Hədəf nəşri ətraf aləmlə tanışlıq

Regionlar, Uşaq bağçaları

Ətraf Mühit

Dünyanın qurtuluşu insanların mülayimliyini və insan məsuliyyə tini əks etdirməkl ə insanın ürəyində və qüdrətindədir. Biz hələ də insanları yaradıcılığın yalnız bir hissəsi kimi deyil, zirvəsi kimi görən dağıdıcı və boş inancın təsiri altındayıq. Biz hələ də siyasət, elm və iqtisadiyyat qarşısında əxlaq nümünəsini necə göstərməli olduğumuzu bilmirik. Biz hələ də bütün hərəkətlə rimizin əsl mənasını anlaya bilmirik. Əgər bu hərəkətlər əqlidirsə, bu artıq məsuliyyətli olmaq deməkdir. Məsuliyyət isə mənim ailəmdən, ölkəmdən, firmamdan, müvəffəqiyyətimdən daha önəmli olan bir şeydir.
Vatslav Havel

Sizdən “Ətraf mühit” haqqında danışmaq istənilirsə, ilk növbədə nə düşünürsünüz? “Eurobarometer”, bu suala iqlim dəyişikliyi, şəh ər və qəs əbələrdə çirklənmə, təbiətin mühafizəsi, neft dağılmalarına bə nzər insanlar tər əfindən yaranan fəlakətlər, sənaye qəzaları, zəlzələlər, daşqınlar və digər təbii fəlakətlər və təbii ehtiyatların tükədilməsi kimi cavablar bildirmişdir. Təəccüblü deyil ki, narahatlıq doğuran məsələlər ölkələr arasında müxtəlif formalarda dəyişir. Məsələn, bu narahatlıqlar Malta və Bolqarıstanda hava çirklənməsi olduğu halda, Baltikyanı ölkələrin vətəndaşları üçün bu, Baltik dənizindəki suyun çirklənməsi məsələsidir.

PVC və vinil istehsalında yaranan və davamlı bir bioakümulativ toksin olan Dioksin, sürətlə parçalanmır və yağlı toxuma yığaraq, qida zənciri kimi konsentrasiya yaradıb ətrafa yayılır. Dioksin hətta təhlükəli konsentrasiya kimi ana südü vəzilərində olur. 1

Ətraf mühitin vəziyyəti il ə bağlı daha geniş yayılmış narahatlıqlar çox yaxın zamanlarda nəzərə alınmışdır. Müxtəlif mədəniyyətlərdə və tarix boyunca insanlar ilə təbiətin geri qalan hissəsi arasında bir çox dini və fəlsəfi ənənələr olmuşdur. Son vaxtlara qədər “inkişaf etmiş” dünyanın təbi ətə ümumi münasibəti hökmranlıq və istismardan ibar ət olmuşdur. Yalnız 1960-cı illərin əvvəllərində daha çox cəmiyyətlər təbii ətraf mühitin məhvinin dərəcəsini ciddi şəkildə nəzərə almağa başladılar.

İnsanlar anladılar ki, tullantılarımızı təbiət ə atıb onların yoxa çıxmasını gözləyə bilmərik. Aydındır ki, bir yerdə baş verən hərəkətlər digər yerə təsir göstərir və bu, bizim indi və gələc əkdə, yerli və qlobal səviyyədə baş tutan istənilən hər əkətlərimizin – qazıntı, tikinti və ya əkin – nəticəsində baş verir. Beləliklə, ətraf mühitlə bağlı narahatlıqlar insanlıqla əlaqəli narahatlıqlardan ayrı tutula bilməz və onlar bərabərlik, hüquq və məsuliyyət prinsiplərinə əsaslanmalıdır. İnsan hüquqları ilə əlaqəli ətraf mühit təsirlərinin bir neçə nümunəsini aşağıda görə bilərsiniz:

Hava

Motorlu nəqliyyat vasitələrindən və sənaye sahələrindən ətrafa yayılan emissiyalar vasitəsi ilə, habelə ev təsərrüfatlarının yanacaqları və tütün dumanı səbəbindən nəfəs aldığımız hava çirklənmiş ola bilər. Aşağı səviyyəli ozon və nəmişlik ilə müşaiyət olunan mikroorqanizmlər də digər çirkləndirici maddəl ərə aiddir. ÜST-nin Avropa Regionunda 2 , hissəcikli maddələrə məruz qalma, demək olar ki, orta hesabla hər bir insanın 1 il ömrünü azaldır. Hava keyfiyyətinin aşağı olması yaşamaq hüququnu və fiziki və psixi sağlamlıq standartları hüququnu pozur.

Su

Dünyanın içməli su ehtiyatları artan əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün, təkcə içmək v ə sanitasiya üçün deyil, həmçinin artan ərzaq istehsalı, sənaye prosesləri və istirahət tədbirləri üçün, tükədilir. 3 2011-ci ildə 1.1 milyard insanın – ümumi əhalinin hər yeddi nəfərindən birinin – təhlükəsiz və münasib su təminatına çıxış imkanları yox idi. Bu isə həmin insanların yaşamaq və sağlamlıq hüququnun açıq şəkildə pozulması demək idi. Ümumdünya S əhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayan 1.8 milyon insan, əsasən, 5 yaşdan aşağı olan uşaqlar, hər il təhlükəli su səbəbindən yaranan diareya (ishal) xəstəliklərindən vəfat edirlər. 4

Torpaq

Dünyanın torpaq ərazisinin təqribən üçdə biri hazırda kənd təsərrüfatı üçün istifadə olunur və hər il milyonlarla hektar təbii ekosistemlər mənimsənilir. 6

2010 FAO Qlobal Meşə Resursları Qiymətləndirməsinə görə, meşələrin illik xalis itkisi 7.3 milyon hektardır (18 milyon ar). Bir çox kənd təsərrüfatı fəaliyyəti yüksək dərəcədə çirkləndirici hesab edilir və dayanıqlı deyil. Müasir əkinçilik üsulları daha az işçi qüvvəsi tələb etdiyindən insanlar iş tapmaq üçün şəhərlərə köçmək məcburiyyətində qalırlar. Tarixdə ilk dəfə olaraq 2007-ci ildə ümumi əhalinin yarıdan çoxu şəhər ərazilərində yaşayırdılar. 7 . Torpaq əraziləri dağ- mədən və ya digər sənayelər üçün alınır, nəqliyyat sistemləri isə əraziləri parçalamaqla vəhşi təbiətin fəaliyyətinə mane olur. İnsan hüquqları ilə əlaqədar olaraq bütün bu dəyişikliklər mülkiyyət hüquqlarının, arzuolunan işə sahib olmaq hüququnun, ərzaq hüququnun və mədəni həyatda iştirak etmə hüququnun pozulmasına səbəb ola bilər.

Sual:Yaşadığınız mühitdə hava, su və torpaq hansı formalarda çirkləndirilmişdir?

Dünya bizim deyil, yer bizim deyil. Bu, gələcək nəsillər üçün güvənlə saxladığımız bir xəzinədir.
Afrika atalar sözü

Biz hər bir şeyin digəri ilə bağlı olduğu, məsələn, ərzaq zəncirləri, su və süxur əmələ gəlmə dövrləri vasitəsi ilə bağlı olan sonlu bir dünyada yaşayırıq. Təbiətdə bəzi təbii tarazlıqlar mövcuddur, lakin belə dövrl ərin ciddi pozulması məsələn, çirkl ənmə, yararsız əkinçilik tətbiqləri, suvarılma sistemləri və ya çoxlu balıq tutmaq kimi bəzi hadisələr bu təbii tarazlığı pozur. Çernobıl və Fukuşima nüvə fəlakətləri, Almaniyanın Qara Meşə ərazisində ağacların turşu yağışından məhvi, İspaniyanın cənubundakı səhralaşma, Özbəkistanda Aral dənizinin quruması və Türkiyədəki İlisu su bəndi layihəsi kimi hadis ələrin hamısı inkişaf prosesində insanlar tərəfindən bütün iqtisadi fəaliyyətlərlə əlaqədar və öz həyatları üçün ətraf mühitə vurduqları zərərlərin nümunələridir.

