MENECMENT DƏRSLİK

İdarəetmənin çox qədim olmasına baxmayaraq, o bir elm, təsərrüfatçılıq və tədqiqat sahəsi kimi nisbətən yenidir. Menecment, sərbəst elm və fəaliyyət sahəsi kimi XX əsrin əvvəllərində özünü təsdiq etmişdir.

Menecment

Menecment (ing. management – idarəetmə) — idarəetmənin iqtisadi mexanizminin üsul, prinsip və funksiyalarını tətbiq etməklə, material, əmək və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək yolu ilə, bazar şəraitində istənilən fəaliyyət növü ilə məşğul olan firmanın qarşısına qoyduğu məqsədə nail olması üçün həyata keçirilən peşəkar fəaliyyət növüdür.

Mündəricat

• 1 Menecment anlayışı, onun iqtisadi məzmunu
  • 1.1 Menecmentin təkamülü
  • 1.2 Menecmentin elmi məktəbləri
    • 1.2.1 Elmi idarəetmə məktəbi
    • 1.2.2 Klassik və ya inzibati idarəetmə məktəbi
    • 1.2.3 İnsani münasibətlər və ya davranış məktəbi
    • 1.2.4 Müasir idarəetmə və ya kəmiyyət məktəbi
    • 2.1 Obyekt və subyekt anlayışları
    • 2.2 Menecmentin əsas funksiyaları
      • 2.2.1 Planlaşdırma funksiyası
      • 2.2.2 Təşkiletmə funksiyası
      • 2.2.3 Motivasiya funksiyası
        • 2.2.3.1 Motivasiyanın məzmun nəzəriyyələri
        • 2.2.3.2 Motivasiyanın prosessual nəzəriyyələri
        • 2.4.1 İqtisadi metod
        • 2.4.2 İnzibati metod
        • 2.4.3 Sosial-psixoloji metod

        Menecment anlayışı, onun iqtisadi məzmunu

        Menecment – bazar iqtisadiyyatı, bazar və rəqabət şəraitində idarəetmədir və aşağıdakı məsələlərin həllini nəzərdə tutur:

        1. nəzərdə tutulan qədər mənfəət əldə etmək üçün, firmanın fəaliyyətini bazarın tələb və təklifini, həmçinin konkret istehlakçının tələbatını ödəyə biləcək əmtəələrin istehsalına və xidmətlərin göstərilməsinə yönəltmək;
        2. istehsal məsrəflərini azaltmaqla mütəmadi olaraq istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə çalışmaq;
        3. firmanın və onun istehsal bölmələrinin səmərəli fəaliyyətinə birbaşa məsul olan şəxslərə təsərrüfat fəaliyyətində müstəqillik vermək;
        4. hüquq və səlahiyyətlərin vəhdətini və bərabərliyini təmin etmək;
        5. bazarda tələb və təklifin vəziyyətindən və məqsədli bazarın konkret əmtəə və xidmətlərə olan münasibətindən asılı olaraq nəzərdə tutulan məqsəd və proqramlara düzəlişlər etmək;
        6. əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbul olunması üçün müasir məlumat bazası və kompüter texnikasından geniş istifadə etmək;
        7. optimal qərarlar qəbulu üçün cox variantlı hesablamaların aparılmasını təmin etmək;
        8. idarəetmə əməkdaşlarının əməyinin səmərəsini yüksəltmək məqsədilə onun avtomatlaşdırılması və mexanikləşdirilməsi səviyyəsini yüksəltmək;
        9. firmanın öz məqsədinə nail olması üçün bütün səviyyələrdə idarəetmə aparatına peşəkar və rəhbərlik edəcəyi sahədə işin təşkili üçün zəruri bilik və təcrübəyə malik, ümumilikdə idarəetmənin başlıca funksiya və metodları ilə tanış olan kadrlar seçmək;
        10. firmanın texniki və texnoloji səviyyəsini daim təkmilləşdirmək, yeni və modernləşdirilmiş əmtəələr istehsalına nail olmaq üçün, elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərini daimi olaraq istehsala tətbiq etmək;
        11. material, əmək və maliyyə ehtiyatlarının optimal sərfinə nail olmaq yolu ilə, firmanın qarşısında duran ümumi məqsədinə çatması üçün əməyin kooperasiyasının təşkil olunmasına obyektiv zəruri təsir göstərmək.

        “Menecment”, “menecer” terminləri planlı təsərrüfat sistemində işlədilən “idarəetmə”, “idarəetmə fəaliyyəti”, “rəhbər”, “direktor” terminlərinin analoqu olmaqla, bazar iqtisadiyyatı ilə idarə olunan təsərrüfat komplekslərinə aiddir.

        “Menecment” termini “idarəetmə” termininin xüsusi halı olmaqla bazar şəraitində sosial iqtisadi proseslərin idarə edilməsində istifadə olunur. Deməli, “idarəetmə” daha geniş əhatə dairəsinə malik olmaqla, təbiətdə baş verən fiziki və insan fəaliyyətinin bütün növlərinə aid olan proseslərin idarə edilməsini də nəzərdə tutur.

        Menecmentin təkamülü

        İdarəetmənin çox qədim olmasına baxmayaraq, o bir elm, təsərrüfatçılıq və tədqiqat sahəsi kimi nisbətən yenidir. Menecment, sərbəst elm və fəaliyyət sahəsi kimi XX əsrin əvvəllərində özünü təsdiq etmişdir.

        Bizim eramızdan əvvəl 3-cü minilliyə aid olan Şumerdə tapılmış saxsı lövhələrdə kommersiya sövdələşmələri və qanunları barədə məlumatlar verilmişdir. Bu da onu göstərir ki, qədim Şumerdə idarəetmə praktikası mövcud olmuşdur. Qədimdə böyük təşkilatların yaranması açıq göstərir ki, onlar idarəetmə strukturuna malik olmuşlar. Babilistanın asma bağları, inklərin Maçu-Pikçu şəhəri və Misir ehramları koordinasiya edilmiş mütəşəkkil idarəetmə səyləri nəticəsində yarana bilərdilər. Illər keçdikcə, bəzi təşkilatların idarə edilməsi daha mürəkkəb, daha çətin olmuş, təşkilatlar özləri isə daha güclü və daha dayanıqlı olmuşlar. Buna misal olaraq, yüz illərlə mövcud olmuş Roma imperiyasını göstərmək olar. Sərkərdələrin rəhbərlik etdikləri Roma legionları idarəetmənin dəqiq strukturuna malik olduqları üçün, planlaşması və intizamı pis təşkil edilmiş Avropanın və Yaxın Şərqin o zamankı qüdrətli dövlətləri üzərində möhtəşəm qələbələr qazanmışlar. Qədim dövrlərdə elə təşkilat nümunələri olmuşdur ki, hal-hazırda bizim dövrümüzdəki təşkilatlar kimi idarə olunmuşlar. Buna ən parlaq nümunə Roma katolik kilsəsidir. Xristianlığın yaradıcıları tərəfindən müəyyən edilmiş struktur: papa, kardinal, arxiyepiskop, yepiskop və kilsə keşişi iyerarxiyası bu gün də uğurla həyata keçirilir. Həmin quruluş bu gün mövcud olan bir çox təşkilatlardan da üstündür. Ola bilər ki, elə həmin səbəbdən Roma katolik kilsəsi uzun əsirlər boyu inkişaf etdiyi halda, ayrı-ayrı təşkilatlar və hətta xalqlar yaranıb sonradan süquta yetmişlər.

        Təşkilatların tarix boyu mövcud olmalarına baxmayaraq, XX əsrə qədər heç kəs onları elmi yolla və sistemli şəkildə idarə etməyi düşünməmişdir. Qədim dövrlərdə, hakim olan insanları, təşkilatı idarə etməkdən daha çox, sərvət toplamaq və siyasi hakimiyyəti əldə saxlamaq maraqlandırmışdır. Həm də, hər dövrün öz inkişaf xüsusiyyətləri və mülkiyyət münasibətləri müxtəlif olduqları üçün, təşkilatlara və onların idarə olunmalarına da münasibət fərqli olmuşdur. Menecmentin inkişafına əsas təkan verən qüvvə, İngiltərədə baş vermiş sənaye inqilabı olmuşdur. Amma idarəetmənin inkişafında və uğurlarında əhəmiyyətli sıçrayış ilk dəfə Amerikada yaranmışdır. XIX əsrin əvvəllərində ABŞ yeganə ölkə idi ki, orada insan özünün milliyyəti və mənşəyi ilə bağlı problemləri unudaraq öz peşəsi üzrə iş tapa bilirdi. Öz həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmağa çalışan milyonlarla avropalı XIX əsrdə Amerikaya köçmüş və orada əməksevər insanlardan ibarət nəhəng işçi qüvvəsi yaratmışdılar. ABŞ dövləti yarandığı gündən təhsil almaq istəyənləri ciddi dəstəkləmişdir. Təhsil, insanlar arasında intellektual səviyyənin yüksəlməsi, müxtəlif sahələrdə, eləcə də biznes sahəsində və idarəetmədə üstünlük yaradırdı. Menecment özü də, məhsuldar qüvvələrin sənaye istehsalının inkişaf mərhələləri kimi təkamül yolu ilə (ev təsərrüfatı formasından sənaye, postsənaye mərhələsinə qədər) keçmişdir. Menecmentin inkişaf yolu aşağıdakı ardıcıllıqla getmişdir:

        1. Mülkiyyət sahibi, həm də işçi olmuşdur;
        2. Kapital sahibi, həm də menecer olmuşdur;
        3. Kapital sahibi, menecer və digər işçilər müstəqil sosial təbəqə olmuş, muzdlu menecerlər yaranmağa və yayılmağa başlamışdır;
        4. Menecment elminin əsasları formalaşmağa başlamışdır;
        5. Marketinq menecmenti inkişaf etmiş, yeni-yeni menecment metodları yaranmışdır;
        6. Menecmentdə insan amilinə geniş yer verilmiş, sosial davranış problemi kəskin halda irəli sürülmüşdür.

        Menecmentin elmi məktəbləri

        Menecmentin təkamülündə ayrı-ayrı məktəblərin və yanaşmaların müstəsna rolu olmuşdur. Menecment elmi öz inkişafına görə aşağıdakı təkamül mərhələlərini keçmişdir:

        1. Elmi idarəetmə məktəbi (1885-1920);
        2. Klassik və ya inzibati idarəetmə məktəbi (1920-1950);
        3. Insani münasibətlər məktəbi (1930-1950);
        4. Müasir idarəetmə (kəmiyyət) məktəbi (1950-indiyədək).

        Elmi idarəetmə məktəbi

        Elmi idarəetmə məktəbi, təqribən 1885-1920 -ci illəriəhatə edir. Elmi idarəetmə F.U.Teylor, Frenk və Liliya Qilbretlər və Henri Hanttın işləri ilə daha çox bağlıdır. Bu məktəbin yaradıcıları hesab edirdilər ki, müşahidə, ölçmə, məntiq və təhlildən istifadə etməklə bir çox əl əməyini təkmilləşdirmək olar və elə etmək olar ki, bu işlər daha səmərəli görülsünlər. Fredirik və Lilian Qilbretlər, işin icrası zamanı nəzarətə imkan verən cihaz kəşf etdilər və onu mikroxronometr adlandırdılar. Onlar, bu cihaz vasitəsilə müəyyən əməliyyatlarda hansı hərəkətlər yerinə yetirildiyini və onların hər birinin nə qədər vaxt apardığını qeyd edirdilər. Alınan məlumatlara əsaslanaraq, onlar qeyri-effektiv hərəkətləri aradan qaldırmaq üçün iş əməliyyatlarını dəyişir və standart qaydalar və avadanlıqlardan istifadə edərək işin səmərəsini yüksəltməyə çalışırdılar. Əvvəlki sistemlərlə və iş rejimləri ilə müqayisədə, bu, fenomenal fayda gətirirdi. Elmi idarəetmə məktəbi insan faktorunu rədd etmirdi. İşçiləri istehsalın yüksəldilməsində və hazır məhsulun həcminin artırılmasında maraqlandırmaq üçün sistematik olaraq motivləşdirmədən – stimullaşdırmadan istifadə edilirdi. Bu, elmi idarəetmə məktəbinin çox vacib töhfələrindən biri idi. Bundan başqa, qısa istirahət etmə imkanları və istehsalda zəruri olan fasilələr nəzərdə tutulurdu. Belə ki, müəyyən işi görmək üçün ayrılan vaxtın miqdarı real və ədalətli idi. Bu, rəhbərliyə yerinə yetirilməsi mümkün olan istehsal normalarını müəyyən etməyə, həmçinin təyin olunmuş minimumu keçən işçilərə əlavə əmək haqqı ödəməyə imkan verirdi. Beləliklə də, bu məktəb tərəfindən motivləşdirmə amillərinin tətbiqinin əsası qoyulurdu. Belə yanaşmada, əsas element bu idi ki, daha çox məhsul istehsal edən adamlar, digər işçilərə nisbətən çox da mükafat alırdılar. Elmi idarəetmə məktəbinin baniləri, görüləcək işi yerinə yetirmək üçün fiziki və intellektual səviyyələri uyğun gələn adamları seçməyi lazım bilirdilər. Onlar həmçinin təcrübəli işçilərdən öyrənməyin böyük əhəmiyyəti olduğunu qeyd edirdilər. F.Teylorun və onun ardıcıllarının ilk dəfə irəli sürdükləri fikirlər bu məktəblə əlaqədar olmuşdur. Onlar, insanların fiziki əməklərinin yüngülləşdirilməsinin mümkün və vacib olduğunu sübut etməyə çalışmışlar. Onlar elmi yolla sübut edirdilər ki, hər bir işçi insan, bir sutkada gördüyü işi 8 saat ərzində normal yerinə yetirə bilər. Norma və normativlərin yaranması bu məktəblə əlaqədardır. Bu məktəb, menecmentin (idarəetmənin) bir elm sahəsi olduğunu isbat etmiş və sübut etmişdir ki, fiziki əməklə idarəetmə əməyi (zehni əmək) biri-birindən ayrılmalıdır. Digər tərəfdən, elmi idarəetmə məktəbi sübut etdi ki, cəmiyyətin bütün üzvləri, o cümlədən, fəhlələr də müəyyən hörmətə layiqdirlər. Onların fiziki əməyini yüngülləşdirmək üçün, elmi yolla yeni-yeni mexanizimlər hazırlamaq və onları tətbiq etməklə bunu həyata keçirmək olar. Elmi idarəetmə məktəbi əllə görülən işlərin icrasını yüngülləşdirmək üçün müxtəlif üsullar tapılmasına, işin tələbinə görə adamların seçilməsinə, işçilərin xammal və avadanlıqlarla vaxtında təmin edilmələrinə, onların maraqlarını artırmaq üçün maddi həvəsləndirmədən istifadə olunmasına rəvac verdi, planlaşdırmanı və idarəçiliyi texnoloji proseslərdən ayırdı. Bu məktəb:

        • əl əməyinin yüngülləşdirilməsi;
        • qısa fasilələr verilməsi;
        • iş və vaxt normaları qoyulması;
        • artıq iş üçün mükafat verilməsi;
        • idarəetmə əməyinin fiziki əməkdən ayrılması – proseslərini
        • bərqərar etdi.

        Klassik və ya inzibati idarəetmə məktəbi

        Elmi idarəetmədən bəhs edən müəlliflər öz tədqiqatlarını əsas etibarı ilə istehsalın idarə edilməsinə həsr edirdilər. Onlar idarəetmənin səviyyəsinin yüksəldilməsinin effektivliyi üzərində çalışırdılar. Həm Teylor, həm də Frenk və Lilian Qilbretlər, öz karyeralarına adi fəhlə kimi başlamışdılar və bu da onların baxışlarına və təşkilatın idarə edilməsi yollarının müəyyən edilməsinə öz təsirini göstərmişdi. Klassik məktəbin tərəfdarları, elmi idarəetmə məktəbinin nümayəndələri kimi, idarəetmənin sosial aspektlərinə çox da qayğı göstərmirdilər. Onların işi elmi idarəetmənin metodologiyasına əsaslanmayıb, əsas etibarı ilə şəxsi müşahidələrindən yaranırdı. “Klassiklər” təşkilata geniş perspektiv nöqteyi – nəzərdən baxmağa səy göstərməklə təşkilatın ümumi xarakteristikaları və qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə çalışırdılar. Klassik məktəbin məqsədi idarəetmənin universal prinsiplərini yaratmaq idi. Bu, o ideyadan irəli gəlirdi ki, bu prinsiplərə əməl etmək, təşkilata müvəffəqiyyət gətirə bilər. Bu prinsiplər iki əsas aspekti nəzərdə tuturdu. Onlardan biri təşkilatın idarə edilməsinin rasional sisteminin yaradılması idi. Biznesin əsas funksiyalarını müəyyən etməklə, nəzəriyyəçi – “klassiklər” təşkilatın kiçik bölmələrə və işçi qruplarına bölünməsinin ən yaxşı yollarını tapmağa çalışırdılar. Ənənəvi olaraq bu funksiyalar maliyyə, istehsal və marketinq hesab edilirdi. Bununla idarəetmənin əsas funksiyalarının müəyyən edilməsi sıx bağlıdır. Əslən fransız olan Amerikalı sahibkar və tədqiqatçı alim Anri Fayol idarəetmə barədə ilk dəfə sistemli şəkildə nəzəriyyə irəli sürmüşdür. Məhz bu səbəbdən, onu «menecmentin atası» adlandırırlar. Anri Fayolun idarəetmə nəzəriyyəsinə əsas töfhəsi ondan ibarətdir ki, o, idarəetmə prinsiplərini sistemləşdirdi və bir neçə qarşılıqlı əlaqəli funksiyaları menecmentin universal funksiyaları kimi təqdim etməklə, onların tətbiqinə tam proses kimi baxdı. Inzibati (klassik) idarəetmə məktəbi idarəetmə prinsiplərini aşkarladı, idarəetmə funksiyalarını təsvir etdi və təşkilatın bütünlüklə idarə olunmasına sistemli yanaşmanı izah etdi. Bu məktəb: – idarəetmə prinsiplərini; – idarəetmə quruluşunu (strukturunu); – idarəetmə funksiyalarını; – menecmentin metodlarını; – menecmentin üslublarını elmi surətdə müəyyənləşdirdi və bərqərar etdi.

