Keçmiş zamanlarda Ehram çayının üstündə təkcə Sınıq körpü varmış. Buradan keçən padşah onun sınıq olduğunu öyrənəndən sonra hökmən yeni birisini tikmək lazım olduğunu söyləyir. Yoxsa o taya gediş – gəliş çətin olar.

Yazıçı – diplomat A.S.Qriboyedov 1819 – cu ildə Tiflisdən İrana gedərkən burada atdan düşüb xeyli dayanıb, körpüyə heyrətlə tamaşa edib və tərcüməçisi Şəmşir bəydən əlavə məlumatlar alıb. Sonralar bir dostuna yazdığı məktubda xüsusi olaraq qeyd edir ki, “ … qarla örtülü çöldə gözlənilmədən bir memarlıq abidəsinə rast gəldik. Nə qədər heyrətamiz gözəllikdir, ilahi! Bu dördtağlı körpü simmetrik qaydada, fövqəladə ustalıqla, əla zövqlə tikilib.”

Göyəzən

Qazaxlılar buranı “dünyanın mərkəzi” hesab edirlər. İnanmırsınızsa gəlin ölçək deyirlər.

Göylərə baş çəkir Göyəzən dağı
Axşam açıq olur ayın qabağı

Bu misralar isə Səməd Vurğuna aiddir. O qədər mədh edib, elə tərifləyib ki, hər kəs Göyəzəni nəhəng, böyük bir dağ zənn edir. Gəlib görənlər isə hər zaman təəccüblənirlər. Göyəzən Qazağın emblemidir. Rayondakı ən böyük təbii abidədir. 250 metr hündürlüyü var. Nadir geoloji təbiət abidəsi vulkan püskürməsi nəticəsində yaranıb. Mərkəzdən 20 km aralıda, Coğaz çayından 2 km soldadır. Heç bir dağa və təpəyə bitişik deyil. Təkdir. Dibində və ətəyində iri və qədim yaşayış yerinin, Yeddibürclü qalanın qalıqları görünür. Gövdəsində ilkin insan məskənləri sayılan mağara – otaqlar var. Zirvəsi nisbətən yastıdır. Deyilənə görə qədimdə bayramlarda və düşmən təhlükəsi olanda dağın zirvəsində tonqal qalanarmış.

Toponim

Kuhi – zənən (Qadın dağı), Kuhi – Əzəm (Əzəmətli dağ), Kuhi – Əzan (Əzan dağı), Göy Ozan ( Göy türkün göy ozanı), Köy ozan (Ozan kəndi), Güy əzən (səs – küyü batıran) kimi farsca və türkcə kəlimələrlə izah edilir. Hər yozmaya dair əfsanələr və rəvayətlər var.

Deyirlər, dağın dibindəki şəhər – qala viran olubmuş. Təkcə nurani qarı yaşayırmış. Sasani ordusu oradan keçəndə vəziyyətlə tanış olur, dağı “Kuhi – zənən” yəni “Qadın dağ” adlandırırlar.

Belə bir izahat da verirlər ki, yadellilər bu tək, uca və hündür dağa heyranlıqla baxıb – baxıb “Kuhi – Əzan” yəni Əzan dağı deyiblər…
Göyəzən toponimi ilə bağlı ən inandırıcı izahat göy dələn, göylərə baş vuran, göy əzən yozmalarıdır.

Qazax üzrə gerçəkləşdiriləcək daxili turist – səyahət marşrutlarından biri də Xanlıqlar – Dəmirçilər kəndi istiqamətindədir. Ərazidə dünya və ölkə əhəmiyyətli bir neçə tarixi abidə və böyük su anbarı var. Ümumiyyətlə, Qazax- Ağstafa ərazisi su anbarlarının çoxluğu ilə digər bölgələrdən seçilir.

Didevan qülləsi (VI – VII əsrlər)

Gözətçi qalasıdır. Dədəban – Dədə evi də deyirlər. Qala XX əsrin ortalarınadək ziyarətgah olub. E.ə. I minillikdə inşa edilən bu gözətçi qülləsi Avey dağındakı Alban məbədiylə birlikdə müdafiə sistemi təşkil edib. Xanlıqlar kəndi ərazisindəki müdafiə xarakterli bu abidə memarlıq nümunəsi kimi ölkə əhəmiyyətli abidələr siyahısına aiddir. Adını müxtəlif cür desələr, ayrı – ayrı mənalandırsalar da, Dədəban – dədə evi kimi izahı daha inandırıcıdır. Dədəban Qalası kəsik konusvari formadadır. Hündürlüyü 9 – 10 metr, diametri 5 – 6 metrdir. Qalanın rəngi qaraya çalan boz rəngdir. Uzaqdan baxdığınız zaman Osmanlı dönəmi türk fəs papaqlarına bənzərliyi ilə diqqəti cəlb edir. Daha çox “Koroğlu boçkası” adı ilə tanınır. Quruluşca çəlləkə bənzədiyinə görə bu adı yaraşdırıblar. Didevan dağının zirvəsində, İrəvandan Qazağa səmtlənən qədim karvan yolunun qırağındadır. İri qaya parçalarından hörülüb.

