FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi

masından asılıdır. Hansı ki, bu cür keyfiyyətlərə malik pedaqoji

Məktəbəqədər Pedaqogika fənni üzrə

1 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Məktəbəqədər Pedaqogika fənni üzrə P R O Q R A M Proqram Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş Məktəbəqədər pedaqogika dərs vəsaitinə uyğun hazırlanmışdır. (Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci il tarixli 1395 nömrəli əmri) Bakı

2 Proqram AMİ-nin Pedaqogika kafedrasında hazırlanmışdır. Tərtib edən: Akif Məmmədağa oğlu Nəzərov Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Əməkdar Müəllim Elmi redaktor: Hüseynzadə Rüfət Lətif oğlu Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, Professor, Əməkdar Müəllim Rəyçilər: Həsənov Ağahüseyn Məmmədhüseynağa oğlu. Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, Professor, Əməkdar Müəllim Həsənov Mircəfər Mirməsi oğlu. Professor, Əməkdar Müəllim Bəşirov Vidadi Paşa oğlu. Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əmrahlı Limunət Şəfi qızı. Psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cavadov İlham Ağaqardaş oğlu. Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru. Proqram Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamından irəli gələn Azərbaycan Respublikasında Məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi proqramının ( cu illər) təsdiq edilməsi haqqında yüksək tələblərə uyğun hazırlanmışdır. Proqramdan Pedaqoji təmayüllü ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri, magistrlər, müəllimləri və məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin tərbiyəçiləri faydalana bilərlər 2

3 İzahat vərəqəsi Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi proqramına uyğun olaraq Azərbaycan Prezidentinin məsələ ilə bağlı Sərəncamı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil sisteminin müasir tələblər səviyyəsində qurulması məktəbəqədər yaşlı uşaqların intellektual, fiziki və psixoloji inkişafı üçün lazımi şəraitin yaradılması, onların şəxsiyyətinin formalaşması və məktəbə hazırlanması işinin qabaqcıl beynəlxalq standartlara uyğun təmin edilməsi məqsədilə Respublika Prezidenti Cənab İlham Əliyevin 12 aprel 2007-ci il tarixli Sərəncamında irəli sürülən çox vacib və aktual məsələlər bütün Respublika məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin fəaliyyət proqramıdır. Xüsusilə proqramın I maddəsində qeyd olunur ki, “Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi proqramı ( cu illər) təsdiq edilsin. ( Azərbaycan müəllimi qəzeti, 13 aprel 2007-ci il) Göründüyü kimi, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində təlim-tərbiyə işlərinin tamamilə yenidən qurulması, orada ciddi struktur dəyişikliklərin edilməsi ilə əlaqədar hökumət səviyyəsində göstərilən ciddi tələbkarlıq və nəzarət uşaq bağçaları pedaqoji kollektivini öz gündəlik əməli işinə daha da məsuliyyətlə yanaşmağa sövq edir. Məhz bu baxımdan Məktəbəqədər pedaqogika fənnindən hazırlanan proqram məktəbəqədər təhsilin pedaqogika və metodikası ixtisası üzrə bakalavr təhsili alan tələbələr, eləcə də magistrlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmçinin, proqramdan pedaqoji təmayüllü orta ixtisas məktəblərinin tələbələri, müəllimləri və məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin tərbiyəçiləri faydalana bilərlər. Tədris planında ixtisaslar üzrə fənnə ayrılmış ümumi saata müqabil olaraq konkret bir mövzuya və ya böyük bir mövzunu ehtiyac olarsa bir və ya iki yerə bölərək ona müəyyən saatlar ayırmaq, mühazirə və seminar saatlarını müəyyənləşdirmək olar ki, bu işdə müvafiq kafedralara sərbəstlik verilir. 3

4 M ö v z u l a r Mühazirə saatlar seminar Cəmi 1 Məktəbəqədər tərbiyə Azərbaycan təhsil sisteminin ilk mərhələsidir 2 Məktəbəqədər tərbiyənin inkişaf tarixi. Avropada ictimai məktəbəqədər tərbiyənin inkişafı 3 Rusiyada ictimai məktəbəqədər tərbiyənin inkişafı 4 Azərbaycanda ilk məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin fəaliyyəti 5 60-cı illərdən başlayaraq məktəbəqədər tərbiyənin ayrı-ayrı problemlərinin tədqiqat obyektinə çevrilməsi 6 Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin tərbiyə və təlim proqramı 7 Məktəbəqədər pedaqogikanın başqa elmlərlə əlaqəsi, mənbələri, metodları 8 Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramına verilən pedaqoji tələblər 9 Erkən yaş dövründə uşaqların inkişafı və tərbiyəsi. Erkən yaş dövrünün xüsusiyyətləri 10 İki-üç yaşlı uşaqların inkişafı və tərbiyəsi 11 Üç yaşından altı yaşına qədər uşaqların tərbiyəsinin xüsusiyyətləri 12 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların oyunları 13 Qaydalı oyunlar Uşaq bağçasındakı pedaqoji prosesdə oyunun rolu 15 Oyuncaq. Uşaq bağçasında oyun üçün şərait 16 Tərbiyə və şəxsiyyətin inkişafı Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli tərbiyəsi

5 18 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsi 19 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların fiziki tərbiyəsi 20 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əmək tərbiyəsi 21 Məktəbəqədər yaşlı uşaq əməyinin növləri 22 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların estetik tərbiyəsi 23 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların ekoloji tərbiyəsi 24 Ekoloji tərbiyənin prinsipləri Məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi rəhbərinin vəzifələri 26 Uşaq bağçası və körpələr evinin tərbiyəçisi. Tərbiyəçinin pedaqoji qabiliyyəti 27 Metodika kabinetinin işinin məzmunu və uşaqlarla təlim-tərbiyə işlərinin planlaşdırılması 28 Metodika kabinetinin vəzifələri Uşaq bağçası ilə ailənin birgə işi Məktəbəqədər pedaqogika üzrə sərbəst iş mövzuları CƏMİ: 60 saat 60 saat 120 s 5

6 I MÖVZU Məktəbəqədər tərbiyə Azərbaycan Təhsil sisteminin ilk mərhələsidir Təhsil sisteminin ölkəmizdə mövcud olan təlim-tərbiyə müəssisələrinin məcmusundan ibarət olması. Buraya dövlət və özəl statuslu məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin (məktəblərin), peşə və ixtisas məktəblərinin, texnikum, kollec, gimnaziya, seminariya, lisey, ali ixtisas məktəbləri, universitetlər, institutlar, bakalavr, doktorantura, akademiya, məktəbdənkənar tərbiyə ocaqları, təbiətsevənlər və bacarıqlı əllər situasiyalarının daxil olması. Hər bir ölkənin iqtisadi və ictimai quruluşuna müvafiq şəkildə təhsil sisteminin dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş prinsiplər əsasında qurulması. Təhsil sisteminin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və Təhsil Qanunu əsasında idarə olunması. Qanunda deyilir: Təhsil sistemi müxtəlif pilləli Təhsil proqramlarını ardıcıl həyata keçirən Təhsil müəssisələri şəbəkəsindən, təhsilin idarəetmə orqanlarından, təlim-tərbiyə prosesi ilə məşğul olan digər müəssisə və təşkilatlardan ibarətdir. Təhsil sisteminin əsas prinsiplərinin dövlətimizin Konstitusiyasında və Təhsil Qanununda təsbit olunması. Təhsilin elmi xarakter daşıması və elm, texnika və mədəniyyətin ən yeni nailiyyətləri əsasında təkmilləşdirilməsi. Təhsildə aşağıdakı formaların mövcud olması: 1. Əyani təhsil 2. Qiyabi təhsil 3. Evdə təhsil 4. Məsafədən təhsil (distant təhsil) Təhsil müəssisələrinin aşağıdakı tiplərinin mövcudluğu: 1. Məktəbəqədər təhsil 2. Ümumi təhsil (ibtidai, natamam orta, orta) 3. İbtidai peşə ixtisas 4. Orta peşə ixtisas 6

7 5. Ali peşə ixtisas 6. Əqli və ya fiziki inkişafı qüsurlu uşaqlar üçün xüsusi təhsil müəssisələri 7. Əlavə təhsil (məktəbdənkənar təhsil, ixtisasartırma və yenidənhazırlanma) müəssisələri Məktəbəqədər təhsilin məqsədinin uşaqların erkən yaşlarından fiziki, əqli, mənəvi və psixi inkişafını pedaqoji qanunlar əsasında ilkin bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması, özülün qoyulması və uşaqların gələcək normal inkişafını təmin etməkdən ibarət olması. Məktəbəqədər təhsilin ailədə və məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində həyata keçirilməsi. «Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri haqqında əsasnamə» yə görə, məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsinin dövlət və ya qeyridövlət müəssisəsi olması. Məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsinin tipləri, məktəbəqədər müəssisə ilə uşağın valideynləri (və ya onu əvəz edən şəxs) arasında müqavilə. Bu sənədin müəssisə ilə valideyn arasında tərbiyə, təlim, xidmət, sağlamlaşdırma sahəsindəki hüquqi münasibətləri müəyyən etməsi. II MÖVZU Məktəbəqədər tərbiyənin inkişaf tarixi Avropada ictimai məktəbəqədər tərbiyənin inkişafı. İbtidai icma cəmiyyətində uşaqları həyata hazırlamaq üçün əmək və ovçuluğu əks etdirən primitiv oyunlardan istifadə edilməsi. Qədim Yunanıstanda meydana çıxan pedaqoji nəzəriyyələrdə məktəbəqədər yaşlı uşaqların ailə tərbiyəsindən də bəhs olunması. Afina və Sparta tərbiyə sistemindən daha geniş istifadə olunması. Sparta tərbiyəsində hərbiləşdirməyə geniş yer verilməsi, qul sahiblərinin uşaqları kiçik yaşdan qullara qarşı amansızlıq ruhunda tərbiyə etmələri. Erkən yaşlı uşaqların tərbiyəsi ilə bağlı Platon (e.ə ) və Aristotelin (e.ə ) fikirləri. 7

8 Romalı pedaqoq Mark Fabi Kvintilianın «Oratorun təhsili» əsərinin yunan-roma pedaqoji fikrin özünəməxsus yekunu kimi. XIV-XV əsrlərdəki oyanma, intibah dövründə uşağın təbiətin vergisi kimi qiymətləndirilməsi. Utopik sosialistlərdən Tomas Morun ( ) «Utopiya» və Tommfazo Kompanellanın ( ) «Günəş şəhəri» əsərlərində məktəbəqədər yaşlı uşaqların fiziki tərbiyəsinə geniş yer verilməsi. Yan Amos Komenski ( ) ana məktəbi haqqında təlimi ilə pedaqogikanın təməlini qoyması, məktəbəqədər tərbiyəyə xüsusi əhəmiyyət verməsi. Onun «Ana qucağı məktəbi» əsəri dünyada məktəbəqədər tərbiyə üçün ilk proqram və metodik vəsait olması. Y.A.Komenskinin «Ana qucağı məktəbi» əsərinin məktəbəqədər tərbiyə haqqında nəzəriyyələrin yaranmasında mühüm rol oynaması, elmi sistem təşkil etməsi. Böyük İsveçrə pedaqoqu, demokrat İohan Pestalotsinin ( ) elementar təhsil nəzəriyyəsini yaratması, yaxından uzağa, sadədən mürəkkəbə qaydasının rolunu əsaslandıra bilməsi. Robert Oyenin, ( ) görkəmli utopik sosialistin fəhlə balaları üçün uşaq bağçası açmağın ilk təşəbbüsçüsü olması. Alman pedaqoqu Fridrix Frebelin ( ) məktəbəqədər tərbiyə nəzəriyyəsinin XIX əsrin II yarısında meydana çıxması. Frebelin uşaqların yaş dövrünü üç hissəyə bölməsi: 1. Südəmər dövr; 2. Uşaqlıq dövrü; 3. Yeniyetməlik dövrü. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində İtaliyalı həkim, psixiatr və pedaqoq Mariya Montossorinin ( ) ictimai məktəbəqədər tərbiyə sahəsində yeni ideyaları. III MÖVZU Rusiyada ictimai məktəbəqədər tərbiyənin inkişafı. I Pyotrun dövründə 1706-cı ildə. Rusiyada ilk dəfə «Atılmış uşaq evi»nin təsis edilməsi və çarın göstərişi əsasında bir çox monastırların yanında xüsusi uşaq evlərinin açılması cü ildə Moskvada tərbiyə evlərinin açılması. 8

