Abş tarixi

Miladdan əvvəl 34-cü minilliklə 30-cu minilliklər arasında buz dövrünün ən yüksək çağlarında dünya sularının çoxu kontinental buz qatından ibarət idi. Bunun nəticəsi olaraq, Berinq dənizi cari səviyyəsindən yüzlərlə metr aşağı idi və Asiya ilə Şimali Amerika arasında Berinqiya adlı torpaq körpü var idi. Güman olunur ki, ən yüksək zirvə dövründə, Berinqiyanın 1500 kilometrə yaxın sahəsi var imiş. Nəm və ağacsız tundra olan bu sahə otlarla və bitkilərlə örtüldüyü üçün qədim dövrün adamları yaşamaq üçün ovladıqları iri heyvanları özünə cəlb edirmiş. Şimali Amerikaya gəlib çıxan ilk insanlar, demək olar ki, özləri də yeni qitəyə keçdiklərini bilməmişdilər. Min illər əvvəl onların əcdadları kimi, onlar da Sibir sahilləri boyu və daha sonra torpaq körpüdən keçərək, quş ovlamaqla məşğul olmuşlar. Alyaskadakı Şimali Amerika sakinləri min illər əvvəl böyük buzlaqlardan keçərək, indi Amerika Birləşmiş Ştatları adlanan yerə Cənuba yol açmışlar. Şimali Amerikada erkən həyat olduğunu təsdiq edən dəlillər tapılmaqda davam edir. Lakin Miladdan 12 min il əvvəl olan dəlillərin çox azına etibar etmək olar; məsələn, Şimali Amerikada bir qədər əvvəl tapılmış olan ovçu bərəsi də, demək olar ki, öz tarixini bu dövrdən götürür. Nyu Meksikoda Klovis yaxınlığında tapılan böyük ustalıqla hazırlanmış nizə dəmrənləri və başqa hissələr də bu dövrə aid ola bilər. Şimali və Cənubi Amerikanın bütün ərazisi boyu buna oxşar mədəniyyət abidələri tapılmışdır ki, bunlar da Qərb Yarımkürəsinin bir çox yerində Miladdan 10 min il əvvəl də, güman ki, artıq yaxşı həyat mövcud olduğunu göstərir.

Azərbaycan haqqında

Azərbaycan Respublikası 1991-ci il oktyabrın 18-dən özünün dövlət müstəqilliyini bərpa edərək dövlətçilik fəaliyyətini uğurla davam etdirir. Xəzər dənizi hövzəsinin qərbində yerləşən Azərbaycan şimaldan Rusiya (Dağıstan), şimal-qərbdən Gürcüstan, qərbdən Ermənistan, cənub-qərbdən Türkiyə və cənubdan İran ilə həmsərhəddir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir.

Azərbaycan Respublikasının ərazisi rəsmən 86 600 kv.m-dir, əhalisi isə 10 000 000 nəfəri ötmüşdür. Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır. Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Avropa Şurası, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı, GUAM, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, və digər əhəmiyyətli təşkilatların üzvüdür.

Azərbaycan Respublikası əhalisinin gündəlik ünsiyyət vasitəsi və rəsmi dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dili geneoloji təsnifata görə türk dillərindən biri olub, həmin dil ailəsinin oğuz qrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə ərazi prinsipinə görə türk dilləri arealının cənub-qərb qrupunu təşkil edirlər.

Azərbaycan ərazisində ilk ibtidai insanların 1,7-1,8 milyon il bundan əvvəl yaşadığına dair ən qədim arxeoloji və paleontoloji materiallar tapılmışdır. Azərbaycanın cənub-qərbindəki Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərq yamacında yerləşən Azıx mağarası Daş dövrü insanlarının yaşayış yeri kimi məşhurdur.Azərbaycan xalqı təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumları və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu – III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Urmiya hövzəsində yaranmışdır.

Burada meydana gəlmiş ən qədim Azərbaycan dövlətləri bütün regionun hərbi-siyasi tarixində mühüm rol oynamışdır.Eramızdan əvvəl I minillikdə – bizim eranın I minilliyinin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna Atropatena və Albaniya kimi dövlətlər mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin daha da yüksəldilməsində və ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində mühüm rol oynamışlar.III əsrdə Azərbaycan ərazisi Sasanilər İmperiyası, VII əsrdə isə Ərəb xilafəti tərəfindən işğal edildi. İşğallar ölkəyə İrandan və Ərəbistandan İran və ərəb mənşəli əhalinin köçüb gəlməsinə səbəb oldu. Eramızın ilk yüzilliklərində ölkə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən və hərbi-siyasi cəhətdən daha mütəşəkkil və daha qüvvətli olan türk etnosları vahid xalqın təşəkkülü prosesində mühüm rol oynadılar. Türk etnosları içərisində oğuz türkləri üstünlük təşkil edirdi. Həmin dövrdən başlayaraq türk dili Azərbaycan ərazisində yaşayan və sayca az olan xalqlar, etnik qruplar arasında da başlıca ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək əlaqələndirici rol oynayır, xalqın formalaşması prosesində iştirak edirdi. Bu amilin o zaman vahid xalqın təşəkkülü prosesində çox mühüm rolu olmuşdur.

Azərbaycan xalqı XI əsrdə tam formalaşmışdır.IX əsrin ortalarında Azərbaycan torpaqlarında Sacilər, Şirvanşahlar, X əsrdə isə Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri yaranmışdır. XI əsrdən etibarən isə Azərbaycan ərazisi Səlcuqların yürüşlərinə məruz qalmış və bütün Azərbaycan torpaqları vahid Səlcuq dövləti altında birləşdirilmişdir. Bu dövrlərdə yaranan və fəaliyyət göstərən Azərbaycan Atabəylər Dövləti çox böyük əraziləri birləşdirərək Azərbaycan dövlətçiliyində böyük rol oynamışdır. XIII əsrdən isə Monqollar Azərbaycan ərazisinə yürüş etməyə başlamışlar. Bunların nəticəsi olaraq monqol əsilli Hülakülər dövləti bu ərazilərdə hökmranlıq etməyə başlamışdır. Hülakülər sülaləsinin ardınca isə Azərbaycan ərazisində Cəlairilər sülaləsinin hakimiyyət dövrü başlamışdır.

Abş tarixi

Dağlıq Qarabağ (1988-1993)
Xankəndi (18.09.1988)
Əskəran (19.10.1991)
Hadrut (19.11.1991)
Xocalı (26.02.1992)
Şuşa (08.05.1992)
Laçın (17.05.1992)
Xocavənd (02.10.1992)
Kəlbəcər (3-4.04.1993)
Ağdərə (07.07.1993)
Ağdam (23.07.1993)
Cəbrayıl (23.08.1993)
Füzuli (23.08.1993)
Qubadlı (31.08.1993)
Zəngilan (30.10.1993)

Haqqımızda

Bu portalda siz tarixinin hər bir dövrünü əhatə edən kitablar, xəritələr, numizmatik materiallar, sənədlər, abidələrlə tanış ola bilərsiniz. Portal tarixi ilə maraqlanan hər bir kəs, xüsusilə də tədqiqatçılar üçün faydalı olacaqdır. Biz tariximizə aid düzgün və dolğun mənbələri internet şəbəkədə toplayaraq vahid məlumat bazası yaradırıq.

Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi

Müəllif:

İsgəndər bəy Münşi

Yüklə (.pdf | 4.41 MB)

Amerika Birləşmiş Ştatları tarixi

ABŞ tarixi Şimali Amerikada yaradılan dövlətin, keçdiyi tarixdir.