        İnsani münasibətlər və ya davranış məktəbi

        Insani münasibətlər və ya davranış məktəbi (1930-1950).Menecmentdə insani münasibətlər məktəbinin yaranmasında və inkişafında ən böyük xidməti olan iki alimi – Meri Parker Follett və Elton Meyonu göstərmək olar. Ilk dəfə xanım Meri Follett menecmenti “digər adamların köməyi ilə işin yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi” kimi təyin etmişdir. Elton Meyonun məşhur eksperimetləri, xüsusən Hotorndakı “Uestern Elektrik“ zavodunda aparılan tədqiqatları, menecment nəzəriyyəsində yeni istiqamət açdı. E.Meyo aşkar etdi ki, dəqiq müəyyənləşdirilmiş iş əməliyyatları və yaxşı əmək haqqı heç də elmi idarəetmə məktəbi nümayəndələrinin hesab etdikləri kimi, həmişə əmək məhsuldarlığının artmasına gətirmir. Adamlar arasında olan qarşılıqlı əlaqələr zamanı yaranan münasibətlər çox vaxt rəhbərlərin səylərini üstələyir. Bəzən işçilər, rəhbərlərin istək və maddi stimullarına rəğmən öz qruplarındakı iş yoldaşlarının istəklərinə daha üstün reaksiya verirlər. Abraham Maslou və başqa psixoloqların da tədqiqatları bu hadisənin səbəblərini başa düşməyə imkan verdi. A.Maslouya görə adamların işə münasibətləri və davranışları, heç də pulun köməyi ilə qismən yerinə yetirilə bilən iqtisadi maraqlarla yox, həm də müxtəlif tələbatlarla bağlıdır. Bu nəticələrə əsaslanaraq davranış məktəbinin tədqiqatçıları hesab edirdilər ki, əgər rəhbərlik öz işçilərinə çox qayğı göstərirsə, onda onların razılığının səviyyəsi artar, bu isə məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarar. Onlar insanlar arasındakı münasibətlərinin idarə edilməsi üsullarından istifadə etməyi məsləhət görürdülər. Bu üsullardan: rəhbərlərin özlərinin bilavasitə daha təsirli rəftar etmələri; işçilərlə məsləhətləşmələr aparmaları; işçilərə bir-biri ilə ünsiyyət yaratmaq üçün daha geniş imkanlar yaratmağı göstərmək olar. Cəmiyyətdə mövcud olan hər bir fərdin özünün müəyyən qabiliyyəti vardır. Müxtəlif insanlar eyni bir işi, eyni bir alətlə, eyni səviyyədə yerinə yetirə bilmirlər. Ona görə də hər bir fərdin tələbatını, qabiliyyətini, səriştəsini və psixologiyasını nəzərə almaq lazımdır. Deməli, insani münasibətlər məktəbində adamların fərdi xüsusiyyətləri – hər bir fərdin qabiliyyəti, təlabatı, səriştəsi psixologiyası və göstərdiyi cəhdlər nəzərə alınır. Insani münasibətlər məktəbi əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi və son nəticə əldə edilməsi üçün fərdi (şəxsi) münasibətlərin idarə olunmasını, onların sosial və psixoloji vəziyyətlərinin nəzərə alınmasını, rəhbərlərin işçilərə qayğı ilə yanaşması faktorlarını aşkar etdi. Bu məktəb: – psixologiya; – ictimai münasibətlər; – insan amili; – hakimiyyət və nüfuz; – motivləşdirmə (həvəsləndirmə); – işin məzmunu və iş şəraiti; – rəftar (qarşılıqlı münasibət) və səriştə amillərini menecmentə gətirdi və onların nəzərə alınmasını zəruri etdi.

        Müasir idarəetmə və ya kəmiyyət məktəbi

        Müasir idarəetmə və ya kəmiyyət məktəbi (1950-ci illərdən indiyə kimi).Riyaziyyat, statistika, kibernetika, informatika elmləri və onlarla bağlı olan bilik sahələri menecment nəzəriyyəsinin inkişafında böyük rol oynamışlar. Onların rolunu elmi metodların tətbiq edilməsində də görmək olar. Riyazi üsulların və modellərin tətbiqi, sözün əsl mənasında, təşkilatın əməliyyat problemlərinə elmin tətbiqidir. Problemin qoyuluşundan sonra əməliyyatı tədqiq edən bir qrup mütəxəssis hadisələrin gedişinin modelini hazırlayır. Modeli yaratdıqdan sonra, dəyişənlərə kəmiyyət (miqdar) qiymətləri verilir. (Model – reallığın təsəvvür edilməsinin formasıdır ki, reallığı sadələşdirir və ya onu mücərrəd təsvir edir). Bu, obyektiv olaraq hər bir dəyişəni kəmiyyətcə müqayisə etmək və onlar arasında münasibəti təsvir etməyə (başa düşməyə) imkan verir. Deməli, modellər reallığın mürəkkəbliyini başa düşməyi asanlaşdırırlar. Bu gün vərdiş etdiyimiz kompüter texnologiyası, müxtəlif riyazi-iqtisadi modellərin tətbiqi yolu ilə əvvəllər çox çətin olan və ya mümkün olmayan fiziki işləri elmi əsaslarla yerinə yetirməyə imkan verir. Riyazi modellərin qurulması ilə müxtəlif problemlər həll edilir. Kibernetika, informatika, psixologiya və s. elm sahələri bu məktəbə əsaslanır. Müasir idarəetmə və ya kəmiyyət məktəbi modellərin qurulması, kompüterlərin tətbiqi, yüksək rabitə texnologiyası, iqtisadi-riyazi üsulların tətbiqini menecmentə gətirdi və çox böyük dəqiqliklə həyata keçirdi. Bu məktəb: – kibernetikanı; – informatikanı; – iqtisadi – riyazi üsulları və modelləri; – kompüter texnologiyasını; – mürəkkəb rabitə texnologiyasını və s. elmi – texniki yenilikləri bərqərar etdi.

        Menecmentdə yanaşmalar

        Menecmentdə yanaşma dedikdə, idarəetmə prosesinin kimin necə təsəvvür etməsi və onun həllinə necə yanaşması başa düşülür. Menecment yanaşmalarının ən çox tətbiq edilən 3 tipini nəzərdən keçirək:

        1. Proses yanaşması;
        2. Sistem yanaşması;
        3. Situasiya yanaşması

        Proses yanaşması – bir-biri ilə bağlı idarəetmə funksiyalarına arasıkəsilməz ardıcıllıq (proses) kimi baxır. Burada idarəetmənin funksional ardıcıllığını bilmək və bu ardıcıllığı qorumaqla işləri icra etmək vacibdir: planlaşdırma; təşkiletmə; motivləşdirmə; nəzarət; marketinq. Hər bir funksiyanın icrası bir proses kimi qəbul olunur. Bu funksiyaların ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi prosesi, görüləcək işin icra edilməsinə və son nəticə alınmasına səbəb olur. Proses yanaşmasında idarəetməyə bir-biri ilə bağlı olan qarşılıqlı fəaliyyətin ardıcıllığı kimi baxılır.

        Sistem yanaşması – menecmentə işçilər, təşkilat və ətraf mühit amillərinin qarşılıqlı əlaqəlləri (daxili və xarici amillər) kimi baxır.Sistem yanaşması bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan və asılı olaraq fəaliyyət göstərən bütün hissələrin və elementlərin təsirini nəzərə alır. Sistem yanaşması şəraitində, yuxarıda qeyd olunan funksiyalarla yanaşı müəyyən daxili və xarici təsir amillərini, həmçinin qeyri-müəyyənlikləri, mürəkkəblikləri və dəyişkənlikləri də nəzərə almaq lazımdır.

        Situasiya yanaşması – vaxta görə, mövcud situasiya ilə bağlı müxtəlif idarəetmə metodlarının tətbiq olunması və rəhbərin fərdi qabiliyyəti ilə müəyyən olunan qərarların qəbul edilməsi. Burada, yuxarıda qeyd olunan proses və sistem yanaşmaları ilə birlikdə vaxt amili və onunla yanaşı qərar qəbul edən rəhbərin şəxsiyyəti, qabiliyyəti və digər xüsusiyyətlər də nəzərə alınmalıdır.

        Menecmentin kateqoriyaları

        Menecmentin kateqoriyaları – təşkilatın idarə olunması prosesində əhəmiyyətli xassələri və tarazlı münasibətləri əks etdirən fundamental anlayışlardır. Menecmentin əsas kateqoriyalarının aşağıdakılar aiddir: [1]

        • obyektlər və subyektlər;
        • funksiyalar;
        • metodlar;
        • prinsiplər
        • növlər.

        Obyekt və subyekt anlayışları

        Menecmentin obeykti, onun əsasını təşkil edən kateqoriya – təşkilatdır ki, bu da qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün şüurlu olaraq əlaqələndirilən insanlar birliyindən ibarətdir. Menecmentdə obyekt – idarə olunan, subyekt isə – idərə edəndir. Menecmentin subyektləri, menecerlər – müxtəlif səviyyədən olan rəhbər işçilərdirlər ki, onlar təşkilatda daimi vəzifəni tutur və təşkilatın müəyyən fəaliyyət dairəsində qəbul olunması səlahiyyətlərinə malikdirlər. «Menecer» kateqoriyası aşağıdakılara tətbiq olunur: [2]

        • təşkilatın rəhbərlərinə;
        • struktur bölmələrinin rəhbərlərinə;
        • müəyyən iş növlərinin təşkilatçılarına (müdiriyyətə).

        Menecmentin əsas funksiyaları

        Menecmentin funksiyaları idarəetmə fəaliyyətinin spesifik növlərinin sabit tərkibini müəyyən edirlər ki, bunlar da məqsədlərin, hərəkətlərin və yaxud onların tətbiq obyektlərinin həmcinsliyi ilə xarakterizə olunurlar. Menecmentin aşağıdakı əsas funksiyaları var:

        • Planlaşdırma funksiyası
        • Təşkiletmə funksiyası
        • Motivasiya funksiyası
        • Nəzarət funksiyası
        • Marketinq funksiyası

        Planlaşdırma funksiyası

        Planlaşdırma funksiyası menecmentin ən zəruri funksiyalarından biridir.Hazırkı şəraitdə bütün müəssisələr dinamik, dəyişkən və qeyri müəyyənlik mühitində fəaliyyət göstərirlər. Məhz bu səbəbdən gələcəkdə görüləcək bütün işlərin qabaqcadan planlaşdırılması vacibdir. Menecmentin bütün sahələri üçün aşağıdakı 3 planlaşdırma funksiyası xarakterikdir:

        1. İstehsalın planlaşdırılması.
        2. İşçi qüvvəsinin (kadrların) planlaşdırılması.
        3. Maliyyənin planlaşdırılması.

        Istehsalın icrası üçün maddi, maliyyə və kadr ehtiyatları elə planlaşdırılmalıdır ki, işi görmək üçün xammal, pul vəsaitləri çatdırıla bilsin və işçi qüvvəsi yetərincə olsun. Məhz bu səbəbdən də hər üç funksiyanın yerinə yetirilməsi üçün qabaqcadan planlaşdırma zəruridir. Planlaşdırma funksiyasını həyata keçirmək üçün dörd əsas məsələnin həlli nəzərdə tutulmalıdır:

        • resursların bölüşdürülməsi;
        • xarici mühitə uyğunlaşma;
        • daxili əlaqələndirmə;
        • təşkilati strategiyanı müəyyənləşdirmək.

        Vaxta görə təsiri nəzərə alınmaqla, planlaşdırmanı 3 mərhələyə ayırmaq olar:

        1. strateji (uzunmüddətli);
        2. taktiki (orta müddətli);
        3. cari (operativ).

        Strateji planlaşdırma – (strategiya – latınca “sərkərdənin məharəti”, uzaqgörmə deməkdir) görüləcək işin əvvəlcədən uzun müddətli planlaşdırılmasıdır. Bu plan olmazsa, orta və cari planların hazırlanması və həyata keçirilməsi də mümkün olmaz. Taktiki planlaşdırma strateji planlaşdırmadan törəyir və onun icrasına yönəlir. Orta planlaşdırma həm real işlərin nəticəsinə görə, həm də norma və normativlərin müqayisəli tutuşdurulmasına görə qurula bilər. Cari planlaşdırma bilavasitə işlərin icrası ilə bağlıdır və gündəlik işlərin gedişinə mütənasib qurulmalıdır.

        Təşkiletmə funksiyası

        Təşkiletmə funksiyası fəaliyyətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar hazırlıq işlərinin yerinə yetirilməsidir. Təşkiletmə funksiyası fəaliyyətin planlaşdırma mərhələsindən fəaliyyətin həyata keçirilməsi mərhələsinə keçid mərhələsidir. Təşkiletmə işə başlamaq üçün lazım olan ünsürləri cəlb edir, yerləşdirir, onların gələcəkdə birgə fəaliyyəti üçün qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir, işlək vəziyyətə gətirir. Təşkiletmə funksiyası sistemin bütün elementləri arasında daimi və mütərəqqi əlaqələri müəyyən edir, onların fəaliyyətinin qaydalarını və şərtlərini müəyyənləşdirir. Təşkiletmə funksiyasının vəzifəsi istehsal və insan ehtiyatlarını elə qarşılıqlı əlaqəli sistemdə birləşdirməkdən ibarətdir ki, qarşıya qoyulan məqsədə səmərəli surətdə nail olmaq mümkün olsun. Plan tapşırıqlarının ritmik və nəzərdə tutulan həcmdə, vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi idarəetmənin təşkiletmə funksiyasının başlıca məsələsidir. Dəqiq tərtib edilmiş plan müəssisənin məqsədinə nail olunması üçün zəruri olan işin detallaşdırılmış təsvirini verir. Növbəti məsələ isə işin plana uyğun təşkilinin təmin edilməsidir. Təşkilatın növbəti vəzifəsi isə işin plana müvafiq təşkil olunmasıdır.

        Hər hansı bir müəssisə, təşkilat, firma işi təşkil edərkən onu 3 mərhələyə ayırırlar: I mərhələ işin bölüşdürülməsidir.Bu mərhələdə menecer bütün işi o qədər də böyük olmayan tərkib hissələrinə parçalayır.Burada hər bir işçinin öz vəzifəsi olur. İşin həcmini müəyyən edərkən işçinin ixtisasını da nəzərə almaq lazımdır ki, işçilərdən biri işi çox və ya az yerinə yetirməsin. Təşkiletmənin II mərhələsi-məntiqi blokda vəzifələrin qruplaşdırılmasıdır. Firmada, təşkilatlarda iki və daha çox şəxsdən ibarət olan qruplar fəaliyyət göstərir və bu isə firma üçün daha effektli olur.Bir sıra kompaniyalarda qruplaşdırma funksional əlamət üzrə və digər əlamətlər üzrə formalaşdırılır. Təşkiletmənin III mərhələsi-işin kordinasiyasıdır.Kordinasiya münaqişələrin qarşısını almağa,onları tənzimləməyə və beləliklə də təşkilatın strukturunu (qurulu-şunu) möhkəmləndirməyə imkan verir. Kordinasiya 2 yerə ayrılır:

        1. Şaquli kordinasiya;
        2. Üfüqi kordinasiya

        Şaquli kordinasiya dedikdə-hesabat verən və tabeçilikdə olan işçilərə nəzarət edən menecerlər başa düşülür. Üfüqi idarəetmə isə-bir idarəetmə səviyyəsindəki əməkdaşların təmasını nəzərdə tutur.

        Motivasiya funksiyası

        Motivləşdirmə, birinci növbədə fizioloji və psixoloji tələbatdan irəli gəlir. Ayrı-ayrı müəlliflər bu anlayışı: ehtiyac, məqsəd, arzu, istək, ehtiras, tələbat, sövqetmə, zərurət, mükafatlandırma və s. kimi ifadə edirlər. Qeyd edək ki, «motivasiya» sözü latınca olub «sövqetmə», «maraq oyatma» mənası daşıyır. Hər bir rəhbər başa düşməlidir ki, hətta çox gözəl hazırlanmış planlar və ən kamil struktur belə, icraçı olmadan təşkilatın faktiki işinin yerinə yetirilməsində heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Motivləşdirmə funksiyasının qarşısında duran əsas məqsəd odur ki, təşkilatın üzvləri–hər bir icraçı, tapşırılmış vəzifələrə uyğun və planları anlayaraq qarşıda duran işləri yerinə yetirsinlər. Menecment fəaliyətində ən başlıca amil, işçiləri qarşıya qoyulmuş məqsədin yerinə yetirilməsinə yönəltmək və icranı təmin etməkdir. Tədbiq olunan hər hansı motivasiya metodu müəyyən bir şəxsi motivasiya etdiyi halda, digərlərini eyni işin görülməsinə motivasiya etməyə də bilər. Bu baxımdan tətbiq ediləcək motivasiya metodlarının seçilməsi zamanı hər bir insanın şəxsi keyfiyyətlərindən, onun özünəməxsus gözləntilərə malik olması amilindən çıxş etmık zəruridir. Ümimilikdə, motivasiya metodlarını iki qrupa ayırmaq olar:

        Maddi motivasiya üsulları, əsasən, aşağıdakılardır: -Əmək haqqının artırılması; -Bonusların verilməsi; -Mənfəətdə iştirak payı; -Pul mükafatları. [3]

        Motivasiyanın məzmun nəzəriyyələri

        Motivasiyanın məzmun nəzəriyyələrinə aşağıdakılar aiddir:

        1. A.Maslounun tələbatların iyerarxiyası nəzəriyyəsi
        2. D.Mak-Klellandın qazanılmış tələbatlar nəzəriyyəsi
        3. K.Alderferin ERG nəzəriyyəsi
        4. F.Hersberqin ikiamilli tələbat nəzəriyyəsi

        Abraham Maslou tələbatın iyerarxiya prinsipi üzrə əlaqəli olan aşağıdakı beş növünü müəyyən etmişdir.

        • fizioloji tələbat;
        • təhlükəsihzlik tələbatı: fiziki təhlükəsizlik; iqtisadi təhlükəsizlik;
        • sosial tələbat;
        • şöhrətə tələbat;
        • özünüifadə tələbatı.

        Devid Mak-Klelland ilkin hesab edilən fizioloji tələbatın rolunu inkar etməmək şərtilə qeyri-maddi, «ikinci» tələbata üstünlük vermiş, üç yüksək səviyyəli tələbatın daha önəmli olmasını irəli sürmüşdür:

        1. Uğurlara olan tələbat: məqsədə çatma, özünü reallaşdırma, fərdi inkişafa nail olma, əsassız risklərdən uzaq olma və s.;
        2. Hakimiyyətə tələbat: rəhbər vəzifəyə cəhd etmə, başqasının davranışına nəzarət etmə;
        3. Mənsubiyyət tələbatı: müxtəlif səviyyəli pillələrdə olan menecerlərin tələbatlarındakı fərqlər.