9 Məktəbəqədər tərbiyə evlərinin açılmasında və pedaqoji elmin inkişafında Mixail Vasilyeviç Lomonosovun ( ) böyük xidmətlər göstərməsi. Özünün «Rusiya xalqını artırmaq və qorumaq» adlı əsərində rus millətini qorumaq proqramını irəli sürməsi. Məktəbəqədər tərbiyənin inkişafında K.D.Uşinskinin ( ) müstəsna rolu olması. «İnsan tərbiyənin predmeti kimi» adlı əsərində tərbiyədə uşaqların yaş və fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaq kimi çox mühüm pedaqoji prinsipi əsaslandırması. K.D.Uşinskinin uşaq oyunlarının tərbiyədə rolunu yüksək qiymətləndirməsi. «Uşaq oyun prosesində yetişmiş adama oxşayır, öz qüvvəsini sınaqdan keçirir, fəaliyyətini müstəqil istiqamətləndirir» deməsi. Onun oyun haqqında nəzəriyyəsi Rus və dünya pedaqogikasının böyük töhfəsinə çevrilməsi. Onun «Ana sözü» kitabında çap etdirdiyi hekayələr məktəbəqədər yaşlı uşaqlar üçün yüksək tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb etməsi. Rusiyada ilk uşaq bağçasının XIX əsrin 60-cı illərində ayrıayrı xeyirxah adamların şəxsi təşəbbüsləri ilə yaradılması. Yoxsul uşaqlar üçün ilk pulsuz uşaq bağçasının 1866-cı ildə Peterburqda «Ucuz mənzillər cəmiyyəti» tərəfindən açılması. Rusiyada uşaq bağçası inkişafının ləng getməsi ci ilə kimi Rusiyada cəmi 280 uşaq bağçasının olması və onun da 250-sinin pullu kimi fəaliyyət göstərməsi. XIX-XX əsrlərdə məktəbəqədər pedaqogikanın inkişafında rolu olan pedaqoqlardan biri də Yelizaveta Nikilayevna Vodavozovadır. ( ). Onun «Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli və əxlaq tərbiyəsi» adlı əsərində Frebel sisteminin tənqid olunması. Onun «Avropa xalqlarının həyatı» əsərinin o zaman gimnaziyanın əlaçı şagirdlərinə mükafat kimi təqdim olunması. Vodavozovanın «Uşaqların zehni və əxlaq tərbiyəsi» əsərinin çox böyük əhəmiyyət kəsb etməsi. Luiza Karlovna Şleqerin də ( ) 1905-ci ilədək Uşaq əməyi və istirahəti cəmiyyətinin fəal üzvü olması. L.K.Şle- 9

10 qerin əsərlərinin («Kiçik yaşlı uşaqlarla söhbət», «Uşaq bağçasında praktik işlər» və s.) çox dəyərli əsərlər hesab edilməsi. Bu illərdə Yelizaveta İvanovna Tixeyevanın da ( ) «Ana dili və onun inkişaf etdirilməsi yolları», «Müasir uşaq bağçaları, onun əhəmiyyəti və təchizi», Romada uşaq evləri, onların nəzəriyyəsi və praktikası və s. əsərlərində uşaq bağçaları nəzəriyyəsinə münasibət bildirərək Montessori nəzəriyyəsini tənqid etməsi. IV MÖVZU Azərbaycanda ilk məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin fəaliyyəti 1907-ci ildə ilk dəfə olaraq Bayıl qəsəbəsində Dəcəllər məktəbi adlanan uşaq bağçasının təşkil olunması cı ildə Bakıda Qadın gimnaziyası yanında uşaq bağçasının açılması. N.Nərimanovun uşaq bağçalarının təchizinə böyük köməklik göstərməsi ci il iyun ayının 28-nə kimi Bakıda və onun sənaye rayonlarında 35, Gəncə qəzasında 8, Nuxa qəzasında 6, Şuşada 5, Qubada 1, Qazaxda və Göyçayda 3, Lənkəranda 2 və Şamaxıda 1 uşaq bağçasının açılması ci illərdə Məktəbəqədər uşaqlar üçün nağıllar məcmuəsi, Tərbiyə prinsipləri, Uşaq bağçalarını necə təşkil etməsi və onun işini aparmaq qaydaları adlı kitabların nəşr olunması ci illərdə Respublikada fəaliyyət göstərən 19 uşaq bağçasında 1096 uşaq tərbiyə alırdısa, ci dərs ilində 463 uşaq bağçasında uşağın tərbiyə alması cı ildə Dövlət Elmi Şurası tərəfindən Uşaq bağçaları üçün Nizamnamə nin təsdiq edilməsi ci il yanvar ayının 11-də N.Nərimanovun göstərişi əsasında Azərbaycanda birinci Məktəbəqədər Tərbiyə Pedaqoji İnstitutunun açılması haqqında dekret verilməsi ilə əlaqədar olaraq İnstituta 30 nəfər qadının qəbul edilməsi. Həmçinin rus dilin- 10

11 də ci illərdə «Məktəbəqədər uşaqlar üçün nağıllar məcmuəsi», «Tərbiyə prinsipləri», «Uşaq bağçalarını necə təşkil etməli və onun işini aparmaq qaydaları» adlı kitabçaların nəşr olunması. Bu dövrdə Məktəbəqədər tərbiyə Pedaqoji İnstitut tələbələrinin təşəbbüsü ilə buraxılan «Rəhbər» məcmuəsində «Məqsəd ilə yolumuz», «Tərbiyə haqqında atalar sözü», «Şəkillər üzrə cavab» nağılları və s. məqalələrin dərc olunması cü ildə Azərbaycan Xalq Maarif Kadrosu İxtisasını Artıran İnstitut tərəfindən «Uşaq bağçasında uşaq kollektivini necə təşkil etməli» mövzusunda metodik tövsiyəni buraxması. (Azərnəşr, Tədris Pedaqoji şöbəsi). Metodik tövsiyənin aşağıdakı bölmələrə ayrılması: 1. Uşaq bağçasında uşaq kollektivinin necə təşkil etməli 2. Uşaqların sərbəst fəaliyyəti 3. Mütəşəkkil kollektiv məşğələlər 4. Yaşayışda kollektiv həyat vərdişləri Haqqında bəhs etdiyimiz bu kitabçanın 30-cu illərdə fəaliyyət göstərən məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin pedaqoji kollektivinin istifadə etdiyi ən dəyərli vəsaitlərdən biri hesab olunması. Azərbaycanda məktəbəqədər tərbiyə üzrə elmi-tədqiqat işləri Böyük Vətən Müharibəsindən sonrakı illərdə başlanması cı ildə Azərbaycan Elmi-tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunun pedaqogika şöbəsinin elmi işçisi Mahtaban Mustafayevanın ilk dəfə olaraq «Məktəbəqədər yaşlı uşaqların nitq inkişafı» mövzusunda elmi-tədqiqat işi aparması. Məktəbəqədər tərbiyə sahəsində ilk Azərbaycanlı mütəxəssisin Qədimbəyova Gülrux Hüseyn qızının olması. Onun Bakıda məktəbəqədər tərbiyə İnstitutunu bitirməsi və «Sünbül» uşaq bağçasında müdir vəzifəsində çalışması. Qədimbəyova «Uşaq bağçasında məşğələlər» kimi müxtəlif adda 10-dan çox metodik vəsait və «Uşaq bağçası tərbiyəçisinin kitabı»nı hazırlaması ci ildə Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji məktəbin müəllimlərindən F.Allahverdiyeva, S.Həsənzadə, A.Cəfərova, G.Qə- 11

12 dimbəyovanın rəhbərliyi ilə «Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar üçün bədii əsərlər məcmuəsi»nin hazırlanması. Qədimbəyova Əfşan Ələkbər qızı «Azərbaycanda məktəbəqədər tərbiyənin inkişafı tarixi ( ci illər)» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş ilk alimlərdən biri hesab edilməsi ci ildə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Məktəbəqədər tərbiyə fakültəsini bitirən Əfəndiyeva Səlimə Əhməd qızının 1955-ci ildən 1960-cı ilə qədər Bakının I saylı uşaq bağçasında tərbiyəçi və müdir vəzifəsində işləməsi. V MÖVZU 60-cı illərdən başlayaraq məktəbəqədər tərbiyənin ayrı-ayrı problemlərinin tədqiqat obyektinə çevrilməsi cu ilə kimi Maarif Nazirliyində məktəbəqədər tərbiyə metodkabinetinin müdiri vəzifəsində çalışan Əfşan Qədimbəyovanın Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji məktəbinin müəllimi Şahbəyim Cəfərova ilə birlikdə «Uşaq bağçasında tərbiyə proqramı»nı Azərbaycan dilinə tərcümə etmələri. İlk dəfə olaraq proqramda 2 aylıqdan 7 yaşa qədər olan uşaqlarla təlim-tərbiyə işinin məzmununun verilməsi. Keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq B.Paşayeva «Uşaq bağçasının böyük qruplarında rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi yolları» (1966), N.Rüstəmova «Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əmək tərbiyəsi» (1967), R.Mursaqulova «Uşaqların əqli inkişafında bağça və otaq bitkiləri ilə tanışlığın rolu» (1974), Z.Vəliyeva «Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda vətənpərvərlik tərbiyəsi» (1974), S.Axundova «Uşaq bağçasında xalq oyunlarından istifadənin yolları» (1975) mövzusunda namizədlik dissertasiyalarını müdafiə etmələri cı illərdə M.S.Axundova, Z.Vəliyeva, R.N.Mursaqulova, Z.N.Hüseynova və b. məktəbəqədər təhsil sahəsində tanınmış mütəxəssislərdən biri kimi şöhrət tapmaları. Mursəqulova Raya Nəsib qızı «Uşaq bağçasında təbiətşünaslığın nəzəriy- 12