Mündəricat

• 1 İlk amerikalılar
• 2 Məskunlaşma dövrü
  • 2.1 Hindularla mübarizə
  • 6.1 Qızılı əsrdə miqrasiya
    • 6.1.1 Keçmiş və yeni köç dalğaları
    • 6.1.2 Yeni miqrantlar
    • 6.1.3 Çinli immiqrantlar
    • 7.1 II Dünya müharibəsinin başlanması və ABŞ-ın bitərəflik siyasəti
    • 7.2 Lend-liz haqqında qanun

    İlk amerikalılar

    Müasir ABŞ-ın yaranması

    Miladdan əvvəl 34-cü minilliklə 30-cu minilliklər arasında buz dövrünün ən yüksək çağlarında dünya sularının çoxu kontinental buz qatından ibarət idi. Bunun nəticəsi olaraq, Berinq dənizi cari səviyyəsindən yüzlərlə metr aşağı idi və Asiya ilə Şimali Amerika arasında Berinqiya adlı torpaq körpü var idi. Güman olunur ki, ən yüksək zirvə dövründə, Berinqiyanın 1500 kilometrə yaxın sahəsi var imiş. Nəm və ağacsız tundra olan bu sahə otlarla və bitkilərlə örtüldüyü üçün qədim dövrün adamları yaşamaq üçün ovladıqları iri heyvanları özünə cəlb edirmiş. Şimali Amerikaya gəlib çıxan ilk insanlar, demək olar ki, özləri də yeni qitəyə keçdiklərini bilməmişdilər. Min illər əvvəl onların əcdadları kimi, onlar da Sibir sahilləri boyu və daha sonra torpaq körpüdən keçərək, quş ovlamaqla məşğul olmuşlar. Alyaskadakı Şimali Amerika sakinləri min illər əvvəl böyük buzlaqlardan keçərək, indi Amerika Birləşmiş Ştatları adlanan yerə Cənuba yol açmışlar. Şimali Amerikada erkən həyat olduğunu təsdiq edən dəlillər tapılmaqda davam edir. Lakin Miladdan 12 min il əvvəl olan dəlillərin çox azına etibar etmək olar; məsələn, Şimali Amerikada bir qədər əvvəl tapılmış olan ovçu bərəsi də, demək olar ki, öz tarixini bu dövrdən götürür. Nyu Meksikoda Klovis yaxınlığında tapılan böyük ustalıqla hazırlanmış nizə dəmrənləri və başqa hissələr də bu dövrə aid ola bilər. Şimali və Cənubi Amerikanın bütün ərazisi boyu buna oxşar mədəniyyət abidələri tapılmışdır ki, bunlar da Qərb Yarımkürəsinin bir çox yerində Miladdan 10 min il əvvəl də, güman ki, artıq yaxşı həyat mövcud olduğunu göstərir.

    Təxminən o dövrdə mamontlar yox olmağa başlamış və onların yerini erkən gəlmiş Şimali amerikalıların əsas ərzaq və sığınacaq mənbəyi olan bizonlar tutmuşdur. Zaman keçdikcə, çox ovlanmaq üzündənmi, yoxsa başqa təbii səbəblərə görəmi, müxtəlif növdən olan quşların da kökü kəsilmiş və erkən Amerika yeməyinin əsas hissəsini tərəvəz, giləmeyvə və başqa meyvələr təşkil etmişdir. Tədricən, ibtidai kənd təsərrüfatı sahəsində yem və ərzaq hazırlığı üçün ilk addımlar atılmışdır. İndi mərkəzi Meksikada məskunlaşmış hindular Miladdan təqribən 8 min il əvvəl taxıl, balqabaq və noxud əkib-becərərək, bu sahədə nümunələr göstərmişlər. Onların bu nümunələri yavaş-yavaş Şimala doğru yayılmışdır. Miladdan əvvəl 3000-ci ilə yaxın Nyu Meksikonun və Arizonanın vadilərində taxılın ibtidai bir növü yetişdirilirmiş. Sonra suvarmanın ilkin nümunələri və Miladdan 300 il əvvəl erkən kənd həyatının ilk əlamətləri meydana çıxmışdır. Miladdan sonra ilk yüzilliklərdə indi Arizona ştatında Feniks adlanan yerin yaxınlığında hohokumlar məskən salıb yaşamışlar. Onlar qalıqları bu gün Meksikada tapılan oyun meydançaları və piramidaya oxşar qəbirlər qazırmışlar, eyni zamanda, kanallar çəkir və suvarma sistemi yaradırmışlar. [1]

    Məskunlaşma dövrü

    Məskunlaşma dövrü 1493-1775-ci illərə aiddir. Şimali Amerikada ilk ingilis məskənlərinin salınması XVII əsrin əvvəllərinə aiddir. İngilis kralı I Ceymsin Vircinya şirkətinə verdiyi xəritə əsasında buraya gələn ingilislər 1607-ci ildə Ceymstaun koloniyasını saldılar. Şəhər 1610-cu ildə Ceyms çayının yuxarı hissəsində salınmışdı. 1607-1624-cü illərdə Ceymstauna köçən 14,000 nəfərdən 1624-cü ildə yalnız 1,132 nəfəri sağ qalmışdı. Bundan sonra İngiltərədən Şimali Amerikaya qaçıb gələnlərin də sayı artdı. [2]

    İngiltərədə rəsmi olaraq təqib olunan puritanların yeni qrupu 1630-cu ildə Massaçusets körfəzinin sahillərinə gəldi və təzə məskənlər saldılar. Onlar tədricən ölkənin şimalına gedərək bir neçə koloniya yaratdılar və bu koloniyaları Yeni İngiltərə adlandırdılar. [3]

    1632-ci ildə Potomak çayının şimalında Merilend koloniyası təsis edildi. Buraya protestantlarla yanaşı katoliklər də yerləşdirildilər. Merilenddə ilk idarəçilik təsisatlarının yaranması 1635-ci ilə təsadüf edir. Hindulardan zor və hiylə yolu ilə əldə edilmiş torpaqlar hesabına Atlantik okeanı sahillərində daha 13 ingilis koloniyası təşkil edildi. [4]

    Şimali Amerikadakı ingilis məskənlərində əhali sürətlə artırdı. Bunun əsas səbəbi İngiltərədə torpaqsızlaşan kəndlilərin və dini təqiblərə məruz qalanların buraya kütləvi şəkildə axıb gəlmələri idi. Şimali Amerikada əhalininin sürətli artımı nəticəsində 1643-cü ildə yeni koloniyalar birləşərək Yeni İngiltərə Konfederasiyası’nı yaratdılar. [5]

    1660-cı ildə kral II Çarlzın hakimiyyətinin yenidən bərpasından sonra İngiltərə öz diqqətini Şimali Amerikaya yönəltdi. Qısa müddət ərzində Şimali və Cənubi Karolinada (1670), Nyu Yorkda (1664), Nyu-Cersidə (1664), Delaverdə (1702), Pensilvaniyada (1681) və Nyu-Hempşir’də (1680) yeni koloniyalar yaradıldı. 1732-ci ildə avropalılar Corciyada da məskən saldılar. Bu koloniya ilk mərhələdə yaradılan 13 koloniyanın sonuncusu idi.