        Abraham Masloudan fərqli olaraq K. Alderfer, üç qrup tələbat növünü əsas götürmüşdür:

        1. Yaşama (mövcud olma) tələbatı;
        2. Sosial tələbat;
        3. Şəxsi inkişaf tələbatı.

        Frederik Hersberq, iki əsas amilin əməyin motivləşdirilməsinə müxtəlif səviyyədə təsir etməsini tədqiq etmişdir:

        1. Gigiyenik (sağlamlıq) amillər;
        2. Motivləşdirici amillər.

        Motivasiyanın prosessual nəzəriyyələri

        Prosesual nəzəriyyələr tələbatların mövcüdluğunu təkzib etmir, lakin hesab edir ki, insanların davranışı təkcə tələbatlarla müəyyən edilmir. Prosesual nəzəriyyələrə əsasən insanın davranışı onun qavrama və gözləmələrinin (situasiya ilə əlaqədar) funksiyasıdır və eyni zamanda seçilmiş davranışın nəticələrindən asılıdır. Aşağıdakı prosesual motivasiya nəzəriyyələri mövcuddur: [4]

        1. Gözləmələr nəzəriyyəsi,
        2. Ədalət nəzəriyyəsi,
        3. Porter-Louler nəzəriyyəsi (modeli),
        4. D.Mak Qreqorun X və Y nəzəriyyəsi

        İlk dəfə gözləmələr nəzəriyyəsi 1964-cü ildə amerikan tədqiqatçısı V.Vrum tərəfindən “İş motivasiyası” əsərində verilmişdir. Nəzəriyyənin əsas elementləri aşağıdakılardır:

        1. əmək sərfi və əmək nəticələrinin nisbəti,
        2. əmək nəticələri və mükafat ölçülərinin nisbəti,
        3. nəticələrin valentliyi.

        Motivləşdirmənin ədalət nəzəriyyəsi Vrum modelinin zəifliklərini aradan qaldırmağa istiqamətlənmişdir. Ədalət nəzəriyyəsinin əsasını Steysi Adams qoymuşdur. Ədalət nəzəriyyəsinə görə müqayisə prosesində obyektiv informasiyadan istifadə edilsə də (misal üçün əmək haqının həcmi) insan tərəfindən müqayisə şəxsi qavrayış və davranış həcminin digərlərinin eyni cəhətlərinin müqayisəsi əsasında aparılır.

        Amerikan tədqiqatçıları L.Poretr və E.Louler 1968-ci ildə gözləmələr və ədalət nəzəriyyəsini vahid motivasiya modeli çərçivəsində birləşdirirlər. Porter-Louer nəzəriyyəsində mükafatlandırma və nəticə arasında nisbət müəyyən edilir.İnsan öz tələbatlarını əldə edilmiş nəticələrə görə mükafatlandırmaya əsaslanaraq ödəyir.Modelə əsasən işçinin fəaliyyət nəticələri üç dəyişəndən asılıdır:

        1. sərf edilmiş səylərdən,
        2. işçinin qabiliyyətləri və unun fərdi xüsusiyyətlərindən (fəaliyyət prosedurunun qavranılmasından),
        3. işçinin öz rolunun və itehsal prosesində əhəmiyyətinin başa düşülməsindən.

        İdarəetmə üslublarında Duqlas Mark Qreqor tərəfindən təklif edilmiş «X» və «Y» nəzəriyyələri tətbiq edilir. «X» nəzəriyyəsinə görə:

        1. Adamlar işləməyi xoşlamırlar və imkan olan kimi işdən yayınırlar;
        2. Adamlar şöhrətpərəst deyillər, məsuliyyətdən qaçmağa cəhd edirlər və istəyirlər ki, onları idarə etsinlər;
        3. Adamlar daha çox mühafizəni xoşlayırlar;
        4. Adamları işələməyə məcbur etmək üçün onları nəzarətdə saxlamaq, zorla işlətmək və cəzalandırmaqla qorxutmaq lazımdır.

        «Y» nəzəriyyəsinə görə:

        1. Əmək – təbii prosesdir. Əlverişli şərait olarsa, adamlar bütün cavabdehliyi öz üzərlərinə götürməyə hazırdırlar.
        2. Əgər məqsəd birliyi varsa, adamlar özünüidarə və özünənəzarətdən istifadə edəcəklər.
        3. Birgə işləmək məqsədə çatmaq üçün mükafatlandırma funksiyasıdır.
        4. Problemin həllinə yaradıcılıqla yanaşmaq qabiliyyəti tez-tez müşahidə olunur, lakin orta səviyyəli adamın intellek potensialından(imkanlarından) qismən istifadə olunur. [5]

        Nəzarət funksiyası

        Nəzarət – təşkilatın öz məqsədlərinə çatmasının təmin edilməsi prosesidir. Nəzarət prosesi standartlar qoyulmasından, faktiki əldə olunmuş nəticələrin bu standartlarla ölçülməsindən və lazım gələrsə düzəlişlər aparılmasından ibarətdir. Əgər əldə olunan nəticələr qoyulan standartlardan (norma və normativlərdən, tapşırıqlardan, layihələrdən və s.) qoyulmuş həddən artıq fərqlənərsə, onda mütləq əlavə tədbirlər görülməsi üçün qərar qəbul edilməli və həyata keçirilməlidir. Deməli, nəzarət qarşıya çıxan problemlərin aşkar edilməsi və həll edilməsi üçün vacibdir. Nəzarət, həmçinin uğurlu fəaliyyət üçün işçilərin stimullaşdırılması və ya əksinə, uğursuz fəaliyyət üçün onların cəzalandırılması üçün də istifadə oluna bilər.

        Nəzarətin üç əsas növü vardır: ilkin, cari və yekun nəzarət. İlkin nəzarət ona görə belə adlanır ki, o faktiki olaraq işlər başlayana qədər həyata keçirilir. İlkin nəzarət, adətən müəyyən siyasət, üsul və qaydalar formasında həyata keçirilir (standartlar hazırlanır, layihələr təsdiqlənir, norma və normativlər müəyyənləşdirilir və s.). İlkin nəzarət, hər şeydən əvvəl əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının görüləcək işlərlə mütənasib olaraq təşkil edilməsi imkanlarını dəqiqləşdirmək üçün tətbiq edilir. Cari nəzarət artıq işin getdiyi müddətdə və adətən fəhlənin işinə rəislər tərəfindən nəzarət formasında həyata keçirilir. Cari nəzarət həm texnoloji proseslərə, həm də işçi personala şamil edilir. Yekun nəzarət iş qurtardıqdan sonra və ya ona ayrılan vaxt qurtarandan sonra baş verir. Nəzarət prosesi üç mərhələdən ibarətdir.

        • Standartlar qoyulması
        • Əldə olunan nəticələrin qoyulan standartlarla müqayisə
        • Nəticələrin qiymətləndirilməsi

        Marketinq funksiyası

        Marketinq bir elm kimi keçən əsrin əvvəllərində formalaşmağa başlamışdır. Marketinq sözü ingilis dilində ―market sözündən yaranmışdır və mənası ―bazar deməkdir. Marketinq – idarəetmə funksiyası olmaqla bazarda tələb – təklif münasibətlərini araşdırmaq və bu münasibətlərdən doğan zəruri istehsalı aydınlaşdırmaq, istehsalın həyata keçirilməsini təmin etmək, hazır məhsulun satışını həyata keçirmək, son nəticə olaraq gəlir əldə edilməsinə və tələbatların ödənilməsinə yönəldilmiş fəaliyyət formasıdır. Marketinq bir əməliyyat kimi istehsaldan qabaqki proseslərdə xammalın alınması, avadanlıqların əldə edilməsi, kadrların hazırlanması, enerji və təchizat məsələlərinin həll olunması ilə yanaşı istehsaldan sonrakı mübadilə proseslərində satışın təşkili, əmtəələrin reklam olunması, servis xidmətlərinin təşkili və s. kimi proseslərdə iştirak etməklə müəssisənin strateji planlaşdırma məsələlərini də təmin edir. Marketinqin əsas funksiyası tələb – təklif münasibətlərini araşdırmaqla yanaşı, real bazar üçün hansı məhsulun nə qədər və hansı qiymətə çıxarılmasını təmin etmək, eyni zamanda tələbata uyğun məhsul istehsalını təşkil etmək üçün tövsiyələr verməkdir. Marketinq xidməti, istehsaldan əvvəl və sonrakı bütün amilləri nəzərə almaqla, eyni zamanda təbii mühit və sosial mühit amillərini də mütləq nəzərə almalıdır.

        Menecmentin prinsipləri

        Menecmentin prinsipi dedikdə, idarəetmə orqanlarının fəaliyyətində zəruri qanunauyğunluqları müəyyən bir çərçivəyə salan qaydalar və davranış sistemini başa düşmək olar. Anri Fayol 20-ci əsrin əvvəllərində, menecmentin 14 prinsipini sistemləşdirib formalaşdırmışdır. Müasir dövrdə isə menecmentdə tətbiq edilən prinsiplərin sayı bir qədər də artmışdır. Anri Fayola görə menecmentin aşağıdakı prinsipləri vardır: [6]

        • Əmək bölgüsü.
        • Səlahiyyət və məsuliyyət (cavabdehlik).
        • İntizam.
        • Vahid rəhbərlik.
        • Vahid istiqamət.
        • Şəxsi marağın ümumi marağa tabe olması.
        • Mükafatlandırma.
        • Mərkəzləşdirmə.
        • Pilləvari (skalyar) zəncir.
        • Rejim.
        • Ədalət.
        • İş yerinin sabitliyi.
        • Təşəbbüskarlıq.
        • Birlik (korporativ ruh, ittifaq).

        Menecmentin metodları

        Metod yunan sözü olub üsul deməkdir. Bütün elmlərdə olduğu kimi idarəetmə elminin də metodları vardır. Bu metodlar idarəetmə elminin öyrənilməsinin, bu elmdən irəli gələn funksiyaların və prinsiplərin həyata keçirilməsinin üsuludur. İdarəetmə metodu idarəetmə subyektinin idarəetmə obyektinə təsir mexanizmidir. İdarəetmə metodunun başlıca məqsədi idaretmə prosesinin düzgün təşkilinə şərait yaratmaq, qarşıya qoyulan məqsədə tam çatmaq üçün müasir texnikadan, əməyin və istehsalın təşkilinin mütərəqqi formalarından səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir. İdarəetmə metodu idarə edilən sistemə necə, hansı üsul və vasitələrlə təsir etmək lazım olduğunu bildirir. Menecmentin aşağıdakı əsas metodları vardır: [7]

        • İqtisadi metod
        • İnzibati metod
        • Sosial-psixoloji metod

        İqtisadi metod

        İqtisadi metod iqtisadi siyasətin və maddi maraq prinsiplərinin tətbiqi ilə işin icrasının yerinə yetirilməsini təmin edir. İqtisadi metodlar aşağıdakı kimi təsnif olunur:

        1. Müəssisədaxili iqtisadi metodlar.
        2. Müəssisəxarici iqtisadi metodlar.

        Müəssisədaxili iqtisadi metodlar həm müəssisənin iqtisadi maraqlarının, həm də personalının və ya işçilərin sosial-iqtisadi tələbatlarının təmin olunmasına xidmət edir. Müəssisəxarici iqtisadi metodlar təsərrüfatlararası hesablaşmaları, müəssisə və təşkilatın digər müəssisə və təşkilatlarla, alıcılarla, satıcılarla, sifarişçilərlə iqtisadi əlaqələri, əqdlərin bağlanmasını, təsərrüfat, iqtisadi və maliyyə münasibətlərinin formalaşdırılmasını əhatə edir.

        Iqtisadi metodlarınun ən çox tətbiq edilən elementləri aşağıdakılardır :

        • Təsərrüfat (və ya kommersiya) hesabı;
        • Planlaşdırma;
        • Vergilər sistemi;
        • Iqtisadi normativlər (qiymət, əmək norması, vaxt norması, mükafatlandırma normaları, cərimə sanksiyaları və s);
        • İnnovasiya və investisiya;
        • Maliyyələşdirmə.

        İnzibati metod

        İnzibati üsul idarə edənin idarə olunan obyektə birbaşa və bilavasitə təsir üsuludur. İnzibati üsul məcburedici üsuldur və yüksək tələbkarlıq əsasında insanları fəaliyyətə, icraçılığa, nizama, intizama sövq edir. Müəssisələrin rəhbərləri bu cür üsulların tətbiqi üçün əmr etmək, sərəncamlar, göstərişlər, tapşırıqlar vermək səlahiyyətlərinə malikdirlər. İnzibati üsulları aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

        1. Məcbur edici (Hərəkəti etməyə məcbur etmək üsulu).
        2. Qadağan edici (Hərəkəti etməyi qadağan etmək üsulu). Bu üsul inzibati tədbirlərlə, qorxutmaqla, hədələməklə həyata keçirilir.
        3. Səlahiyyət verici.
        4. Həvəsləndirici üsul.

        İnzibatçılıq yüksək idarəetmə bacarığı və qabiliyyətidir. İnzibati təsir metodunun başlıca xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

        • inzibati üsul müəssisə və təşkilatlarda kollektiv münasibətləri formalaşdırır və tənzimləyir;
        • inzibati üsul idarəetmə münasibətlərində, sərəncamverici, icraedici strukturlarda subyektlər arasında hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərini formalaşdırır;
        • inzibati üsul öhdəlikləri, yerinə yetirilməməsinə görə cavabdeh şəxslərin məsuliyyətini müəyyən edir.

        İnzibatçılıq inzibati proses olaraq üç funksiyanı yerinə yetirir.

        1. Hüquqyaradıcı. İnzibati üsul müəssisədə qanunvericilik aktlarının, dövlət standartlarının və normativ sənədlərin tətbiqini, daxili qaydaların, təlimatların formalaşdırılmasını və onlara əməl edilməsini tələb edir.
        2. Hüquqverici. Qanunlara, qaydalara əsaslanaraq funksiyaların həyata keçirilməsini konkret strukturlara və şəxslərə həvalə edilir.
        3. Tənzimləyici. İnzibati proses hüquqi proses olaraq bütün sahələrin tənzimlənməsini həyata keçirir. İnzibatçılıq fəaliyyətin normalar əsasında tənzimlənməsinə yönəldilir.

        Sosial-psixoloji metod

        Sosial – psixoloji metod müəssisənin və onun personalının sosial və psixoloji maraqlarına təsir göstərmək vasitələrinə əsaslanır. Bu metod kollektivin, qrupun və şəxsiyyətin rolu və statusu, davranışı və qabiliyyəti üzərində qurulur. Bu metod, əsasən iki tərkib hissədən ibarətdir:

        • sosial (ictimai) təsir üsulları;
        • psixoloji təsir üsulları.

        Sosial təsir üsullarına aşağıdakı elementlər daxildir:

        • İctimai-istehsal fəallığının yüksəldilməsi (liderlərə bənzəmək, bütün fəaliyyət sahələrində nümunəvi davranış standartlarının qəbul edilməsi və s.);
        • İctimai varislik münasibətlərinin qorunması (ustalıq müsabiqələrinin keçirilməsi, yüksək ixtisaslı kadrlara ehtiram və onların xidmətlərinin qeyd olunması və s.);
        • İctimai tənzimləmə (işçilər arasında münasibət normalarının qoyulması, daxili intizam qaydalarının təsdiqi, istehsal etikasının və firmanın imicinin qorunması və s.);
        • Mənəvi həvəsləndirmə (fərdlərin ayrı-ayrılıqda və kollektiv şəklində maraqlandırılması, mükafatlandırma) kimi tətbiq oluna bilərlər.

        Psixoloji metod dedikdə, fərdlərin, qrupun və kollektivin davranışı və qabiliyyətindən istifadə olunmaqla tədbirlər hazırlanması və həyata keçirilməsi yolu ilə firmada işçilərin qarşılıqlı münasibətlərinin harmoniyasını təmin etmək və daha münasib psixoloji şərait yaratmaq başa düşülür. Psixoloji təsir üsullarına aşağıdakı elementlər daxildir:

        • əməyin humanistləşdirilməsi (təkrarlanan üzücü işlərin ləğvi, otaqların və avadanlıqların xoşagəlimli rənglənməsi, qəlbə yatan musiqi səsləndirilməsi və s.);
        • psixoloji həvəsləndirmə (təşəbbüskarlığın, yaradıcılığın və müstəqilliyin qiymətləndirilməsi və s.);
        • əmək fəaliyyətində fərdi qabiliyyətin qiymətləndirilməsi və peşəkarların seçilib fərqləndirilməsi (fərdi keyfiyyətlərə görə seçmək və oxutmaq);
        • mənəvi və psixoloji keyfiyyətlərinə görə qiymətləndirmək və istiqamətləndirmək;
        • işçiləri mənəvi və psixoloji yaxınlıqlarına görə qruplaşdırmaq;
        • rəhbərlər və tabeçilikdə olan işçilər arasında normal qarşılıqlı münasibətlər qurulması yolu ilə təsir göstərmək.