13 yəsi və metodikası» (1992), «Ümumi pedaqogika» (1998), «Məktəbəqədər pedaqogika» (1998) proqramlarının, 30-dan artıq metodik vəsait və elmi məqalənin müəllifi kimi tanınması. Akademik M.M.Mehdizadənin təklifi ilə Azərbaycanın Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunda (indiki Təhsil Problemləri İnstitutu) «İbtidai təlim» şöbəsinin yaradılması və burada məktəbəqədər tərbiyə üzrə də elmi-tədqiqat işlərinin aparılması. Bu şöbəyə rəhbərlik edən professor Y.Ş.Kərimov «Uşaq bağçasında nitq inkişafı» (1985), «Məktəbəqədər yaşlı uşaqların nitq inkişafının metodikası» (1997), «Uşaq məktəbə gedir» (2002), adlı kitablarının və onun rəhbərliyi ilə «Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramı»nın (1998) çap olunması. Onun 1970-ci ildən «İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə» jurnalının redaktoru kimi fəaliyyət göstərməsi ci ildən «Məktəbəqədər tərbiyə» bölməsinin «İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə»şöbəsindən ayrılması və müstəqil fəaliyyətə başlaması. Ona rəhbərliyin pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Hənifə Cəfərliyə həvalə olunması. Bölmədə uşaq bağçasında təlimin məzmununun təkmilləşdirilməsi məktəbəqədər yaşlı uşaqların ideya-tərbiyəsi istiqamətində tədqiqatlar aparılması. Keçən əsrin 90-cı illərində məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri ilə bağlı elmi-tədqiqat işlərinin genişlənməsi, müxtəlif istiqamətlərdə yeni-yeni dissertasiya işlərinin hazırlanması. İ.Səlimxanovanın «Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşmasında şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin rolu» (1990), S.Salamova «Oyun prosesində uşaqların lüğət ehtiyatlarının zənginləşdirilməsi», M.Bayramova Azərbaycanda uşaq bağçasının inkişafı ilə bağlı (1991) dissertasiya müdafiə etmələri. 200-dən artıq məqalənin və 31-dən artıq kitabın müəllifi olan professor Ağahüseyn Məmmədhüseyn oğlu Həsənovun «Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli tərbiyəsi», «Uşaq bağçasında təlimin prinsip və metodları» və b. kitab, monoqrafiya, dərs və metodik tədris vəsaitini yazması. 13

14 Həmçinin, «Məktəbəqədər pedaqogikanın tədris proqramı»nın və «Məktəbəqədər pedaqogika» adlı dərs vəsaitinin müəllifi kimi tanınması. Məktəbəqədər pedaqogikanın inkişafında xidmətləri olan alimlərimizdən biri də professor R.Ş.Myetafayevanın adının qeyd olunmasının zəruriliyi. Onun bir sıra dərs vəsaitləri və proqramlarının məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin əsas vəzifələrini tədqiq etmək baxımından əhəmiyyətli hesab olunması. Hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər tərbiyənin yeni mərhələsinin başlanması. VI MÖVZU Məktəbəqədər pedaqogikanın başqa fənlərlə əlaqəsi, mənbələri, metodları Məktəbəqədər pedaqogikanın öz sisteminə daxil olan ümumi pedaqogika tarixi, pedaqogika nəzəriyyəsi, məktəbşünaslıq, defektologiya və digər elmlərlə də əlaqədar olması. Çünki pedaqogikanın tədqiqat obyekti olan tərbiyə ilə bu və ya digər səviyyədə fəlsəfə, etika, estetika, psixologiya, ədəbiyyat kimi başqa elmlərin də məşğul olması. Digər elmlərdə olduğu kimi pedaqoji elmlərin də sisteminin mövcudluğu. Sistem dedikdə eyni qrupda müəyyən ardıcıllıqla birləşən elmlərin məcmusunun nəzərdə tutulması. Pedaqoji elmlər sisteminə aşağıdakı sahələrin daxil olması: körpəlik pedaqogikası, məktəbəqədər pedaqogika, məktəb pedaqogikası, xüsusi pedaqogikalar, əlahiddə pedaqogika, pedaqogika tarixi. Bütün bu elmlərin pedaqoji fəaliyyətcə bağlı əlaqəli şəxslərin pedaqoji bilik dairəsini genişləndirməsi və təkmilləşdirməsi, tərbiyənin nəzəri əsasları ilə silahlandırılması və əməli işə hazırlaması. Məktəbəqədər pedaqogikanın tədqiqat obyekti, məktəbəqədər yaş dövrü olduğu üçün bu dövrdə uşaqların tərbiyə təlim prosesində baş verən inkişafın elmi pedaqoji əsaslarını nəzəri və 14

15 təcrübi yolla araşdırması. Bu pedaqogikanın öyrənilən pedaqoji hadisələrin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarması, onların əmələ gəlmə səbəblərini izah etməsi. Qabaqcıl təcrübənin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsinin pedaqoji tədqiqatın əsasını təşkil etməsi. Pedaqoji tədqiqatın müəyyən ardıcıllıqla aparılması. Tədqiq olunması problemin müəyyənləşdirilməsi və dəqiq ifadə olunması, onun planının tərtib olunması, məqsədi və vəzifələrinin aydınlaşdırılması, problemin xarakterinə uyğun sualların seçilməsi. Tədqiqat üsullarının mənbələrinə görə şərti olaraq beş qrupa bölünməsi: 1. Nəzəri tədqiqat üsulları; 2. Praktik tədqiqat üsulları; 3. Eksperimental tədqiqat üsulları; 4. Tarixi müqayisəli tədqiqat üsulları; 5. Riyazi üsullar. Nəzəri tədqiqat üsullarının çox zaman pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi, aydınlaşdırılması. Pedaqoji nəzəriyyə ilə pedaqoji təcrübənin sıx vəhdətdə olması. Nəzəriyyənin təcrübənin yolunu işıqlandırması. Pedaqoji nəzəriyyənin dərk olunmuş və pedaqoji anlayışlarda ümumiləşdirilmiş pedaqoji təcrübə olması. Pedaqoji təcrübənin isə tərbiyəçilərin və tərbiyə olunanların birgə fəaliyyətinin məhsulu olması. Məktəbəqədər tərbiyə sistemində ən çox yayılmış üsullardan biri müşahidə üsullarının hesab olunması. Müşahidənin hər hansı bir tərbiyə-təlim hadisəsinin planlı surətdə qavranması demək olması. İ.P.Pavlova görə müşahidə alim üçün havadır demək olması. Müşahidə – hər hansı pedaqoji məsələnin söhbət yolu ilə, sual-cavabla öyrənilməsi. Müşahidənin uşaq bağçasının rəhbərləri, tərbiyəçilər, valideynlər və uşaqların özləri nə keçirə bilməsi. Pedaqoji eksperiment hər hansı bir pedaqoji məsələnin xüsusi təşkil edilmiş şəraitdə öyrənilməsi. Digər metodların tədqiqindən alman nəticələri dəqiqləşdirmək üçün eksperimentdən 15

16 istifadə olunması. Pedaqoji eksperimentin dörd əsas yerə ayrılması: 1. Müəyyənləşdirici eksperiment. 2. Müqayisəedici eksperiment. 3. Yoxlayıcı eksperiment. 4. Yekunlaşdırıcı eksperiment. Tərbiyəçinin elmi fərziyyə (hipotez) irəli sürməsi, bundan sonra öz fərziyyəsini yoxlamaq məqsədi ilə uşaqla elmi təcrübə işini təşkil etməsi. Pedaqoji tədqiqat işində tərbiyə müəssisələrinin müvafiq sənədlərinin öyrənilməsindən də geniş istifadə edilməsi. Bu məqsədlə uşaq bağçasının illik hesabatlarından tərbiyə işlərinin səviyyəsini öyrənmək üçün tərbiyəçinin tematik planlarından, bağçanın iclas protokollarından, bağçada müxtəlif vaxtlarda aparılmış yoxlama aktlarından səmərəli şəkildə istifadə edilməsinin müsbət nəticə verməsi. VII MÖVZU Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin tərbiyə və təlim proqramı Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin proqramı mühüm dövlət sənədi olub məktəbəqədər yaşlı uşaqlarla aparılan təlimtərbiyə işlərinin məzmununu, məqsədəni və vəzifələrini özündə əks etdirməsi. Proqram uşaqların yaş və fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onların hərtərəfli inkişafına xidmət etməsi. Uşaq bağçasında uşaqların həyatının proqramın tələblərinə müvafiq qurulması. Onların təlim fəaliyyətinin, fiziki, əxlaqi və estetik tərbiyəsinin bu mühüm sənəd əsasında həyata keçirilməsi. Uşaqların tərbiyə edilməsi dövlət əhəmiyyəti daşıdığı üçün Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramının vahidlik prinsipi əsasında qurulması. 16

17 Respublikamızda dövlət ixtiyarında olmayan Özəl tipli uşaq bağçalarının da mövcudluğu. Azərbaycanda ci illərə kimi uşaq bağçalarının fəaliyyətini tənzimləyən proqramının olmaması. Bağçaların RSFSR Maarif Komissarlığı tərəfindən 1926-cı ildə göndərilmiş, metodik göstərişləri əsasında işləməsi ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda uşaq bağçaları üçün proqramın hazırlanıb məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin işçilərinin istifadəsinə verilməsi. Bu proqramda uşaq bağçası və körpələr evinin məktəblə əlaqəsi, beynəlmiləl tərbiyə, əməyə məhəbbət və s. problemlərin geniş əhatəsini tapması ci ildə Azərbaycanda Uşaq bağçası tərbiyəçisi üçün rəhbərlik adlı yeni proqramın hazırlanması cu ildə isə Uşaq bağçasının Nizamnaməsinin təsdiq edilməsi ci, 1984-cü və 1988-ci illərdə respublika uşaq bağçasının istifadəsi üçün təkmilləşmiş proqramın işlənib hazırlanması ci ildə Sovet İmperiyasının dağılması ilə Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin işini tənzimləmək üçün 1998-ci ildə yeni məzmunda milli proqramın yaradılması. Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlimin mütəşəkkil proqramının yaradılmasının Azərbaycan xalqının sosial inkişafının və müasir dövrün tələblərindən irəli gəlməsi. Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramının hazırlanmasında əsas götürüləcək prinsipin diqqət mərkəzində saxlanılması. Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramı tərtib edilərkən psixoloji yükün normal olması, onların müvafiq inkişaf imkanlarının əsas götürülməsi. Proqramdan hər bir qrupda tərbiyə-təlim işlərinin məzmununun iki bölmədə verilməsi: 1 bölmə. Uşaq həyatının təşkili və tərbiyəsi. 2 bölmə. Məktəbəqədər təlim 17

18 Proqramda qruplar üzrə uşaqların fəaliyyət prinsipinin oyun, məşğələ, əmək tərbiyəsinin vəzifə və məzmunun aydın şərh edilməsi. Proqramın birinci bölməsində məktəbəqədər yaşlı uşaqların illər üzrə yaş xüsusiyyətlərinin (çəkisi, boyu, mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyəti, hərəkəti, ünsiyyət cəhəti, psixi inkişaf və s.) nəzərə alınması. Proqramın ikinci dövründə bağçanın kiçik, orta məktəbə hazırlıq qruplarında tərbiyənin vəzifələrinin, oyun rejimi, ona əməl olunması, uşaqların sağlamlığının və fiziki inkişafının qayğısına qalmaq, mədəni davranış və mədəni gigiyena vərdişləri və s. məsələlərlə əhatə olunması. VIII MÖVZU Məktəbəqədər müəssisədə tərbiyə və təlim proqramına verilən pedaqoji tələblər Proqram tərtib olunarkən aşağıdakı prinsiplərin əsas götürülməsi: 1. Pedaqogikanın, tərbiyənin ideya istiqaməti, həyatla əlaqəsi, uşağın yaş və fərdi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması, tərbiyənin müxtəlif cəhətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinə kompleks yanaşılması və s. prinsiplərinə ciddi əməl olunması. 2. Proqram vəzifələrinin tədricən mürəkkəbləşməsi və ardıcıllığının təmin edilməsi. 3. Uşaqların hərtərəfli inkişafının təmin olunmasına riayət olunması. 4. Didaktik oyunlar ilk növbədə əqli tərbiyənin vasitəsi olsa da, uşaqlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin tərbiyə olunması, onların təşəbbüskarlığının təşkilində özünüdərketmə və özünütərbiyələndirmə vasitəsi kimi də istifadə edilməsinin əhəmiyyəti. 5. Hər həftədə bir yüngülləşdirilmiş günün təşkil edilməsi (cümə günü) və həmin gün məşğələ keçirilməsi. 6. Proqram hazırlanarkən coğrafi iqlim, iqtisadiyyat, millimədəni şəraitin də əsas götürülməsi. 18