İqlim dəyişikliyi

Ətraf mühit təsirləri ilə bağlı olan insan hüquqları pozuntularına dair nümunələr haqqında daha ətraflı tanış olmaq üçün aşağıdakı səhifəni ziyarət edin.
www.righttoenvironment.org

“Yerin ətraf mühit keyfiyyətinin aşağı düşməsi və siklonlar, daşqınlar və quraqlıqlar kimi təbii təhlükələrin intensivliyinin və tezliklərinin artması insanların ərzaq təhlükəsizliyinə, sağlamlığına və sağlam həyat tərzinə qarşı həssaslığını artırır.”
BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP).

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin (IPCC) Dördüncü Qiymətləndirmə Hesabatına görə 8 , “Son bir neçə ildə, iqlim dəyişikliyi üzrə elmi tədqiqat və bilik əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır, təsdiq olunmuşdur ki, Yer iqliminin son illərdə istinməsi insan fəaliyyətinin, məsəl ən, üzvi yanacaqların yandırılmasının, nə ticəsidir. Yerin istinməsinin artıq ölçül ə bilən nəticələri var və gələcək tə sirlərin geniş miqyaslı olacağı və xərc tələb edəcəyi gözlənilir”. Hesabatda, ehtimal dərəcəsi 90% səviyyəsində qeyd edilir.

Dunay Çayı Hövzəsi ətrafı Bölgələrdə ki bütün ölkələr 2015-ci ilə qədər Aİ Su Çərçivə Direktivinin ətraf mühit məqsədlərinə çatmaq məqsədi ilə milli idarəetmə planları üzərində işləyirlər v ə onlar beynəlxalq səviyyədə Dunay çayının mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Şura vasitəsi ilə əməkdaşlıq edirlər. 5

Ənənəvi enerji mənbələrindən istifadə (neft, qaz və s. kimi yanacaqların yandırılması) iqlim dəyişikliyinə səbəb olan əsas insan fəaliyyətl ərindəndir. Yanacaqlar yandıqca Yer atmosferinə karbon dioksid, su buxarı, metan, nitrus oksid buraxırlar, bu qazlar amosferdə günəşdə n gəl ən enerjinin hər əkətinin qarşısını alır və qlobal istiləşməyə səbəb olur. Bu proses bəzən “istixana effekti” kimi də adlandırılır. Karbon dioksid uzun müddət atmosferdə qaldığı üçün ən mühüm istixana qazı hesab edilir. Son 650.000 il ərzində karbon dioksid atmosfer təbəqələrindəki təbii diapazonundan kənara çıxmışdır. Bunun təsirləri isə çox ciddidir; 1995-ci ildən 2006-cı ilə qədər olan 12 ilin 11-i 1850-ci ildən başlayaraq (sənayeləşmənin başlanğıcı) 9 qeydə alınan qlobal yer səthi temperaturunun ən isti illəri olmuşdur. Qlobal istiləşmənin mövcud və gözlənilən nəticələrindən bəziləri aşağıdakılardır:

Dəniz səviyyəsinin dəyişməsi. Dəniz səviyyələrinin yüksəlməsi bəzi kiçik ada ölkələrinin suyun altında qalmasına və milyonlarla insanın daşqın riski altında yaşamasına səbəb olacaqdır. Duzlu su dəniz səviyyəsindən aşağı yerləşən kənd təsərrüfatı sahələrinə t əsir edəcəkdir. Bu təsirlər artıq dünyanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə Cənub-Şərqi Sakit Okean adalarında və Cənub-Şərqi Asiyada müşahidə olunmuşdur.

Ekstremal hava şəraiti. Daşqınlar, quraqlıqlar və qasırğalar daha intensiv və şiddətli müşahidə olunacaqdır.

Məhv olmalar. Əgər qlobal temperatur iki dərəcə selsi yüksələrsə, quruda yaşayan bütün canlıların 30% -inin məhv olma riski ilə üzləşəcəyi təxmin edilmişdir. 10

Ərzaq qıtlığı. Temperaturun yüksəlməsi və yağışların dəyişməsi ilə Afrika, Yaxın Şərq və Hindistanda məhsuldarlıq aşağı düşəcəkdir.

Su qıtlığı. Yağışların dəyişməsi quraqlıq və ya daşqınlara səbəb olacaqdır. Bununla da, su qıtlığı yaranacaqdır.

Xəstəliklər. Temperaturun yüksəlməsi ilə malyariya kimi xəst əliklər, Qərbi Nil xəstəliyi, danq humması (danq qızdırması) və çay korluğu xəstəlikləri müxtəlif sahələrə keçəcəkdir.

“Həssas” ərazilərin məhv edilməsi. Otlaqların həddindən artıq istifadəsi, dağ meşələrinin qırılması, qeyri-münbit kənd təsərrüfatı torpaqların yaranması əvvəl göstərilən iqlim dəyişikliklərinə nisbətən daha həssas olacaqdır. 11

Ekoloji qaçqınlar. İqlim dəyişiklikləri digər ətraf mühit problemləri ilə birgə miqrasiyaya məruz qalma məcburiyyətində olan və ya ekoloji dəyişikliklərə görə sığınacaq axtaran insanların sayında yüksək artıma səbəb olacaqdır.

Sual: Ölkənizdə iqlim dəyişikliyinin təsirləri səbəbindən mövcud olan hər hansı bir problemi göstərə bilərsiniz?

Bərabərlik məsələləri

Yeni ilin gəliş saatından 2 yanvar tarixində axşam yeməyinə oturduqları zamana qədər, ABŞ-da yaşayan bir ailənin bir nəfərə görə istifadə etmiş olduqları ənənəvi enerji yanacağının miqdarı Tanzaniyada yaşayan bir ailənin bir illik tələbatına bərabərdir.
Andryu Sims

İqlim dəyişikliyinin təsirləri dünyada qeyri- bərabər hiss olunur. İPCC-yə əsasən dünyanın ən yoxsul insanları daha çox əziyyə t çəkəc əkdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələr öz coğrafi mövqeləri, aşağı əmək haqları, zəif institutları olan və kənd təsərrüfatı kimi iqlimə həssan olan sektorlardan daha çox asılı olan uyğunlaşmaq üçün resurslarla malik deyillər (məsələn, daha rütubətli və ya daha quru şəraitə uyğun olan müxtəlif məhsulları yetişdirməklə).
Bərabərlik məsələsinin digər aspekti isə iqlim təsirlərinin yumşaldılma xərclərinin necə bölüşdürülməsidir. Belə ki, bu xərclərin yanacağın daha səmərəli yandırılması üçün yeni müasirtexnologiyalara və ya bərpa olunan enerji mənbələrinə, məsələn külək, hidro və ya günəş enerjisinə keçidlə bağlı bölüşdürməsi çətinlik doğurur. 2011-ci ildə Durban şəhərində keçirilən İqlim Dəyişikliyi üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Çərçivə Konvensiyasının Tərəfl ərinin 17-ci Konfransında vəzifələrin necə bölüşdürməsi əsas müzakirə mövzusu idi və bu məsələ hələ də danışıqlar aparan şəxslər üçün bir problem olaraq qalır.
Bərabərlik məsələləri ədalət anlayışı ilə bağlıdır və bir çox insanlar “iqlim ədaləti” anlayışı haqqında danışırlar. “İqlim ədaləti” iqlim dəyişikliyi ilə yaranan qeyri-bərabər yüklərin (məsuliyyətlərin) aradan qaldırılması və yüngülləşdirilməsi üçün bir baxışdır. İqlim ədaləti, bütün insanların ədalətli davranmasıdır, və iqlim dəyişikliyinə və ya iqlim dəyişikliyinə yol açan və davamlı ayrı-seçkiliyə əsaslanan sisteml ərə və iqlim dəyişikliyinə qarşı siyasət və layihələrin yaradılması ilə insanların ayrı-seçkilikdən azad edilməsidir”. 12