Ermənistanla sərhəddə, Dəmirçilər – Xanlıqlar kəndi yaxınlığında Göl deyə bilinən, yaşıllığı ilə seçilən möhtəşəm mənzərəli ərazidəki restoran sovet vaxtından bəri məşhurdur. İrəvan – Qazax karvan yolunun qırağında yerləşən qalanın bəzi parçaları keçən əsrin 70-ci illərində yuxarıdakı restorana yol çəkilərkən dağıdılıb. VI – VII əsrlərə aid Didivan qülləsi el – oba içərisində Koroğlu qalası kimi tanınmasının səbəbi var. Ehtimal edilir ki, Koroğlu hansısa səfərlərindən birində buradan keçib.

Baba Dərviş

Şəhərdən 2 km qərbdə, Ağstafa çayının solunda antik yaşayış məskəni kimi dünya əhəmiyyətli abidədir. Tunc dövrünə aid iri şəhər olub. Dəfələrlə hücumlara, basqınlara məruz qalaraq dağılıb, nəhayət güclü zəlzələdən sonra tamamilə ortadan itib. Süqut edəndən sonra əhalisi ətraf kəndlərə köçüb. Bir müddət sonra qədim şəhərin xarabalığında dərvişlər məskən salıblar. Rəvayətə görə bir zaman Dərviş baba və onun müridləri burada yaşayırmış. Dərviş adətlərinə görə evlənmək qadağan olub. Günlərin bir günü gənc dərvişlərdən biri bu adəti pozub. Kənd – kənd gəzərkən gördüyü qızlardan birini sevib və onunla evlənib. Buna görə Baba dərviş ona qarğış edib. Bu qarğışdan sonra şəhər yerlə yeksan olub. 1958 – 62 – ci illərdə aparılmış arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində ərazidə 3 mədəni təbəqə aşkar edilib. Eranın III – I minilliklərə aid yaşayış məskəni, ibadətgah yerləri və qəbir abidələri üzə çıxarılıb. Keçən əsrin 70 – ci illərində Ağstafadan Barxudarlıya dəmir yolu çəkilərkən bu qədim və zəngin yaşayış yeri dağıdılıb. Baba Dərviş ərazisində 3 dini abidə və türbə var.

Yeddi qardaş

“Yeddi daş” da deyirlər. Dəmirçilər kəndinin cənub – qərb qulağında, Qapaqlı dərə məhəlləsinin qurtaracağındadır. Bir – birinə sığınmış daşlardır. Deyilənə görə, vaxtilə yeddi bütöv daş olub. İkisi sonralar parçalanıb. Buraya ziyarətə gələr, şam yandırıb daşların üstünə qoyar və niyyət edərlər. Qurban kəsənlər də tapılır. Bura ilə bağlı maraqlı əfsanə var. Çox qədim zamanlarda buraya düşmənlər hücum etməyə hazırlaşır. Xəbər tutan camaat gecə – gündüz kəndin yuxarı başında yeddi – yeddi keşik çəkməyə başlayırlar. Növbə kənddə yaşayan yeddi qardaşa çatır. Onlar növbətdə ikən gecə yuxu aparır. Ayılırlar ki, düşmənlər ətrafı mühasirəyə alıb. Allaha dua edirlər ki, onları düşmənin əlinə keçirməsin. Bu duadan sonra Göydən bərk yağış yağır, ildırım çaxır, səs – küyə camaat oyanır, kəndi müdafiə edir, qardaşlar isə daşa dönür. O vaxtdan bu yer pir olub.

İncə dərəsi

Turist marşrutlarından biri bu dərə boyunca reallaşdırılır. İncə çayın adıdır. Gözəl mənzərəli və bol meyvə bağları olan bölgədir. Qazaxın dağ ətəyindən başlanan düzənlikləri alp çəmənlikləri ilə örtülüb. Bura Altuntaxt yaylağıdır. Yaylağın arxa tərəfində İncə dərəsidir. Dərənin qarşı tərəfində Qaraqoyunlu dağı ucalır. Tarixi abidələrlə zəngin olan Incə dərəsinə 4 kənd daxildir: Aslanbəyli, Qaymaqlı, Kəmərli və Xanbağı.