19 7. Proqramlarda tərbiyə-təlim vəzifələrinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi uşaq bağçası ilə ailənin vahid qarşılıqlı əlaqəsi əsasında ola bilməsi. Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramı tərtib edilərkən psixoloji yükün normal olması, onların müvafiq inkişaf imkanlarının əsas götürülməsi. Proqramda uşaq həyatının ilk altı ilində fiziki, əqli, mənəvi, əmək, estetik tərbiyəsinin həyata keçirilməsi imkanlarının şərh edilməsi. Uşaqların məktəbə qəbulu 6 yaşdan başladığı üçün proqramda məktəbəqədər yaş dövrü psixi-fizioloji və metodoloji baxımından aşağıdakı qaydaların təsnif olunması: – anadan olduğu vaxtdan 1 yaşınadək; – körpəlik dövrünün birinci qrupu; – 2 yaşdan 3 yaşadək körpəlik dövrünün böyük qrupu, eyni zamanda bağça dövrünün kiçik qrupu; – 3 yaşdan 4 yaşadək bağça dövrünün orta qrupu; – 4 yaşdan 5 yaşadək bağça dövrünün böyük qrupu; – 5 yaşdan 6 yaşadək bağça dövrünün məktəbəhazırlıq qrupu. Proqramda hər bir qrupda tərbiyə-təlim işlərinin məzmununu iki bölmədə verilməsi: I bölmə: Uşaq həyatının təşkili və tərbiyəsi II bölmə: Məktəbəqədər təlim Proqramda qruplar üzrə uşaqların fəaliyyət prosesinin (oyun, məşğələ, əmək) tərbiyəsinin vəzifə və məzmununun aydın şərh olunması. Proqramın birinci bölməsində məktəbəqədər yaşlı uşaqların illər üzrə yaş xüsusiyyətləri (çəkisi, boyu, mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyəti, hərəkəti, ünsiyyət cəhəti, psixi inkişaf və s.) verilməsi. Proqramın ikinci bölməsində körpəlik dövründə, bağçanın kiçik, orta, məktəbəhazırlıq qurumlarında tərbiyənin vəzifələri, oyun rejimi, ona əməl olunması, uşaqlarda sağlamlığın və fiziki 19

20 inkişafın qayğısına qalmaq, mədəni davranış və mədəni gigiyena vərdişləri və s. məsələlərin əhatə olunması. IX MÖVZU Erkən yaş dövründə uşaqların inkişafı və tərbiyəsi. Erkən uşaqlıq dövrünün xüsusiyyətləri Erkən yaş insana məxsus olan bütün psixi, fizioloji proseslərin sürətli formalaşması dövrü kimi. Bu dövrdə uşağın boyunun və çəkisinin intensiv artması, orqanizmin bütün funksiyalarının güclü etməsi. Əsası N.M.Şelovanov, N.M.Aksarina və onların şagirdləri tərəfindən hazırlanmış erkən uşaqlıq pedaqogikasının uşaqların hərtərəfli fəaliyyətinin konkret vəzifələrini və metodlarının müəyyənləşdirilməsi. Anadan normal olmuş uşağın çəkisinin qr. olması. Bu dövrdə fiziki və sinir sisteminin inkişafının cürətli olması. Normal doğulmuş uşağın boyunun sm-ə qədər olması. Uşaq doğulduqdan gün sonra onda şərti reflekslərin əmələ gəlməsi aylığında uşağın hərəkətlərinin inkişafı üçün əlverişli şəraitin olması. 6-7 aylığında uşaqlar haradadır sualına cavab olaraq başlarını soruşulan tərəfə çevirmələri aylığında olan uşaqların isə əşyanı yerləşdiyi yerdən asılı olmayaraq tapa bilmələri. 11 aylığında uşaqların əksəriyyətinin müstəqil olaraq ayaq üstə dura bilmələri. Birinci ilin sonunda uşaqların ətrafdakılarla ünsiyyətə tələbatının artması. Alimlərin (Y.Kərimov, A.Həsənov və b.) uşaqların həyatının birinci ilinin bütün yaş dövrləri üçün gündəlik rejim işləyib hazırlamaları və elmi cəhətdən əsaslandırmaları. Həmçinin, körpə uşaqların yeməyi onların qulluq qaydalarına, həmçinin qida rejiminə ciddi riayət etməyin zəruriliyi. 20

21 Uşaqlarda ilk dişlərin 7 aylığında görünməyə başlaması. Bir qayda olaraq, ilk dəfə ortadan iki ali diş (bəzən əksinə də olur), bir neçə aydan sonra 4 üst diş çıxarması. Uşağın bir yaşı tamam olanda cəmi 8 dişi (4 altdan. 4 üstdə) olması. Bir neçə aydan sonra uşağın dalbadal 2 kəsici və 4 azı diş çıxarması. 3 yaş 6 aya kimi uşağın diş çıxarmasının başa çatması. Beləliklə, erkən yaş dövründə uşaqların inkişafı və tərbiyəsi ilə bağlı yuxarıda göstərilən nümunələr istər körpəlik dövründə, istərsə bağçanın kiçik qruplarında kiçik yaşlıların sağlamlılığı qayğısına qalmağın, onlarda mədəni davranış və mədəni gigiyena vərdişləri və s. məsələlərin əhatə olunmasının əhəmiyyətinin böyüklüyü. X MÖVZU 2-3 yaşlı uşaqların inkişafı və tərbiyəsi 2 yaşlı uşaqların həyatının təşkili. Hərəkət. Əşyaların təsir göstərməsi Üç yaşlı uşaqların həyatının təşkili. Nitqin inkişafı. Bu dövrdə uşaqlarda inkişafın davam etməsi. 1,5 yaşında olanda 3-3,5 saat, ikinci ilində uşaqların hər ay çəkilərini qram, boyların 15 sm. artmaları. İki yaşa yaxınlaşanda uşağın çəkisinin orta hesabla 12 və ya 7 kq, boyu sm-ə çatması. İki yaşlı uşağın 20 ədəd süd dişi çıxarılması. Bu dövrdə sinir sisteminin iş qabiliyyətinin artması. Sutkalıq yatmaq vaxtının isə 14 saatdan 12,5 saata enməsi. Yaş yarımlıq uşağın cəmi söz öyrənməsi. Bu yaşda olan uşaqlarla hər gün məşğələ və ya xüsusi təşkil olunmuş oyunların keçirilməsi: 1. Nitqinin inkişafı və mühitə bələdliyi genişləndirmək üzrə. 2. Hərəkətin inkişafı üzrə. 21

22 3. Əşya ilə hərəkətin inkişafı üzrə. 4. Oyunlar əyləncələr. 5. Musiqi məşğələləri. Üç yaşında uşaqlarda oyaq qalma vaxtının artaraq 6-6,5 saata çatması daha müstəqil olduğundan onlarda gəzinti vaxtının artması. Birinci gəzintinin 2 saat, ikinci gəzintini isə 1,5 saat olması. Üç yaşında uşağın fiziki inkişafının ləng getməsi. Bir ildə uşağın çəkisinin orta hesabla 2, 2,5 kq, boyunun isə 7-8 sm artması, lakin onların artıq daha möhkəm və dözümlü olmaları. Bu yaşda uşaqların 6 saatdan 6,5 saata kimi oyaq qala bilmələri. Üç yaşlı uşaqda lüğət ehtiyatının zənginləşməsi, sözdən istifadə etməsi, böyüklərin dediyi sözü təkrarlaması, öyrəndiyi şeri yadda saxlaması, nitq hissələrindən istifadə edə bilməsi və s. XI MÖVZU Üç yaşından altı yaşına qədər uşaqların tərbiyəsinin xüsusiyyətləri Məktəbəqədər yaşlı uşaqların bağça dövrünün qurumları. Məktəbə hazırlıq qrupunun yaş xüsusiyyətlərinin, uşaqlarda hiss üzvlərinin inkişafı. Üç-altı yaşa uşaqlarda diqqətin inkişafı. Həyatının üçüncü ilində uşağın inkişafının xeyli ləng getməsi. Üçüncü ilin sonunda uşağın boyunun sm, çəkisinin 14,2-14,2 kq olması. 3 yaşından 5 yaşadək olan dövr uşaqların bağça dövrü hesab olunması. Bağça dövrünün dörd qrupa bölünməsi: 3-cü yaş dövrü kiçik qrup. 4-cü yaş dövrü orta qrup. 5-ci yaş dövrü böyük qrup. 6-cı yaş dövrü məktəbəhazırlıq qrupu. Hər qrupa daxil olan uşaqların yaş xüsusiyyətləri olduğu kimi, hər bir uşağı başqalarından ayırmaq, fərdi xüsusiyyətlərin də mövcudluğunun nəzərə alınması. Bu yaşın insanın şəxsiy- 22

23 yətinin inkişafında və təşəkkülündə çox mühüm bir dövrü əhatə etməsi. Bağça yaşlarında uşağın orqanizminin daha da möhkəmlənməsinə, inkişafına, həmçinin, onun zehni, əxlaqi, fiziki və estetik tərbiyəsinə ciddi fikir verilməsi. Uşaq bağçası bu vəzifələri yerinə yetirməklə uşaqların məktəbə hazırlanması. 6 yaşda uşağın fiziki inkişafında böyük dəyişikliklərin əmələ gəlməsi. Onun skeletində kalsium duzları artsa da, hələ sümüyünün tərkibində elastikliyin çox olması. Bu dövrdə uşaqlarda raxit xəstəliyinin sümüyünün inkişafına mane olması. Bu dövrdə uşağın boyu və çəkisinin sürətlə artması (çəkisi 14 kq-dan 22 kq-a qədər, boyu isə 92 sm-dən, 116 sm-ə qədər). Məktəbəhazırlıq qrupunun uşaqlarında inad göstərmək, qorxuya qalib gəlmək, başqalarına xoş gəlmək üçün şəxsi istəyindən keçmək (məsələn, yaxın adamlarından biri xəstə yatarkən şüurlu şəkildə oyundan əl çəkmə) kimi keyfiyyətlərin inkişaf etməyə başlaması. Beləliklə, uşaqda xarakterin əmələ gəlməsi üçün bu yaşda bünövrə qoyulmağa başlamağın olduqca böyük əhəmiyyət kəsb etməsi. Buna görə də tərbiyə işində uşaqların yaşlar üzrə inkişaf xüsusiyyətlərinin həmişə nəzərə alınmasının vacibliyi. XII MÖVZU Məktəbəqədər yaşlı uşaqların oyunları Məktəbəqədər yaşlı uşaqların həyatında oyunun müstəsna əhəmiyyətə malik olması. Oyunun uşaqların fiziki inkişafı və həyata dərk etməsində mühüm rol oynadığı kimi, psixoloji inkişafında da özünəməxsus xüsusiyyət kəsb etməsi. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların oyununu müxtəlif sahələr üzrə tədqiqatçılar V.L.Yadeşko, F.A.Soxina, Azərbaycanda Ə.Həşimov, A.Həsənov, İ.Ağayev, İ.Musayev, Ə Qədimbəyova, S.Axundova və b. tərəfindən işlənilməsi və maraqlı elmi-pedaqoji 23