        Menecmentin növləri

        Menecmentin növləri – menecmentin müəyyən məsələlərinin həlli ilə bağlı olan idarəetmə fəaliyyətinin xüsusi sahələridir. Obyektin əlamətinə görə: ümumi və funksional menecmenti fərqləndirirlər. Ümumi menecment təşkilatın fəaliyyətinin bütövlükdə və yaxud onun müstəqil təsərrüfat halqalarının (profit-mərkəzlərin) idarə edilməsindən ibarətdir. Funksional və yaxud xüsusi menecment təşkilatın və ya onun halqalarının idarə edilməsindən ibarətdir. Bu baxımdan menecmentin aşağıdakı sahələri fərqləndirilir:

        • İnnovasiya menecmenti;
        • İnsan resurslarının idarə edilməsi;
        • Maliyyə və bank menecmenti;
        • Strateji menecment;
        • Risk menecment;
        • İnformasiya menecmenti;
        • İstehsal və əməliyyat menecmenti;
        • Layihə menecmenti;
        • Logistik menecment

        Həmçinin bax

        • İdarəetmə
        • Menecer
        • Strateji menecment
        • Risk menecment
        • Maliyyə və bank menecmenti
        • Layihə menecmenti
        • İnnovasiya menecmenti

        İstinadlar

        1. ↑ Категории менеджмента
        2. ↑ Объекты и субъекты менеджмента
        3. ↑ Ağasəf İmran, “Menecment”, Bakı 2007
        4. ↑ . 2019-06-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2019-06-17 .
        5. ↑ K.A.Şahbazov, M.H.Məmmədov, H.S.Həsənov, “Menecment”, Bakı 2005.
        6. ↑ Menecment,dərslik, A. M. İmran, Bakı 2007, səh 84. [ölü keçid]
        7. ↑ Методы менеджмента, сущность и виды методов менеджмента

        Xarici keçidlər

        • Management slides
        • Функции_менеджмента
        • Общие функции менеджмента
        • Процессуальные теории менеджмента
        • Ekonomika-firmy/anri-fayol/principi-menedzmenta
        • İ.B. ƏMİROV, Z.E. HACIYEVA, Menecment, Bakı 2015 [ölü keçid]
        • Ф. Хедоури, М. Альберт, М. Мескон. «Основы менеджмента» Москва; 2006 [ölü keçid]
        • Ф.Е. Удалов О.Ф. Алехина О.С. Гапонова, ОСНОВЫ МЕНЕДЖМЕНТА, Нижний Новгород 2013 Ə.H.ƏLƏKBƏROV M.Ə.VƏLİYEV S.H.PÜRHANİ, MENECMENT, ÇAŞİOGLU 2013, 600 səh.
        • Г.Я. Гольдштейн, ОСНОВЫ МЕНЕДЖМЕНТА,Таганрогский государственный радиотехнический университет, 2003

        Avqust 04, 2021
        Ən son məqalələr

        Malek Salama

        Maleva

        Malkoçoğlu ailəsi

        Malkolm İks

        Malkolm İks (film, 1992)

        Malkolm Makdauell

        Malkolm X

        Malkolm X (Rəcəb Şəntürk)