İqlim dəyişikliyi beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə qarşı real bir təhlükədir.
Ban Ki Mun

İqlim dəyişikliyi insan rifahı üçün ən böyük uzunmüddətli təhlükə ola bilər və şübhəsiz ki, bu məsələyə təcili olaraq müraciət edilməlidir. Lakin iqlim dəyişikliyinə diqqətin ayrılmasının arzuolunmaz nəticələri də ola bilər: əslind ə müraciət edilməli digər səbəblər olan zaman çirkl ənmə, həddindən artıq balıq ovu və ya şəhərlərin inkişafı kimi digər ekoloji problemlərə və ya bu təzyiqlərin təsirləri ilə müşayiət olunan iqlim dəyişikliyinə kifayət q ədər diqqət yetirilməmişdir. Mərcan rifləri üçün olan təhdidlər yaxşı bir nümunə hesab edilə bilər. İqlim dəyişikliyi səb əbindən yaranan dəniz suyunun temperaturunun artması, yüksələn dəniz s əviyyələri və okeanların turşulaşması, mərcan riflərinə və dolayısı ilə onlarla yaşayışını qazanmış və ya asudə vaxtlarını onlarla keçirən insanların hüquqlarına təhlükə yaradır. Buna baxmayaraq, çirklənmə t əhlükəsi, aqrar fəaliyyət nə ticəsində yaranan çöküntülər, qida üçün həddindən artıq balıq ovlama, dəniz həvəskarları tərəfindən balıqların, ilbizlərin və mərcanların toplanması, qazıntı işlərinin aparılması dəniz riflərini iqlim dəyişikliyinin 70 il ərzində göstərəcəyi təsirdən daha tez məhv edə bilər. 13

Əhali artımı

İqlim dəyişikliyi narahatlıq yaradan bir həqiqətdən digər insan təzyiqləri üçün rahat sayılan günah mənbəyinə çevrilməməlidir.
Keiz Brander və digərləri 14

1804-cü ildə dünyada insanların sayı 1 milyard, 1927-ci ildə 2 milyard, 1959-cu ildə üç milyard, 1974-cü ildə dörd milyard, 1987-ci ildə beş milyard, 1998-ci ildə altı milyard və 2011-ci ildə yeddi milyard olmuşdur. Sürətli artım müsbət dəyişikliklərin bir yerə gəlməsi səbəbindən olmuşdur. Məsələn, inkişaf etmiş sanitariya, qidalanma və sağlamlıq xidmətləri insanların daha uzun ömürlü olmasına və daha çox uşağa sahib ola bilməl ərinə şərait yaratmışdır. Ancaq biz son dərəcə məhdud bir dünyada yaşayırıq və insanların artımı onları sığınacaq, qida və su ehtiyatları ilə təmin etməklə əlaqədar ətraf mühitə həddindən artıq təzyiq göstərir.

İqlimi və əhalini sabitləşdirə bilmiriksə, o zaman, Yer üzərində qoruya biləcəyimiz bir ekosistem mövcud olmayacqdır.
Dünya Ətraf Mühitin Müşahidə İnstitutu

Ətraf mühitə təzyiql əri nəzərə alarkən, təkcə rəqəmlər deyil, həmçinin həyat tərzi və istehlak nümunələri də bərabərliyə qoyulmalıdır. Zəngin xalqlar, Avropada əksəriyyət kimi, dünya əhalisinin cəmi 20%-ni təşkil edir, lakin onların yaşayış standartları yüksək olduğundan resursların 70%-dən artığından istifadə edirlər. Beləliklə, əhali həm də bərabərlik məsələsidir.

Sual: Çin dövləti, “bir uşaq” siyasətini tətbiq etməklə uşaq doğulmalarının sayını azaldıbdır. Sizin fikrinizcə, Çin hökuməti bunu etmək haqqına sahibdir? Doğum səviyyələrini aşağı salmağın digər metodları barədə eşitmisiniz?

Problemlərin həll edilməsi

İnsanlar Yer üzərindəki tək canlı varlıq deyillər, lakin onlar bu cür davranırlar.
Anonim

İnsan fəaliyyətlərinin ətraf mühitə təsirləri başladıqdan bəri, bizim yaşamağımıza kömək olan ətraf mühiti ən yaxşı necə qoruya bilərik sualı meydana çıxmışdır.

Bu suala cavabla bağlı yanaşmalardan biri, konkret məsələlər üzrə beynəlxalq müqavilələr vasitəsi ilə problemi həll etməkdir. BMT hava çirklənməsi, bioloji müxtəliflik, bioloji təhlükəsizlik, səhralaşma, nəsli kəsilməkdə olan növlər, gəmi çirkləndirmələri, tropik ağaclar, bataqlıqlar və balinaların məhvi ilə əlaqədar ətraf mühitin mühafizəsi üzrə bir sıra razılaşmalar və bəyannamələr qəbul etmişdir. 15
Xloroflorokarbonların (XFK) və digər ozon məhv edən kimyəvi maddələrin istehsalını dayandırmaqla ozon təbəqəsinin qorunması məqsədi ilə həyata keçiril ən beynəlxalq tədbirlər çox çevik və təsirli olmuşdur. 1989-cu ildə Ozon qatını pozan maddə lər üzrə Monreal Protokolu qüvvəyə minmişdir. Bu protokolun nəticəsi olaraq ozon təbəqəsi, nəhayət ki, bərpa olunmalıdır. 16

Çox güman ki, bu günə qədər qəbul edilmiş ən uğurlu beynəlxalq razılaşma Monreal Protokoludur.
Kofi Annan

Digər bir nümunə olan Kioto Protokolu vasitəsi ilə (1997-ci ildə qəbul edilmiş, 2005-ci ildə qüvvəyə minmişdir və 2012-ci ildə müddəti başa çatmalıdır) ölkələrə istixana qazlarının emissiyalarını azaltmaq üçün xüsusi öhdəliklər qoyulmuşdur. Kioto Protokolu çox əhəmiyyətli hesab edilir, çünki bu protokol ədalətlilik və bərabərlik prinsiplərinə və “ümumi, lakin fərqli öhdəliklərə” əsaslanır. Başqa sözlə, sənayeləşmiş ölkələr daha çox öhdəlik götürməlidirlər, çünki onların adambaşına emissiyaları adət ən inkişaf etməkdə olan ölkələrin adambaşına düşən emissiyalarından orta hesabla 10 dəfə çox olur.

2012-ci ildə bitməli olan bu Protokola dair danışıqlar və ratifikasiya kimi yeni bir beynəlxalq çərçivənin tətbiqinə ehtiyac duyulur ki, bunun vasitəsi ilə də istixana qazı emissiyalarının azaldılmasında davamlı və dayanıqlı tərəqqiyə nail olmaq olar. Bu səbəbdən bu protokolu imzalayan və həmçinin imzalamayan tərəflər arasında yenilənmiş bir siyasi öhdəliyə ehtiyac vardır.