24 fikirlərin irəli sürülməsi. Pedaqoji elmin oyunu fəal, yaradıcı, məqsədyönlü fəaliyyət hesab etməsi. Məktəbəqədər dövrdə oyunun tərbiyənin başlıca növü hesab edilməsi. Birinci növbədə bunun uşaqların əqli tərbiyəsini inkişaf etdirməsi. Ətraf aləm haqqındakı təsəvvür və anlayışların oyun prosesində inkişaf etməsi, təkmilləşməsi, dürüstləşməsi və bunların əsasında əqli qabiliyyətin formalaşması. Oyun zamanı uşaqların istədikləri əşyalarla yaxından tanış olmaları, gəlinciklərin geyiminə, cinsinə, yaşına görə fərqləndirə bilmələri. Oyunun uşaqların nitqinə də güclü təsir göstərməsi. Oyunun sözlə müşayiət olunması, hərəkətlərin sözlə ifadə edilməsi, obrazların yaradılması, uşaqların lüğət tərkibinin zənginləşməsinə kömək etməsi. Xüsusilə kollektiv oyun zamanı sözün ünsiyyət vasitəsi, hərəkətlərin razılaşdırılması və oyunlar arasında qarşılıqlı razılıq faktoruna çevrilməsi. Uşaq oyunlarının öz növlərinə, rəngarəngliyinə, məzmununa, təşkilinə, xarakterinə və s. görə fərqlənməsi. Hər oyun növünün bu və ya digər yaşa daxil etmək olmaz. Məktəbəqədər yaşda müxtəlif oyunlara rast gəlməyin mümkünlüyü. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların özləri tərəfindən yaradılan oyunların xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi. Oyunların şablonlaşdırılması, uşaqların təşəbbüsünə geniş yer verilməsinin çox vacibliyi. Oyunların uşaqların özləri tərəfindən düşünüb tapmaları, qarşılarına ev tikmək, xörək bişirmək və s. məqsədlər qoymalarına tərbiyəçilər tərəfindən xüsusi diqqətin yetirilməsi. Oyun prosesinin qarşıya qoyulan məqsədin həyata keçirməsindən ibarət olması. Uşaqların işləyib hazırlamaları, onu həyata keçirmək üçün vasitələr seçmələri. Onların minib getdiyi qatarlar stullardan ibarət olsa da, oyun prosesində çətinlikləri aradan qaldırmağa öyrənmələri, ətrafdakıları dərk etmələri, vəziyyətdən çıxış rolu axtarmaları. 24

25 XIII MÖVZU Qaydalı oyunlar Qaydalı oyunların uşaq həyatına yaşlılar tərəfindən gətirilməsi. Qaydalı oyunlar və onların növləri. Qaydalı oyunun yaradıcı oyundan fərqi. Qaydalı oyunların öz növbəsində mütəhərrik və didaktik olmaqla iki yerə ayrılması. Mütəhərrik oyunlarda hərəkiliyin mühüm yer tutması: topu atmaq-tutmaq, yüyürüb yoldaşa çatmaq, qatarın, metronun, avtomaşının hərəkətini təsvir etmək, sürücü rolunda çıxış etmək və s. Didaktik oyunlarda isə oynayanın qarşısına əqli vəzifənin qoyulması. Heyvan şəkillərini cinsinə və növünə görə qruplaşdırmaq, deyilmiş tapmacanı tapmaq və s. didaktik oyunlarda uşaqların məzmun və ardıcıllığına görə tapşırıq verilməsinin onların zehni tərbiyəsində önəmli rol oynaması. Lakin bu iki oyun növünün mütəhərrik və didaktik oyunlarının ancaq fiziki və əqli tərbiyə vasitəsi kimi hesab etməyin düzgün olmaması. Mütəhərrik oyunlarda da nitq və düşüncənin inkişaf etdirilməsi, didaktik oyunlarda hərəkətlər, intizam, iradə və xarakter tərbiyəsinin mühüm yer tutması. Deməli, hər iki oyunda ümumi cəhətlər olduğu kimi, fərqli əlamətlərin də mövcud olması. Hər iki oyunda qarşıya aydın məqsədin qoyulmasının oyunun məzmunundan irəli gəlməsi. Başlıca fərq orasındadır ki, yaradıcı oyunların uşaqlar tərəfindən, qaydalı oyunların böyüklər tərəfindən yaradılmasının başlıca şərt hesab edilməsi. XIV MÖVZU Uşaq bağçasında pedaqoji prosesdə oyunun rolu Oyunun uşaq bağçasının fəaliyyətində geniş yer tutması. Uşaq həyatını əhatə edən oyunların müxtəlif forma və məzmunda təkrar olunması. Oyunun səhər yeməyindən əvvəl və sonra 25

26 gəzintidə, məşğələdən sonra, axşam üstü evə gələnə kimi davam etdirilməsi. Səhər çox hərəkət edən oyunların keçirilməsinin məsləhət görülməməsi. Belə oyunların fərdi və ya çox da böyük olmayan qrupla keçirilə bilməsi. Bu cür oyunların məzmununun didaktik oyuncaqlar, stolüstü çap olunmuş, süjetli-rollu oyunların daxil edilməsinin məqsədəuyğunluğu. Gəzinti zamanı hərəki oyunların təşkilinə geniş yer verilməsi və bu zaman təbiət materiallarından istifadənin faydalılığı. Bu zaman çox da material tələb etməyən tikinti quraşdırma, konstruktiv oyunların da keçirilməsinin mümkünlüyü. Axşam vaxtı məzmunlu və geniş səviyyəli oyunları keçirmək, yaradıcı, hərəki və didatik oyun növlərinə geniş yer vermək. Oyun üçün müəyyən edilmiş vaxt rejimi uşaqların müstəqil oyun fəaliyyətinin təşkilində, ondan uşaq həyatının təşkili və tərbiyə vasitəsi kimi istifadə etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi. Pedaqoji prosesdə oyunun yerini müəyyən etmək və onu uşaqların əmək işləri və təlimi ilə əlaqələndirməyin mühüm cəhətlərdən biri hesab olunması. Məşğələ zamanı əldə edilmiş bilik, dərin təəssüratın uşaqlarda oyuna marağı gücləndirməsi. Bunun rəngarəng oyunlarda öz ifadəsini tapması. «Oyun uşaqların yaşadıqları və dəyişməli olduqları aləmi dərketmə yoludur» (M.Qorki). Uşaqların məktəb təliminə hazırlanmalarının effektivliyini artırmaq üçün təlim məşğələlərində oyunların tətbiq edilməsinin əhəmiyyəti. Oyunun uşaqların əmək tərbiyəsində və gələcəkdə peşə seçməsində rolu. «Uşaq həyatda sürücü olmaq istəyir, tərbiyəçi olmaq istəyir, amma onun buna imkanı yoxdur, lakin oyun prosesində isə o istəsə həkim, istəsə sürücü və ya tərbiyəçi ola bilər» (Z.Freyd). Oyun prosesində uşaqların böyükləri təqlid edərək onların əmək fəaliyyətini, hərəkətlərini, danışıqlarını yamsılaması və bu yolla yaşlıların təcrübəsini mənimsəmələri. Pedaqoji elmdə 26

27 oyunun fəal, yaradıcı, məqsədyönlü fəaliyyət hesab olunması. Görkəmli pedaqoqlar oyunun tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında. Böyük qruplarda idman oyunları, dama, domino və müxtəlif tapmacaların geniş yer tutması. Kiçik qruplarda tərbiyəçinin özünün uşaqlarla oynaması və qaydaları onlara öyrətməsi. Böyük qrupda isə uşaqların oyun başlananadək onun qaydalarını yaxşı başa düşmələrinin zəruriliyinə diqqət yetirilməsi. XV MÖVZU Oyuncaq. Uşaq bağçasında oyun üçün şərait Oyuncaq, oyuncağın yaranma tarixi. Oyuncaqların tipləri, materialına, hazırlanma texnologiyasının fərqləri. Oyuncaq uşağın müxtəlif təcrübə əldə etməsinə kömək edən bir vasitə kimi. Oyuncaqların köməyi ilə valideyn və tərbiyəçinin uşaqların görüş dairəsini genişləndirmələri və onların təfəkkür, təxəyyülünün inkişaf etdirmələri. Oyuncaqlardan qədim tarixə malik olan gəlinciyin tərbiyə prosesində xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi. Gəlincik vasitəsilə uşağın insanların həyat və əmək tərzinə daxil olması və məişət münasibətlərini öyrənməsi. Müasir dövrdə uşaq oyuncaqlarının qruplar üzrə seçilməsində milli tərtibatda olan oyuncaqlara üstünlük verilməsi. Oyuncaqların düzəldilməsində uşaqların özlərinin fəaliyyətlərindən istifadə olunması. Oyuncaqların istifadə müxtəlifliyinə görə təşkili. Müxtəlif materiallardan düzəldilən oyuncaqların tərbiyəvi əhəmiyyətinə görə fərqləndirilməsi (mütəhərrikli, sensor, quraşdırma). Oyuncaqların A.S.Makarenkonun təsnifatında: hazır, yarımhazır və oyun üçün materiallar şəklində verilməsinin zəruriliyi. Didaktik oyuncaqların məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli, psixi və mənəvi-əxlaqi tərbiyəsində əhəmiyyəti. Didaktik oyuncaqların növləri. Müasir elmi-tərəqqi dövründə kompyüter oyuncaqlarından istifadənin əhəmiyyəti və zərərli tərəfləri. Bu oyuncaqlardan istifadəyə qoyulan pedaqoji və tibbi tələblər. 27

28 Uşaqların gün ərzində 3-4 dəfə oynamaq imkanına malik olması. Fasilələr zamanı tərbiyəçinin oyun üçün şəraiti yaratması. Qruplar arasında maneçilik yaratmamaq məqsədilə hər qrupa otağın bir guşəsində oyunla məşğul olmaq üçün yer ayrılması. Oyuncaqların növləri üzrə bütün qruplara verilməsi. (Uşaqların oyunları yarımçıq qalıbsa, oyuncaqlar elə saxlanılmalıdır ki, sabah oyunu davam etdirmək mümkün olsun). Oyunun təmiz havada keçirilməsinin əhəmiyyəti. Bunun uşaqların sağlam və gümrah olmasına müsbət təsiri. Yayda uşaqların gəzinti zamanı meşədə, çay kənarında, çəmənlikdə oynamalarına xüsusi diqqət yetirilməsi. Uşaqların hərtərəfli inkişafında misilsiz xidməti olan oyunların mütəşəkkil və keyfiyyətli keçirilməsi üçün bağça rəhbərləri, tərbiyəçilər tərəfindən hər cür şəraitin yaradılması. XVI MÖVZU Tərbiyə və şəxsiyyətin inkişafı İnsan şəxsiyyətinin sosial mahiyyəti haqqında. Şəxsiyyətin formalaşmasında irsiyyətin rolu. Şəxsiyyətin formalaşmasında mühitin rolu. Şəxsiyyətin inkişafında tərbiyənin rolu. Şəxsiyyət anlayışının pedaqogikanın da tədqiqat obyektinə daxil olması. Bu problemin şəxs və fərd anlayışı ilə eyniləşdirilməməsi. Şəxsin bioloji və sosioloji inkişafını tədqiqi edən məşhur ingilis pedaqoqu Con Lokun irsiyyət nəzəriyyəsinə qarşı qətiyyətlə çıxması və Ağ lövhə nəzəriyyəsini irəli sürməsi. XIX əsr rus mütəfəkkiri V.Q.Belinskinin isə uşaqda qabiliyyətlərin inkişaf etməsi üçün təbii (irsi) imkanların xüsusi rol oynadığını göstərməsi: «Uşağın irsən gətirdiyi təbii psixi fizioloji imkanların qabiliyyətə çevrilməsi üçün şərait və tərbiyə həlledici əhəmiyyətə malikdir. İctimai və pedaqoji mühitdən kənar təbii irsi imkanlar imkan olaraq qalır». Şəxsiyyətin formalaşmasında mühitin və tərbiyənin rolunun böyük önəm kəsb etməsi. Məşhur Azərbaycan filosofu Urməvi 28