    Şimali Amerikaya gələn ilk miqrant gəmisi Mayflower (May gülü) 1620-ci il

    Hindularla mübarizə

    İngilislər torpaq uğrunda mübarizəni torpaqların əzəli sahibləri olan hindularla aparırdılar. O vaxtlar Atlantik okeanı ilə Missisipi çayı arasındakı torpaqlarda 200 minədək hindu yaşayırdı. Müstəmləkəçilər kartof, qarğıdalı, pomidor, balqabaq, tənbəki kimi bitkiləri becərməyi onlardan öyrənirdilər. Hinduları qula çevirmək çox çətin idi, çünki onlar müstəmləkəçilərlə ölüm-dirim mübarizəsi aparırdılar. [6] XVII əsrin əvvəllərindən XVIII əsrin əvvələrinədək kolonistlərlə hindular arasında böyük toqquşmalar baş verdi. 1636-37-ci illərdə Pouxatan müharibəsində, 1675-1676-ci illərdə Kral Filipp müharibəsində, 1712-1716-cı illərdə Karolinada hindu üsyanlarında kolonistlər qələbə çaldılar. [7] Hinduların məğlub olmalarının əsas səbəbləri, qəbilələr arasında birliyin olmaması, silah çatışmazlığı, düşmənçilik kimi məsələlər müstəmləkəçilərin qələbə qazanmalarını xeyli asanlaşdırıdı. 1644-1676-cı illərdə aparılan müharibələr nəticəsində hinduların bir qismi fiziki olaraq məhv edildi,bir qismi isə qərbə tərəf sıxışdırıldı. [8] Şimali Amerikada yaşayan yeri hindu tayfalarından müstəmləkəçilərə qarşı, uzun müddət mübarizə aparanlar, əsasən Apaçilər, Mohavklar, Cheyenne, Navaholar, Çerokilər kimi tayfalar olmuşlar. Xüsusi ilə bəzi tayfa başçıları apardıqları öz şəxsi mübarizələrinə görə tanınırlar. Bunlardan Oturan Buğa, Ceronimo, Qara Şahin, Tekumse, Qırmızı Bulud və digərlərini misal göstərmək olar. [9]

    İstiqlaliyyət müharibəsi

    Əsas məqalə: ABŞ İstiqlal müharibəsi

    Müstələkələrdə əhali getdikcə artırdı, 1775-ci ildə 13 ingilis koloniyasında 2,500,000 adam yaşayırdı. Şimal şərqdə yerləşən ingilis müstəmləkəsi Yeni İngiltərənin torpağı münbit deyildi və burada qış uzun sürdüyündən kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq hesabına yaşamaq çətin idi. Ona görə də əhali bir sıra istehsal müəssisələri yaratmışdı. Cənub koloniyalarda əhali başlıca olaraq kənd təsərrüfatı ilə məşğul idi. Burada torpaq sahibləri tütün, şəkər qamışı, çəltik, həmçinin pambıq becərirdilər.

    Boston əhalisinin Britaniya hökumətinə etirazı (1773)

    Şimal və cənub müstəmləkələri arasında fərqlər getdikcə artırdı. Belə ki, şimal müstəmləkələrində fermer təsərrüftı, sənaye istehsalı inkişaf edir, nüfuzlu burjuaziya təbəqəsi formalaşırdı. Cənub müstəmləkələrində isə iri torpaq sahibləri olan plantatorlar ağalıq edirdilər. Koloniyalar kapitalist qaydaları əsasında yaradılsa da, ingilis kralı və torpaq aristokratiyası burada feodal qaydaları tətbiq etməyə çalışırdılar. İngiltərənin hakim dairələri müstəmləkələrə xammal mənbəyi və satış bazarı kimi baxırdılar. Britaniya kralı və parlament manufakturaların açılmasına, dəmir məmulatlarının hazırlanması və parça, xüsusilə yun parçalar istehsalına qadağan qoyulmuşdu. Metal alətlər və parçalar müstəmləkələrə İngiltərədən hazır şəkildə gətirilməli idi. Müstəmləkələrdə parça, şlyapa və dəmir məmulatları istehsalının sürətlə artması ingilis hökumətini daha çox narahat edirdi. Ona görə də hökumət bu proseslərin genişlənməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər həyata keçirirdi. 1763-cü ildə verilmiş fərmana görə kolonistlərə Qərbə tərəf köçmək qadağan edilirdi. [10] İngiltərə parlamentinin qəbul etdiyi Dönər Pul Qanunu’na görə bütün koloniyalarda buraxılan kağız pullar ödənc vasitəsi olmaq hüququndan məhrum edilirdi. Möhür Qanunu şərt qoyurdu ki, bütün qəzetlərə, plakatlara, lisenziyalara, müqavilə və digər sənədlərə vergi möhrü vurulsun və rüsum alınsın. [11] Bununla barışmayan müstəmləkələr 1765-ci ildə öz nümayəndələrini Nyu-Yorka qurultaya göndərdilər. Konqres Britaniyadan gətirilən bütün malları boykot elan etdi. Konqresin qəbul etdiyi qətnaməyə görə İngiltərə parlamenti müstəmləkələrin razılığı olmadan onlara vergi qoya bilməzdi. Bundan qorxuya düşən Britaniya parlamenti Gerb rüsümunu ləğv etdi. 1773-cü ildə Ost-Hind şirkətinin çayla yüklənmiş bir neçə gəmisi Boston limanına gəldi. [12] Çay gömrük haqqı ödənməlkə nisbətən ucuz qiymətə əhaliyə satılmalı idi. Lakin əhali buna etirazını bildirdi. Çay qutularını suya qərq etdilər. Bu hadisə tarixə Boston çay qonaqlığı adı ilə daxil oldu. [13] Silahlı mübarizə 1775-ci il aprelin 19 da başladı. Həmin gün bir dəstə ingilis əsgəri partizanların Boston yaxınlığındakı silah anbarını dağıtmaq üçün Konkord şəhərinə getdi. Dəstə gələnə qədər partizanlar silahların çoxunu çıxarıb aparmışdılar. Anbarı dağıtdıqdan sonra geri qayıdan əsgərləri müxtəlif yerlərdə pusquda duran partizanlar güclü atəşə tutdular. İngilislər çoxlu itki verərək qaçdılar. Vətənpərvərlərin kralın buradakı tərəfdarları Loyalistlər arasında vətandaş müharibəsi alovlanmaqda idi. 1775-ci ilin mayında Filadelfiya’da bütün müstəmləkələrin nümayəndələrinin ikinci kontinental Konqresinin açılışı oldu. Konqres İngiltərə ilə bütün əlaqələri kəsməyi qərara aldı və partizan dəstələrindən ibarət ordunu öz ordusu hesab etdi. Konqres Virciniya plantatoru Corc Vaşinqton’u bu ordunun baş komandanı təyin etdi. Bu zaman Şimali Karolina’da loyalistlər öz malikanələrindən qovuldular. Nyu-Yorkda və digər şəhərlərdə isə toqquşmalar davam edirdi. [14]

    ABŞ ın ilk prezidenti Vaşinqton silahdaşları ilə birlikdə (Delaver, 1851-ci il)

    1776-cı il iyulun 4-də Konqres Filadelfiyada İstiqlaliyyət Bəyannaməsi’ni qəbul etdi. Bu sənəd yeni bir dövlətin yarandığını elan etməklə yanaşı, həm də bütün dünyada ilk dəfə olaraq insan azadlıqlarının şərhini verdi. Üsyan qaldırmış müstəmləkələr İngiltərədən ayrılır və yeni müstəqil dövlət olan Amerika Birləşmiş Ştatları halında birləşirdilər. İstiqlaliyyət Bəyannəməsini Amerika inqilabının görkəmli xadimi Tomas Cefferson hazırlamışdı. Bəyannamədə göstərilirdi ki, bütün insanlar xalqın zülmkarları devirmək və öz hökumətini təsis etmək hüququ var. Bununla da ilk dəfə olaraq Xalq hakimiyyətin mənbəyi elan edildi. Bəyannamənin məhdud cəhətlərindən biri köləliyi ləğv etməməsi idi. O, hinduların əfv edilməsi və öz torpaqlarından qovulmalarının da dayandırmadı. Seçki məsələsində də əmlak senzi saxlanılmışdı. İstiqlaliyyət Bəyannaməsinin elan edildiyi 4 iyul günü hər il Amerika Birləşmiş Ştatlarının İstiqlaliyyət günü kimi qeyd edilir.