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP)
İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP) iqlim dəyişikliyinin qiymətləndirilməsi üzrə aparıcı beynəlxalq qurumdur. Bu qurum, BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP) və Dünya Meteorologiya Təşkilatı (WMO) tərəfindən iqlim dəyişikliyi və onun potensial ekoloji və sosial-iqtisadi təsirləri haqqında məlumatların mövcud vəziyyəti ilə əlaqədar dünyanı açıq elmi mülahizələrlə təmin etmək üçün yaradılmışdır.
İDHP-i hökumətlərarası və elmi bir orqandır. Hal-hazırda BMT-yə və WMO-ya üzv olan 194 ölkə eyni zamanda İDHP-nın üzvüdürlər və bu ölkələr iqlim dəyişikliyi anlayışına uyğun olaraq dünya üzrə ən son elmi, texniki və sosial-iqtisadi məlumatları nəzərdən keçirir və qiymətləndirirlər. İDHP-nin elmi və hökumətlərarası statusuna görə, bu qurum qərar qəbul edən şəxslərə ciddi və balanslı elmi məlumatlar təqdim etmək üçün unikal bir şərait yaradır. Bu səbəbdən Təşkilatın işi müvafiq siyasətlə bağlı olmaqdan savayı, həm neytral siyasətə və həm də təlimatsız siyasətə əsaslanır.
İDHP hər hansı bir tədqiqat apamır və ya iqlimə bağlı məlumatları və amilləri izləmir. Dünyanın hər bir yerindən minlərlə alim könüllülük əsasında İDHP-in işinə yardım edir.

Hüquqlar və vəzifələr

1972-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Ətraf Mühit Konfransı ilə bağlı Stokholm Bəyannaməsi 17 ətraf mühitin mühafizəsi üçün hüquqlara əsaslanan yanaşmanın başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilə bil ər. Bu Bəyannamə belə bir prinsipi nəzərdə tuturdu: “insan keyfiyyətli, layiqli və xoşbəxt həyat sürməyə imkan verən ətraf mühitdə azad, bərabər və müvafiq həyat şəraiti hüququna malik olmaqla, indiki və gələcək nəsillər naminə ətraf mühitin qorunması və yaxşılaşmasına görə məsuliyyət daşıyır.”
Dünyada yaşayan hər bir şəxsin ləyaqətlə və müvafiq həyat şəraitində ətraf mühitə dağıdıcı nəticələr vermədən yaşaması mümkündür? Əgər cavab “hə”-dirsə, onda necə? Ekoloji zər ərlər əsas ən inkişaf prosesinin nəticəsində yaransa belə, eləcə də zəif inkişafın nəticəsində ola bilər. Misal üçün, az inkişaf və onun nəticəsində yaranan yoxsulluq, insanların yemək bişirmək və istilik ehtiyaclarını ödəmək üçün odunun istifadəsini vacib edir və bu vəziyyət də meşələrin qırılmasına gətirib çıxardır. Otlaqların olmamasını nəzər ə alaraq, kənd təsərrüfatı torpaqlarında həddindən artıq otardılma çölləşməyə səbəb olur. Tullantı sularının təmizlənməsinin və zibil toplanmasının qeyri-kafi olması içməli suyun qıtlığı ilə nəticələnir. Yetərli t əhsilin olmaması təmiz bir mühitin milli s əviyyədə qorunmasını çətinləşdirir. Digər tərəfdən inkişaf prosesləri də ətraf mühitə başqa bir şəkildə təzyiq göstərir. İqtisadi mənfəətlər meşələrin məhv olmasına və qəbilə icmalarının yerlərinin dəyişməsinə və təbii ehtiyatların maksimum istismarına səbəb olur. Sənayeləşmə “inkişaf” adı ilə istehsal və istehlak zamanı havanı, suyu və atmosferi zəhərli və kimyəvi maddələrlə çirkləndirir. 18

BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası ilə Kioto Protokolu arasındakı əsas fərq ondadır ki, Konvensiya sənayeləşmiş ölkələrin istixana qazı emissiyalarını sabitləşdirməyə təşviq etdiyi halda, Protokol dövlətlərə bunu etməyi öhdəlik kimi qoyur.

1989-cu ildə “Brundtland” Hesabatı ətraf mühit və inkişaf arasında mövcud olan ziddiyyətləri dayanıqlı inkişaf prinsipləri il ə həll etməyə çalışmışdı. Bu hesabatda “inkişafa gələcək nəsillərin öz ehtiyaclarını qarşılaya bilmə qabiliyyətinə zərər vurmadan günümüzün ehtiyaclarını qarşılamaq kimi tərif verilmişdir.” Bu Hesabat, 1992-ci ildə BMT-nin Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Konfransının (həmçinin Yer Sammiti kimi tanınır) ərsəyə gətirdiyi Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Rio Bəyannaməsininin baza hissəsi idi. Bəyannamə (həmçinin “Gündəlik 21” adlanır) bəşəriyyətin ətraf mühitə təsir edə biləcəyi hər bir sahədə hökumətlər, təşkilatlar və fərdl ər tərəfindən qlobal, milli və yerli səviyyədə aparılacaq bir fəaliyyət planı idi. Rio görüşünün digər bir nəticəsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasıdır (BMT-nin İDÇK). BMT-nin İDÇK iqlim dəyişikliyi problemlərini həll etməklə əlaqədar hökumətlərarası səylər üçün ümumi bir çərçivə təmin edirdi.

Orxus konvensiyası

Ətraf mühit məsələlərinə dair informasiyanın əldə edilməsi, qərarların qəbul edilməsi prosesində ictimaiyyətin iştirakı və ədalət mühakiməsinə müraciət ilə bağlı Orxus Konvensiyası 1998-ci ildə BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası tərəfindən razılaşdırılmışdır. Konvensiya 40 ölkə və həmçinin Avropa İttifaqı tərəfindən ratifikasiya edilmişdir. Bu, “mövcud və gələcək nəsillərdən olan hər bir kəsin öz sağlamlığına uyğun olan bir mühitdə yaşamaq hüququnu” tanıyan ilk beynəlxalq sənəddir. Bu konvensiya həmçinin ətraf mühit məsələləri ilə bağlı ictimai məlumatların əldə edilə bilməsi, ekoloji qərarların qəbul edilməsində iştirak etmək və ekoloji qərarlarla bağlı müstəqil m əhkəmələrə çıxış imkanına malik olmaq hüququnu tanıyır. Əsasən Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri tərəfindən ratifikasiya edilməsinə və çox zəif bir monitorinq mexanizminə malik olmasına baxmayaraq, konvensiya ətraf mühit və insan hüquqlarının birləşməsi ilə qlobal əhəmiyyət daşıyır. 19

Ətraf mühitin hərəkatları yalnız ədalət hərakatlarına çevrilərsə “sağ” qala bilər. Təmiz ekoloji hərəkat kimi, bu hərakatlar ya ölməli olacaq, ya da korporativ “greenwash” kimi yaşamalı olacaqdır. Səmimi bir ətraf mühit tərəfdarı bu mövqeni tuta bilməz. Ancaq həm ekoloji, həm də ədalətə əsaslanan bir hərəkat üçün sonsuz imkanlar vardır.
Vandana Şiva

Bərabərliyə, hüquqa, vəzifələr ə və ədalətə əsaslanan insan hüquqları yanaşması bir çoxları tərəfindən ətraf mühitin qorunması üçün “yol” kimi görülür. Lakin uzun illərdir ki, aktivistlər və ekoloji hərəkatın digər üzvləri bunların kifayət olmadığını iddia edirl ər. Onların fikrincə, əgər insan həyatı və sağlamlığı ətraf mühitin qorunmasının qarşısında dayanan məqsədlərdirsə , onda ətraf mühit yalnız insan rifahının qorunması üçün ehtiyac duyulan s əviyyədə qorunacaqdır. 2009- cu ildə Boliviyada Ana Yerin Hüquqları və İqlim Dəyişikliyi üzrə Dünya Xalqları Konfransının sonunda Ümumdünya Ana Yer Bəyannaməsi (2010) nəzərdən keçirilməsi üçün BMT-yə göndərilmişdir. Maddə 2-də deyilir ki, “Ana Yer bütün canlı varlıqlara dəstək olan həyati dövrləri, quruluşları, funksiyaları və prosesləri davam etdirmək və ya dayanıqlı olmaq və mövcud olmaq hüququna malikdir”.