29 ( ) yazırdı: «İnsanın xasiyyəti irsi deyil, həyatda formalaşır. Atası xristian olan uşağı müsəlman tərbiyə etsə müsəlman olar». Y.A.Komenski, R.Ouen, J.J.Russo, Helvetsi, Didro və b. şəxsiyyətin inkişafında mühitin və tərbiyənin rolu haqqında, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir kimi görkəmli mütəfəkkirlərimizin mühitin və tərbiyənin şəxsiyyətin formalaşması barədə olduqca maraqlı mülahizələri. «Hər bir tərbiyəçinin tərbiyənin məqsədlərini həmişə aydın hiss etməsi» (A.S.Makarenko). «Heç bir ata övladına gözəl tərbiyədən qiymətli hədiyyə verə bilməz» (Məhəmməd Peyğəmbər ə.s.). Tərbiyənin hissələrindən səmərəli istifadə etməklə şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafına nail olmağın mümkünlüyü, xüsusiyyətlərinin vəhdəti. Şəxsiyyətin isə adamın malik olduğu yalnız sosioloji keyfiyyətlərin məcmusundan ibarət olması. (Şəxsiyyətin tərifi: fərdi psixoloji xüsusiyyətlərə malik olan, ictimai vəzifələri yerinə yetirən, hər hansı bir tarixi dövrdə yaşayan konkret insana şəxsiyyət deyilir). Pedaqogikanın şəxsiyyəti tərbiyənin obyekt, fəaliyyəti isə subyekti baxımından öyrənməsi. İnkişafın isə tərbiyənin imkanlarını meydana çıxarması. «Şəxsiyyət» və «adam» (insan) məfhumlarının bir-birinə qarışdırılmaması. Əslində «adam» anlayışının daha geniş məna kəsb etməsi. (Bütün şəxsiyyətlər adamdır, bütün adamlar şəxsiyyət deyil). Şəxsiyyətin formalaşmasında uzun əsrlər irsiyyətə üstünlük verilməsi. XIV əsrdə meydana çıxan preformizm nəzəriyyəçilərinin əsasən «alın yazısı» na üstünlük vermələri. Sonrakı illərdə də insan xarakterini irsi əlamətlərlə izah edən alimlərin meydana çıxması. (ABŞ-da E.Trondayk, Con Dyui və b.) Trondayk və Dyuiyə görə, uşağın inkişafının anadangəlmə instinkt və qabiliyyətlər əsasında baş verməsi. XVII əsrdə böyük çex pedaqoqu Jan Amos Komenskinin ( ) uşağın tərbiyəsində irsiyyətin rolunun şişirdilməsinin əleyhinə çıxması və hamının təhsil almasının mümkünlüyünü qeyd etməsi. 29

30 XVII MÖVZU Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli tərbiyəsi Əqli tərbiyənin vəzifələri. Əqli tərbiyənin məzmunu və formaları. Sensor tərbiyənin məzmunu. Tərbiyəçinin məşğələyə hazırlığı. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli tərbiyəsində valideynlərin rolu. Dövlətimiz yetişməkdə olan gənc nəslin hərtərəfli inkişafını təmin etmək məqsədilə tərbiyənin bütün keyfiyyətləri kimi əqli tərbiyənin vəzifələrinin də düzgün müəyyən edilməsini məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi qarşısında başlıca bir vəzifə kimi qoyması: 1. Cəmiyyət və təbiət haqqında elmi anlayışları formalaşdırmaq, real elmi dünyagörüşü yaratmaq 2. Əqli fəaliyyəti inkişaf etdirmək məqsədilə öyrənmə marağı, qabiliyyəti və əqli fəaliyyətin digər rəngarəng növlərini formalaşdırmaq 3. Müstəqil öyrənmə meyli, məqsədi və əqli iş tərbiyə etmək. Əqli tərbiyənin birinci və əsas vəzifəsinin uşaqlarda ətraf aləm, ictimai hadisələr, müxtəlif əşyalar, onların keyfiyyətləri və xüsusiyyətləri haqqında sadə biliklərə yiyələnməsinin təmin edilməsindən ibarət olması. Həyatın ilk ilində sensor inkişafın xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi. Bu yaş dövründə duyğu və qavrayışın daha fərqli, dəqiq və anlaşıqlı olması. Tərbiyə zamanı kiçik yaşlı uşaqlarda diqqətin qeyri-ixtiyari olmasının nəzərə alınmasının zəruriliyi. Həyatın birinci ilində uşağın ana dilini mənimsəməsi və bunun da onlara həyatı dərk etməsinə kömək etməsi. Uşaqlarda təxəyyülün inkişafı qayğısına qalmaq əqli tərbiyənin əhəmiyyətli vəzifələrindən biri kimi. Uşağın təxəyyülünün yaşlı adamlara nisbətən zəifliyi. Buna baxmayaraq uşağın psixi həyatında təxəyyülün böyük rol oynaması, itiliyi və hərəkətli olması ilə fərqlənməsi. 30

31 Birinci üç ildə uşaqlara əşyalar, onların keyfiyyəti haqqında məlumatın verilməsi. Uşaqların ətraf mühitlə tanışlığında tərbiyəçinin müstəqil rol oynaması. Burada tərbiyəçinin uşaqları öz işi və ətraf mühitlə tanış etməsi. Tərbiyəçinin böyük qrup uşaqlarına öz evlərinin və bağçasının ünvanını öyrətməsi, evə, yaxın parka və ya meşəyə gedən yolu tanıtması. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların ailədə valideynlərin, bağçada aşpazın, xadimənin, tərbiyəçi köməkçisinin əməyini müşahidə etməsi. Çörək zavoduna, tikiş fabrikinə ekskursiyaların təşkil edilməsinin uşaqların əməksevərlik tərbiyəsində çox faydalı rol oynaması. Uşaqların əməksevərlik tərbiyəsində oyunların və rəsm işlərinin də rolunun böyük olması. Sensor tərbiyənin məktəbəqədər yaşlı uşaqların tərbiyəsinin mühüm problemlərindən biri olmasının hissi təcrübənin rolu, əhəmiyyəti və məzmunu ilə izah edilməsi. İtaliya pedaqoqu M.Montessorinin sensor tərbiyədə didaktik materiallara üstünlük verməsi. Belçika pedaqoqu D.Dekrolinin isə oyunlar sistemini işləyib hazırlaması. XVIII MÖVZU Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsi Əxlaq tərbiyəsinin ümumi əsasları. Əxlaq tərbiyəsinin prinsipləri. Əxlaq tərbiyəsinin üsul və vasitələri. Erkən yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsi. Kiçik və orta qruplarda uşaqların əxlaq tərbiyəsi. Məktəbə hazırlıq qrupunda uşaqların əxlaq tərbiyəsi. Gənc nəslin əxlaq tərbiyəsi haqqında anlayış. Hərtərəfli inkişafda əxlaq tərbiyəsinin rolu. Əxlaqi keyfiyyətlərdə fəzilət və rəzalət anlayışları. Uşağın dünyagörüşünün formalaşması. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda fəal həyat mövqeyinin formalaşdırılması. Vətənpərvərlik, millilik və beynəlmiləlçilik, birlik və 31

32 həmrəylik, humanizm, intizamlılıq, mədəni davranış, ədəb-ərkanlılıq, təbiətsevərlilik, halallıq, əməksevərlik, qayğıkeşlik, və s. əxlaqi keyfiyyətlər haqqında anlayış. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların əxlaq tərbiyəsinin milli zəmində qurulmasının yolları və vasitələri. Kiçik və orta bağça yaşlı uşaqlarda (3-5 yaş) əxlaq tərbiyəsi üçün əlverişli təkanların körpəlik dövrünə nisbətən daha çox olması. Uşaqlarda mədəni davranışların formalaşdırılmasında yaşlıları diqqətlə dinləməyin, verilən tapşırıqlara əməl etməyin, şəxsi əşyaları səliqə ilə yığmağın və s. halların müntəzəm icrasının xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi. Tərbiyəçi, uşaqlar oyun və əmək fəaliyyətində olan zaman şəraitin yaradılmasına, oyuncaqlardan qarşılıqlı istifadə etmələrinə, bir-birinə güzəştə getmələrinə, yoldaşlıq münasibətlərinə diqqətin yetirilməsi. Beləliklə, 3-5 yaşlı uşaqlarda tədricən mədəni əxlaqi davranışın inkişaf etdirilməsi. Məktəbəqədər hazırlıq qruplarında altı yaşlı uşaqların davranış qaydalarını dərk etməsi və ictimai hadisələri öyrənməyə can atmaları. Çox vaxt rəğbətləndirmənin bəyənmək şəklində ifadə olunması. (Məs: Rəna yaxşı qızdır, qrupa daxil olanda salamlaşmağı unutmur. Elçin oynadı, amma oyuncaqları öz yerinə qoymadı, bu yaxşı hərəkət deyil və s.). Tərbiyəçilərin istər erkən, istər kiçik və orta qruplarda, istərsə də məktəbə hazırlıq qruplarında əsasən uşaqlarda Vətən haqqında ilkin anlayış və bilik yaratmağa nail olmaları. Dövlətin himni, bayrağı, gerbi, sərhədi, müstəqilliyi, Milli Ordusu haqqında aydın və mühüm anlayışların yaradılmasının əhəmiyyəti. Uşaqların Vətənimizin təbii sərvətləri (Xəzər dənizi, dağlar, meşələr, çaylar, bitki və heyvanlar aləmi, quşlar, balıqlar, iqlim və s.) haqqında müvafiq biliyə malik olmaları. 32

FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi

Ağayev Ə., Talıbov Y., İsayev İ., Eminov A. Pedaqogika. Bakı, 2006.

Kazımov N. Ali məktəb pedaqogikası. B., Nicat. 1999.

Qasımova L.N., Mahmudova R.M. Pedaqogika. B., Çaşıoğlu, 2003.

Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. B., Çinar-Çap, 2002.

C.H. VMeÖHbiH npoıtecc

B COBCTCKOH UIKOJIC

Dadaşov T.Y. Ali məktəb pedaqogikasının aktual problemləri.

Ümumrespublika elmi konfransın məruzə tezisləri. B. 2003.

Həsənov A., Ağayev Ə. Pedaqogika. B., Nasir, 2007.

ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASININ TƏŞƏKKÜLÜ VƏ

2.1. ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASININ TƏŞƏKKÜLÜ

Elmlərin hələ az diferensiasiya etdiyi dövrdə təhsil xarakter

və məzmununa görə ümumi səciyyə daşıyırdı. Təhsilin məzmunu

fəlsəfə, teologiya (yunanca theologia; then.s – Allah deməkdir) və

yeddi sərbəst sənətdə ifadə olunduğundan dinləyicilər həmin

sahələr üzrə eyni hazırlıq mərhələləri keçirdi. Orta əsrlərdə yaranan

ilk universitetlər ümumi təhsil- ensiklopedik biliklər vermək

məqsədilə yaradılırdı (studium generale).