    ABŞ ın ilk prezidenti və eyni zamanda qiyamçıların rəhbəri Corc Vaşinqton

    Şimali Amerikada İngiltərənin koloniyalarının birləşərək özlərini müstəqil dövlət elan etmələri, İngiltərənin xarici siyasətdə olan maraqlarına ciddi zərbə vurdu. Yeni yaranmış dövlətlə mübarizə aparmaq məqsədi ilə qısa bir zamanda İngiltərədən qoşunlar toplandı. Əsasən İngilislərin üstünlüyü özünü daha çox dəniz donanmalarında göstərirdi. 1776-cı ildə Vaşinqtonun ordusu Boston’u azad edir. [15] Lakin ingilislər Nyu-York’u ələ keçirirlər. Tərəflər arasında ilk həlledici döyüş, 1777-ci ildə Saratoqa kəndi yaxınlığında baş vermiş Saratoqa döyüşü’dür. Üsyançılar İngilisləri məğlub etdilər, bu qələbə üsyançıların gücünü daha da artırdı, Fransa və İspaniyanın müharibəyə qoşulmasına təkan verdi. Konqres Fransa və İspaniya’nı müharibəyə cəlb etmək üçün Bencamin Franklin’i Avropaya göndərdi. Franklinin diplomatik səyləri nəticəsində həmin dövlətlərlə müqavilə imzalandı. Fransa və İspaniyanın müharibəyə girməsi ingilislərin vəziyyətini çətinləşdirdi. Saratoqa məğlubiyyətindən sonra ingilislər hərbi əməliyyatı cənuba keçirdilər. 1781-ci ilin oktyabrında Corc Vaşinqtonun orduları ingilisləri Yorktoun ərtafında mühasirəyə alaraq, onları təslim olmağa məcbur etdi. Bir il sonra İngiltərə müharibəni dayandırdı və sülh danışıqlarına başladı. 1783-cü il sentyabrın 3-də Versalda sülh müqaviləsi imzalandı.İngiltərə ABŞ-n müstəqilliyni tanıdı.Alleqan dağlarından Missispi çayına qədər olan ərazi ABŞ-ın sərhədıərinə daxil edildi. Ölkədə hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün güclü mərkəz yaradıldı. 1787-ci ildə ştatların nümayəndələrinin xüsusi məclisi ABŞ Konstitusiyasını qəbul etdi. Konstitusiya republika quruluşu təsbit edilərək,fedarativ dövlət forması yaradıldı.Ali qanunverici orqan iki palatadan ibarət Konqres idi. Yuxarı palata Senat,aşağı palata isə Nümayandələr palatası adlanırdı. Konstitusiyaya görə icta hakimiyyətinin başında 4 ildən bir seçilən Prezident dururdu. O, silahlı qüvvələrə komandanlıq və hökumətə rəhbərlik edirdi. 1791-ci ildə konqres Konstitusiyaya 10 düzəliş etdi. Bu düzəlişlərdə vətandaşlara söz,mətbuat,yığıncaq,vicdan azadlığı,şəxsiyyət,mənzil və xüsusi mülkiyyət toxunulmazlığı hüquqları verilirdi. Məhkəmənin qərarı olmadan özbaşına həbslər qadağan edilirdi. İstiqlaliyyət müharibəsi nəticəsində kapitalizmin inkişafına mane olan amil, ingilis müstəmləkə hökmranlığı aradan qaldırıldı. Feodal qaydalarına bir dəfəlik son qoyuldu. ABŞ Konstitusiyası dünyada ilk dəfə olaraq ölkədə hakimiyyətin qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinə bölünməsini təsbit etdi. [16] .

    Qərbə axın dövrü

    Qərbə axın dövrü 1789–1849-cu illərə aiddir. İstiqlaliyyət müharibəsi ABŞ-ın iqtisadi inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Buna təbii şərait, mülayim iqlim, geniş münbit torpaqlar, faydalı qazıntıların olması da kömək edirdi. ABŞ-ın okeanın o biri tərəfinə nisbətən hərbi xərcləri azaldırdı ki, bu da iqtisadi inkişafı şərtləndirən amillərdən biri idi. 1800-ci ildə prezident seçilmiş Tomas Cefferson’un hakimiyyəti dövründə dövlətçilik möhkəmləndirildi, seçki senzi ləğv edildi, borclular və məhbuslar üçün daha humanist qanunlar qəbul edildi. Qərbə doğru hərakat genişləndirildi. İngiltərənin Şimali Amerikadakı müstəmləkələrini geri qaytarmaq cəhdi 1812-ildə müharibəyə səbəb oldu.İngiltərə məğlub oldu və 1814-cü ilin dekabrında Kent müqaviləsi’ni imzaladı. Müqaviləyə görə İngiltərə ABŞ-a öz müstəmləkəsi kimi baxmaq iddiasından əl cəkdi. 1812-1814-cü illər müharibəsi ABŞ tarixində ikinci istiqlaliyyət müharibəsi adlanır. XIX əsr’in əvvəllərində Avropada aparılan aramsız müharibələr ABŞ-a öz ərazisini artırmaq imkanı vermişdi. Luiziana, Florida, Texas və Kaliforniya torpaqlarının hesabına ABŞ-ın ərazisini üç dəfədən çox artmışdı. Qərb torpaqlarının mənimsənilməsi ABŞ-da kapitalizmin inkişafı üçün geniş imkanlar açırdı. Buna hökumətin keçirdiyi islahatlar da kömək edirdi. İqtisadi inkişaf Şimal və Cənub ştatlarında fərqli yollarla gedirdi. Şimalda fermer təsərrüfatı üstünlük təşgil edirdi. Kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafının fermer yolu ABŞ iqtisadiyyatının sürətlə inkişafına kömək edirdi. Cənub ştatlarında təsərrüfatın əsas forması zənci qulların əməyinə əsaslanan iri plantasiyalar idi. Şimal ştatlarında quldarlıq XIX əsrin əvvələrində kəğv edilmişdi, Cənubda isə saxlanırdı.

    Vətandaş müharibəsi

    Əsas məqalə: ABŞ Vətəndaş müharibəsi
    Amerika Birləşmiş Ştatları’nın 16-cı prezidenti (1861-1865) Avraam Linkoln

    1823-cü ildə ABŞ prezidenti Ceyms Monro’nun müraciəti Konqresdə oxundu. Monro doktrinası kimi tanınan bu müraciət Müqqədəs itiffaqın İspaniyanın keçmiş müstəmləkələrində öz ağalığını bərpa etmək istəyinə qarşı irəli sürülmüşdü. Monro doktrinasında dünyanın Amerika və Avropa sistemlərinə bölünməsi prinsipi elan edilir, ABŞ-ın Avropanın daxili işlərinə qarışmayacağına təminat verilir, eyni zamanda Avropadan Amerika dövlətlərinin daxili işlərinə qarışmamaq tələb olunurdu. 1854-cü ildə Respublikaçılar partiyası yaradıldı. Quldarlıq əleyhdarlarının mərkəzinə çevrilmiş partiyada rəhbər rol sənaye burjuaziyasına məxsus idi. Partiyanın bazasını fermerlər və şəhərlilərin xırda burjuaziyası təşkil edirdilər. Onların tələblərindən biri torpaqlarda məskunlaşmaq istəyənlərin hamısına pulsuz torpaq sahələri palanması idi.

    Amerika Konfederativ Ştatlarıının prezidenti Cefferson Devis

    1860-ci ildə prezident seçkilərində Respublikaçılar partiyasından Avraam Linkoln prezident seçildi. Bu quladarların siyasi ağalığının sonu demək idi. Cənublular Linkolunun prezident seçilməsinə qiyamla cavab verdilər. Cənubi Karolina ştatı İttifaqdan çıxdığını elan etdi. Sonra daha altı ştat İttifaqdan çıxdı. 1861-ci ilin fevralında bu ştatlar ayrıca Konfederasiya halında birləşdilər. Missipi plantatoru Cefferson Devis yeni yaradılan dövlətin ilk və son prezidenti oldu. Bu zaman artıq ölkədə iki ordu və iki konqres fəaliyyət göstəridi. 1861-1865-ci illərin vətandaş müharibəsinin əsas səbəbi sənaye sahəsi üzrə inkişaf etmiş Şimalla, quldarlıq təsərrüfatının hökm sürdüyü Cənub arasında zidiyyətlərin kəskimləşməsi idi. Müharibənin birinci mərhələsində şimallılar bir sıra ciddi məğlubiyyətə uğradılar. Bu məğlubiyyətlərin əsas səbəbləri Avraam Linkoln hökumətinin quldarlığı ləğv etməməsi və ən əsası Homsedlər haqqında məsələnin həllini uzatması idi.