Ekosid cinayətləri

1976-cı ildə Seveso, 1984-cü ildə Bopal, 1986-cı ildə Çernobıl, 1998-ci ildə İspaniyadakı çirkab sularının dağılması və 2010-cu ildə Dərin Su Horizonu kimi ekoloji fəlakətlər geniş məhkəmə çəkişmələrinə səbəb olmuşdur. Halbuki, nə gələcək nəsillər, nə də ətraf mühit bu məhkəmə işində təmsil olunmurlar.

Ekologiyaya kəskin ziyan vuran biznesləri də ağır işlərlə məhkəmə qarşısına çıxarmaq olar. “Ekosid” termini Vyetnam müharibəsi dövründə Cənub-Şərqi Asiyadakı herbisid fəlakətindən sonra təbii mühitin böyük miqyaslı məhvi ilə əlaqəli olaraq yaradılmışdır. 2010-cu ilin aprelində Böyük Britaniyalı hüquqşünas Polly Higgins Birləşmiş Millətlər Təşkilatına “ekosidin” Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə gətirilə bilməsi üçün soyqırım, insanlıq cinayətləri, müharibə cinayətləri və təcavüzkar cinayətlər ilə yanaşı Sülhə qarşı Beynəlxalq Cinayət kimi tanınması təklifini irəli sürmüşdür.

Ekosidin cinayət kimi tanınması vacibdir. İnsanın həyatını əlindən alan qatillər üçün cəza mövcud olduğu kimi, təbiəti məhv edənlərə qarşıda bu mövcud olmalıdır.
Jaime David Fernandez Mirabal, Ətraf Mühit naziri, Dominikan Respublikası

İngiltərə öz tərəqqisinə planetin ehtiyatlarının yarısı hesabına nail oldu. Bəs onda Hindistanın inkişafı üçün neçə planetə ehtiyac duyulacaq?
Mahatma Qandi

Avropa Şurasının rolu

Avropa Şurası dayanıqlı inkişafı öz gündəliyinin ilk pilləsində yerləşdiribdir. Təşkilatın siyasətinə görə, iqtisadi inkişaf bəşəriyyətin əsas nemətlərini pozmamalıdır: Məsələn, ətraf mühit və landşaftların keyfiyyəti, insan hüquqları və sosial ədalət, mədəni müxtəliflik və demokratiya kimi aktivlər. Avropa Şurası iqlim dəyişikliyini dünyanın üzləşdiyi ən ciddi ekoloji problem hesab edir, onun insan hüquqlarına təsirlərini tanıyır və bununla bağlı iki istiqamətdə aktiv fəaliyyət göstərir: təbii ehtiyatlar və biomüxtəlifliyin qorunması, eyni zamanda dünyanın mə dəniyyətlərinin müxtəlifliyinin və vacibliyinin qorunması. Beləliklə, dayanıqlı inkişafın mədəni dirəyi dayanıqlılıq mədəniyyətini inkişaf etdirmək və mədəni müxtəlifliyi qorumaq üçün paralel cəhdləri labüd edir.

Avropa Şurası öz fəaliyyəti ilə bioloji müxtəlifliyin, ərazi planlaşdırılması və landşaftın idarə edilməsinin və mədəni və təbii ehtiyatların inteqrasiyasına əsaslanan dayanıqlı ərazi inkişafının xeyrinə Avropada kifayət qədər hüquqi mühitin formalaşdırılmasına kömək etmişdir. 1961-ci ildə başlanan Avropa Şurasının ətraf mühit proqramı Avropa Landşaft Konvensiyasını, Avropanın Canlı Təbiətinin və Təbii Mühitinin Qorunması haqqında Konvensiyanı və Mədəni İrsin Cəmiyyət üçün Dəyəri haqqında Çərçivə Konvensiyasını hazırlamışdır. Avropa Şurası həmçinin Qorunan Ərazilər üzrə Avropa Diplomunun da icraçısıdır. Bu Diplom 1965-ci ildə yaradılmışdır və ecazkar elmi, mədəni və estetik keyfiyyətlərə malik olan qorunan ərazilərə verilir. Bu ərazilər həmçinin dayanıqlı inkişaf proqramı ilə birləşdirilə bilən münasib mühafizə sxeminin subyekti olmalıdırlar.

Avropa Şurasının Insan Hüquqları və Ətraf Mühit üzrə Təlimatı ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkə məsinin işləri və Avropa Sosial Xartiyasının təsirləri haqqında məlumatlar verir.

İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasına Əlavə protokol vasitəsi ilə sağlam mühit hüququnun əlavə edilməsi üçün bir neçə səy göstərilməyinə baxmayaraq buna nail oluna bilinm əmişdir. Əks mövqe Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 8-ci (şəxsi və ailə həyatı) maddəsinin böyük ekoloji pozuntulara tətbiq edilə bilməsi ilə əlaqədar idi.

Sual: Sizcə sağlam mühit hüququ İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasına əlavə edilməlidir?

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi

Bəzi şəxslər Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası tərəfindən qorunan insan hüquqlarından birinin pozulmasına səbəb olan ətraf mühitə bağlı məsələl əri Məhk əməyə uğurla gətirib çıxara bilmişdir. Məhkəmənin qərarında şə xsi və ailə həyatına hörmət hüququna, el əcə də ev hüququna, ədalətli məhkəmə araşdırmasına və məhkəməyə müraciət etmək hüququna, informasiya və fikirləri qəbul etmək və yaymaq hüququna, səmərəli hüquqi müdafiə vasitələri hüququna və öz mülkiyyətindən dinc şəkildə faydalanmaq hüququna müdaxilələr müəyyən edilmişdir.