Kəmərli kəndi

İncə dərəsinin sonunda, sərhəddə yerləşən kənd yaşıllıqlarla əhatəlidir. Süni göl var. 1984 – cü ildə Kəndin Xan bağı adlanan tarixi meşələrin bir hissəsinin ermənilərə verilməsi skandala səbəb oldu. Rəhbər vəzifə tutanların bir qismi işdən azad edilsələr də torpaqlar geri qayıtmadı. Xan bağı vaxtilə aristokrat ailələrə məxsus yaylaq yeri olub.

Aslanbəyli kəndi

Kəndin ən məşhur abidəsi Hacı Mahmud Əfəndinin türbəsi, digər deyişlə Göy türbədir.

Göy türbə (1896)

Hacı Əfəndinin ocağıdır. Gəncədən Qazaxa, Borçalıya qədər insanlar and içərkən “Göy türbə haqqı” deyirlər. Yerlilərin dediyinə görə, Hacı Mahmud Əfəndi Qaraninin türbəsi Qafqazda, hətta Türkiyədə tanınan ziyarətgahdır. Türbə Aslanbəyli kəndinin qədim qəbiristanlığında, İncə çayı boyunca uzanan yolun solundadır. Geniş və möhkəm hasarın içərisindədir. Mavi rəngli, çoxkünclü türbədə iki şəxs dəfn edilib. Onlardan biri Hacı Mahmud Əfəndinin məsləkdaşı və yaxın dostu Seyid Yasindir. Əvvəlcə 1893 –cü ildə Hacının iştirakı ilə türbə ucaldılıb. Vəsiyyətinə görə vəfat edincə Hacı Əfəndi də burada dəfn edilib. Onun müridlərindən biri olan Nigari daha sonra Türkiyəyə köçüb və orada vəfat edib. Maraqlı fakt oldur ki, Qazaxlı Hacı Mahmud əfəndi Türkiyənin Amasya şəhərində ustadı və mürşidi Seyyid Nigarinin qəbri üstündə böyük bir cami tikdirib. Caminin ön tərəfinə Hacı Mahmud əfəndi Qaraninin adı yazılan lövhə vurulub. Əslən Aslanbəylidən olan Hacı Mahmud əfəndi 150 il əvvəl Türkiyədə dini təhsilini başa vurandan sonra doğma yurda qayıdıb. Zəhmətkeş olması və xeyirxahlığı ilə tanınıb. Aslanbəyli kənd məscidini də kəndin ən yüksək təpəsində o ucaldıb.

Səma rəqsi

Yalnız Aslanbəyli kənd camaatının icra etdiyi rəqsdir. Daha çox dini rituala, meditasiyaya bənzəyir. Səma rəqsini mövlud günləri oynayırlar. Mövlud bir ölünün ruhuna verilən ehsana deyirlər. Həmin gün ölü sahibinin evində toplaşır, yemək yeyirlər. Süfrədə ruhların şərəfinə şamlar yandırılır, dualar edilir. Yemək bitdikdən sonra yerdən bardaş qurub oturur və ölənin ruhuna və İlahinin böyüklüyünə dair fəlsəfi məzmunlu şeirlər oxuyurlar. Bu ayin zamanı müsəlman dini mərasimlərindən fərqli olaraq kişi – qadın birlikdə iştirak edir. Əlində dəf olan bir nəfər məclisi idarə edir. Əruz vəznində melodik şəkildə şeir deyir. Yerdən oturanlar onun dediklərini təkrar edir və əl çalırlar. Tədricən sürəti artırmağa başlayır. Bu zaman yerdə oturanlar qalxıb tək – tək rəqs etməyə başlayırlar. Bu rəqs digərlərinə heç bənzəmir. Oynayanlar əllərini yavaş – yavaş havaya qaldıraraq öz oxları ətrafında dönürlər. Sanki transa keçirlər. Səma rəqsi bir neçə saat davam edir. Türkiyənin Konya bölgəsində geniş yayılmış, məşhur Mövlana Cəlaləddin Rumi məktəbinin yetirmələrinin məşhur “səmazən” rəqslərinə çox bənzəyir. Bu rəqslərin eyni kökdən olduğunu söyləyirlər.