    İkinci dövründə (1863-1865) Şimal ordusuna 190 min zənci əsgər daxil oldu. 250 min zənci arxa cəbhədə hərbi qulluğa cəlb edildi. Xalqın təzyiqi ilə Linkolin hökuməti 1862-ci ildə Konqresdə Homstedlər haqqında qanun qəbul edildi. Qanuna görə torpağı becərmək istəyən hər bir amerikalı pulsuz olaraq 160 akr (65 ha) torpaq sahəsi ala bilərdi. Avraam Linkolnin imzaladığı Azadlıq haqqında bəyannaməyə əsasən 1863-cü ilin yanvarın 1-dən quldarlığın ləğv edildiyi elan edilirdi. Bu iki mühüm qanunun qəbul olunması artıq Amerika Konfederativ Ştatları’ının güçünü zəiflətdi. 1863-cü ilin iyulunda cənublular Gettisberq və Missisipi çayı vadisindəki döyüşlərdə məğlub oldular. 1865-ci il aprelin 3-də Konfederasiyanın paytaxtı Riçmond şəhəri tutuldu. Həmin müharibədə tarixdə ilk dəfə zirehli gəmilərin döyüşü (1862-ci il martın 9-da) oldu. 1867-ci il martın 2-də Cənubun Yenidənqurması haqqında birinci qanun verildi. Müharibənin cənublular üçün məğlubiyyətlə bitməsi, onların bütün ümüdlərini məhv etdi. Şimalın qalib gəlməsinin bir sıra səbəbləri var idi. Ən əsası texniki üstünlük, əsgər sayı baxımından və silah təchizatına görədə şimal cənubu ən azı 2 dəfə qabaqlayırdı. Cənublular şimalın qalibiyyətinin əsas səbəblərindən birini Avraam Linkoln da görürdülər. 1865-ci ildə 14 aprel tarixində, Linkoln ailəsi ilə birlikdə Vaşinqton şəhərində yerləşən Ford teatrına getmişdir. Bu zaman gözlənilmədən aktyor Con Uilks Butun açdığı atəş nəticəsində Avraam Linkoln ağır yaralanmış, iki gün sonra isə vəfat etmişdir.

    Qızılı əsr

    Vətəndaş müharibəsindən sonrakı illərdə güclü bir şəkildə böyüyən Amerikan iqtisadiyyatı öz tarixindəki ən böyük sıçrayışı, Mark Tvenin deyimiylə Qızıl əsr olaraq bilinən, 1870-1880-ci illərdə reallaşdıraraq dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı halına gəlmiş və bu öncül mövqeyini bu günə qədər davam etdirmişdir. O dövrün böyük kommersiya fəaliyyətlərini tənqid edənlər, varlı sənayeçiləri bazarları manipulyasiya edən, inhisarları gözləyən, işçilərə pis davranan, acgöz, oğru baronlar olduqlarını irəli sürdülər. Qızılı əsrin zəngin plütokratlar tərəfindən dominasiya edildiyini qarşıya qoyan bu münasibət, dövlətin ticarətə ağır qaydalar gətirərək rəhbərlərə nizam verməsinin vacibliyinə inanan bəzi tarixçilər arasında hələ də müdafiə olunan münasibətdir. Şirkətlər arasındakı rəqabət intensivliyi də işçilərin həyat standartlarında nəzərə çarpacaq dərəcədə yaxşılaşmışdı. Qızılı əsrə dair bu müsbət yanaşmanı mənimsəyən digər tarixçilər, bu, qeyri-adi iqtisadi böyümənin insanları yoxsulluqdan xilas etdiyini, ticarətdəki ağır dövlət sanksiyalarının isə bu böyüməyə maneə törətdiyini və gəlirləri azaltdığını müdafiə etdilər. Qızılı dövrdə ticarət və qanunlar haqqında tarixçilər arasındakı mübahisələr müasir siyasətdə oxşar müzakirəni əks etdirir; ancaq 19-cu əsrin ikinci yarısında kommersiya fəaliyyətlərinin ölçü və əhatəli olaraq geniş yayılmış olduğu mövzusunda bütün tarixçilər həmfikirdir. Dəmir yolları, milli səviyyədə yayılacaq ilk sərmayə hakim sənaye idi.19-cu əsrin ikinci yarısında kütləvi istehsal və fabriklər də daha geniş yayılmışdır. Bu nəhəng yeni istehsalçılar Amerika xalqının ilk ictimai birliyi idi. Həm rəqiblərlə birləşmək mənasını verən üfüqi inteqrasiya, həm də xammaldan satışa çıxarmağa qədər bütün istehsal proseslərini satın almalı olan şaquli inteqrasiya, bu dövr içində qüsursuz hala gətirilən rəhbərlik texnikaları arasında idi. 1865-ci ildən sonra ticarət müvəffəqiyyətinin memarları, bankir J.P. Morqandan başqa iki iş adamı Endryu Karnegi və Con D. Rokfeller idi. Polad sənayesinin öndə gedən iş adamı Karnegi, rəqiblərini satın alaraq, fabriklərində istifadə olunan son texnologiyalar və innovativ istehsal prosesləri sayəsində xərcləri aşağı salaraq qiymətlərini rəqiblərindən üstün duruma gətirdi. Rokfeller, daha sonra öz sahəsində ən böyük şirkət halına gələcək olan Standard Oil üçün oxşar addımları atdı. Vətəndaş müharibəsindən sonra, 1980-ci illərdə inflyasiya yavaşladı. 1890-cı illərə qədər qiymətlər hər il təxminən bir faiz azaldı. Bu vəziyyət, təcrübələri böyüyən qənaətkar sahiblər və istehlak mallarını hər keçən il daha uyğun qiymətlərə satın ala bilən istehlakçılar üçün bir nemət idi. Bəzi fermerlər bazar qiymətlərinin davamlı geriləməsindən ağır təsir görürdü, çünki torpaq və avadanlıq almaq üçün xeyli borclanmışdılar. Digər tərəfdən bu dövrdəki yeni avadanlıqlar inqilabı ferma məhsullarının istehsalında nəhəng sıçramalara və bir çox işçinin çöl sahələrini tərk edib şəhərlərdə daha yaxşı imkanlar axtarışına gətirib çıxardı. Klassik geniş miqyaslı müəssisələr bu dövrdə bazarda hər cür ehtiyaclara cavab verə bilmədi; kiçik biznes bu boşluğu doldurur və böyük qazanc əldə edir və özlərini zənginləşdirirdi. Məsələn Pennsilvania Pittsburqdakı kiçik polad fabrikləri mismar, qoz-fındıq və boltlar, tikanlı məftil istehsal edirdi.İşçilər uzun müddət təhlükəli şəraitdə işləməli idilər. Orta polad işçisi həftədə 72 saat işləyirdi; lakin onların gəlirləri və həyat standartları da artmışdı. Bu,xüsusilə zavodlarda işə başlayan miqrantlar üçün də keçərlidir. Tarlada işləyənlər böyük dərəcədə uzun və yorucu saatlar işləməsinə baxmayaraq, bir də pis maaş şərtlərinə məruz qalırdılar. Bununla müqayisədə fabrikdə olan şeylər daha yaxşı bir alternativ hesab olunurdu. Vətəndaş müharibəsindən I Dünya Müharibəsinə qədər olan dövrdə məmnun olmayan işçilər öz qazanclarını 44% artırdı; dülgərlər, santexnika, polad istehsalçıları və yeni yayılmış elektrik enerjisi ilə işləyənlər daha yüksək gəlir əldə edirdilər. Bu dövr Birləşmiş Ştatların iqtisadi artım və sənayeləşmə dövründə təklif etdiyi çoxsaylı imkandan istifadə etmək üçün burada, xüsusilə də Şərqi və Cənubi Avropadan köç etmiş milyonlarla insanın da diqqətini özünə cəlb edirdi.