Zaman keçdikcə elm inkişaf edir, təkmilləşir, genişlənir,

dərinləşir, müxtəlif istiqamətlərə şaxələnir və diferensiasiya

prosesləri baş verirdi. Beləliklə, bir nəfərin bütün elm sahələrinə

yiyələnməsi qeyri-mümkün işə çevrilirdi.

Digər tərəfdən, orta əsrlərdə şəhərlərin böyüməsi,

mədəniyyətin inkişafı yeni sosial tələbatlar doğurdu. Kilsənin öz

dini məqsədlərini uğurla həyata keçirməsi üçün yüksək təhsil

görmüş keşişlərə ehtiyacı artdı. Kilsənin hakim dairələrdə

mübahisəli məsələləri həll etməyə qabil olan hüquqşünaslara,

siyasətçilərə tələbatı meydana gəldi. Əhali içərisində yayılmış

müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi üçün həkim hazırlığına ehtiyac

Bu tələbat nəticəsində orta əsrlərdə universitet təhsili üç əsas

istiqamət üzrə müəyyənləşdirildi: ilahiyyat, tibb və hüquq (hüquq

fakültəsi bir çox hallarda kanonik, yəni «kilsə hüququ» fakültəsi

adlanırdı). Bu, ali təhsildə ixtisaslaşmanın başlanması demək idi.

Ali təhsil sahəsində sonrakı ixtisaslaşma cəmiyyətin tələbləri

əsasında elmin inkişafı ilə vəhdətdə baş verdi.

Ali təhsilin inkişaf dinamikası bu gün də həmin istiqamət

üzrə davam etməkdədir. Elmin və texnikanın tərəqqisinə rəğmən

ixtisasların da sayı artır, yeni tipli ali təhsil müəssisələri

yaranır. Universitetlər isə, həmişə olduğu kimi, indi də «elm

məbədi» rolunu oynayır, elmin yeni sahələrinin yaranmasına təkan

verir, bununla əlaqədar olaraq yeni ixtisaslar və ixtisaslaşma

istiqamətləri müəyyənləşir, hətta ali təhsilin yeni sahələri təşəkkül

tapır. Fakültativlər, tələbələrin seçiminə əsaslanan alternativ kurslar

tədris edilir. Bir sözlə, universitetlər elmi-tədqiqat, tədris, ixtisas

iqtisadi-mədəni həyatına qüvvətli təsir edir.

Təbii ki, ali təhsilin inkişafı ali məktəb pedaqogikasına

ehtiyac doğurdu. Çünki dəqiq elmi-nəzəri əsaslar olmadan ali

təhsilin sonrakı inkişafına nail olmaq mümkün deyildi.

Ümumi pedaqogikanın sahələrindən biri olan labbə

şəxsiyyətinin inkişafı və ali təhsil müəssisəsində peşə-ixtisas

hazırlığı problemlərini öyrənməklə məşğul olan ali məktəb

pedaqogikası məqsədyönlü inkişaf yolu keçmişdir. M.F.Kvinti-

liandan başlayaraq qədim dünyanın klassik pedaqoqları öz

əsərlərində ali məktəbdə təlimin təşkili formaları kimi mühazirə və

disputlardan geniş istifadə etmişlər. Bu cəhətdən XI- XII əsrlərdə

Avropada fəaliyyətə başlayan Bolonya, Oksfort, Paris, Praqa və

başqa universitetlərin təcrübəsi diqqətəlayiqdir. Zaman keçdikcə ali

məktəblərin fəaliyyət parametrlərini müəyyən edən əsasnamə və

nizamnamələri yazılmış, həmin sənədlərdə ali təhsilin bir sıra nəzəri

və praktik məsələləri ümumiləşdirilmişdir.

Rusiyada ali məktəb pedaqogikasının inkişafı

K.D.Uşinski və digərlərinin Moskva, Kazan, Peterburq, Derpt,

Vilnus universitetlərində yaratdıqları ənənələrlə bağlı olmuşdur.

Derpt universitetində yaradılmış «Professorlar institutu»nun bu

sahədə rolu xüsusilə böyük olmuşdur.

Ali məktəb problemləri rus alimləri N.A.Umovu,

M.V.Ostroqradskini, D.İ.Mendeleyevi daha çox özünə cəlb

etmişdir. Maraqlıdır ki, L.N.Tolstoy, D.İ.Pisarev və başqaları

tia öz əsərlərində irəli sürdüyü ideyaları ilə ali təhsil sistemində

mövcud olan çətinliklərin aradan qaldırılmasına çalışmışlar.

İ.Petrajiski «Universitet və elm» (1907) adlı əsər

yazmaqla Rusiyada ilk ali məktəb pedaqogikası dərsliyinin əsasını

Rusiyada XX əsrin 20-ci illərindən bir sıra elmi məktəblərin

yaradıcıları ali məktəb pedaqogikasının inkişafı ilə bağlı xeyli işlər

gördülər. Bu sahədə A.P.Pinkeviç və Y.N.Medin- skinin rolunu

xüsusilə qeyd etmək olar.

XX yüzilliyin 60-cı illərindən başlayaraq ali məktəb

pedaqogikası kompleks şəkildə öyrənilməyə başlandı. Tələbə

gənclərin təhsili və tərbiyəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, ali

təhsil müəssisəsində pedaqoji və elmi fəaliyyətin vəhdəti, ali

məktəbin təşkili, idarə olunması və ona rəhbərlik məsələləri elmi

tədqiqatların əsas istiqamətlərindən oldu.

Ali məktəb pedaqogikasında ümumi psixologiyanın və

məktəb pedaqogikasının nailiyyətlərindən geniş istifadə olunmağa

başlandı. A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinski, L.S.Vı- qotski,

B.Q.Ananyev irsindən bəhrələnən ali məktəb pedaqogikası öz

hüdudlarını genişləndirməyə başladı və bununla bağlı

ümumiləşdirici əsərlər yarandı.

RSFSR PEA tərəfindən V.A.Samarinin «OHepKH ncnxo-

jıoi’HH yMa» (1962) əsəri nəşr olundu. Bununla da

tələbə-gənclərin əqli fəaliyyətinin tədqiqinin nəzəri əsasları

haqqında təlim formalaşmağa başladı. Tələbəlik dövrünün psixoloji

xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə maraq artdı.

1966-cı ildə SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi

yanında ali məktəb pedaqogikası üzrə elmi-metodik şura yaradıldı.

1969-cu ildə Voronej Dövlət Universiteti «neÄarorHKa Bbicuıefi

ujKOJibD) kitabını nəşr etdirdi. Həcmcə o qədər də böyük olmayan

bu kitabda ali məktəbdə təlim və tərbiyə prosesinin

təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri, ali məktəbdə təlim

prosesinin psixoloji əsasları, ali təhsildə mühazirələrin rolu, ali

məktəb müəllimi təlimdənkənar prosesdə tərbiyəçi kimi, ali

məktəbdə tələbə-müəllim münasibətlərinin etik xüsusiyyətləri,

təlimin təşkili, texniki vasitələrin təlim prosesinə tətbiqi və digər

problemlər qismən də olsa işıqlandırıldı. Bu vəsait ali məktəb

pedaqogikasının formalaşmasına müəyyən qədər öz töhfəsini verdi.

1969-cu ildə Lvov Dövlət Universiteti «CoBpeMenın,ıe

rexHHHecKOM By3e» adlı dərslik nəşr etdirdi. Kitab

bütövlükdə ali məktəb problemlərinə deyil, texniki institutların tədris

prosesində təlimin müasir texniki vasitələrindən istifadə probleminə həsr

1972-ci ildə Leninqrad Dövlət Universitetinin əməkdaşları

«OcHOBbi ByaoBCKOH neÄarorHKH»

adlı dərslik hazırladı.

N.V.Kuzminanın redaktorluğu ilə bir qrup pedaqoqun hazırlamış

olduğu bu kitabda ali məktəbdə təhsil-tərbiyənin bir neçə istiqaməti

– gəncliyin ikinci dövrü – tələbəlik, ali məktəb kollektivinin

xüsusiyyətləri, ali məktəbdə komsomol təşkilatının fəaliyyətinin

məzmunu və vəzifələri; tələbələrin pedaqoji praktikasının təşkili

məsələləri öz əksini tapmışdı.

70-ci illərin əvvəllərində Y.K.Babanskinin redaktorluğu ilə

«rieÄarorHKa BbicıneH uiKonbi»

«neÄarorHKa BbicıneK uiKOJibi»

(1975) adlı kitabları nəşr olundu.

Bu kitablar ali təhsil sistemində ali məktəb pedaqogikasının

nəzəri əsaslarım özündə ehtiva etməklə onun inkişafına qüvvətli

1977-ci ildə S.Y.Batışev və S.A.Şaporinskayanın redaktəsi ilə

«OcHOBbi npo4>eccnoHajibHOH nenaro™KH» kitabı işıq üzü gördü.

Kitabın ən böyük məziyyəti ondadır ki, burada texniki peşə təlimi

problemi geniş işıqlandırılmışdır.

Ali məktəb pedaqogikasının inkişafında müəyyən dur-

ğunluqdan sonra XX əsrin sonları və XXI əsrin əvvəllərində bu

sahədə yenidən dirçəliş hiss olunmağa başlandı. Rus müəlliflərinin

biri-birinin ardınca əsərləri işıq üzü gördü. Ali məktəb pedaqogikası

ilə bağlı sanballı dərsliklər yarandı.

2001- ci ildə V.A.Popkov və A.V.Korjuyevin birlikdə

yazdıqları «)D(nnaKTHKa Bbicuıen ıUKonbi» adlı vəsait

mütəxəssislərin ixtiyarına verildi. Kitabda didaktik kateqoriyalar.

qaydalar və qanunauyğunluqlar, ali məktəb müəlliminin hazırlığı və

yaşlıların təhsili problemləri özünün dərin şərhini tapdı.

2002- ci ildə «neaarorHica u ncHxoaoruH Bbicuıefi

ıj,ııcojibi» adlı kitab nəşr olundu. Dərslikdə ali təhsilin məzmunu,

formalaşdırtl- ma metodları, geniş profilli mütəxəssis hazırlığı,

kreativ (ingiliscə creaüvity yaradıcılıq .istedadı, yaradıcı qabiliyyət

xarakteristikasına daxildir), humanist, ahəngdar şəxsiyyət tərbiyəsi

kimi son dərəcə önəmli problemlər ümumiləşdirildi.

Kitabın birinci hissəsi ali təhsil sistemində pedaqoji

problemlərin şərhinə həsr olunub. Burada Rusiyada və xaricdə

təhsilin müasir inkişaf istiqamətləri, ali məktəb didaktikasının

əsasları, pedaqoji fəaliyyətin strukturu, ali məktəbdə ləlim

prosesinin təşkili formaları və metodları, pedaqoji layihələşdir- mə,

pedaqoji texnologiyalar, pedaqoqun kommunikativ mədəniyyəti və

pedaqoji kommunikasiya problemlərinin izahı verilib. Əvvəlki

dərsliklərdən fərqli olaraq burada ali məktəb müəlliminin pedaqoji

mədəniyyəti, qabiliyyətləri və ustalığı məsələlərinə daha geniş yer

verilib. Dərslikdə pedaqoji pro- yektləşdirmənin mərhələləri və

formaları, tədris fənninin məzmununun modul quruluşu (tədris

materialının məntiqi surətdə tamamlanmış və tələbələr tərəfindən

mənimsənilməsinə nəzarət olunan hissəsi) və reytinq nəzarəti,

təlimin intensifikasiyası (geniş tədris informasiyasının verilməsi)

və problemli təlim, aktiv ləlim, işgüzar oyunlar, təlimin evristik

distant və informasiya (məlumatverici) təlim texnologiyalardan

geniş bəhs olunur.