        Malhun Xatun

        Mali

        Ən çox oxunan

        Annapolis QÇES

        Annaqılınc Möhtaci

        Annasofiya Robb

        Anne Veski

        Annemari fon Qabayn

        menecment, management, idarəetmə, idarəetmənin, iqtisadi, mexanizminin, üsul, prinsip, funksiyalarını, tətbiq, etməklə, material, əmək, maliyyə, ehtiyatlarından, səmərəli, istifadə, etmək, yolu, ilə, bazar, şəraitində, istənilən, fəaliyyət, növü, ilə, məşğul, . Menecment ing management idareetme idareetmenin iqtisadi mexanizminin usul prinsip ve funksiyalarini tetbiq etmekle material emek ve maliyye ehtiyatlarindan semereli istifade etmek yolu ile bazar seraitinde istenilen fealiyyet novu ile mesgul olan firmanin qarsisina qoydugu meqsede nail olmasi ucun heyata kecirilen pesekar fealiyyet novudur Mundericat 1 Menecment anlayisi onun iqtisadi mezmunu 1 1 Menecmentin tekamulu 1 2 Menecmentin elmi mektebleri 1 2 1 Elmi idareetme mektebi 1 2 2 Klassik ve ya inzibati idareetme mektebi 1 2 3 Insani munasibetler ve ya davranis mektebi 1 2 4 Muasir idareetme ve ya kemiyyet mektebi 1 3 Menecmentde yanasmalar 2 Menecmentin kateqoriyalari 2 1 Obyekt ve subyekt anlayislari 2 2 Menecmentin esas funksiyalari 2 2 1 Planlasdirma funksiyasi 2 2 2 Teskiletme funksiyasi 2 2 3 Motivasiya funksiyasi 2 2 3 1 Motivasiyanin mezmun nezeriyyeleri 2 2 3 2 Motivasiyanin prosessual nezeriyyeleri 2 2 4 Nezaret funksiyasi 2 2 5 Marketinq funksiyasi 2 3 Menecmentin prinsipleri 2 4 Menecmentin metodlari 2 4 1 Iqtisadi metod 2 4 2 Inzibati metod 2 4 3 Sosial psixoloji metod 2 5 Menecmentin novleri 3 Hemcinin bax 4 Istinadlar 5 Xarici kecidler 6 EdebiyyatMenecment anlayisi onun iqtisadi mezmunu RedakteMenecment bazar iqtisadiyyati bazar ve reqabet seraitinde idareetmedir ve asagidaki meselelerin hellini nezerde tutur nezerde tutulan qeder menfeet elde etmek ucun firmanin fealiyyetini bazarin teleb ve teklifini hemcinin konkret istehlakcinin telebatini odeye bilecek emteelerin istehsalina ve xidmetlerin gosterilmesine yoneltmek istehsal mesreflerini azaltmaqla mutemadi olaraq istehsalin semereliliyinin yukseldilmesine calismaq firmanin ve onun istehsal bolmelerinin semereli fealiyyetine birbasa mesul olan sexslere teserrufat fealiyyetinde musteqillik vermek huquq ve selahiyyetlerin vehdetini ve beraberliyini temin etmek bazarda teleb ve teklifin veziyyetinden ve meqsedli bazarin konkret emtee ve xidmetlere olan munasibetinden asili olaraq nezerde tutulan meqsed ve proqramlara duzelisler etmek esaslandirilmis idareetme qerarlarinin qebul olunmasi ucun muasir melumat bazasi ve komputer texnikasindan genis istifade etmek optimal qerarlar qebulu ucun cox variantli hesablamalarin aparilmasini temin etmek idareetme emekdaslarinin emeyinin semeresini yukseltmek meqsedile onun avtomatlasdirilmasi ve mexaniklesdirilmesi seviyyesini yukseltmek firmanin oz meqsedine nail olmasi ucun butun seviyyelerde idareetme aparatina pesekar ve rehberlik edeceyi sahede isin teskili ucun zeruri bilik ve tecrubeye malik umumilikde idareetmenin baslica funksiya ve metodlari ile tanis olan kadrlar secmek firmanin texniki ve texnoloji seviyyesini daim tekmillesdirmek yeni ve modernlesdirilmis emteeler istehsalina nail olmaq ucun elmi texniki tereqqinin son nailiyyetlerini daimi olaraq istehsala tetbiq etmek material emek ve maliyye ehtiyatlarinin optimal serfine nail olmaq yolu ile firmanin qarsisinda duran umumi meqsedine catmasi ucun emeyin kooperasiyasinin teskil olunmasina obyektiv zeruri tesir gostermek Menecment menecer terminleri planli teserrufat sisteminde isledilen idareetme idareetme fealiyyeti rehber direktor terminlerinin analoqu olmaqla bazar iqtisadiyyati ile idare olunan teserrufat komplekslerine aiddir Menecment termini idareetme termininin xususi hali olmaqla bazar seraitinde sosial iqtisadi proseslerin idare edilmesinde istifade olunur Demeli idareetme daha genis ehate dairesine malik olmaqla tebietde bas veren fiziki ve insan fealiyyetinin butun novlerine aid olan proseslerin idare edilmesini de nezerde tutur Menecmentin tekamulu Redakte Idareetmenin cox qedim olmasina baxmayaraq o bir elm teserrufatciliq ve tedqiqat sahesi kimi nisbeten yenidir Menecment serbest elm ve fealiyyet sahesi kimi XX esrin evvellerinde ozunu tesdiq etmisdir Bizim eramizdan evvel 3 cu minilliye aid olan Sumerde tapilmis saxsi lovhelerde kommersiya sovdelesmeleri ve qanunlari barede melumatlar verilmisdir Bu da onu gosterir ki qedim Sumerde idareetme praktikasi movcud olmusdur Qedimde boyuk teskilatlarin yaranmasi aciq gosterir ki onlar idareetme strukturuna malik olmuslar Babilistanin asma baglari inklerin Macu Pikcu seheri ve Misir ehramlari koordinasiya edilmis mutesekkil idareetme seyleri neticesinde yarana bilerdiler Iller kecdikce bezi teskilatlarin idare edilmesi daha murekkeb daha cetin olmus teskilatlar ozleri ise daha guclu ve daha dayaniqli olmuslar Buna misal olaraq yuz illerle movcud olmus Roma imperiyasini gostermek olar Serkerdelerin rehberlik etdikleri Roma legionlari idareetmenin deqiq strukturuna malik olduqlari ucun planlasmasi ve intizami pis teskil edilmis Avropanin ve Yaxin Serqin o zamanki qudretli dovletleri uzerinde mohtesem qelebeler qazanmislar Qedim dovrlerde ele teskilat numuneleri olmusdur ki hal hazirda bizim dovrumuzdeki teskilatlar kimi idare olunmuslar Buna en parlaq numune Roma katolik kilsesidir Xristianligin yaradicilari terefinden mueyyen edilmis struktur papa kardinal arxiyepiskop yepiskop ve kilse kesisi iyerarxiyasi bu gun de ugurla heyata kecirilir Hemin qurulus bu gun movcud olan bir cox teskilatlardan da ustundur Ola biler ki ele hemin sebebden Roma katolik kilsesi uzun esirler boyu inkisaf etdiyi halda ayri ayri teskilatlar ve hetta xalqlar yaranib sonradan suquta yetmisler Teskilatlarin tarix boyu movcud olmalarina baxmayaraq XX esre qeder hec kes onlari elmi yolla ve sistemli sekilde idare etmeyi dusunmemisdir Qedim dovrlerde hakim olan insanlari teskilati idare etmekden daha cox servet toplamaq ve siyasi hakimiyyeti elde saxlamaq maraqlandirmisdir Hem de her dovrun oz inkisaf xususiyyetleri ve mulkiyyet munasibetleri muxtelif olduqlari ucun teskilatlara ve onlarin idare olunmalarina da munasibet ferqli olmusdur Menecmentin inkisafina esas tekan veren quvve Ingilterede bas vermis senaye inqilabi olmusdur Amma idareetmenin inkisafinda ve ugurlarinda ehemiyyetli sicrayis ilk defe Amerikada yaranmisdir XIX esrin evvellerinde ABS yegane olke idi ki orada insan ozunun milliyyeti ve menseyi ile bagli problemleri unudaraq oz pesesi uzre is tapa bilirdi Oz heyat seviyyesini yaxsilasdirmaga calisan milyonlarla avropali XIX esrde Amerikaya kocmus ve orada emeksever insanlardan ibaret neheng isci quvvesi yaratmisdilar ABS dovleti yarandigi gunden tehsil almaq isteyenleri ciddi desteklemisdir Tehsil insanlar arasinda intellektual seviyyenin yukselmesi muxtelif sahelerde elece de biznes sahesinde ve idareetmede ustunluk yaradirdi Menecment ozu de mehsuldar quvvelerin senaye istehsalinin inkisaf merheleleri kimi tekamul yolu ile ev teserrufati formasindan senaye postsenaye merhelesine qeder kecmisdir Menecmentin inkisaf yolu asagidaki ardicilliqla getmisdir Mulkiyyet sahibi hem de isci olmusdur Kapital sahibi hem de menecer olmusdur Kapital sahibi menecer ve diger isciler musteqil sosial tebeqe olmus muzdlu menecerler yaranmaga ve yayilmaga baslamisdir Menecment elminin esaslari formalasmaga baslamisdir Marketinq menecmenti inkisaf etmis yeni yeni menecment metodlari yaranmisdir Menecmentde insan amiline genis yer verilmis sosial davranis problemi keskin halda ireli surulmusdur Menecmentin elmi mektebleri Redakte Menecmentin tekamulunde ayri ayri mekteblerin ve yanasmalarin mustesna rolu olmusdur Menecment elmi oz inkisafina gore asagidaki tekamul merhelelerini kecmisdir Elmi idareetme mektebi 1885 1920 Klassik ve ya inzibati idareetme mektebi 1920 1950 Insani munasibetler mektebi 1930 1950 Muasir idareetme kemiyyet mektebi 1950 indiyedek Elmi idareetme mektebi Redakte Elmi idareetme mektebi teqriben 1885 1920 ci illeriehate edir Elmi idareetme F U Teylor Frenk ve Liliya Qilbretler ve Henri Hanttin isleri ile daha cox baglidir Bu mektebin yaradicilari hesab edirdiler ki musahide olcme mentiq ve tehlilden istifade etmekle bir cox el emeyini tekmillesdirmek olar ve ele etmek olar ki bu isler daha semereli gorulsunler Fredirik ve Lilian Qilbretler isin icrasi zamani nezarete imkan veren cihaz kesf etdiler ve onu mikroxronometr adlandirdilar Onlar bu cihaz vasitesile mueyyen emeliyyatlarda hansi hereketler yerine yetirildiyini ve onlarin her birinin ne qeder vaxt apardigini qeyd edirdiler Alinan melumatlara esaslanaraq onlar qeyri effektiv hereketleri aradan qaldirmaq ucun is emeliyyatlarini deyisir ve standart qaydalar ve avadanliqlardan istifade ederek isin semeresini yukseltmeye calisirdilar Evvelki sistemlerle ve is rejimleri ile muqayisede bu fenomenal fayda getirirdi Elmi idareetme mektebi insan faktorunu redd etmirdi Iscileri istehsalin yukseldilmesinde ve hazir mehsulun hecminin artirilmasinda maraqlandirmaq ucun sistematik olaraq motivlesdirmeden stimullasdirmadan istifade edilirdi Bu elmi idareetme mektebinin cox vacib tohfelerinden biri idi Bundan basqa qisa istirahet etme imkanlari ve istehsalda zeruri olan fasileler nezerde tutulurdu Bele ki mueyyen isi gormek ucun ayrilan vaxtin miqdari real ve edaletli idi Bu rehberliye yerine yetirilmesi mumkun olan istehsal normalarini mueyyen etmeye hemcinin teyin olunmus minimumu kecen iscilere elave emek haqqi odemeye imkan verirdi Belelikle de bu mekteb terefinden motivlesdirme amillerinin tetbiqinin esasi qoyulurdu Bele yanasmada esas element bu idi ki daha cox mehsul istehsal eden adamlar diger iscilere nisbeten cox da mukafat alirdilar Elmi idareetme mektebinin banileri gorulecek isi yerine yetirmek ucun fiziki ve intellektual seviyyeleri uygun gelen adamlari secmeyi lazim bilirdiler Onlar hemcinin tecrubeli iscilerden oyrenmeyin boyuk ehemiyyeti oldugunu qeyd edirdiler F Teylorun ve onun ardicillarinin ilk defe ireli surdukleri fikirler bu mekteble elaqedar olmusdur Onlar insanlarin fiziki emeklerinin yungullesdirilmesinin mumkun ve vacib oldugunu subut etmeye calismislar Onlar elmi yolla subut edirdiler ki her bir isci insan bir sutkada gorduyu isi 8 saat erzinde normal yerine yetire biler Norma ve normativlerin yaranmasi bu mekteble elaqedardir Bu mekteb menecmentin idareetmenin bir elm sahesi oldugunu isbat etmis ve subut etmisdir ki fiziki emekle idareetme emeyi zehni emek biri birinden ayrilmalidir Diger terefden elmi idareetme mektebi subut etdi ki cemiyyetin butun uzvleri o cumleden fehleler de mueyyen hormete layiqdirler Onlarin fiziki emeyini yungullesdirmek ucun elmi yolla yeni yeni mexanizimler hazirlamaq ve onlari tetbiq etmekle bunu heyata kecirmek olar Elmi idareetme mektebi elle gorulen islerin icrasini yungullesdirmek ucun muxtelif usullar tapilmasina isin telebine gore adamlarin secilmesine iscilerin xammal ve avadanliqlarla vaxtinda temin edilmelerine onlarin maraqlarini artirmaq ucun maddi heveslendirmeden istifade olunmasina revac verdi planlasdirmani ve idareciliyi texnoloji proseslerden ayirdi Bu mekteb el emeyinin yungullesdirilmesi qisa fasileler verilmesi is ve vaxt normalari qoyulmasi artiq is ucun mukafat verilmesi idareetme emeyinin fiziki emekden ayrilmasi proseslerini berqerar etdi Klassik ve ya inzibati idareetme mektebi Redakte Elmi idareetmeden behs eden muellifler oz tedqiqatlarini esas etibari ile istehsalin idare edilmesine hesr edirdiler Onlar idareetmenin seviyyesinin yukseldilmesinin effektivliyi uzerinde calisirdilar Hem Teylor hem de Frenk ve Lilian Qilbretler oz karyeralarina adi fehle kimi baslamisdilar ve bu da onlarin baxislarina ve teskilatin idare edilmesi yollarinin mueyyen edilmesine oz tesirini gostermisdi Klassik mektebin terefdarlari elmi idareetme mektebinin numayendeleri kimi idareetmenin sosial aspektlerine cox da qaygi gostermirdiler Onlarin isi elmi idareetmenin metodologiyasina esaslanmayib esas etibari ile sexsi musahidelerinden yaranirdi Klassikler teskilata genis perspektiv noqteyi nezerden baxmaga sey gostermekle teskilatin umumi xarakteristikalari ve qanunauygunluqlarini mueyyen etmeye calisirdilar Klassik mektebin meqsedi idareetmenin universal prinsiplerini yaratmaq idi Bu o ideyadan ireli gelirdi ki bu prinsiplere emel etmek teskilata muveffeqiyyet getire biler Bu prinsipler iki esas aspekti nezerde tuturdu Onlardan biri teskilatin idare edilmesinin rasional sisteminin yaradilmasi idi Biznesin esas funksiyalarini mueyyen etmekle nezeriyyeci klassikler teskilatin kicik bolmelere ve isci qruplarina bolunmesinin en yaxsi yollarini tapmaga calisirdilar Enenevi olaraq bu funksiyalar maliyye istehsal ve marketinq hesab edilirdi Bununla idareetmenin esas funksiyalarinin mueyyen edilmesi six baglidir Eslen fransiz olan Amerikali sahibkar ve tedqiqatci alim Anri Fayol idareetme barede ilk defe sistemli sekilde nezeriyye ireli surmusdur Mehz bu sebebden onu menecmentin atasi adlandirirlar Anri Fayolun idareetme nezeriyyesine esas tofhesi ondan ibaretdir ki o idareetme prinsiplerini sistemlesdirdi ve bir nece qarsiliqli elaqeli funksiyalari menecmentin universal funksiyalari kimi teqdim etmekle onlarin tetbiqine tam proses kimi baxdi Inzibati klassik idareetme mektebi idareetme prinsiplerini askarladi idareetme funksiyalarini tesvir etdi ve teskilatin butunlukle idare olunmasina sistemli yanasmani izah etdi Bu mekteb idareetme prinsiplerini idareetme qurulusunu strukturunu idareetme funksiyalarini menecmentin metodlarini menecmentin uslublarini elmi suretde mueyyenlesdirdi ve berqerar etdi Insani munasibetler ve ya davranis mektebi Redakte Insani munasibetler ve ya davranis mektebi 1930 1950 Menecmentde insani munasibetler mektebinin yaranmasinda ve inkisafinda en boyuk xidmeti olan iki alimi Meri Parker Follett ve Elton Meyonu gostermek olar Ilk defe xanim Meri Follett menecmenti diger adamlarin komeyi ile isin yerine yetirilmesinin temin edilmesi kimi teyin etmisdir Elton Meyonun meshur eksperimetleri xususen Hotorndaki Uestern Elektrik zavodunda aparilan tedqiqatlari menecment nezeriyyesinde yeni istiqamet acdi E Meyo askar etdi ki deqiq mueyyenlesdirilmis is emeliyyatlari ve yaxsi emek haqqi hec de elmi idareetme mektebi numayendelerinin hesab etdikleri kimi hemise emek mehsuldarliginin artmasina getirmir Adamlar arasinda olan qarsiliqli elaqeler zamani yaranan munasibetler cox vaxt rehberlerin seylerini usteleyir Bezen isciler rehberlerin istek ve maddi stimullarina regmen oz qruplarindaki is yoldaslarinin isteklerine daha ustun reaksiya verirler Abraham Maslou ve basqa psixoloqlarin da tedqiqatlari bu hadisenin sebeblerini basa dusmeye imkan verdi A Maslouya gore adamlarin ise munasibetleri ve davranislari hec de pulun komeyi ile qismen yerine yetirile bilen iqtisadi maraqlarla yox hem de muxtelif telebatlarla baglidir Bu neticelere esaslanaraq davranis mektebinin tedqiqatcilari hesab edirdiler ki eger rehberlik oz iscilerine cox qaygi gosterirse onda onlarin raziliginin seviyyesi artar bu ise mehsuldarligin artmasina getirib cixarar Onlar insanlar arasindaki munasibetlerinin idare edilmesi usullarindan istifade etmeyi meslehet gorurduler Bu usullardan rehberlerin ozlerinin bilavasite daha tesirli reftar etmeleri iscilerle meslehetlesmeler aparmalari iscilere bir biri ile unsiyyet yaratmaq ucun daha genis imkanlar yaratmagi gostermek olar Cemiyyetde movcud olan her bir ferdin ozunun mueyyen qabiliyyeti vardir Muxtelif insanlar eyni bir isi eyni bir aletle eyni seviyyede yerine yetire bilmirler Ona gore de her bir ferdin telebatini qabiliyyetini seristesini ve psixologiyasini nezere almaq lazimdir Demeli insani munasibetler mektebinde adamlarin ferdi xususiyyetleri her bir ferdin qabiliyyeti telabati seristesi psixologiyasi ve gosterdiyi cehdler nezere alinir Insani munasibetler mektebi emek mehsuldarliginin yukseldilmesi ve son netice elde edilmesi ucun ferdi sexsi munasibetlerin idare olunmasini onlarin sosial ve psixoloji veziyyetlerinin nezere alinmasini rehberlerin iscilere qaygi ile yanasmasi faktorlarini askar etdi Bu mekteb psixologiya ictimai munasibetler insan amili hakimiyyet ve nufuz motivlesdirme heveslendirme isin mezmunu ve is seraiti reftar qarsiliqli munasibet ve seriste amillerini menecmente getirdi ve onlarin nezere alinmasini zeruri etdi Muasir idareetme ve ya kemiyyet mektebi Redakte Muasir idareetme ve ya kemiyyet mektebi 1950 ci illerden indiye kimi Riyaziyyat statistika kibernetika informatika elmleri ve onlarla bagli olan bilik saheleri menecment nezeriyyesinin inkisafinda boyuk rol oynamislar Onlarin rolunu elmi metodlarin tetbiq edilmesinde de gormek olar Riyazi usullarin ve modellerin tetbiqi sozun esl menasinda teskilatin emeliyyat problemlerine elmin tetbiqidir Problemin qoyulusundan sonra emeliyyati tedqiq eden bir qrup mutexessis hadiselerin gedisinin modelini hazirlayir Modeli yaratdiqdan sonra deyisenlere kemiyyet miqdar qiymetleri verilir Model realligin tesevvur edilmesinin formasidir ki realligi sadelesdirir ve ya onu mucerred tesvir edir Bu obyektiv olaraq her bir deyiseni kemiyyetce muqayise etmek ve onlar arasinda munasibeti tesvir etmeye basa dusmeye imkan verir Demeli modeller realligin murekkebliyini basa dusmeyi asanlasdirirlar Bu gun verdis etdiyimiz komputer texnologiyasi muxtelif riyazi iqtisadi modellerin tetbiqi yolu ile evveller cox cetin olan ve ya mumkun olmayan fiziki isleri elmi esaslarla yerine yetirmeye imkan verir Riyazi modellerin qurulmasi ile muxtelif problemler hell edilir Kibernetika informatika psixologiya ve s elm saheleri bu mektebe esaslanir Muasir idareetme ve ya kemiyyet mektebi modellerin qurulmasi komputerlerin tetbiqi yuksek rabite texnologiyasi iqtisadi riyazi usullarin tetbiqini menecmente getirdi ve cox boyuk deqiqlikle heyata kecirdi Bu mekteb kibernetikani informatikani iqtisadi riyazi usullari ve modelleri komputer texnologiyasini murekkeb rabite texnologiyasini ve s elmi texniki yenilikleri berqerar etdi Menecmentde yanasmalar Redakte Menecmentde yanasma dedikde idareetme prosesinin kimin nece tesevvur etmesi ve onun helline nece yanasmasi basa dusulur Menecment yanasmalarinin en cox tetbiq edilen 3 tipini nezerden kecirek Proses yanasmasi Sistem yanasmasi Situasiya yanasmasiProses yanasmasi bir biri ile bagli idareetme funksiyalarina arasikesilmez ardicilliq proses kimi baxir Burada idareetmenin funksional ardicilligini bilmek ve bu ardicilligi qorumaqla isleri icra etmek vacibdir planlasdirma teskiletme motivlesdirme nezaret marketinq Her bir funksiyanin icrasi bir proses kimi qebul olunur Bu funksiyalarin ardicilliqla yerine yetirilmesi prosesi gorulecek isin icra edilmesine ve son netice alinmasina sebeb olur Proses yanasmasinda idareetmeye bir biri ile bagli olan qarsiliqli fealiyyetin ardicilligi kimi baxilir Sistem yanasmasi menecmente isciler teskilat ve etraf muhit amillerinin qarsiliqli elaqelleri daxili ve xarici amiller kimi baxir Sistem yanasmasi bir birile qarsiliqli elaqede olan ve asili olaraq fealiyyet gosteren butun hisselerin ve elementlerin tesirini nezere alir Sistem yanasmasi seraitinde yuxarida qeyd olunan funksiyalarla yanasi mueyyen daxili ve xarici tesir amillerini hemcinin qeyri mueyyenlikleri murekkeblikleri ve deyiskenlikleri de nezere almaq lazimdir Situasiya yanasmasi vaxta gore movcud situasiya ile bagli muxtelif idareetme metodlarinin tetbiq olunmasi ve rehberin ferdi qabiliyyeti ile mueyyen olunan qerarlarin qebul edilmesi Burada yuxarida qeyd olunan proses ve sistem yanasmalari ile birlikde vaxt amili ve onunla yanasi qerar qebul eden rehberin sexsiyyeti qabiliyyeti ve diger xususiyyetler de nezere alinmalidir Menecmentin kateqoriyalari RedakteMenecmentin kateqoriyalari teskilatin idare olunmasi prosesinde ehemiyyetli xasseleri ve tarazli munasibetleri eks etdiren fundamental anlayislardir Menecmentin esas kateqoriyalarinin asagidakilar aiddir 1 obyektler ve subyektler funksiyalar metodlar prinsipler novler Obyekt ve subyekt anlayislari Redakte Menecmentin obeykti onun esasini teskil eden kateqoriya teskilatdir ki bu da qarsiya qoyulan meqsedlere nail olmaq ucun suurlu olaraq elaqelendirilen insanlar birliyinden ibaretdir Menecmentde obyekt idare olunan subyekt ise idere edendir Menecmentin subyektleri menecerler muxtelif seviyyeden olan rehber iscilerdirler ki onlar teskilatda daimi vezifeni tutur ve teskilatin mueyyen fealiyyet dairesinde qebul olunmasi selahiyyetlerine malikdirler Menecer kateqoriyasi asagidakilara tetbiq olunur 2 teskilatin rehberlerine struktur bolmelerinin rehberlerine mueyyen is novlerinin teskilatcilarina mudiriyyete Menecmentin esas funksiyalari Redakte Menecmentin funksiyalari idareetme fealiyyetinin spesifik novlerinin sabit terkibini mueyyen edirler ki bunlar da meqsedlerin hereketlerin ve yaxud onlarin tetbiq obyektlerinin hemcinsliyi ile xarakterize olunurlar Menecmentin asagidaki esas funksiyalari var Planlasdirma funksiyasi Teskiletme funksiyasi Motivasiya funksiyasi Nezaret funksiyasi Marketinq funksiyasiPlanlasdirma funksiyasi Redakte Planlasdirma funksiyasi menecmentin en zeruri funksiyalarindan biridir Hazirki seraitde butun muessiseler dinamik deyisken ve qeyri mueyyenlik muhitinde fealiyyet gosterirler Mehz bu sebebden gelecekde gorulecek butun islerin qabaqcadan planlasdirilmasi vacibdir Menecmentin butun saheleri ucun asagidaki 3 planlasdirma funksiyasi xarakterikdir Istehsalin planlasdirilmasi Isci quvvesinin kadrlarin planlasdirilmasi Maliyyenin planlasdirilmasi Istehsalin icrasi ucun maddi maliyye ve kadr ehtiyatlari ele planlasdirilmalidir ki isi gormek ucun xammal pul vesaitleri catdirila bilsin ve isci quvvesi yeterince olsun Mehz bu sebebden de her uc funksiyanin yerine yetirilmesi ucun qabaqcadan planlasdirma zeruridir Planlasdirma funksiyasini heyata kecirmek ucun dord esas meselenin helli nezerde tutulmalidir resurslarin bolusdurulmesi xarici muhite uygunlasma daxili elaqelendirme teskilati strategiyani mueyyenlesdirmek Vaxta gore tesiri nezere alinmaqla planlasdirmani 3 merheleye ayirmaq olar strateji uzunmuddetli taktiki orta muddetli cari operativ Strateji planlasdirma strategiya latinca serkerdenin mehareti uzaqgorme demekdir gorulecek isin evvelceden uzun muddetli planlasdirilmasidir Bu plan olmazsa orta ve cari planlarin hazirlanmasi ve heyata kecirilmesi de mumkun olmaz Taktiki planlasdirma strateji planlasdirmadan toreyir ve onun icrasina yonelir Orta planlasdirma hem real islerin neticesine gore hem de norma ve normativlerin muqayiseli tutusdurulmasina gore qurula biler Cari planlasdirma bilavasite islerin icrasi ile baglidir ve gundelik islerin gedisine mutenasib qurulmalidir Teskiletme funksiyasi Redakte Teskiletme funksiyasi fealiyyetin heyata kecirilmesi ile elaqedar hazirliq islerinin yerine yetirilmesidir Teskiletme funksiyasi fealiyyetin planlasdirma merhelesinden fealiyyetin heyata kecirilmesi merhelesine kecid merhelesidir Teskiletme ise baslamaq ucun lazim olan unsurleri celb edir yerlesdirir onlarin gelecekde birge fealiyyeti ucun qarsiliqli elaqesini temin edir islek veziyyete getirir Teskiletme funksiyasi sistemin butun elementleri arasinda daimi ve mutereqqi elaqeleri mueyyen edir onlarin fealiyyetinin qaydalarini ve sertlerini mueyyenlesdirir Teskiletme funksiyasinin vezifesi istehsal ve insan ehtiyatlarini ele qarsiliqli elaqeli sistemde birlesdirmekden ibaretdir ki qarsiya qoyulan meqsede semereli suretde nail olmaq mumkun olsun Plan tapsiriqlarinin ritmik ve nezerde tutulan hecmde vaxtinda ve keyfiyyetle yerine yetirilmesi idareetmenin teskiletme funksiyasinin baslica meselesidir Deqiq tertib edilmis plan muessisenin meqsedine nail olunmasi ucun zeruri olan isin detallasdirilmis tesvirini verir Novbeti mesele ise isin plana uygun teskilinin temin edilmesidir Teskilatin novbeti vezifesi ise isin plana muvafiq teskil olunmasidir Her hansi bir muessise teskilat firma isi teskil ederken onu 3 merheleye ayirirlar I merhele isin bolusdurulmesidir Bu merhelede menecer butun isi o qeder de boyuk olmayan terkib hisselerine parcalayir Burada her bir iscinin oz vezifesi olur Isin hecmini mueyyen ederken iscinin ixtisasini da nezere almaq lazimdir ki iscilerden biri isi cox ve ya az yerine yetirmesin Teskiletmenin II merhelesi mentiqi blokda vezifelerin qruplasdirilmasidir Firmada teskilatlarda iki ve daha cox sexsden ibaret olan qruplar fealiyyet gosterir ve bu ise firma ucun daha effektli olur Bir sira kompaniyalarda qruplasdirma funksional elamet uzre ve diger elametler uzre formalasdirilir Teskiletmenin III merhelesi isin kordinasiyasidir Kordinasiya munaqiselerin qarsisini almaga onlari tenzimlemeye ve belelikle de teskilatin strukturunu qurulu sunu mohkemlendirmeye imkan verir Kordinasiya 2 yere ayrilir Saquli kordinasiya Ufuqi kordinasiyaSaquli kordinasiya dedikde hesabat veren ve tabecilikde olan iscilere nezaret eden menecerler basa dusulur Ufuqi idareetme ise bir idareetme seviyyesindeki emekdaslarin temasini nezerde tutur Motivasiya funksiyasi Redakte Motivlesdirme birinci novbede fizioloji ve psixoloji telebatdan ireli gelir Ayri ayri muellifler bu anlayisi ehtiyac meqsed arzu istek ehtiras telebat sovqetme zeruret mukafatlandirma ve s kimi ifade edirler Qeyd edek ki motivasiya sozu latinca olub sovqetme maraq oyatma menasi dasiyir Her bir rehber basa dusmelidir ki hetta cox gozel hazirlanmis planlar ve en kamil struktur bele icraci olmadan teskilatin faktiki isinin yerine yetirilmesinde hec bir ehemiyyet kesb etmir Motivlesdirme funksiyasinin qarsisinda duran esas meqsed odur ki teskilatin uzvleri her bir icraci tapsirilmis vezifelere uygun ve planlari anlayaraq qarsida duran isleri yerine yetirsinler Menecment fealiyetinde en baslica amil iscileri qarsiya qoyulmus meqsedin yerine yetirilmesine yoneltmek ve icrani temin etmekdir Tedbiq olunan her hansi motivasiya metodu mueyyen bir sexsi motivasiya etdiyi halda digerlerini eyni isin gorulmesine motivasiya etmeye de biler Bu baximdan tetbiq edilecek motivasiya metodlarinin secilmesi zamani her bir insanin sexsi keyfiyyetlerinden onun ozunemexsus gozlentilere malik olmasi amilinden cixs etmik zeruridir Umimilikde motivasiya metodlarini iki qrupa ayirmaq olar Maddi Qeyri maddi Maddi motivasiya usullari esasen asagidakilardir Emek haqqinin artirilmasi Bonuslarin verilmesi Menfeetde istirak payi Pul mukafatlari 3 Motivasiyanin mezmun nezeriyyeleri Redakte Motivasiyanin mezmun nezeriyyelerine asagidakilar aiddir A Maslounun telebatlarin iyerarxiyasi nezeriyyesi D Mak Klellandin qazanilmis telebatlar nezeriyyesi K Alderferin ERG nezeriyyesi F Hersberqin ikiamilli telebat nezeriyyesiAbraham Maslou telebatin iyerarxiya prinsipi uzre elaqeli olan asagidaki bes novunu mueyyen etmisdir fizioloji telebat tehlukesihzlik telebati fiziki tehlukesizlik iqtisadi tehlukesizlik sosial telebat sohrete telebat ozunuifade telebati Devid Mak Klelland ilkin hesab edilen fizioloji telebatin rolunu inkar etmemek sertile qeyri maddi ikinci telebata ustunluk vermis uc yuksek seviyyeli telebatin daha onemli olmasini ireli surmusdur Ugurlara olan telebat meqsede catma ozunu reallasdirma ferdi inkisafa nail olma esassiz risklerden uzaq olma ve s Hakimiyyete telebat rehber vezifeye cehd etme basqasinin davranisina nezaret etme Mensubiyyet telebati muxtelif seviyyeli pillelerde olan menecerlerin telebatlarindaki ferqler Abraham Masloudan ferqli olaraq K Alderfer uc qrup telebat novunu esas goturmusdur Yasama movcud olma telebati Sosial telebat Sexsi inkisaf telebati Frederik Hersberq iki esas amilin emeyin motivlesdirilmesine muxtelif seviyyede tesir etmesini tedqiq etmisdir Gigiyenik saglamliq amiller Motivlesdirici amiller Motivasiyanin prosessual nezeriyyeleri Redakte Prosesual nezeriyyeler telebatlarin movcudlugunu tekzib etmir lakin hesab edir ki insanlarin davranisi tekce telebatlarla mueyyen edilmir Prosesual nezeriyyelere esasen insanin davranisi onun qavrama ve gozlemelerinin situasiya ile elaqedar funksiyasidir ve eyni zamanda secilmis davranisin neticelerinden asilidir Asagidaki prosesual motivasiya nezeriyyeleri movcuddur 4 Gozlemeler nezeriyyesi Edalet nezeriyyesi Porter Louler nezeriyyesi modeli D Mak Qreqorun X ve Y nezeriyyesiIlk defe gozlemeler nezeriyyesi 1964 cu ilde amerikan tedqiqatcisi V Vrum terefinden Is motivasiyasi eserinde verilmisdir Nezeriyyenin esas elementleri asagidakilardir emek serfi ve emek neticelerinin nisbeti emek neticeleri ve mukafat olculerinin nisbeti neticelerin valentliyi Motivlesdirmenin edalet nezeriyyesi Vrum modelinin zeifliklerini aradan qaldirmaga istiqametlenmisdir Edalet nezeriyyesinin esasini Steysi Adams qoymusdur Edalet nezeriyyesine gore muqayise prosesinde obyektiv informasiyadan istifade edilse de misal ucun emek haqinin hecmi insan terefinden muqayise sexsi qavrayis ve davranis hecminin digerlerinin eyni cehetlerinin muqayisesi esasinda aparilir Amerikan tedqiqatcilari L Poretr ve E Louler 1968 ci ilde gozlemeler ve edalet nezeriyyesini vahid motivasiya modeli cercivesinde birlesdirirler Porter Louer nezeriyyesinde mukafatlandirma ve netice arasinda nisbet mueyyen edilir Insan oz telebatlarini elde edilmis neticelere gore mukafatlandirmaya esaslanaraq odeyir Modele esasen iscinin fealiyyet neticeleri uc deyisenden asilidir serf edilmis seylerden iscinin qabiliyyetleri ve unun ferdi xususiyyetlerinden fealiyyet prosedurunun qavranilmasindan iscinin oz rolunun ve itehsal prosesinde ehemiyyetinin basa dusulmesinden Idareetme uslublarinda Duqlas Mark Qreqor terefinden teklif edilmis X ve Y nezeriyyeleri tetbiq edilir X nezeriyyesine gore Adamlar islemeyi xoslamirlar ve imkan olan kimi isden yayinirlar Adamlar sohretperest deyiller mesuliyyetden qacmaga cehd edirler ve isteyirler ki onlari idare etsinler Adamlar daha cox muhafizeni xoslayirlar Adamlari iselemeye mecbur etmek ucun onlari nezaretde saxlamaq zorla isletmek ve cezalandirmaqla qorxutmaq lazimdir Y nezeriyyesine gore Emek tebii prosesdir Elverisli serait olarsa adamlar butun cavabdehliyi oz uzerlerine goturmeye hazirdirlar Eger meqsed birliyi varsa adamlar ozunuidare ve ozunenezaretden istifade edecekler Birge islemek meqsede catmaq ucun mukafatlandirma funksiyasidir Problemin helline yaradiciliqla yanasmaq qabiliyyeti tez tez musahide olunur lakin orta seviyyeli adamin intellek potensialindan imkanlarindan qismen istifade olunur 5 Nezaret funksiyasi Redakte Nezaret teskilatin oz meqsedlerine catmasinin temin edilmesi prosesidir Nezaret prosesi standartlar qoyulmasindan faktiki elde olunmus neticelerin bu standartlarla olculmesinden ve lazim gelerse duzelisler aparilmasindan ibaretdir Eger elde olunan neticeler qoyulan standartlardan norma ve normativlerden tapsiriqlardan layihelerden ve s qoyulmus hedden artiq ferqlenerse onda mutleq elave tedbirler gorulmesi ucun qerar qebul edilmeli ve heyata kecirilmelidir Demeli nezaret qarsiya cixan problemlerin askar edilmesi ve hell edilmesi ucun vacibdir Nezaret hemcinin ugurlu fealiyyet ucun iscilerin stimullasdirilmasi ve ya eksine ugursuz fealiyyet ucun onlarin cezalandirilmasi ucun de istifade oluna biler Nezaretin uc esas novu vardir ilkin cari ve yekun nezaret Ilkin nezaret ona gore bele adlanir ki o faktiki olaraq isler baslayana qeder heyata kecirilir Ilkin nezaret adeten mueyyen siyaset usul ve qaydalar formasinda heyata kecirilir standartlar hazirlanir layiheler tesdiqlenir norma ve normativler mueyyenlesdirilir ve s Ilkin nezaret her seyden evvel emek material ve maliyye ehtiyatlarinin gorulecek islerle mutenasib olaraq teskil edilmesi imkanlarini deqiqlesdirmek ucun tetbiq edilir Cari nezaret artiq isin getdiyi muddetde ve adeten fehlenin isine reisler terefinden nezaret formasinda heyata kecirilir Cari nezaret hem texnoloji proseslere hem de isci personala samil edilir Yekun nezaret is qurtardiqdan sonra ve ya ona ayrilan vaxt qurtarandan sonra bas verir Nezaret prosesi uc merheleden ibaretdir Standartlar qoyulmasi Elde olunan neticelerin qoyulan standartlarla muqayise Neticelerin qiymetlendirilmesiMarketinq funksiyasi Redakte Marketinq bir elm kimi kecen esrin evvellerinde formalasmaga baslamisdir Marketinq sozu ingilis dilinde market sozunden yaranmisdir ve menasi bazar demekdir Marketinq idareetme funksiyasi olmaqla bazarda teleb teklif munasibetlerini arasdirmaq ve bu munasibetlerden dogan zeruri istehsali aydinlasdirmaq istehsalin heyata kecirilmesini temin etmek hazir mehsulun satisini heyata kecirmek son netice olaraq gelir elde edilmesine ve telebatlarin odenilmesine yoneldilmis fealiyyet formasidir Marketinq bir emeliyyat kimi istehsaldan qabaqki proseslerde xammalin alinmasi avadanliqlarin elde edilmesi kadrlarin hazirlanmasi enerji ve techizat meselelerinin hell olunmasi ile yanasi istehsaldan sonraki mubadile proseslerinde satisin teskili emteelerin reklam olunmasi servis xidmetlerinin teskili ve s kimi proseslerde istirak etmekle muessisenin strateji planlasdirma meselelerini de temin edir Marketinqin esas funksiyasi teleb teklif munasibetlerini arasdirmaqla yanasi real bazar ucun hansi mehsulun ne qeder ve hansi qiymete cixarilmasini temin etmek eyni zamanda telebata uygun mehsul istehsalini teskil etmek ucun tovsiyeler vermekdir Marketinq xidmeti istehsaldan evvel ve sonraki butun amilleri nezere almaqla eyni zamanda tebii muhit ve sosial muhit amillerini de mutleq nezere almalidir Menecmentin prinsipleri Redakte Menecmentin prinsipi dedikde idareetme orqanlarinin fealiyyetinde zeruri qanunauygunluqlari mueyyen bir cerciveye salan qaydalar ve davranis sistemini basa dusmek olar Anri Fayol 20 ci esrin evvellerinde menecmentin 14 prinsipini sistemlesdirib formalasdirmisdir Muasir dovrde ise menecmentde tetbiq edilen prinsiplerin sayi bir qeder de artmisdir Anri Fayola gore menecmentin asagidaki prinsipleri vardir 6 Emek bolgusu Selahiyyet ve mesuliyyet cavabdehlik Intizam Vahid rehberlik Vahid istiqamet Sexsi maragin umumi maraga tabe olmasi Mukafatlandirma Merkezlesdirme Pillevari skalyar zencir Rejim Edalet Is yerinin sabitliyi Tesebbuskarliq Birlik korporativ ruh ittifaq Menecmentin metodlari Redakte Metod yunan sozu olub usul demekdir Butun elmlerde oldugu kimi idareetme elminin de metodlari vardir Bu metodlar idareetme elminin oyrenilmesinin bu elmden ireli gelen funksiyalarin ve prinsiplerin heyata kecirilmesinin usuludur Idareetme metodu idareetme subyektinin idareetme obyektine tesir mexanizmidir Idareetme metodunun baslica meqsedi idaretme prosesinin duzgun teskiline serait yaratmaq qarsiya qoyulan meqsede tam catmaq ucun muasir texnikadan emeyin ve istehsalin teskilinin mutereqqi formalarindan semereli istifade etmekden ibaretdir Idareetme metodu idare edilen sisteme nece hansi usul ve vasitelerle tesir etmek lazim oldugunu bildirir Menecmentin asagidaki esas metodlari vardir 7 Iqtisadi metod Inzibati metod Sosial psixoloji metodIqtisadi metod Redakte Iqtisadi metod iqtisadi siyasetin ve maddi maraq prinsiplerinin tetbiqi ile isin icrasinin yerine yetirilmesini temin edir Iqtisadi metodlar asagidaki kimi tesnif olunur Muessisedaxili iqtisadi metodlar Muessisexarici iqtisadi metodlar Muessisedaxili iqtisadi metodlar hem muessisenin iqtisadi maraqlarinin hem de personalinin ve ya iscilerin sosial iqtisadi telebatlarinin temin olunmasina xidmet edir Muessisexarici iqtisadi metodlar teserrufatlararasi hesablasmalari muessise ve teskilatin diger muessise ve teskilatlarla alicilarla saticilarla sifariscilerle iqtisadi elaqeleri eqdlerin baglanmasini teserrufat iqtisadi ve maliyye munasibetlerinin formalasdirilmasini ehate edir Iqtisadi metodlarinun en cox tetbiq edilen elementleri asagidakilardir Teserrufat ve ya kommersiya hesabi Planlasdirma Vergiler sistemi Iqtisadi normativler qiymet emek normasi vaxt normasi mukafatlandirma normalari cerime sanksiyalari ve s Innovasiya ve investisiya Maliyyelesdirme Inzibati metod Redakte Inzibati usul idare edenin idare olunan obyekte birbasa ve bilavasite tesir usuludur Inzibati usul mecburedici usuldur ve yuksek telebkarliq esasinda insanlari fealiyyete icraciliga nizama intizama sovq edir Muessiselerin rehberleri bu cur usullarin tetbiqi ucun emr etmek serencamlar gosterisler tapsiriqlar vermek selahiyyetlerine malikdirler Inzibati usullari asagidaki kimi tesniflesdirmek olar Mecbur edici Hereketi etmeye mecbur etmek usulu Qadagan edici Hereketi etmeyi qadagan etmek usulu Bu usul inzibati tedbirlerle qorxutmaqla hedelemekle heyata kecirilir Selahiyyet verici Heveslendirici usul Inzibatciliq yuksek idareetme bacarigi ve qabiliyyetidir Inzibati tesir metodunun baslica xususiyyetleri asagidakilardan ibaretdir inzibati usul muessise ve teskilatlarda kollektiv munasibetleri formalasdirir ve tenzimleyir inzibati usul idareetme munasibetlerinde serencamverici icraedici strukturlarda subyektler arasinda hakimiyyet ve tabecilik munasibetlerini formalasdirir inzibati usul ohdelikleri yerine yetirilmemesine gore cavabdeh sexslerin mesuliyyetini mueyyen edir Inzibatciliq inzibati proses olaraq uc funksiyani yerine yetirir Huquqyaradici Inzibati usul muessisede qanunvericilik aktlarinin dovlet standartlarinin ve normativ senedlerin tetbiqini daxili qaydalarin telimatlarin formalasdirilmasini ve onlara emel edilmesini teleb edir Huquqverici Qanunlara qaydalara esaslanaraq funksiyalarin heyata kecirilmesini konkret strukturlara ve sexslere hevale edilir Tenzimleyici Inzibati proses huquqi proses olaraq butun sahelerin tenzimlenmesini heyata kecirir Inzibatciliq fealiyyetin normalar esasinda tenzimlenmesine yoneldilir Sosial psixoloji metod Redakte Sosial psixoloji metod muessisenin ve onun personalinin sosial ve psixoloji maraqlarina tesir gostermek vasitelerine esaslanir Bu metod kollektivin qrupun ve sexsiyyetin rolu ve statusu davranisi ve qabiliyyeti uzerinde qurulur Bu metod esasen iki terkib hisseden ibaretdir sosial ictimai tesir usullari psixoloji tesir usullari Sosial tesir usullarina asagidaki elementler daxildir Ictimai istehsal fealliginin yukseldilmesi liderlere benzemek butun fealiyyet sahelerinde numunevi davranis standartlarinin qebul edilmesi ve s Ictimai varislik munasibetlerinin qorunmasi ustaliq musabiqelerinin kecirilmesi yuksek ixtisasli kadrlara ehtiram ve onlarin xidmetlerinin qeyd olunmasi ve s Ictimai tenzimleme isciler arasinda munasibet normalarinin qoyulmasi daxili intizam qaydalarinin tesdiqi istehsal etikasinin ve firmanin imicinin qorunmasi ve s Menevi heveslendirme ferdlerin ayri ayriliqda ve kollektiv seklinde maraqlandirilmasi mukafatlandirma kimi tetbiq oluna bilerler Psixoloji metod dedikde ferdlerin qrupun ve kollektivin davranisi ve qabiliyyetinden istifade olunmaqla tedbirler hazirlanmasi ve heyata kecirilmesi yolu ile firmada iscilerin qarsiliqli munasibetlerinin harmoniyasini temin etmek ve daha munasib psixoloji serait yaratmaq basa dusulur Psixoloji tesir usullarina asagidaki elementler daxildir emeyin humanistlesdirilmesi tekrarlanan uzucu islerin legvi otaqlarin ve avadanliqlarin xosagelimli renglenmesi qelbe yatan musiqi seslendirilmesi ve s psixoloji heveslendirme tesebbuskarligin yaradiciligin ve musteqilliyin qiymetlendirilmesi ve s emek fealiyyetinde ferdi qabiliyyetin qiymetlendirilmesi ve pesekarlarin secilib ferqlendirilmesi ferdi keyfiyyetlere gore secmek ve oxutmaq menevi ve psixoloji keyfiyyetlerine gore qiymetlendirmek ve istiqametlendirmek iscileri menevi ve psixoloji yaxinliqlarina gore qruplasdirmaq rehberler ve tabecilikde olan isciler arasinda normal qarsiliqli munasibetler qurulmasi yolu ile tesir gostermek Menecmentin novleri Redakte Menecmentin novleri menecmentin mueyyen meselelerinin helli ile bagli olan idareetme fealiyyetinin xususi saheleridir Obyektin elametine gore umumi ve funksional menecmenti ferqlendirirler Umumi menecment teskilatin fealiyyetinin butovlukde ve yaxud onun musteqil teserrufat halqalarinin profit merkezlerin idare edilmesinden ibaretdir Funksional ve yaxud xususi menecment teskilatin ve ya onun halqalarinin idare edilmesinden ibaretdir Bu baximdan menecmentin asagidaki saheleri ferqlendirilir Innovasiya menecmenti Insan resurslarinin idare edilmesi Maliyye ve bank menecmenti Strateji menecment Risk menecment Informasiya menecmenti Istehsal ve emeliyyat menecmenti Layihe menecmenti Logistik menecmentHemcinin bax RedakteIdareetme Menecer Strateji menecment Risk menecment Maliyye ve bank menecmenti Layihe menecmenti Innovasiya menecmentiIstinadlar Redakte Kategorii menedzhmenta Obekty i subekty menedzhmenta Agasef Imran Menecment Baki 2007 Processualnye teorii motivacii 2019 06 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 06 17 K A Sahbazov M H Memmedov H S Hesenov Menecment Baki 2005 Menecment derslik A M Imran Baki 2007 seh 84 olu kecid Metody menedzhmenta sushnost i vidy metodov menedzhmentaXarici kecidler RedakteManagement slides Funkcii menedzhmenta Obshie funkcii menedzhmenta Processualnye teorii menedzhmenta Ekonomika firmy anri fayol principi menedzmentaEdebiyyat RedakteI B EMIROV Z E HACIYEVA Menecment Baki 2015 olu kecid F Hedouri M Albert M Meskon Osnovy menedzhmenta Moskva 2006 olu kecid F E Udalov O F Alehina O S Gaponova OSNOVY MENEDZhMENTA Nizhnij Novgorod 2013E H ELEKBEROV M E VELIYEV S H PURHANI MENECMENT CASIOGLU 2013 600 seh G Ya Goldshtejn OSNOVY MENEDZhMENTA Taganrogskij gosudarstvennyj radiotehnicheskij universitet 2003Menbe https az wikipedia org w index php title Menecment amp oldid 5777976, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