    Qızılı əsrdə miqrasiya

    Qızılı əsr zamanı ABŞ-a yeni immiqrasiya dalğası başladı.Bu dövrdə təxminən 20 milyon nəfər yeni immiqrant kimi ABŞ-a gəldi. Bəziləri, xüsusilə də Böyük Düzənliklər əyalətində torpaq və avadanlıq satmaq üçün nağd pulla ölkəyə fayda verən fermerlər idi. Bir çoxları dəyirmanlar və zavodlarda işləyən yoxsul kəndlilər idi. Buna baxmayaraq, bunların arasında əksər immiqrant yoxsulluq səbəbindən buraya üz tuturdu. 1892-ci ildə federal hökumət, bu axını təmin etmək üçün Ellis adasında, Azadlıq Heykəlinin yaxınlığında bir qəbul mərkəzi açdı.

    Keçmiş və yeni köç dalğaları

    Bu miqrantlar iki qrupdan ibarət idi: Almaniya, İngiltərə, İrlandiya və Skandinaviyadan gələn “Keçmiş Köç” dalğasını təşkil edənlər və 1910-cu ildə pik nöqtəyə çatan “Yeni Miqrasiya” dalğası. Bəzi insanlar geriyə doğru və irəli hərəkət edirdilər.Onlar Atlantik Okeanı boyu əsasən məskunlaşırdılar və buranın daimi sakinləri idi. Yeni gələnlər həm şəhər, həm də kənd ərazilərinə yerləşirdilər. Alman Amerikan cəmiyyətləri Alman dilində danışırdı, amma gənc nəsillər ikidilli idi.Skandinaviyadan gələnlər ümumiyyətlə sürətlə assimilyasiya edilmişdir. Miqrasiya baxımından, 1880-ci ildən sonra keçmiş Alman, İngilis, İrlandiyalı və Skandinaviya köçü yavaşladı. Amerika Birləşmiş Ştatları hər il çox sayda yeni ixtisassız iş növləri meydana gətirir və onları doldurmaq üçün İtaliya, Polşa, Avstriya, Macarıstan, Rusiya, Yunanıstan və cənub və orta Avropanın digər nöqtələri ilə yanaşı Fransız Kanadasından yeni miqrantlar gəlirdi. 1870-ci illərdə gəlib burada yaşayan keçmiş immiqrantların olduqca sabit cəmiyyətləri vardı, xüsusən də Alman amerikalıları bunu meydana gətirirdilər.Bu dövrdə ingilis immiqrantları ümumi əhaliyə doğru cəlb olunmağa meyl etdi. İrlandiya Katolikləri, aclığın milyonları öldürdüyü İrlandiyadakı böyük qıtlığdan sonra, 1840-cı illərdə və 1850 ci illərdən sonra daha çox ABŞ-a üz tuturdu. Onların ilk bir neçə on ili, yaşadıqları bölgələrdə həddindən artıq yoxsulluq, ictimai yerindən oynamalar, cinayət və şiddətlə xarakterizə edilirdi. XIX əsrin sonunda isə, İrlandiyalı immiqrantlar, Bostonda orta sinif yerli iş adamı, peşəkar və siyasi lider olan P.C.Kennedi (1858-1929) ilə böyük nisbətdə sabitlik qazandılar. İqtisadi olaraq İrlandiyalı katoliklər 1850-ci illərin sonlarından buralara gəlmişdi. 1900-cü ilə qədər artıq sayları milli ortalamaya çatmış və 20-ci əsrin sonlarına doğru milli ortalamanı çoxdan ötüb keçmişdilər. Hal-hazırda da siyasi cəhətdən İrlandiya katolikləri ölkə daxilində şəhər demokratik institutlarının rəhbərliyində mühüm amildirlər.İ rlandiyalılar Katolik əhalinin yalnız üçdə biri olmasına baxmayaraq,Katolik Kilsəsində suveren idi.(yepiskoplar,kollec müdirləri,xeyriyyəçilər).Bu immiqrantlar İrlandiya, İngiltərə, Fransa, Almaniya və Kanadadan irəli-geri hərəkət edən beynəlxalq bir Katolik şəbəkəsinin parçasıydılar.

    Yeni miqrantlar

    “Yeni Miqrasiya” dönəmi ilk başda çox cənubdan, şərqdən olan, italyanlardan, polyaklardan və yəhudilərdən ibarət olan çox yoxsul kənd əhalisi idi. Bəzi kişilər, xüsusilə İtalyanlar və yunanlar, özlərini müvəqqəti vətəndaşlar kimi gördükləri və uzun müddət vərdişsiz əməklə əldə etdikləri qazanc ucbatından geri dönmək istədilər.Digərləri, xüsusilə də yəhudilər, Şərqi Avropadan qovulmuş və geri qayıtmaq niyyətində deyildilər. Tarixçilər köçmənin səbəb faktlarını (insanları ölkə xaricinə qovmaq) və faktiki faktları (Amerikaya çəkmək) baxımından təhlil edirlər. Təzyiq faktorları arasında iqtisadi məcburiyyət, torpaq çatışmazlığı və antisemitizm var idi. Mübahisəli faktorlar, ucuz kənd təsərrüfatı ərazilərinin və ya fabriklərin və mədənlərdəki işlərin iqtisadi şansı idi. İlk nəsil, tipik olaraq ortaq bir dil, yemək, din və keçmiş kənd əlaqələriylə etnik bölgələrdə yaşayırdı. Bu insanların çoxunun böyük şəhərlərdə kirayədə qalması bu şəhərlərdə həddindən artıq əhali artımına səbəb oldu. Lakin, kiçik şəhərlərdə yerləşmə adətən ucuz kirayə ilə də başa vurula bilirdi.

    Çinli immiqrantlar

    Asiyalı immiqrantlar – indi müvəqqəti dəmir yolu işi üçün Çin-Kaliforniya tikinti şirkətləri tərəfindən işə götürülürdü.Kaliforniyadan Yutaya qədər Mərkəzi Sakit okean dəmir yolunun tikintisi əsasən Çin işçiləri tərəfindən həyata keçirilirdi. 1870-ci il siyahıyaalmasına görə ABŞ-da 63 min Çinli kişi vardı (bir neçə qadınla).1880-ci ildə isə bu rəqəm 106 min nəfərə çatdı. Samuel Qompersin rəhbərliyindəki birliklər Çin işçililərinin mövcudluğuna qətiyyətlə qarşı çıxdılar. Çin köçkünlərə 1950-ci ilə qədər ABŞ vətəndaşı olmaq üçün icazə verilmədi;.Lakin, Birləşmiş Ştatlar, Ali Məhkəmənin qərarının nəticəsi olaraq, ABŞ-da doğulmuş Çinli uşaqlara tam vətəndaşlıq hüququ verirdi. 1882-ci ildə, Konqres Çin Xarici Qanununun tətbiqi ilə daha çox Çin köçünə qadağa qoydu; Çinli işçilərin ABŞ-a girməsi qadağan edildi, amma, bəzi tələbə və iş adamları müvəqqəti olaraq sərbəst buraxıldı. 1940-cı ildə ABŞ-da Çin əhalisinin sayı 37 min nəfərə kimi düşdü.Gələnlər əsasən böyük şəhərlərin “Çintaun” adlanan yerlərində məskunlaşırdılar.Təcrid siyasəti isə 1940-cı illərə qədər davam etdi.