Hamer Belçikaya qarşı

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 27 noyabr 2007-ci il tarixli hökmü: Ərizəçi tikintiyə icazə verilməyən meşəlik ərazidə onun valideynləri tərəfindən inşa edilən evə sahib idi. Müvafiq meşə qanunvericiliyinin pozulmasına görə, inşa edilmiş bir evə sahib olduğu üçün məhkəmə ona qarşı araşdırmalar aparmış və qərara alınmışdır ki, torpaq sahəsi onun tərəfindən əvvəlki halına gətirilməlidir. Ərizəçinin evi zorla sökülmüşdü və o, şəxsi həyat hüququnun pozulduğundan şikayət edirdi. Məhkəmə ilk dəfə olaraq təsdiq etdi ki, ətraf mühit açıq şəkildə konvensiyada mühafizə olunmasa belə, o, cəmiyyətin və dövlət orqanlarının marağını kəsb etməklə özü-özlüyündə dəyərlidir. İqtisadi maraqlar və hətta mülkiyyət hüququ belə, ətraf mühit m əsələləri ilə qarşılaşdığı zaman prioritet hesab edilməməlidir. Bu, xüsusilə də dövlətin bu sahədə mövcud qanunvericiliyinin tətbiq edildiyi zaman olmamalıdır. Buna görə, dövlət orqanları ətraf mühitin qorunması ilə əlaqədar fəaliyyət göstərə bilmələri üçün müəyyən vəzifələrə malikdirlər. 20

Gənclərin iştirakı

Gənclərin problemləri daha yaxşı bilməsi və uzunmüddətli davamlılıqda böyük payları olması səbəbindən, ətraf mühit onların rəhbərlik etməsi lazım olan bir sahədir.
Ümumdünya Gənclər Hesabatı, 2003 21

1-ci f əsildə biz insan hüquqlarının təhsilinə dair (“haqqında, vasitəsilə və üçün”) ölçülərini təsvir etdik və insan hüquqlarını müdafiə etmək üçün lazım olan bilik, bacarıq və münasibətləri yalnız təcrübədə öyrənilə biləcəyini vurğuladıq. ”Gənclərin olduğu yerdən başlamaq” gənclərlə işləyən şəxsin şüarıdır və başlamaq üçün ətraf mühitlə əlaqəli fəaliyyə tə cəlb olunmaqdan daha yaxşı hara ola bilər? Məsələn, başlanğıc nöqtə, yol v ə ya bina tikintisi ilə əlaqədar olaraq yerli g ənclər qrupunun oyun sahəsindən məhrum edilməsi ilə bağlı narahatlıqlar ola bilər, və ya onlar öz karbon tullantılarını necə azalda biləcəkləri ilə bağlı öyrənmək istəyə bilərlər ya da onlar evlərini, məktəblərini, kollecl ərini və ya gənclər klublarını ekoloji cəhətdə n daha “təmiz” (karbon tullantıları olmayan və ya daha az olan) edə bilə rlər. Onlar regional və milli səviyyədə ictimai müzakirələrə və siyasi debatlara müxtəlif yollar ilə, məsələn, məktub yazmaqla, fəaliyyətlərini təqdim etməklə və yanümayiş keçirməklə təsir göstərə bilərlər.

Ətraf mühitin qorunması və onun haqqında maariflənmə məsələləri Avropada bir çox gənclər təşkilatlarının ilk prioriteti kimi müəyyən edilməsə belə, onlar üçün bu, əhəmiyy ətli bir məsələdir. Ekoloji təhsil və sərhəd tanımayan hərəkətlərə dair maariflənməni həyata keçirən və fəaliyyəti ətraf mühit və insan hüquqlarının qorunması məsələlərinə əsaslanan bir neçə Avropa gənclər təşkilatları və hərəkatları vardır. Avropa Gənclər Mərkəzlərinin proqramlarında nəzərdə tutulan əlaqədar fəaliyyətlər bir-birindən fərqli məsəl ələri – lakin çox yaxından əlaqəli məsəl ələri – məsələn, ərzaq təhlükəsizliyi, ekoloji ədalət, dayanıqlı inkişaf və iqlim dəyişikliyi kimi məsələləri əhatə edir. İmkanlar beynəlxalq səviyyədə də mövcuddur. BMT-nin İDÇK-sı, gənclərin iştirakının vacibliyini tanıyır və onların müvəqqəti seçki statusunu genişləndirir. Vaxtı uzadılmış bu status gənclərə rəsmi məlumat almağa, görüşlərdə iştirak etməyə və müzakirə yerl əri tələb etməyə imkan verir. Meksikanın Kankun şəhərində keçirilmiş bu yönümlü 16-cı görüşdə dünyanın hər yerindən olan gənclər təşkilatından 500-dən çox nümayəndə, gənc fəallar və təmsilçilər iştirak etmişdirlər.

“Gələcək üçün qayğı? Meşə üçün qayğı!”

Bu kampaniya, Avropa Gənclər və Ətraf Mühit (YEE) təşkilatının təşəbbüsü idi. 2011-ci ildə başlamış olan bu təşəbbüs kampaniyanı təşkil edən Albaniya, Çexiya, Finlandiya, Portuqaliya, Rusiya və Böyük Britaniyadan olan gənclərin cəlb olunması ilə gənc insanların dünya miqyasında meşələrin qorunması üçün səfərbər olunmasını təşviq edirdi. Kampaniya dünya miqyasında meşələrə qarşı təhdidlər barədə məlumatlılığın artırılması, gənclərin fəaliyyət göstərməyə təşviq edilməsi, yerli meşələri aşkar etmək və yerli meşələrə qayğı göstərmək üçün gənclərə kömək etmək məqsədi daşıyırdı http://www.yeenet.eu

Faydalı təşkilatlar və onların veb səhifələri

Aİ vətəndaşlarının yarısından bir az çoxu (53%-i) söyləyirlər ki, onlar son altı ay ərzində iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə aparmaq üçün müxtəlif formada hərəkətlər ediblər; ən çox görülən tədbir kimi birinci yerdə, tullantıların çeşidlənməsi və “emala göndərilməsi”, daha sonrakı yerlərdə isə birdəfəlik əşyaların, və yerli və mövsümi məhsulların alınması ilə bağlı olan fəaliyyətlər gəlirdi. 22

Yer Xartiyası, 21-ci əsrdə ədalətli, davamlı və dinc qlobal bir cəmiyyət qurmaq üçün fundamental etik prinsiplərin bəyanatıdır: www.earthcharterinaction.org

Dünya Ətraf Mühitin Müşahidə İnstitutu qlobal ətraf mühit məsələləri üzrə tədqiqatlar aparır: www.worldwatch.org

“İqlim Dəyişikliyinə Mübarizə üçün Birləşin”, dünyanın müxtəlif yerlərindən olan cəmiyyətlərin bir araya gəlməsinin təşviq edilməsi və iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə ilə əlaqədar hərəkətə keçməsi üçün BMT-nin kampaniyasıdır: www.unep.org/unite/

Real vaxt dünya statistikası: www.worldometers.info

Karbon tullantınızı hesablayın: Bir neçə dildə olan, pulsuz və istifadə üçün asan onlayn alət: www.carbonfootprint.com

İqlim ədaləti: Dünyanın müxtəlif yerlərindən olan təşkilatlar və hərəkatlar şəbəkəsi olaraq sosial, ekoloji və gender ədaləti üçün mübarizə aparır: www.climate-justice-now.org

Kütləvi mərkəzi məlumat mənbəyi və milli statistikanı müqayisə etmək üçün əlverişli bir yol olan resurs: www.nationmaster.com

BMT-nin 2010-cu il Ümumdünya Gənclər Hesabatı. Burada gənclər və iqlim dəyişikliyi arasında əlaqə olduqca yaxşı izah olunur.