        ne axtarsan burda

        en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

        MENECMENT DƏRSLİK

        Mеnеcmеnti (idarəеtməni) – qədim incəsənət və ən yеni еlm adlandırırlar. Mеnеcmеnt еlminin yaranmasında və inkişaf еtdiril¬məsində «еlmi mеnеcmеnt», «insani münasibətlər», «еmpirik», «so¬sial sistеmlər» və idarəеtmənin «yеni» məktəbinin nümayəndələrinin hər birinin inkarеdilməz rolu olmuşdur. Işgüzar aləmdə gеniş ya¬yılmış «biznеsin təşkili və mеnеcmеnt» əsərlərinin müəllifləri V.Pеtеrson və Е.Ploumеn mеnеcmеntin «Hökumət», «Dövlət mе¬nеcmеnti», «hərbi mеnеcmеnt», «assosiasiya mеnеcmеnti», «biznеs mеnеcmеnti» və «dövlət mülkiyyətində mеnеcmеnt» növlərini göstərmişlər. P.F.Drukеr isə mеnеcmеnti yalnız biznеsdə idarəеtmə məharəti, vasitəsi kimi müəyyən еtmişdir. Əgər V.Pеtеrson və Е.Ploumеn mеnеcmеnti makro və mikro (biznеs) səviyyəsində öyrənmişdirsə, P.F.Drukеr onu yalnız mikro (biznеs) səviyyəsində öyrənmişdir. Mеri parkеr Folеtə görə «mеnеcmеnt insanlardan istifadə еtməklə şеylərin alınması məharətidir». Göründüyü kimi, mеnеcmеnt haqqında bir-birindən fərqli fikirlər mövcuddur.

        Menecment- Mühazirə mətnləri (1-ci hissə)

        Menecment bir elm kimi XX əsrin əvvəllərində yaranmışdır. 1911-ci ildə alim və sahibkar F.Teylor “İdarəetmənin əsas prinsipləri” adlı əsərini yazmışdır. Bəzi iqtisadçılar idarəetmənin yaranmasını həmin bu əsərin yazılması ilə əlaqələndirməyə çalışırdılar. Lakin bir sıra tarixi hadisələr göstərir ki, idarəetmə qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Məsələn, Misir ehramlarının tikintisi, Böyük Çin Səddi idarəetməsiz inşa oluna bilməzdi. Deməli, idarəetmə bizim eradan əvvəl də mövcud olmuş, lakin bir elm kimi XX əsrin əvvələrində nəzəri cəhətdən əsaslandırılmışdır.
        İdarəetmənin bir elm kimi formalaşıb inkişaf etməsi aşağıdakı idarəetmə məktəblərinin yaranıb, müəyyən tarixi dövrləri keçməsi ilə əlaqədar olmuşdur.
        1. Elmi idarəetmə məktəbi ( 1885-1920.)
        2. Klassik idarəetmə məktəbi ( 1920- 1950.)
        3. İnsani münasibətlər məktəbi ( 1930- 1950.)
        4. Müasir idarəetmə məktəbi ( 1950- indiyədək.)
        Elmi idarəetmə məktəbi F.Teylor və onun ardıcıllarının fikirləri və elmi ideyalarına əsaslanmışdır. Bu məktəbin nümayəndələri əl əməyinin idarəetmə əməyindən ayrılmasını təklif etmişlər. Həmin məktəbin nümayəndələri sübüt etmişlər ki, idarəetmə ayrıca bir elmdir. Bundan başqa həmin məktəbin nümayəndələri əl əməyinin yüngülləşdirilməsi və bu sahədə problemlərin aradan qaldırılması sahəsində də bir sıra fikirlər irəli sürmüşlər. Məsələn, 8 saatlıq iş gününün təklif olunması əmək prosesində vaxt normasının yaradılmasının əsasını təşkil edir. Daha sonra onlar istehsalın mexanikiləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması sahəsində həyata keçirilən tədbirləri əl əməyinin yüngülləşdirilməsi üçün olduqca vacib hesab etmişlər. Bundan başqa elmi idarəetmə məktəbi işdə həvəsləndirmə sisteminin yaradılması fikrini də irəli sürmüşdür ki, bu da istehsalın inkişafına və artım tempinə təsir amili kimi dəyərləndirilməlidir.
        Klassik idarəetmə məktəbinin nümayəndələri ilk dəfə olaraq idarəetmə elmini sistemləşdirmiş, onun funksiyalarını, prinsip və metodlarını tədqiq etmişlər. Onlar sübut etmişlər ki, idarəetmə fəaliyyəti idareəetmənin həyata keçirilməsindən irəli gələn funksiyaların məcmusundan ibarət olub, müvafiq prinsiplərə əsaslanaraq müəyyən üsullar və mexanizmlər əsasında həyata keçirilir. Klassik idarəetmə məktəbinin nümayəndələri idarəetmənin funksiyalarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirmişlər:
        1) Planlaşdırma.
        2) Təşkiletmə.
        3) Motivləşdirmə.
        4) Nəzarət.
        5) Marketinq.
        Onlar idarəetmənin 3 üsulunu təklif edirdilər.
        1) İqtisadi üsul.
        2) İnzibati üsul.
        3) Sosial-psixoloji üsul.
        Klassik idarəetmə məktəbinin təklif etdiyi rəhbərlik üslubları isə aşağıdakılardır:
        1) Avtokrat üslub.
        2) Liberal üslub.
        3) Demokratik üslub.
        İnsani münasibətlər məktəbi hər bir işçiyə fərdi qaydada yanaşmanı tələb edir. Buna görə də onların fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı, təlabatı, bacarığı, qabiliyyəti, səriştəsi, psixologiyası ayrı-ayrılıqda müəyyən olunmalıdır.
        Bu məktəb idarəetmənin və fəaliyyətin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə maddi və mənəvi həvəsləndirməni, idarəetmədə insan amilini, iş şəraitini, ictimai münasibətləri nəzərə almağı zəruri hesab edir.
        Müasir idarəetmə məktəbi idarəetmə məktəbləri arasında ən mütərəqqi səciyyə daşıyır. Bu məktəb kompüter texnologiyasını, avtomatlaşdırmanı, riyazi-iqtisadi modelləri, rabitə texnologiyasını menecmentə gətirdi. Bu proseslər idarəetmənin inkişafı və bu sahədə səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Çünki informasiya sistemləri və kompüter texnologiyası idarəetmə sahəsində də yeniliklərin həyata keçirilməsinə səbəb olur.
        İdarəetmə məktəbləri idarəetmə elminin formalaşması və inkişafında həmişə böyük rola malik olmuşdur. Çünki bu məktəblər idarəetmə elminin müxtəlif tərəflərini öyrənmiş, bu sahədə xeyli tədqiqatlar aparmış və problemləri araşdırımışdır. Onu da qeyd edək ki, idarəetmə elminin hazırki duruma gəlib çıxmasını idarəetmə məktəblərinin elmi fəaliyyətinin nəticəsi kimi qiymətləndirmək lazımdır.
        4.İdarəetmə prosesi.