Qım – qıma

Bu kəndə xas folklor janrıdır. Nənələrin dediyi bayatı, laylay tərzində söylənən 4 misradan ibarət kiçik şeirlərdir. Məişət məzmunu daşıyır. İnəyi sağarkən onu tərifləyir, ya da yatırarkən uşağa gözəl sözlər deyir, xalça toxuyarkən vaxt keçirmək və həvəsləndirmək üçün şeir oxuyurlar ki, bunu Qazaxda qım-qıma adlandırırlar.

Qazax xalçası

Azərbaycan xalça məktəblərindən biridir. Ən qədim sənət növlərindəndir. Berlin İncəsənət muzeyinin Şərq bölməsində, İstanbulun Türk və İslam əsərləri muzeyində XV əsrə aid edilən Qazax xalçası saxlanır. Bu xalçalarda əfsanəvi epik heyvanlar və hadisələr, simurq quşu və əjdahanın savaşı kimi ən qədim motivlər əks olunub. Tədqiqatçıların söylədiyinə görə, bir – birinə zidd olan iki qüvvənin, xeyirlə şərin mübarizəsini təmsil edən bu çeşid Azərbaycan xalçaları o zaman dünya bazarında çox tələb görüb, çox satılıb və hədiyyə verilib. “Dağ Kəsəmən”, “Qazaxça”, “Şıxlı”, “Borçalı”, “Qaymaqlı”, “Ağqoyunlu” xalçaları məşhurdur.

Kəndlərdə və rayonun özündə bir neçə variantlı “Qazax – şəhər” adlı orijinal kompozisiyalı xalılar toxunur. Qazax xalılarında bəzək elementi kimi svastikadan geniş işlənməsi maraq oyandırır. Günəşi təmsil edən bu ornamentin belə geniş istifadəsi təsadüfi deyil. Bunun 4 min ildən artıq yaşı var. Vaxtilə burada yaşayan tayfalar arasında rəmzi mahiyyət daşıyıb və damğa rolunu oyanyıb.

Aveydağ (VI – VII əsrlər)

Gürcüstan ilə Qazax rayonu arasında yerləşən Kiçik Qafqaz dağlarındakı zirvələrdən biri, ağ – bozumtul dağ silsiləsidir. Daş Salahlı kəndindən 12 km aralıdadır. Cəbhə xəttinə yaxın olduğundan giriş qadağandır. Burada alban məbədi var. Adətən xristian məbədləri əvvəlki bütpərəst məbədlərinin yerində yaradılırdı. Aveydağ sözünün özü də təxmin etməyə imkan verir ki, albanların Ay məbədi burada olub. Toponim Ay evi kimi açıqlanır. Ümumən türklərdə Aya sitayiş qədim dövrlərdən bəri geniş yayılıb. Qədim türklərdə “Ay Tənqri” (Ay Allah) ifadəsi olub. Tarixçi alim Q.Qeybullayev Avey sözünün əslində ‘Avey’ yox, ‘Ayev’ (Ayevdağ) olduğunu əsaslandırıb. V.V.Radlov altay türklərində «Ay moko» (‘möhkəm Ay’) əfsanəsini qeydə alıb.

Avey Alban məbədi (V – VI əsrlər)

Piyada 1 saat 15 dəqiqəlik məsafədədir. Avey dağının cənub zirvəsində, 920 metr yüksəklikdə yerləşir. Qərb tərəfdən buraya qədim, dar cığır qalxır. Zirvədən ətrafa möhtəşəm mənzərə açılır. İki hücrəli məbəd Aveyin öz daşı ilə inşa edilib. Arxeoloqlar bu qənaətdədir ki, tarix boyunca Avey məbədi 3 dəfə, sonuncu dəfə 1838-ci ildə əsaslı şəkildə restavrasiya edilib. İndiki tikilinin altında qalan başqa bir tikilini araşdırarkən məlum olub ki, bu məbəd Qafqaz Albaniyası dönəmində, təxminən V – VI əsrlərdə inşa etdirilib. Bir sıra yerli və gürcü alimlərin fikrincə, xristianlıq yayılmazdan əvvəl, hələ IV əsrdə burada Ay məbədi olub. Avey dağının özündə və ətrafında, xüsusən də Avey Göyəzən ətrafında abidələr çoxdur. Buna görə də 1989 –cu ildə burada Avey tarix – mədəniyyət qoruğu yaradılıb. Aveydağın cənub – şərq və qərb tərəflərində 8 məbəd yeri, 2 yaşayış məntəqəsi yeri, qədim alban – oğuz qəbiristnalığı, müdafiə hasarlı 2 qala istehkam yeri, 30-a qədər süni mağara aşkar edilib. Qoruqdakı əsas məkanlardan biri Damcılıdır.