    ABŞ II Dünya müharibəsi illərində

    II Dünya müharibəsinin başlanması və ABŞ-ın bitərəflik siyasəti

    II Dünya müharibəsi başladıqdan az sonra sentyabrın 3-də F.D.Ruzvelt amerikan xalqına müraciət edərək ölkəni müharibədən kənarda saxlayacağını qeyd etdi. Konqresin 1939-cu ilin sentyabrın 5-də keçirilən xüsusi sessiyasında 1937-ci ildə qəbul edilmiş “Bitərəflik haqqında” qanun qüvvəyə mindi. Ruzvelt 1935-ci ilin avqustundan sonra “Bitərəflik haqqında” sayca dördüncü olan qanunu 1939-cu ilin noyabrın 5-də imzaladı. Lakin tezliklə Qərbi Avropada Hitlerin işğalları ABŞ-ı da narahat etməyə başladı. Müharibə konqresi və hökuməti hərbi qüvvələrin artırılması üzrə iri planların yerinə yetirilməsinə başlamağa məcbur etdi. Çox gizli şəraitdə atom bombasının yaradılması işi inkişaf etdirildi. 1939-cu ildə ABŞ-a böyük italyan fiziki Ferme gəldikdən sonra, zəncirvari nüvə reaksiyasının qiyməti müəyyənləşdirildi. Nüvə silahı hazırlamaq layihəsi “Manxetten” adlanırdı. ABŞ-ın Los-Alamos şəhərində laboratoriya təşkil edildi. 2 min elmi işçi və 150 min işçi bu işə cəlb edildi. Görkəmli alimlərdən R.Oppenqeymer, N.Bor, B.Buş, A.Komerton bu işlə məşğul olmağa başladılar. Hələ 1939-cu ilin payızında “Bitərəflik haqqında” qanuna yenidən baxıldı və Almaniya ilə müharibə edən ölkələr haqqını nəğd ödəmək və öz gəmilərində aparmaq şərti ilə ABŞ-dan silah və müharibə materilaları almaq imkanı əldə etmiş oldular. 1940-cı ilin sentyabrın 2-də bağlanmış sazişə əsasən İngiltərənin 1941-ci ilin əvvəllərində işləyib hazırladığı plan müharibədə onların koalision strategiyasının əsasını qoydu. ABŞ müharibədə iştirak etməsə də, getdikcə Böyük Britaniyaya hərbi-iqtisadi yardımı artırdı.

    ABŞ-ın hərbi büdcəsi 1940-cı ildə 5 dəfə artırılaraq 10,5 milyard dollar təşkil etdi. ABŞ-ın 47 ştatı neytralitetin ləğv edilməsinə tərəfdar çıxdı. Avropada “qəribə müharibə” başa çatdıqdan sonra Ruzvelt “Milli müdafiə proqramı”nı irali sürdü. Bu proqrama əsasən konqress hərbi xərcləri 17,7 mld. dollara, ordunun sayını isə 280 min nəfərdən 1 mln. 200 min nəfərə çatdırmaq barədə qərar qəbul etdi. 1940-cı ilin sentyabr ayında “dinc dövrdə” ilk dəfə olaraq seçmə hərbi mükəlləfiyyət haqqında qanun qəbul edildi. Müəyyən ixtisası şəxslər orduya çağırıldı. İqtisadiyyatı yenidən qurmaq məqsədi ilə 1941-ci il iyulun 30-da vitse-prezident H.Uelles başda olmaqla İqtisadi Müdafiə İdarəsi yaradıldı. İqtisadiyyatı yenidən qurmaq üçün 20 yeni idarə təşkil edildi. Müharibənin başlanması amerikan iqtisadiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərdi. 1940-cı ilin oktyabr ayında kapitalın amortizasiyası (kapitalın işlənməsi nəticəsində get-gedə onun qiymətinin azalması) haqqında qanun qəbul edildi. Bu qanuna görə korporasiyaların ödədiyi vergilərin həcmi aşağı salındı. Ölkə iqtisadiyyatında iri şirkətlərin xüsusi çəkisi artdı. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə ABŞ-dakı 184-min sənaye müəssisəsinin 150-yə qədəri ancaq hərbi sənaye ilə məşğul olurdu. Perl-Harbordakı hadisə ərəfəsində dünya silah istehsalında ABŞ-ın payı 12%-dən çox deyildi.

    Lend-liz haqqında qanun

    1940-cı ilin dekabr ayında Ruzvelt “ox” ölkələrinə qarşı döyüşən dövlətlərə amerikan yardımı göstərməyi təklif etdi. 1941-ci il yanvarın 10-da ABŞ konqresinə təqdim olunan amerikan silahlarını və digər materiallarını başqa ölkələrə icarəyə verməyi nəzərdə tutan qanun layihəsi martın 11-də qəbul edildi. Bu “Lend-liz” sistemi» adlandırıldı. Lend-liz proqramının rəhbəri H.Hopkins idi. Həmin qanuna görə düşmənə qarşı müdafiəsinin ABŞ üçün həyati əhəmiyyəti olan ölkələrə borc olaraq və ya icarə qaydası ilə silah və ya hərbi material verilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu, əslində ABŞ-ın öz təhlükəsizliyini müharibədə iştirak edən ölkələrin səyi ilə təmin etmək istədiyini göstərirdi. Lend-liz üzrə kömək alan dövlətlər ABŞ hökuməti ilə sazişlər imzalayırdı. Bu sazişlərə əsasən həmin dövlətlərə göndərilən və müharibə vaxtı məhv edilmiş, itirilmiş, yaxud işlədilmiş maşınların, müxtəlif hərbi texnikanın, silahın və sair predmetlərin haqqı müharibə qurtardıqdan sonra ödənilməli deyildi. Müharibədən sonra salamat qalmış və mülki istehlak üçün istifadə edilə biləcək malların və materialların haqqını Amerikanın verdiyi uzunmüddətli kredit əsasında tamamilə və ya qismən ödəmək nəzərdə tutulurdu. Hərbi materialların qaytarılmasını ABŞ tələb edə blərdi. Əslində bu qanun ABŞ-ın «ox dövlətlərinə» qarşı elan edilməmiş müharibəsi demək idi. Qanun elə həmin gün İngiltərə və Yunanıstana tətbiq edildi.

    1941-ci il iyunun 22-də Almaniya SSRİ-yə hücum etdikdən iki gün sonra iyunun 24-də Ruzvelt sovet hökumətinə kömək göstərməyə hazır olduğunu bildirdi. ABŞ hökumətinin 1941-ci il iyunun 23-dəki bəyanatında deyilirdi ki, “Hitlerizm əleyhinə hər hansı mübarizə onun mənşəyindən asılı olmayaraq, indiki alman rəhbərlərinin sonunu sürətləndirir. Hitler orduları bu gün Amerika qitəsi üçün başlıca təhlükədir”. SSRİ-yə Almaniyanın hücumundan iki gün sonra ABŞ-ın ictimai rəyi öyrənən institutunun keçirdiyi sorğu zamanı əhalinin 72%-i Rusiyanın, 4%-i isə Almaniyanın qalib olmasını istədiyini bildirdi. Lakin ABŞ SSRİ-yə kömək etməzdən əvvəl bir neçə ay müddətində “Rusiyanın müqavimət göstərmək qabiliyyətinin” necə olduğunu özü üçün aydınlaşdırmış, bundan sonra isə öz mövqeyini müəyyənləşdirmişdir. 1941-ci ilin iyulun axırlarında Stalinlə Hopkinsin danışıqlarında müəyyən edildi ki, Qızıl Ordunun ən çox ehtiyacı olan şeylər – zenit topları, iri kalibrli pulemyotlar, tüfənglər, yüksək oktanlı aviasiya benzini və təyyarə istehsalı üçün lazım olan alüminiumdur. ABŞ əslində bu malları SSRİ-yə tez göndərməyə çalışmırdı. ABŞ-ın keçmiş xarici işlər naziri İkes yazırdı ki, ABŞ rəhbərliyi çalışırdı ki, “ruslar özlərinin bütün qızılını, lap tükənənə qədər bizə versinlər, bu qızıl onlara göndərilən malların haqqı kimi hesab ediləcək. Həmin andan etibarən biz Lend-liz haqqında qanunu Rusiyaya tətbiq edəcəyik”. Göndərilən malların haqqı olaraq SSRİ Amerika Birləşmiş Ştatlarına həm də strateji xammal-manqan, xrom, asbest, platin və s. verirdi.