        1. İdarəetmə prosesi və onun mahiyyəti.
        2. İdarəetmənin əhatə dairəsinə görə təsnifatı.
        3. İdarəetmənin səmərəliliyi.

        Idarəetmə fəaliyyət olmaqla bərabər, həmçinin bir prosesdir. Bu proses müəssisə və təşkilatların son məqsədə çatması üçün onun fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə xidmət edir.
        İdarəetmə fəaliyyətini təşkil etmək və həyata keçirmək üçün idarəetmə prosesini, onun mexanizmini yaratmaq lazımdır. İdarəetmə prosesi bu sahədə bütün funksiyaların, prinsiplərin, metodların bilavasitə həyata keçirilməsinin məcmusudur. Yəni biz idarəetmə dedikdə planlaşdırma, təşkil etmə, marketing, motivasiya, nəzarət, bunların həyata keçirilməsinin prinsip və metodlarını başa düşürük. Lakin idarəetmə prosesi isə sadalanan bu komponentlərin həyata keçirilməsi ardıcıllığını, yerinə yetirilmənin müddətlərini, dövrlərini özündə əks etdirir. Deməli, idarəetmə prosesi idarəetmə fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin prosedur məcmusudur.
        İdarəetmə prosesi müəssisənin fəaliyyətinin bütün tərəflərini (istehsal, təchizat, maliyyə, marketinq, satış və s.) əhatə edir. Elə bir sahə yoxdur ki, o idarəetmədən kənarda qalsın. Əks təqdirdə, həmin sahədə problemlər aşkar edilməz, təhlil edilməz, onların qarşısı alınmaz, aradan qaldırılmaz və bu da müəssisənin uğursuzluğa düçar olmasına gətirib çıxarar.
        Müəssisədə idarəetmə prosesinin təşkili və hansı prinsiplər əsasında həyata keçirilməsi rəhbərin və ya menecerin idarəetmə bacarığından, qabiliyyətindən və metodikasından, bu sahədəki nəzəri-təcrübi biliklərinin vəhdətindən irəli gəlir. Menecerlər idarəetmə prosesini elə qurmalıdırlar ki, bu proses müəssisənin son məqsədə nail olmasına xidmət etsin. İdarəetmə prosesi müəssisədə bütün işçi qüvvəsini və əmək vasitələrini hərəkətə gətirməlidir. Bundan başqa idarəetmə prosesi az məsrəf sərf etməklə çox gəlir əldə edilməsini nəzərdə tutur.
        İdarəetmə prosesi xammaldan hazır məhsul alınması ilə əlaqədar texnoloji və iqtisadi əməliyyatların təşkili və icrası ardıcıllığını özündə əks etdirir.
        İdarəetmə prosesi əhatə dairəsinə görə aşağıdakı kimi təsnif olunur.
        1. Müəssisənin idarəedilməsi.
        2. İstehsalın idarəedilməsi.
        3. Ayrı-ayrı şöbə və ya bölmələrin idarə edilməsi (maliyyə, təchizat, plan, kadr və s. şöbələrin idarə edilməsi).
        Müəssisənin idarəedilməsi aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
        1. Fəaliyyətin planlaşdırılması.
        2. Təşkilati məsələlərin idarəedilməsi.
        3. Təşkilati strukturun yaradılması.
        4. İnformasiya menecmenti.
        5. Marketinq və onun idarə edilməsi.
        6. Müəssisənin strateji və cari fəaliyyətinin idarəedilməsi.
        7. Müəssisənin bütün istehsal və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsi və ona nəzarət olunması.
        8. İnnovasiya menecmenti.
        9. İnvestisiya menecmenti.
        10. Ümumi nəzarətin həyata keçirilməsi və s.
        Müəssisənin ümumi idarə etmə fəaliyyəti onun rəhbəri tərəfindən həyata keçirilir. Lakin o bu prosesi təşkilati struktur vasitəsi ilə həyata keçirir. Yəni onlar müavinlərin, menecerlərin, şöbə və ya bölmə müdirlərinin vasitəsilə müəssisənin fəaliyyətini idarə edirlər.
        Şöbə və ya bölmə rəhbərləri, menecerlər idarəetmənin alt həlqələridirlər. Onlar öz struktur vahidlərinin fəaliyyət planını və proqramını tutur, şöbənin fəaliyyətinə nəzarət edir, işçilərin arasında koordinasiya yaradır, fəaliyyətin nəticələrinə dair müəssisə rəhbərliyinə hesabat verirlər.
        İstehsalın idarə edilməsi idarəetmə prosesinin ana xəttini təşkil edir. Çünki istehsal müəssisənin əsas fəaliyyət sferasıdır.
        İstehsalın idarə edilməsi müəssisənin istehsal fəaliyyətini əhatə edir. İstehsal işçi qüvvəsi tərəfindən əmək alətləri vasitəsi ilə xammaldan hazır məhsul alınması prosesidir. Deməli istehsalın idarə edilməsi həmin bu prosesi əhatə edir. İstehsalın idarə edilməsini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar.
        1. İstehsalın planlaşdırılması.
        2. İstehsalın təşkili.
        2. Texnoloji proseslərin idarə olunması.
        3. İstehsal heyətinin idarə olunması.
        4. İstehsal fəaliyyətinə nəzarət edilməsi.
        Digər sahələr isə ona xidmət edir. Məsələn, maddi-texniki təchizat sahəsi istehsal sferasını texnika və materiallarla təchiz edir. Satış sahəsi istehsal olunmuş məhsulların satışı ilə məşğul olur və s.
        İdarəetmə prosesi müəssisənin fəaliyyətində xüsusi yer tutur. Buna görə də rəhbərlər, menecerlər bu prosesi lazımi səviyyədə və elmi əsaslarla təşkil etməlidirlər.
        İqtisadi inkişafın hazırki dövründə idarəetmə prosesinin də inkişafı və təkmilləşdirilməsi vacib məsələlərdən biridir. Bunun üçün daim səmərəli və keyfiyyətli idarəetmə prosesinin təşkil olunmasına nail olmaq lazımdır. Müəssisədə istehsalın təkmilləşdirilməsi, yeni texnikanın tətbiqi, əsas vasitələrin yeniləşdirilməsi, əmtəələrin mükəmməlləşdirilməsi, əl əməyinin yüngülləşdirilməsi sahəsində atılan addımlar səmərəli və keyfiyyətli idarəetmə prosesinin təzahürüdür. Kollektiv arasında sağlam mühit, xoş münasibət, həvəslə çalışmaq, birgə fəaliyyət və s. idarəetmənin keyfiyyətinə təsir edən müsbət amillərdir.

        İdarəetmə prosesinin nə dərəcədə səmərəli və keyfiyyətli olub-olmamasını müəyyən edən meyar fəaliyyətin nəticəsidir. Bunun üçün müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri əvvəlki dövrlə müqayisə olunur. Əgər inkişaf və irəliləyiş varsa, bu idarəetmənin səmərəliliyinin nəticəsi kimi qiymətləndirilir. Əgər nəticə müsbətdirsə idarəetməni keyfiyyətli və səmərəli hesab etmək olar. Əks təqdirdə idarəetmə keyfiyyətsiz və səmərəsiz hesab olunur. Bu halda müəssisə rəhbərləri təşkilati struktura yenidən baxmalı, əmək bölgüsündə, vəzifə bölgüsündə ciddi dəyişikliklər etməli, idarəetmənin funksiyaları, prinsipləri və metodlarının lazımi səviyyədə həyata keçirilməsi haqqında düşünməlidirlər.

        5.Müəssisənin təşkilati strukturu.

        İdarəetmənin təşkilati strukturu dedikdə, idarə edən və idarə olunan sistemlər arasında qarşılıqlı əlaqəni ciddi tabeçilik əsasında təmin edən idarəetmə bölmələrinin məcmusu başa düşülür.
        Müəssisə və təşkilatlarda idarəetmə funksiyasını həyata keçirmək üçün idarəetmə aparatını yaratmaq lazımdır. Bunun üçün isə təşkilati strukturun olması vacibdir.
        İdarəetmənin təşkilati strukruru özü bir sistemdir. Bu sistemin tərkibi təşkilatın ayrı-ayrı yarım sistemləri, bölmələri, şöbələri, onların tərkibi, nisbəti, yerləşdirilməsi, asılılığı və qarşılıqlı əlaqəsindən ibarətdir.
        Təşkilati struktur 2 istiqamətdə həyata keçirilir.
        1.Üfüqi istiqamət.
        2.Şaquli istiqamət.
        Üfüqi istiqamət fəaliyyət sahələrinin idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən qürumların, filialların, törəmə müəssisələrin, mərkəzlərin, şöbələrin, bölmələrin, hissələrin məcmusudur.
        Şaquli istiqamət isə səlahiyyət və asılılıq dərəcələrini əks etdirir. Təşkilati strukturun şaquli istiqaməti sahə-tabeçilik sxemini xarakterizə edir. Bu istiqamət həmçinin ayrı-ayrı struktur vahidlərinin nə dərəcədə maliyyə-iqtisadi müstəqilliyini, idarəetmənin mərkəzləşdirilməsini əhatə edir.
        Təşkilati struktur əmək bölgüsü üçün əsasdır. Çünki əvvəlcə təşkilati struktur yaradılmalı, yeni iş yerləri açılmalı, ştat vahidləri müəyyən olunmalı, sonra isə həmin vəzifələrə işçilər təyin edilməlidir. Əmək bölgüsü də təşkilati struktura uyğun olaraq üfüqi və şaquli istiqamətdə həyata keçirilir.
        İdarəetmənin təşkilati strukturunun aşağıdakı formaları vardır:
        1. Xətti.
        2. Funksional.
        3. Xətti- funksional.
        4. Matris.
        İdarəetmənin xətti təşkilati strukturu idarəetmənin ən sadə və səmərəli təşkilati struktur formasıdır. Xətti sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kollektivi aşağı idarəetmə səviyyəsində aşağı rəhbərlər idarə edirlər. Onlar yuxarı rəhbərlərə tabedirlər. Bu sistemin müsbət cəhəti odur ki, aşağı rəhbərlər kollektivin içərisində olur və kollektivin problemlərini, çətinliklərini daha yaxından izləyirlər. Aşağı rəhbərlər kollektivi maraqlandıran məsələlərdən daha tez xəbər tutur və rəhbərlik qarşısında məsələlər qaldırırlar. Deməli, aşağı rəhbərlər kollektivlə yuxarı rəhbərlər arasında koordinasiya və əlaqə rolu oynayırlar. İdarəetmənin xətti strukturunda istər vahid rəhbərlik, istərsə də kollegialılıq prinsipi tətbiq edilə bilər.
        Təşkilatın idarə olunmasının funksional təşkilati strukturu da idarəetmədə tez-tez rast gəlinən formadır. Xətti sistemdən fərqli olaraq, təşkilati struktur funksional icraçıların tabeçilik sxemini əks etdirir. Yəni bu sistemdə rəhbərlər təşkilati strukturu yaradarkən şöbələr və bölmələrə deyil funksional icraçılıq fəaliyyətinə üstünlük verir. Məsələn, satış sahəsinin təşkili və bu sahəyə nəzərat satış meneceri tərəfindən həyata keçirilir. Reklam fəaliyyəti reklam menecerlərinə, maliyyə fəaliyyəti maliyyə menecerlərinə həvalə edilir. Bu təşkilati struktur formasında bir sahədə bir neçə menecer fəaliyyət göstərə bilər. Hər bir menecer öz üzərinə düşən işə görə məsuliyyət daşıyır. Bu sistem işçilərin sayı çox olmayan müəssisələr üçün daha münasibdir. Çünki hər hansı bir sahənin bir və ya bir neçə funksional icraçıya həvala edilməsi kifayət edir. Bu isə aşağı rəhbərlərin sayının çox olmasına gətirib çıxarır və yuxarı rəhbərin işini çətinləşdirə bilər.
        Funksional idarəetmədə məqsəd ondan ibarətdir ki, konkret məsələlər üzrə ayrı-ayrı funksiyaların yerinə yetirilməsi mütəxəssislərə həvalə edilir.
        Funksional idarəetmə xətti idarəetmə ilə yanaşı da mövcud olur ki, bu da icraçılar üçün ikili tabeçilik yaradır. Təşkilatı-struktur formasının funksional sistemdən xətti-funksional sistemə keçməsi əsasən idarə etmə işçilərinin sayının artması ilə əlaqədar olur. Rəhbərlər müəssisənin bəzi sahələrində idarəetmənin xətti formasını, digər sahələrində isə funksional formasını tətbiq edirlər. Xətti-funksional formada idarəetmə pillələri kimi həm şöbələr və bölmələr, həm də funksional icraçılar fəaliyyət göstərə bilirlər.
        Müəssisənin idarəolunması üçün formalaşmış təşkilati-strukturlar yaradılarkən onların layihələndirilməsi olduqca vacib şərtdir. Təşkilati strukturun layihələndirilməsinə müəssisə yeni yaradılarkən və ya fəaliyyətini genişləndirərkən daha çox ehtiyac duyulur. Bundan başqa mövcud təşkilati-struktur səmərəsiz hesab edildiyi təqdirdə də onun yenidən layihələndirilməsi məsələsi ön plana çıxır.
        Təşkilati strukturunun layihələndirilməsi prosesi üç əsas mərhələdən ibarətdir.
        1. Mövcud təşkilati-strukturun təhlili;
        2. Layihələndirmə;
        3. Səmərəliliyin qiymətləndirilməsi;
        Birinci mərhələ-mövcud təşkilati strukturun təhlili ilə əlaqədardır. Bu, qüvvədə olan idarəetmə strukturunun tələblərə nə dərəcədə cavab verdiyini aydınlaşdırmağa xidmət edir. Başqa sözlə, idarəetmə strukturunun keyfiyyətinin qiymətləndirici meyarlar əsasında nə səviyyədə olduğunu müəyyən edir.
        Qiymətləndirmənin obyektlərinə aşağıdakılar aiddir:
        • İdarəetmə aparatı;
        • İdarəetmə funksiyaları;
        • Təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri;
        İkinci mərhələ-təşkilati strukturun layihələndirilməsidir. Bu mərhələ təşkilati strukturun hansı formasının seçilməsini, ştat vahidlərinin yaradılmasını, onların bir-birindən asılılıq dərəcələrini və birgə fəaliyyətini, təşkilati strukturun gələcək perspektivlərini özündə əks etdirir.
        İdarəetmə strukturunu layihələndirərkən təşkilati struktura olan tələbləri unutmaq olmaz. Təşkilati struktura qoyulan tələblər aşağıdakılardan ibarətdir:
        1. Optimallıq;
        2. Etibarlılıq;
        3. Qənaətçilik;
        4. Çeviklik;
        5. Reallıq və s.;
        Üçüncü mərhələ-təşkilati strukturun səmərəliliyinin qiymətləndirilməsidir. Təşkilati strukturunun vəziyyəti və səmərəliliyi idarə olunan obyektin fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilərlə qiymətləndirilir. Bu göstəricilər mənfəət, gəlir, sosial inkişaf, əmək haqqı göstəricilərindən ibarətdir. Təşkilati qruluşu formalaşdırarkən idarəetmənin təkmilləşdirilməsinə diqqət vermək lazımdır. Çünki bazar münasibətlərinin inkişafı idərəetmənin təşkilində yeni tələblər irəli sürür. Bu cür tələblərin təmin olunması, idarəetmə elminin inkişafı bu sahədə aparılan tədqiqatların, araşdırmaların, yeniliklərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.
        6.Müəssisə və təşkilatların idarə edilməsi
        1) Dövlət müəssisələri.
        2) Qeyri-dövlət müəssisələri.
        3) Müəssisələrin formaları.

        Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlar mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi ilə bir-birindən fərqlənirlər. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən Azərbaycanda mülkiyyətin 3 forması mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır.
        1. Dövlət mülkiyyəti;
        2. Xüsusi(qeyri-dövlət) mülkiyyət;
        3. Bələdiyyə mülkiyyyəti;
        Dövlət mülkiyyəti bütün dünya ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da mövcuddur. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə əsasən əmlak paylarının bölünmək hüququ olmayan mülkiyyətçilərin yaratdığı təşkilatlar dövlət müəssisələri hesab olunur. Dövlət müəssiələrinin nizamnamə fondu dövlətə məxsusdur. Dövlət müəssisəsi bütün öhdəliklərinə öz əmlakı ilə cavabdehdir. Dövlət müəssisələrinin aşağıdakı növləri vardır.
        1. Əmlakı tamamilə dövlətə məxsus olan müəssisələr.
        2. Səhmlərin nəzarət paketi dövlətə məxsus olan müəssisələr.
        Dövlət müəssisələri təsisçilərin onlara verdiyi hüquqlardan asılı olaraq 2 cür təsnifləşdirilirlər.
        1. Təsərrüfatçılığı aparmaq hüququ olan müəssisələr;
        2. Operativ idarəetmə hüququ olan müəssisələr;
        Təsərrüfatçılığı aparmaq hüququ operativ idarəetmə hüququndan daha genişdir. Təsərrüfatçılığın aparılması hüququna malik olan müəssisələr, mövcud qanunvericilik aktlarına, dövlət qərarlarına uyğun olaraq müstəqil formada fəaliyyət göstərirlər. Bu tip müəssisələr öz fəaliyyətini, perspektivlərini və startegiyasını müstəqil surətdə müəyyən edir, təsisçi və ya yuxarı təşkilat qarşısında hesabat verirlər.
        Lakin operativ idarəetmə hüququna malik olan müəssisələr asılılıq dərəcəsinin çox olmasına görə fərqlənirlər. Bu tip müəssisələr yuxarı təşkilatların və ya təsisçilərin planları, göstərişləri, tapşırıqları, təlimatları əsasında fəaliyyət göstərirlər.
        Dövlət müəssisələrinin timsalında büdcədən maliyyələşən və təssərüfat hesablı dövlət müəssisələri, səhmdar cəmiyyətlər, şirkətlər, konsernlər və s. fəaliyyət göstərə bilərlər.
        Qeyri-dövlət müəssisələri qeyri-dövlət mülkiyyəti əsasında yaranır. Qeyri-dövlət müəssisələri bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən təşkil oluna bilərlər. Yeni qeyri-dövlət müəssisələrinin yaranmasında fəaliyyətdə olan bir və ya bir neçə qeyri-dövlət müəssisələri də iştirak edə bilərlər.
        Qeyri-dövlət müəssisələrinin mülkiyyəti xüsusi mülkiyyətdir və nizamnamə kapitalı dövlətə məxsus deyil. Qeyri-dövlət müəssisələri dövlət müəssisələrinə nisbətdə daha çox müstəqildirlər. Qeyri-dövlət müəssisələri fəaliyyətini özü planlaşdırır, daha müstəqil strategiya həyata keçirirlər. Lakin bütün cəmiyyətlərdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da qeyri-dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti dövlət tərəfindən qanunvericilik əsasında tənzimlənir.
        Təssərüfat hesablı dövlət müəssisələri və qeyri-dövlət müəssisələri vergi xidməti orqanlarına, Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna, yerli statistika şöbələrinə hesabatlar təqdim edirlər. Büdcədən maliyyələşən dövlət müəssisələrinin xərcləri büdcə hesabına həyata keçirildiyi üçün onlar yerli maliyyə orqanları qarşısında hesabat verirlər. Dövlət ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının tələblərinə uyğun olaraq istər dövlət, istərsə də qeyri-dövlət müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləyir və nəzarət edir. Bu proseslər İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu, Respublika Prokurorluğu, Məhkəmə Orqanları və s. bu kimi orqanlar tərəfindən həyata keçirilir.
        Müəssisələrin təsnifat əlamətlərinə görə növləri.
        № Təsnifat əlamətləri Növləri
        1. Əsas fəaliyyət sferasına görə

        -istehsal
        -tikinti
        -nəqliyyat
        -rabitə
        -maliyyə-kredit
        -ticarət
        -tədris
        -səhiyyə və s.
        2. Mülkiyyət formasına görə

        -dövlət
        -xüsusi
        3. Həcminə
        (mənfəətin və satışın həcminə, işçinin sayına görə)

        -iri
        -orta
        -kiçik
        4. Nizamnamə kapitalının mənbəyinə görə

        -xarici
        -birgə
        -milli
        5. Təşkilati-hüquqi formalarına görə

        -məhdud məsuliyyətli cəmiyyət
        -səhmdar cəmiyyətlər (açıq və ya qapalı)
        -ortaqlıqlar (tam və komandit ortaqlıqlar)
        -kooperativlər və s.
        6. Yaratdığı ittifaqlara görə

        -holdinq
        -trest
        -konsern
        -assosiasiya
        -maliyyə-sənaye qrupları
        7. Sənaye sahələrinə görə

        -ağır sənaye
        -yüngül sənaye
        -hasilat sənayesi
        -emal sənayesi

        Müəssisələrin formaları. Müəssisə və təşkilatların formalarına fərdi müəssisələri, kooperativləri, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətləri, açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətləri, birja və hərracları, ittifaqları və ya birlikləri və s. göstərmək olar.
        Fərdi (ailə) müəssisələr. Fərdi müəssisələr qeyri-dövlət müəssisələri hesab edilir. Bu tip müəssisələr hər hansı şəxsin öz vəsaiti hesabına yaradılıb, onu zəruri vasitələrlə təmin etmək məqsədi daşıyır. Fərdi müəssisələr bəzən ailə üzvləri tərəfindən təşkil olunur. Fərdi müəssisələrin mülkiyyətçiləri öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə öz əmlakı (ailəsinin əmlakı) ilə məsuliyyət daşıyırlar.
        Fərdi (ailə) müəssisələrə kəndli-fermer təsərrüfatlarını, pərakəndə ticarət köşklərini, avtomobil təmiri emalatxanalarını, məişət cihazları təmiri ilə məşqul olan müəssisələri misal göstərmək olar. Fərdi müəssisələr olduqca kiçik miqyaslı müəssisələrdir və kapital çərçivəsi məhduddur. Azərbaycan qanunvericiliyində hal-hazırda fərdi müəssisə anlayışı yoxdur.
        Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət (MMC). MMC-lər bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən yaranır. MMC-nin kapitalı təsis sənədilə müəyyən olunmuş ölçüdə paylara bölünür. Cəmiyyətin iştirakçıları onun öhdəliklərinə cavabdeh deyillər. Onlar qoyduqları əmlakın dəyəri həcmində risqə məruz qalırlar. Əgər cəmiyyət 2 və ya daha artıq şəxs tərəfindən təsis olunursa, o zaman əvvəlcə təsisçilər arasında təsis müqaviləsi bağlanır, sonra həmin müqavilənin əsasında nizamnamə tərtib olunur. Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin iştirakçılarının sayı müəyyən olunmuş həddi keçdikdə 1 il müddətində müəssisə səhmdar cəmiyyətə çevrilməlidir. Bu müddət ərzində cəmiyyət iştirakçıların sayını azalda da bilər. Əks təqdirdə məhkəmə qaydasında cəmiyyət ləğv edilməlidir.
        MMC-nin ali orqanı onun iştirakçılarının ümumi yığıncağıdır. Ümumi yığancaq müstəsna hüquqlara malik olur:
        -Nizamnamə və nizamnamə kapitalını dəyişdirmək;
        -Cəmiyyətin icra orqanlarını, təşkilati strukturu yaratmaq;
        -İllik hesablatları, müəssisənin balansını təsdiq etmək, mənfəəti bölüşdürmək;
        -Cəmiyyəti ləğv və ya yenidən təşkil etmək haqqında qərar qəbul etmək;
        -Cəmiyyətin təftiş kommisayasını yaratmaq, cəmiyyətin fəaliyyətini yoxlamaq və ya yoxlatdırmaq.
        Ümumi yığıncaq MMC-nin rəhbərlərini təyin edir. MMC-yə rəhbərlik kolleqial və ya vahid rəhbərlik qaydasında həyata keçirilir. Rəhbər iştirakçılardan və kənar adamlardan seçilə bilər. Rəhbər MMC-nin fəaliyyətinin nəticələrinə görə məsuliyyət daşıyır və onların fəaliyyətini idarə edir.
        Səhmdar Cəmiyyət. Nizamnamə kapitalı müəyyən sayda səhmlərə bölünən cəmiyyət Səhmdar Cəmiyyət adlanır. Səhmdar Cəmiyyətin iştirakçıları öhdəliyə görə məsuliyyət daşımırlar və səhmlərin dəyəri həcmində risqə məruz qalırlar. Səhmdar Cəmiyyətlər MMC-lərə müəyyən mənada oxşar müəssisələrdir. Lakin aşağıdakı fərqlər vardır.
        1. Səhmdar Cəmiyyətlərdə paylar bərabər bölünür və səhmləşdirilir.
        2. Səhmdar Cəmiyyətlərdən çıxmaq istəyən səhmdar öz səhmini götürə bilməz, yalnız sata və kiməsə verə bilər.
        3. Səhmdar Cəmiyyətdə böyük kapital kiçik əmanətçilər arasında təmərküzləşir.
        4. Səhmdar Cəmiyyətdə paylar MMC-yə nisbətən daha asanlıqla satılıb və özgəninkiləşdirilə bilər.
        Səhmdar Cəmiyyətin ali idarəetmə orqanı səhmdarların ümumi yığıncağıdır. Ümumi yığıncağın müstəsna səlahiyyətləri vardır.
        -Səhmdar Cəmiyyətin nizmnaməsini və ya nizamnamə kapitalını dəyişdirmək;
        -Direktorlar şurasının (müşahidə şurasının), təftiş kommisyasının üzvlərini seçmək və onların fəaliyyətinə xitam vermək;
        -Cəmiyyətin icra orqanlarını, təşkilati strukturu yaratmaq. Bu funksiya nizamnamə ilə direktorlar şurasına (müşahidə şurası) da həvalə edilə bilər.
        -Cəmiyyətin illik hesabatlarını, mühasibat balansların təsdiq etmək, mənfəəti bölüşdürmək;
        -Cəmiyyətin təşkili və ya ləğvi haqqında qərar qəbul etmək;
        Səhmdarların sayı əllidən çox olduqda SC-lərdə direktorlar şurası yaradılır. Direktorlar şurası gördüyü işlər barəsində ümumi yığıncağa hesabat verir. Direktorlar şurası cari idarəetməni və nəzarəti həyata keçirir.
        Səhmdar Cəmiyyətlər Açıq Səhmdar Cəmiyyətlərə (ASC) və Qapalı Səhmdar Cəmiyyətlərə (QSC) bölünür. ASC-də səhmdarlar digər səhmdarların razılığı olmadan öz səhmlərini sərbəst surətdə sata və ya başqasına verə bilər. ASC-lərin səhm buraxmaq və ona açıq abunə yazılışı elan etmək ixtiyarları vardır.
        Lakin QSC-lərdə səhmlər yalnız təsisçi və qabaqcadan müəyyən edilmiş şəxslər arasında bölüşdürülə bilər. QSC-lərdə səhmlərə açıq abunə yazılışı həyata keçirilə bilməz. Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin səhmdarlarının sayı çoxalarsa Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə çevrilməlidir.
        Səhmdar Cəmiyyətin idarə olunmasının ali orqanı səhmdarların yığıncağıdır. Bu yığıncağa səlahiyyətlər Mülki Məcəllənin müddəalarına əsasən verilmişdir. Həmin səlahiyyətlər heç kim tərəfindən, hətta yığıncağın özü tərəfindən də artırılıb azaldıla bilməz. Səhmdarların sayı 50 nəfərdən çox olduqda müşahidə şurası, yəni direktorlar şurası yaranır. Bu şura daha çox səlahiyyətə malikdir. Şura direktorların işinə nəzarət edir və səhmdarların maraqlarını müdafiə edir.
        Təsərrüfat ortaqlıqları. Təsərrüfat ortaqlıqları tam ortaqlı və komandit ortaqlığı formasında olur. Təsərrüfat ortaqlıqları şərikli nizamnamə kapitalı əsasında yaranır.
        Tam ortaqlı müəssisələr şərikli müəssisələr hesab edilir. Onun firma adında iştirakçı olan hüquqi və fiziki şəxslərin adları və tam ortaqlıq sözləri görünür. Ali idarəetmə orqanı, iştirakçıların yığıncağıdır. İştirakçılar 1 səsə malik olurlar. Ortaqlığın mənfəəti ortaqların paylarına münasib olaraq bölünür.
        Komandit ortaqlığında iştirakçıların hamısı təsisçi olmur. Təsisçi olamayan iştirakçılar payçılardır. Onlar qoyduqları pay müqabilində məsuliyyət daşıyırlar. Komandit (payçı, maya qoyan) maya qoyarkən ortaqlıq ona şəhadətnamə verir. Komandit ortaq maliyyə ili qurtardıqdan sonra ortaqlıqdan çıxa bilər. Payçılıqdan çıxdıqda onlar yalnız öz paylarını götürürlər.
        Kooperativlər. Kooperativlər fiziki və hüqüqi şəxslərin könüllü birliyi olub, iştirakçıların əmlak haqlarından pay birləşdirilməsi ilə yaradılır.
        Kooperativin ali idarəetmə orqanı kooperativlərin ümumi yığıncağı hesab edilir. Kooperativin iştirakçılarının sayı 50-dən artıq olduqda müşahidə şurası yaradılır. Şura cari idarəetməni və nəzarəti həyata keçirir. Ümumi yığıncağda qərarlar qəbul edilərkən kooperativin üzvü bir səsə malik olur.
        Kooperativin ümumi yığıncağı MMC-nin ümumi yığıncağı ilə demək olar ki, eyni səlahiyyətlərə malikdirlər.
        Fondlar. Fondlar fiziki və ya hüquqi şəxslərin qoyduqları haqlar əsasında yaranan əmlak, sosial, xeyriyyə, mədəni, təhsil və ya digər ictimai faydalı məqsədləri güdən təşkilatlardır. Fondun idarə edilməsi nizamnamədə göstərilən müddəalar əsasında həyata keçirilir. Fondun nizamnaməsi təsisçilər tərəfindən tərtib edilir. Fond ləğv edildikdə onun əmlakı nizamnadə göstərilən məqsədlərə, bu mümkün olmadıqda isə dövlət büdcəsinə yönəldilir.
        Birjalar. Birjalar vasitəçilik funksiyasını həyata keçirib topdan satış ticarəti ilə məşğuldurlar. Birjaların aşağıdakı növləri mövcuddur.
        1. Əmtəə birjaları. (Əmtəələrin alqı-satqısı üzrə vasitəçilik fəaliyyəti göstərirlər.)
        2. Fond birjaları. (Qiymətli kağızların alqı-satqısı ilə əlaqədar əməliyyatları həyata keçirirlər.)
        3. Valyuta birjaları. (Qızıl və valyutaların alqı-satqısı ilə məşqul olurlar.)
        4. Əmək birjaları. (İşçi qüvvəsinə təlabatı uçota alır və onların təklif edilməsi ilə məşqul olurlar.)
        Hərraclar. Hərraclar məhsulun satışı üçün tətbiq edilən, özünə- məxsus xüsusiyyətləri olan satış üsuludur. Birjalarda məhsullar hərraclar təşkil edilməklə satıla bilər. Hərraclarda birja müştəriləri iştirak edirlər. İştirakçılar daimi və birdəfəlik olurlar. Daimi müştərilərin iştirak müddəti üç ilədəkdir.
        Hərraclarda əmtəələrin başlanğıc qiyməti müəyyən olunur. Hərracların digər satış obyektlərindən fərqi odur ki, məhsulun satış qiyməti müştərilər arasında hərracın keçirildiyi dövrdə formalaşır. Burada məhsulun satış qiymətinin son həddi alıcı və satıcının qarşılıqlı razılaşması ilə deyil, alıcıların təklif etdiyi qiymətlərin ən yuxarı həddi ilə müəyyən olunur.
        Banklar. Bank özündə müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini cəmləşdirən, onu kredit şəklində müvəqqəti istifadəyə verən, hüquqi və fiziki şəxslər arasında qarşılıqlı ödəmələrdə və hesablaşmalarda vasitəçilik edən ixtisaslaşdırılmış maliyyə institutudur. Bu tərif dövlət və kommersiya bankları üçün xarakterikdir. Milli bank əlavə olaraq pulun missiyasını və pul tədavülünün tənzimlənməsini də həyata keçirir.
        Bankın ali idarəedici orqanı bankın idarə heyətidir. Bankın rəhbəri isə idarə heyətinin sədridir. Aşağı həlqələrdə isə idarəetməni şöbə və ya bölmə rəhbərləri həyata keçirirlər.
        İttifaqlar (Müqavilə birlikləri). Mülki məcəlləyə əsasən təşkilatlar kordinasiya etməklə, ümumi əmlak maraqlarını qorumaqla ittifaqlar yarada bilərlər. Bu cür ittifaqlara assosiasiyalar, konsernlər, holdinqlər, maliyyə sənaye qrupları və s. aiddir. Birliklərin (ittifaqların) yaranması aşağıdakı şərtləri tələb edir.
        1. Birlik könüllülük prinsinə əsaslanır.
        2. İştirakçılar hüquq bərabərliyi əldə edir.
        3. Təşkilati forma sərbəst surətdə seçilir.
        4. Birlik müqavilə əsasında yaranır.
        İttifaqın iştirakçıları özlərinin müstəqilliyini və hüquqi şəxs statusunu saxlayırlar. İttifaqın iştirakçıları maliyyə ili qurtardıqda ittifaqdan çıxa bilərlər.
        İttifaq öz iştirakçılarının öhdəliyi üçün məsuliyyət daşımır. Onlar nizamnamədə göstərilən miqdarda ittifaqın öhdəlikləri üçün məsuliyyət daşıyırlar.
        Əgər iştirakçıların qərarı ilə ittifaqa sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək həvalə olunursa, belə ittifaqlar təsərrüfat ortaqlığına və ya cəmiyyətə çevirilir.
        Holdinq. Holdinq bir çox kompaniyaların səhmlərinin bir yerə cəlb edilməsidir. Burada ana cəmiyyət və törəmə (qız) cəmiyyətlər olur. Ana cəmiyyət törəmə cəmiyyətlərə sərancamvericilik səlahiyyətinə malik olur. Holdinqlərin yaranmasında məqsəd bura daxil olan müəssisələr arasında hesablaşmaların asanlaşdırılması, investisiya imkanlarının yaxşılaşdırılması, rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsidir. Lakin bəzi hallarda holdinqlər inhisarlara çevrilir ki, bu da dövlətin nəzarəti altında olmalıdır.Maliyyə-sənaye qrupları (MSQ). MSQ pul vəsaitlələrinin istehsala yönəldilməsi ilə əlaqədar yaradılıb, müəssisə, bank, sığorta təşkilatlarının, beynəlxalq ticarət təşkilatların, nəqliyyat, reklam şirkətlərinin birliyidir. MSQ-lər həm maliyyə, həm ticarət, həm də istehsal müəssisələrinin sahibləri olduqlarına görə onlar daha geniş investisiya fəaliyyəti ilə məşğul olmaq imkanı əldə edirlər.

        Related posts:

        1. Azərbaycan tarixi 5-sinif pdf
        2. Avropa v amerika tarixi
        3. Bədii tərcümə prinsipləri
        4. Bəhr üləzən