Hədəf nəşri ətraf aləmlə tanışlıq

Nurullayeva Günel İlham qızı
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARIN NİTQİNİN İNKİŞAFINDA
ƏTRAF ALƏMLƏ TANIŞLIQ MƏŞĞƏLƏLƏRİNİN ROLU

Açar sözlər: nitq, təbiətlə tanışlıq, ətraf aləm, nitq ünsiyyəti, diksiya, intonasiya
Key words: Introduction speech, nature, environment, speech communication, enunciation, intonation
Ключевые слова: Речь, знакомство с природой, окружающий мир, речевое общение, дикция, интонация

Təhsil sistemimizin demokratik əsaslar üzərində qurulduğu müasir dövrdə məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin əsas vəzifəsi uşaqları hərtərəfli inkişaf etmiş bir şəxsiyyət kimi yetişdirməkdir. Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün isə əvvala uşaqlarda ana dilinə məhəbbət oyatmaq, onun zənginliyindən istifadə etmək, öz fikrini aydın, obrazlı və rabitəli şəkildə ifadə etməyi öyrətmək lazımdır. Təbii ki, bütün bunlar nitqin inkişafı ilə bağlıdır. Uşaqların gözəl, aydın rabitəli nitqə yiyələnməsi məktəbəqədər təhsil müəssisələrində nitq inkişafı üzrə təşkil edilmiş məşğələlərdə öz həllini tapır.
Nitq insanların həyatında ən vacib amillərdən biridir. İnsanlar ilk növbədə, nitqin köməyi ilə ünsiyyət saxlayır. Bir – birini başa düşür, öz arzularını, hisslərini ifadə edirlər. Nitq elə bir güclü vasitədirki, bununla insanlar bir – birlərinə təsir göstərməyi bacarırlar. Söz adamları əməyə, qəhrəmanlığa, sülhə çağırır. Pis əməllərdən çəkindirir, ağladır, sevindirir, güldürür, onlarda yaşamağa səmərəli fəaliyyət göstərməyə inam yaradır.

Səadət Şahpələngova: “ƏTRAF ALƏMLƏ TANIŞLIĞIN MƏZMUNU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ”

Uşaqların hərtərəfli inkişafında müxtəlif vasitələr mövcuddur. Onlardan biri də ətraf aləmlə tanışlıqdır. Təbiət mənəvi zənginlik üçün ən gözəl tükənməz mənbədir. Uşaqlar daima bu və ya digər formada təbiətlə ünsiyyətdə olurlar. Onları əlvan çiçəklər,böcəklər, quşlar,heyvanlar, kəpənəklər, çaylar, göllər, meşələr, yaşıllıqlar, təbiət hadisələri və s. daima cəlb edir. Rəngarəng təbiət uşaqlarda əməyə,bədii fəaliyyətə canlı maraq oyadır, onları oyuna cəlb edir və inkişaf etmələri üçün zəngin qida verir. Heyvanlar və bitkilərin müşahidəsi, meşədə, göldə, çayın sahilində oyun, göbələk, giləmeyvə və çiçəklərin toplanması uşaqlara şən, həyəcanlı anlar bəxş edir.Hər bir insan uşaqlıqda olan xatirələrini heç vaxt unutmur,bütün ömrü boyu yaşadır. Təbiətə bağlılıq, uşaq ikən oynadığı yerlər onlarda öz diyarına, təbiətə, vətənə məhəbbət hissi yaradır, beləliklə uşaqlarda vətənpərvərlik tərbiyəsi inkişaf edir. Uşaqlarda təbiəti oldugu kimi görüb, duymaq bacarığının qazanılması onlarda təbiətə dərin maraq oyadır, biliklərini genişləndirir, xarakter və maraqlarını formalaşdırır. Marağı olan hər kəs ərtaf aləmi dərk etməyə, hər hansı bir fəaliyyətə, yaradıcılığa can atır. Maraq seçki xarakteri daşıyır və hər bir insanın inkişafında, yeni biliklərin əldə edilməsində əsas şərtlərdən biridir. Bu biliklər maraqlı olduqca daha möhləm olur və şüurlu şəkildə mənimsənilir.