Damcılı

Buranı dünyanın 8-ci, Azərbaycanın 1-ci möcüzəsi adlandıran Səməd Vurğun qonaqlarına Damcılı suyundan içirməmiş, Damcılıda kabab və Daşsalahlı xəngəlindən yedirməmiş yola salmazmış. Elə ki, yay gəlir, bütün Qazax camaatı sərinləmək üçün buraya üz tutur. Rayonun əsas istirahət yeri, piknik mərkəzidir. Qonaqlarına da buranı mütləq göstərirlər. Qayanın üstünə yaşıllıqlardan xalı hörülüb. Onların arasından damcı – damcı tökülən su içməlidir. Aşağıdan yuxarıya baxanda zirvə görünmür. Ümumi hündürlüyü min metrə çatan bu nəhəng qayalar hörgüsünün içərisindən süzülən saf və duru, buz kimi soyuq su damcı –damcı tökülür, aşağıdakı ovucda yığılıb bulaq olur. Damcılı bir zamanlar ziyarətgah olub. Avey dağının qayalarını qoparıb yonur, ondan su daşı kimi istifadə edirlər. Bu qayaların özəlliyi odur ki, suyu həm sərin saxlayır və həm də süzür. Bir növ filtr rolunu oynayır.

Mağara

Damcılını məşhurlaşdıran yalnız duru və sərin suyu deyil, həm də onun ətrafındakı qədim insan məskənləri hesab edilən qala və mağaralardır. Əslində bura ibtidai icma quruluşundan qalma, dünya əhəmiyyətli tarixi abidədir. Elmi ədəbiyyatda adı Daş Salahlı ibtidai insan yaşayış yeridir. Daş Salahlı kəndindən Xram çayına qədər uzanan, Avey dağının cənub – şərqində, əhəng qayalığın altında, Yataq yeri adlanan ərazidə yerləşən Damcılı mağarasının sahəsi 360 kv.km, uzunluğu 17 metrdir. Paleolit, mezolit, neolit, tunc dövrünə və orta əsrlərə aid izlər tapılıb. Aveydağ mağaralar qrupundan ən irisidir. Yarımdairəvi şəkildədir. Qabaq hissəsi dağılıb. Qarşı tərəfdən hündürlüyü 4 metrdir. Mağaradan diametri 2 metrə yaxın ocaq, kül izləri, kömür qırıntıları, eyni zamanda qazıntılar zamanı 8 mindən artıq arxeoloji material, daş kəsici alətlər, müxtəlif heyvanlara aid sümüklər tapılıb.

Daş Salahlı

Qazaxda 4 Salahlı kəndi var: Yuxarı, Aşağı, Orta və Daş Salahlı kəndləri. Daş Salahlı bu kəndə yalnız buraya xas olan tikinti materialı olan təbii ağ rəngli daşa görə verilib. Haqqında danışdığımız tarixi abidələrindən başqa bu kənd xəngəli ilə də məşhurdur.

Xəngəl

Burada xəngəl prosesi böyük bir mərasimdir. 2 – 3 nəfər xanım birləşərək xəngəl yeməyi bişirirlər. Biri xəmir yoğurur, sonra yuxa yayır və dilimləyir. Xəngəl yarpaqları romb yaxud dördbucaqlı formada olur. Bir nəfər qurudu əritməklə məşğuldur. Bir gün əvvəldən islağa qoyulan qurut ilıq suyun içində əllə ovularaq maye halına gətirilir. Tam əridikdən sonra içərisinə sarımsaq əlavə edilir. Bir nəfər soğança hazırlayır. Yəni soğanı uzun – incə doğrayaraq kərə yağında qovurur.

Daha sonra da toyuğu parçalara ayıraraq çox az suda soyutma edirlər. Bunlar bitdikdən sonra mis qazanda su qaynamağa qoyulur. Xəngəl bişirərkən istifadə olunan qabların hamısı, artıq məişətdə az tapılan köhnə mis qablardır. Mis kəfgirlə xəngəli qarışdırır və süzürlər. Mis siniyə əvvəlcə xəngəl düzülür. Üstünə sıra ilə qurut, soğança və toyuq tikələri düzülür. Burada xəngəlin hazırlanma qaydası, qaba düzülüşü, süfrəyə verilişi və ləzzəti başqa yerdəkilərin hamısından fərqlidir. Aradakı fərqin nə olduğunu anlamaq üçün bu mərasimi başdan – sona qədər yaşamaq lazımdır.

[justified_image_grid facebook_id=2222665901206802 facebook_album=2338967342909990]