Dərsliyin ikinci bölməsi «Ali məktəb psixoiogiyası» adlanır.

Burada tələbə şəxsiyyətinin inkişaf xüsusiyyətləri, tələbə və

müəllim şəxsiyyətinin tipologiyası, tələbə şəxsiyyətinin psixoloji

və pedaqoji xarakteristikasının öyrənilməsi, peşə istiqamətinin

psixoloji əsaslan, peşənin kompromis seçimi zamanı psixoloji

korreksiya işi, tələbə şəxsiyyətinin mütəxəssis kimi formalaşması

və professional təfəkkürün təşəkkül prosesinin psixoloji əsasları

kimi məsələlərinə həsr olunmuşdur.

Kitabda məzmunun dərk edilməsinə kömək edən maraqlı

sxemlər, qrafiklər, diaqramlar, müqayisələr, əlavələr və s. təqdim

Son dövrün uğurlu dərsliklərindən biri də D.V.Çerni-

(M.2002) adlı dərsliyidir. Onun üstün cəhəti tətbiqi istiqamət

daşımasıdır. Burada peşə-ixtisasla bağlı sistematik bilik və

bacarıqların qazanılması, təhsil-tərbiyənin məqsədinə uyğun olaraq

şəxsi keyfiyyətlərin formalaşmasını təmin edən didaktik proseslər,

texnologiyalardan çox müfəssəl şəkildə bəhs olunur. Didaktik

oyunlar, problemli təlim, təlim nəticələrinin keyfiyyətinin

diaqnostikası kimi innovasiya texnologiyalarının geniş şərhi verilir.

D.V.Çernilevski öz dərsliyini belə bir məntiq üzərində qurur:

təlimin proqnostik məqsədlərinin (nə məqsədlə öyrətmək)

müəyyənləşdirilməsi, məzmunun seçilməsi və layihələş- dirilməsi

(nəyi öyrətmək?), təlim prosesinin təşkili (necə öyrətmək?), təlimin

vasitə və metodlarının seçilməsi (hansı vasitələrlə öyrətmək?),

müəllimin ixtisas səviyyəsi (kim öyrədir?), təlimin nəticələrinin

diaqnostikası (nə alındı?).

Müəllif pedaqogikanın üç əsas konseptual müddəasına –

(1984) öz ifadəsini tapdı.

1989-cu ildə A.Qurbanovun «Kumtor v? t^hbi>» adlı kitabı

nəşr olundu. Kitabda ali məktəbdə kuratorun fəaliyyəti ilə bağlı,

demək olar ki, bütün məsələlər (kurator işinin mahiyyəti, təşkili,

hüquq və vəzifələri, kuratorun şəxsiyyəti tərbiyə amili kimi və s.)

əhatə olundu və beləliklə, ali məktəb kuratorlan üçün kompas

90-cı illərdə Azərbaycan AAK-nın qərarı ilə bütün ixtisaslar

üzrə aspirant və dissertantların ali məktəb pedaqogikasından

minimum imtahanı verməsi, universitet və institutların

magistraturasında ali məktəb pedaqogikasının tədrisi ali məktəb

pedaqogikası ilə bağlı tədqiqatlann daha geniş vüsət almasına şərait

yaratdı. B.Bəşirovun «Ali məktub pedaqogikası» (APU. 1992) və

«Aliımktdb didaktikast» (1992) kitabları nəşr olundu.

1999-cu ildə N.Kazımov «Ali mnktsb pedaqogikası» adlı

dərslik hazırladı. Dərslikdə pedaqogikanın nəzəri-metodoloji

məsələləri, pedaqogika elminin sahələri, digər elmlərlə əlaqəsi,

tədqiqat üsulları və pedaqoji cərəyanlar, pedaqoji prosesdə təlim,

tərbiyə, təhsil və psixoloji inkişafın vəhdəti, pedaqoji prosesdə

ziddiyyət, qanunauyğunluq və qanun anlayışları, pedaqoji prosesin

ümumi prinsipləri, əsas mərhələləri, üsulları, təşkili formaları kimi

ümıımpedaqoji məsələlər şərh olundu. Bununla yanaşı,

magistratura pilləsində pedaqoji təcrübə, ali məktəbdə

elmi-tədqiqat işi, ali məktəbdə yüksək ixtisaslı elmi- pedaqoji

kadrların hazırlanması, ali məktəbdə rəhbərlik və pedaqoji nəzarət

kimi sırf ali məktəb pedaqogikasının problemləri də özünün ətraflı

Hazırda ADPU-nun (H.Əhmədov, F.Rüstəmov, M.Həsənov,

H.Bayramov, İ.İsayev, M.İlyasov, K.Quliyeva, H.Cəfərov,

BDU-nun (N.Muxtarova, H.Əlizadə, T.Dadaşova, A.Həziyev,

F.Məmmədov, R.Mahmudova, S.Allahverdiyeva, N.İmamver-

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun pedaqogika kafedralarında

müvafiq şöbələrində (A.Mehrabov. A.Abbasov, Ə.Agayev,

V.Xəlilov, R.Əliyev) ali məktəb pedaqogikasının bu və ya digər

problemləri ilə bağlı araşdırmalar aparılır, proqramlar tərtib olunur,

dərslik və dərs vəsaitləri hazırlanır.

Annotasiya

2 cilddə. I cild. – Bakı: Mütərcim, 2012, s.

Dərslikdə təhsilin Bolonya prosesi, kredit sistemi, yeni pedaqoji tex

nologiyalar, innovasiyalar, fəal və interaktiv təlim metodları, pedaqoji proseslərə

yanaşmada yeni pedaqoji təfəkkür ümumiləşmiş şəkildə şərh olunur, müasir

pedaqoji elmin və son pedaqoji təcrübələrin nailiyyətləri əsasında pedaqogikanın

nəzəri və praktiki məsələləri geniş planda təqdim olunur.

Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edil

miş “Pedaqogika” proqramı əsasında hazırlanmış və Bolonya prosesi, kredit sis

temi üzrə ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

© F.N.İbrahimov, R.L.Hüseynzadə. 2012

“Mən yer üzündə müəllim adından

yüksək bir ad tanımıram!”

Heydər Əliyev

DƏRSLİYİN MƏQSƏDİ

Təhsilin ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı üzrə real vəziyyətin təh-

lili əsasında hazırlanıb təsdiq edilmiş proqramların reallaşdırılması

nəticəsində təhsil infrastrukturunun müasir tələblərə uyğun təkmil-

ləşdirilməsi, təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi və buna müva-

fiq yeni dərslik siyasətinin aparılması, təhsil alanların nailiyyətləri-

nin qiymətləndirilməsi üzrə yeni model və mexanizmlərin tətbiqi,

əmək bazarının tələbatına uyğun kadr hazırlığı və təminatının yaxşı-

laşdırılması, təhsil müəssisələrinin informasiya-kommunikasiya tex-

nologiyaları ilə təmin edilməsi və təhsil sisteminin informasiyalaş-

dırılması, istedadlı uşaqların inkişafı, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan

uşaqların təhsilinin təşkili, de-institutlaşdırma, məktəbəqədər təhsil-

tərbiyə işinin və peşə təhsilinin yeniləşdirilməsi, xaricdə təhsil və

digər bu kimi sahələrdə əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə olunmuşdur.

Bütün bunlar Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulan si-

yasi və sosial-iqtisadi, mədəni-maarif kursun nəticələridir. Bu kurs

ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən yaradıcılıqla və uğur-

la həyata keçirilir.

Azərbaycanda bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində

də dinamik inkişaf davamlı hala gəlmişdir. Möhtərəm prezidentimiz

belə bir vacib ideya irəli sürmüşdür ki, “qara qızıldan, maddi dəyər-

lərdən əldə edilən kapital ölkədə insan kapitalının inkişafına yönəl-

dilməlidir”. Bu gün “təhsil Azərbaycanın davamlı inkişaf strategiya-

sının ən öncül istiqamətlərindən biridir”.

Dövrün, zamanın tələblərinə görə müasir dünya təcrübəsi əsas

tutulmaqla ümumi təhsilin yeni konsepsiyasının işlənib hazırlan-

ması, məqsəd və vəzifələrin yeni pedaqoji təfəkkür baxımından

formalaşdırılması, fənlərin məzmununun konseptual müddəalarının

müəyyənləşdirilməsi və fənn kurikulumlarının yaranması, məzmun-

da standart məfhumunun reallığa çevrilməsi təhsil tariximizdə yad-

da qalacaq mühüm nailiyyətlərdir.

Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni həyatında, o cümlədən

təhsil sahəsindəki davamlı inkişafı, dinamizmi, “oxuyan cəmiy-

yət”in qarşısında həlli vacib olan məsələlər qoyur. Yeniləşən təhsili-

mizin öncül mövqeyinin saxlanması, funksiyalarını yerinə yetirməsi

və inkişafı milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qoruyan və inki-

şaf etdirən, geniş dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yeni-

likləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və praktik biliklərə yiyələ-

nən, müasir təfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli pedaqoji kadrların ol-

masından asılıdır. Hansı ki, bu cür keyfiyyətlərə malik pedaqoji

kadrların hazırlanması, mövcud pedaqoji kadr potensialının ixtisa-

sının artırılması, yenidən hazırlanması, qabaqcıl pedaqoji təcrübə-

nin, texnologiyaların mənimsənilməsi və praktikaya gətirilməsi və

s. pedaqogikanın bilavasitə və bilvasitə problemləridir, vəzifələridir.

Pedaqogika elmi bu tələbləri ödəmək, pedaqoji prosesin effektiv-

liyini yüksəltmək üçün yeni nəzəriyyə və texnologiyalar işləyir və

məktəbə təklif edir.

Bu dərslikdə pedaqogikanın nəzəri-metodoloji məsələlərini,

təlim, tərbiyə, təhsil anlayışlarını, pedaqoji prosesin təbiətini, texno-

loji əsaslarını, təhsilşünaslıqda pedaqogikanın tədqiq etdiyi prob-

lemlərin həllinə yanaşmaları müasir nəzəri fikir və qabaqcıl təcrübə

nöqteyi-nəzərdən geniş şəkildə işıqlandırmağa çalışmış və bu zaman

Azərbaycanda həyata keçirilən təhsil islahatına dayanan proqram və

konsepsiyalara rəhbər sənədlər kimi istinad etmişik. Dərsliyi hazır-

layarkən bizə məlum olan mövcud pedaqogika dərsliklərinin və dərs

vəsaitlərinin üstün cəhətlərindən faydalanmaqla yanaşı, pedaqogika

fənni üzrə tədris proqramının tələbləri diqqət mərkəzində saxlanıl-

mışdır. Eyni zamanda Azərbaycan pedaqoji fikir tarixində layiqli yeri

olan görkəmli pedaqoqların – M.M. Mehdizadənin, Ə.Seyidovun,

M.Ə.Muradxanovun, M.C.Mərdanovun, A.O.Mehrabovun, H.M.Əh-

mədovun, Ə.Ə.Ağayevin, N.M.Kazımovun, Z.İ.Qaralovun, Y.Ş.Kəri-

movun, Y.R.Talıbovun, B.A.Əhmədovun, A.M.Həsənovun, Ə.Ş.Hə-

şimovun, A.N.Abbasovun, Ə.X.Paşayevin, F.A.Rüstəmovun,

H.Ə.Əlizadənin, L.N.Qasımovanın, O.Q.Həsənlinin, H.H.Əhmədo-

vun, K.A.Məmmədovun, F.N.İbrahimovun, R.L.Hüseynzadənin,