Təbiətlə tanışlıq uşağın idrak prosesinin mühüm bir mərhələsi kimi bu prosesin bir sıra məsələlərini özündə əks etdirir.Təbiətlə fəal ünsiyyət prosesində uşaq özünü canlı təbiətin bir üzvü,parçası kimi dərk edir və təbiətə fəal müdaxiləsinin mümkünlüyünü hiss edir.Ağac əkmək,gülləri sulamaq,heyvanlara qulluq və s. kimi proseslərdə uşaq təbiəti bizim fəaliyyətimizlə dəyişən bir mühit kimi qavrayır.
Məktəbəqədər yaşlı uşaqların təbiətlə tanış edilməsi,onları əhatə edən təbiət haqqında realist biliklər alması vasitəsidir və hissi təcrübədə,ona düzgün münasibətin əsasıdır.
Uşaqların təbiət hadisələrini düzgün qəbul etmələri üçün onları təbiəti duyma prosesinə istiqamətləndirmək lazımdır.Uşaq təbiətə yaxınlaşmasa və təlim -tərbiyə prosesində ondan istifadə olunmasa,məktəbəqədər yaşlı uşaqların hərtərəfli inkişafının əqli,əxlaqi,fiziki,estetik,əmək və s.kimi vəzifələrini həll etmək olmaz.
“Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramı”na uyğun olaraq uşaqların təbiətlə tanışlığı prosesində təlimedici və tərbiyəedici vəzifələr qoyulur ki,bunlar da bir-birilə sıx əlaqədardır.
ƏQLİ tərbiyənin əsas vəzifəsi uşaqlarda cansız təbiət əşyaları,bitkilər,heyvanlar,təbiət hadisələri və obyektləri arasında əlaqələr haqqında biliklərin təlim edilməsidir.Əqli tərbiyənin ayrılmaz hissəsi hissi,yəni sensor mədəniyyətdir.Uşaqlarda təcrübənin toplanması sonrakı ümumiləşmələrin təbiətlə bağlı elementar anlayışların formalaşdırılmasının əsasıdır və o,analizatorların təkmilləşdirilməsinə istiqamətləndirilib.
Uşaqlar tərəfindən biliklərin mənimsənilməsi onların idrak qabiliyyətlərinin-məntiqi təfəkkür,diqqət,nitq,müşahidəçilik,hissi aparatın inkişafı ilə sıx əlaqədardır.Təfəkkürün inkişafı və anlayışların düzgün formalaşdırılması üçün uşaqları təbiət hadisələri və əşyaları ilə tanış etmək lazımdır.
Biz,məktəbəqədər təhsil işçiləri,uşaqlara müşahidə etdikləri hadisələrin izahını axtarmağı öyrətmək, onlar arasında münasibət və əlaqələrin dərk edilməsinə aparmaq lazımdır.Məhz təbiət hadisələri arasında əlaqə və münasibətlərin səbəblərinin dərk edilməsi prosesində təfəkkür inkişaf edir.Biz uşaqlara təbiət hadisələrinə məqsədyönlü istiqamətləndirilmiş müşahidəçiliyi öyrətməklə,diqqəti inkişaf etdiririk ki,bu da əqli inkişafla sıx əlaqədardır və uşaqların təlimə hazırlanmasının şərtidir.Uşaqlara təbiətə maraq tərbiyə edilməsi çox zəruridir.Bitki və heyvanları müşahidə prosesində uşaqların diqqətini onların xarici görünüşünə,hərəkətlərinə,davranışına yönəltməklə,təkcə təbiətlə tanışlıq deyil,eyni zamanda ona münasibəti formalaşdırır. Uşağın diqqətinin hansı əşya və hadisəyə cəlb olunmasının səbəbi isə onun yaşı ilə əlaqədardır.
Uşaqlar təbiətlə bilavasitə təmasda olan zaman onlarda müşahidəçilikə bərabər, həm də hər şeyi bilməyə qarşı maraq da inkişaf edir.Bunun əsasında axtarıcılıq,tədqiqatçılıq refleksi durur.Bu inkişafı İ.P.Pavlov insanın xarakter xüsusiyyəti hesab edir.Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda bu refleks böyüklərə verilən “bu nədir?”,”necə?”,”nə üçün?”kimi sonsuz suallarda aydın görünür.
Uşaqların ƏXLAQ tərbiyəsində doğma təbiətə məhəbbət və canlılara qoruyucu münasibət tərbiyəsi xüsusi yer tutur.Uşaqların özlərinin qulluq edərək böyütdüyü onlara daha yaxın və əzizdir.Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində heyvan və bitkilərə qulluq uşaqlarda müşahidəçilik,əməyə məhəbbət,tapşırığa əməl etmə,cavabdehlik kimi keyfiyyətlərin tərbiyə olunmasına kömək edir.
Uşaqlarda əməksevərlik,təbiətə qoruyucu münasibət tərbiyə etmək üçün onlara bitkilərin yerləşdirilməsinin və heyvanlara qulluğun ən sadə üsulları öyrədilməlidir.Bu zaman uşaqların prosesdən və əməyin nəticəsindən razı qalmaları təmin edilməlidir.Uşaqlar torpaq sahəsində işləyən zaman onların əzələlərinin inkişafına və əsəb sisteminin möhkəmləndirilməsi qayğısına qalınmalıdır.Əməksevərlik kimi keyfiyyətin formalaşdırılması zamanı uşaqları yaşlıların təbiətdə əməyi ilə tanış etmək,onların əməyinə hörmət tərbiyə etmək lazımdır.Təbiət qoynunda olmaqdan və təbiətdə əməkdən uşaqların sağlamlıqlarının qorunması və fiziki inkişafları üçün düzgün istifadə edilməlidir.
Təbiət uşaqların ESTETİK tərbiyəsinin əsas vasitələrindən biridir.Təbiətin gözəlliyi ən kiçik yaşlı uşaqların da diqqətindən kənarda qalmır.Onları təbiətlə tanış edərkən diqqətlərini meşəyə,çayın,bulaqların şırıltısına,quşların oxumasına,yarpaqların rənginə,çiçəklərin ətrinə,heyvanların hərəkətinə və s.yönəltmək lazımdır.Uşaqları həyatda ətraf aləmi özünün müxtəlifliyi və gözəlliyi ilə qəbul edə bilmələri üçün bu gözəlliyi hiss etmək bacarığını aşılamaq lazımdır.Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin tərbiyəsindən uşaqları təbiətlə tanış etmək üçün təbiət elmlərinin müxtəlif sahələri haqqında zəngin bilik ehtiyatı olması tələb olunur.Uşaqlarda təbiətə fəal və qoruyucu münasibətin tərbiyəsi uşaq bağçasında olan bitki və heyvanlara qulluq etməyə kömək edir.Hər bir tərbiyəçidən canlı təbiət guşəsini təşkil etmək bacarığı tələb olunur və o,bitki və heyvanların saxlanması üçün şərait yaratmalıdır.
Təbiət guşəsini canlı laboratoriya adlandırmaq olar.Çünki canlı təbiətlə bilavasitə əlaqə uşağa aydın təsəvvürlər verir.Buna görə də məktəbəqədər müəssisələrdə uşaqların təbiətlə gündəlik təması üçün lazımi şərait yaradılmalıdır.Canlı təbiət guşəsində uşaqlar gün ərzində bitki və heyvanlara yaxınlaşa,onlar üzərində uzun müddətli müşahidə apara bilirlər.Bu zaman uşaqların təbiət haqqında konkret bilikləri,təsəvvürləri genişlənir.Uşaq bağçalarında təbiət guşələrinin təşkili üçün bitki və heyvanların seçilməsi zamanı proqram tələbləri və onları yerləşdirməyin konkret imkanlarını öyrətmək lazımdır.Təbiət guşəsinə ilk növbədə yerli iqlim şəraitinə uyğun bitki və heyvanlar yerləşdirmək lazımdır.Məktəbəhazırlıq və böyük qrupların təbiət guşələrində müşahidə üçün başqa iqlim zonalarına uyğun olan maraqlı bitki və heyvanlar da saxlamaq olar.Təbiət guşəsi bütövlükdə məktəbəqədər təlim və tərbiyə müəssisəsi üçün ,həmçinin qruplar üzrə təşkil edilə bilər.
Təbiət guşəsində saxlanılan bütün bitki və heyvanların əlamətləri və hansı sinfə aid olması aydın bilinməlidir.Canlı təbiət guşəsində eyni zamanda çoxlu heyvan saxlamaq da məsləhət görülmür.Müxtəlif heyvanları əldə etmək,mövcud heyvanlarla tanış olmaq üçün onları dəyişdirmək və ya digər qrupda müşahidə təşkil etmək daha yaxşıdır.Kiçik və orta qrup üçün bitki və heyvanlar görünüşünə görə, böyük və məktəbəhazırlıq qruplarında isə başqa tipik əlamətləri daha aydın nəzərə çarpan obyektlər olmalıdır.Bütün yaş qruplarında otaq bitkilərindən ibarət təbiət guşəsinin olması vacibdir. Otaq bitkiləri uşaqların təlim-tərbiyəsinin nəinki maraqlı və məzmunlu təşkilinə imkan verir, həm də uşaqların bütün günü olduğu otağın mikro iqlimini təzələyir,havanı yumşaldır,oksigenlə zənginləşdirir.
Təbiəti uşaqlar tədricən öyrənirlər. Təbiətlə, ətraf aləmlə tanışlıq ailədə lap körpəlikdən başlayır,bağçada və məktəbdə dərinləşir,formalaşır. Məktəbəqədər müəssisələrdə uşaqların təbiətlə tanışlığının təşkili məşğələ,gəzinti,ekskursiya, bağçayanı sahədə və təbiət guşəsində iş prosesində aparılır.

Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlarda təbii mühitə qorucu münasibət bəsləmək, öz qüvvəsi daxilində təbiətin sərvətini qorumaq və artırmaq cəhdi özünü göstərir. Bu isə EKOLOJİ tərbiyənin aparılması üçün etibarlı mənbədir.

05.09.2021-ci il

Muəllif huquqları qorunur.
Məlumatdan istifadə etdikdə istinad mutləqdir.
Oxşar xəbərlər:

Səadət Şahpələngova: “UŞAQ ŞƏXSİYYƏTİNİN İNKİŞAFINDA OYUNLARIN ROLU”

Elmi Məqalələr, Uşaq bağçaları

Səadət ŞAHPƏLƏNGOVA: “UŞAQLARIN AHƏNGDAR İNKİŞAFINDA FİZİKİ MƏDƏNİYYƏT M .

Elmi Məqalələr, Uşaq bağçaları, “Elm və Təhsil”

Səadət Şahpələngova: ”MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARDA NİTQ İNKİŞAFININ FORMAL .

Elmi Məqalələr, Uşaq bağçaları

Kimsəsiz uşaqlarda elmə maraq yaratmaq üçün yeni addım atıldı

Biologiya və tibb elmləri

Fərqanə MƏHYƏDDİNQIZI: “ESTETİK TƏRBİYƏ”

Elmi Məqalələr, Müsabiqə

Sağlam və layiqli vətəndaş yetişdirmək amalı

Sağlam və layiqli vətəndaş yetişdirmək amalı

Regionlar, Uşaq bağçaları

Allah, Təbiət, İnsan, Elm və Poeziyanın vəhdətindən yaranan kitab

Yeni nəşrlər, BDU

Fərqanə MƏHYƏDDİNQIZI: “Psixoloqların insan həyatında fəaliyyəti”

Elmi Məqalələr, Digər ali məktəblər

2 Aprel – Beynəlxalq Autizm Marifləndirmə Günüdür.