    Xarici keçidlər

    • ABŞ-ın canlandırılmış xəritəsi, ərazi genişlənməsini və mədəniyyət inkişafı qeyd edilib.(Hyuston Mədəniyyət İnstitutu)
    • Yardım proqramı cərcivəsində qeyd olunan,ABŞ tarixi haqqında məlumat [ölü keçid]
    • Gilder Lehrman İnstitutunun ABŞ tarixi haqqında rəsmi məlumatı,
    • ABŞ tarixi haqqında geniş məlumat
    • Сивачев Н.В., Языков Е.Н. Новейшая история США, М.,1980.
    • Новейшая история зарубежных стран: Европа и Америка. 1917-1945, т. 1, М.,1967.
    • Новейшая история 1939-1975. Курс лекций под ред. В.В.Александрова, М., 1977.
    • Новейшая история зарубежных стран. Европа и Америка, 1939-1975 гг., под ред. С.М.Стеткеевича, М.,1978.

    İstinadlar

    1. ↑ Frənsis Vitni, Riçard Hofştadter, Vuud Qrey, D. Stiven Endsli, Keyt U. Olsen, Natan Qlik, Alan Uinkler, Amerika Tarixinin Əsas Cəhətləri İngiliscədən prof. Aslanov Vaqif tərcümə etmişdir. (azərb.)
    2. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 58
    3. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 58 .II başlıq
    4. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 58 .III başlıq
    5. ↑ Ayna Uşaq Ensiklopediyası,Tarix 2002
    6. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 59
    7. ↑ Ayna Uşaq Ensiklopediyası, Tarix 2002
    8. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 59.II başlıq
    9. ↑ Evidence Supports Date for People in North America
    10. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 59 son başlıq
    11. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 60
    12. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 60 II başlıq
    13. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 60 III başlıq
    14. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 60 IV başlıq
    15. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 62.II başlıq
    16. ↑ Yeni Tarix 9, Bakı, 2005, səh 63 V başlıq

    Həmçinin bax

    • ABŞ tarixinin xronologiyası
    • ABŞ iqtisadiyyatının tarixi

    Avqust 06, 2021
    Ən son məqalələr

    Xanmurad Abdullayev

    Xanmurad bəy Qaraçorlu

    Xanməhəmməd bəy Ustaclı

    Xanməmmədli

    Xanməmmədli (Neftçala)

    Xanməmmədli (Zərdab)

    Xansar

    Xansar dili

    Xansu Qurbanov

    Xanqaraqoyunlu

    Ən çox oxunan

    Türkiyə Böyük Millət Məclisi

    Türkiyə Cümhuriyyəti

    Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi

    Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları

    Türkiyə Dövlət məzarlığı

    amerika, birləşmiş, ştatları, tarixi, abş, tarixi, şimali, amerikada, yaradılan, dövlətin, keçdiyi, tarixdir, abş, tarixibu, məqalələr, ölkə, seriyasındandırxronologiyaibtidai, icmaməskunlaşmaya, qədərməskunlaşma1776, 17891789, 18491849, 18651865, 19181918, 19. ABS tarixi Simali Amerikada yaradilan dovletin kecdiyi tarixdir ABS tarixiBu meqaleler olke seriyasindandirXronologiyaIbtidai icmaMeskunlasmaya qederMeskunlasma1776 17891789 18491849 18651865 19181918 19451945 19641964 19801980 19911991 20082008 bugune qederMilli mensubiyyet uzreAfroamerikalilarAmerikali asiyalilarAmerikali cinlilerAmerikali flippinlilerAmerikali yaponlarAmerikali meksikalilarAmerikali polyaklarMovzu uzreVetandas huquqlari1896 19541955 1968Vetendas muharibesiMedeniyyetDemoqrafiyaDiplomatiyaIqtisadiyyatTarixsunasliqTibbHerbCenubiVehsi QerbTexnologiya ve senayeEraziQadinABS portalibmr Mundericat 1 Ilk amerikalilar 2 Meskunlasma dovru 2 1 Hindularla mubarize 3 Istiqlaliyyet muharibesi 4 Qerbe axin dovru 5 Vetandas muharibesi 6 Qizili esr 6 1 Qizili esrde miqrasiya 6 1 1 Kecmis ve yeni koc dalgalari 6 1 2 Yeni miqrantlar 6 1 3 Cinli immiqrantlar 7 ABS II Dunya muharibesi illerinde 7 1 II Dunya muharibesinin baslanmasi ve ABS in bitereflik siyaseti 7 2 Lend liz haqqinda qanun 8 Xarici kecidler 9 Menbe 10 Istinadlar 11 Hemcinin baxIlk amerikalilar Redakte Muasir ABS in yaranmasi Miladdan evvel 34 cu minillikle 30 cu minillikler arasinda buz dovrunun en yuksek caglarinda dunya sularinin coxu kontinental buz qatindan ibaret idi Bunun neticesi olaraq Berinq denizi cari seviyyesinden yuzlerle metr asagi idi ve Asiya ile Simali Amerika arasinda Berinqiya adli torpaq korpu var idi Guman olunur ki en yuksek zirve dovrunde Berinqiyanin 1500 kilometre yaxin sahesi var imis Nem ve agacsiz tundra olan bu sahe otlarla ve bitkilerle ortulduyu ucun qedim dovrun adamlari yasamaq ucun ovladiqlari iri heyvanlari ozune celb edirmis Simali Amerikaya gelib cixan ilk insanlar demek olar ki ozleri de yeni qiteye kecdiklerini bilmemisdiler Min iller evvel onlarin ecdadlari kimi onlar da Sibir sahilleri boyu ve daha sonra torpaq korpuden kecerek qus ovlamaqla mesgul olmuslar Alyaskadaki Simali Amerika sakinleri min iller evvel boyuk buzlaqlardan kecerek indi Amerika Birlesmis Statlari adlanan yere Cenuba yol acmislar Simali Amerikada erken heyat oldugunu tesdiq eden deliller tapilmaqda davam edir Lakin Miladdan 12 min il evvel olan delillerin cox azina etibar etmek olar meselen Simali Amerikada bir qeder evvel tapilmis olan ovcu beresi de demek olar ki oz tarixini bu dovrden goturur Nyu Meksikoda Klovis yaxinliginda tapilan boyuk ustaliqla hazirlanmis nize demrenleri ve basqa hisseler de bu dovre aid ola biler Simali ve Cenubi Amerikanin butun erazisi boyu buna oxsar medeniyyet abideleri tapilmisdir ki bunlar da Qerb Yarimkuresinin bir cox yerinde Miladdan 10 min il evvel de guman ki artiq yaxsi heyat movcud oldugunu gosterir Texminen o dovrde mamontlar yox olmaga baslamis ve onlarin yerini erken gelmis Simali amerikalilarin esas erzaq ve siginacaq menbeyi olan bizonlar tutmusdur Zaman kecdikce cox ovlanmaq uzundenmi yoxsa basqa tebii sebeblere goremi muxtelif novden olan quslarin da koku kesilmis ve erken Amerika yemeyinin esas hissesini terevez gilemeyve ve basqa meyveler teskil etmisdir Tedricen ibtidai kend teserrufati sahesinde yem ve erzaq hazirligi ucun ilk addimlar atilmisdir Indi merkezi Meksikada meskunlasmis hindular Miladdan teqriben 8 min il evvel taxil balqabaq ve noxud ekib becererek bu sahede numuneler gostermisler Onlarin bu numuneleri yavas yavas Simala dogru yayilmisdir Miladdan evvel 3000 ci ile yaxin Nyu Meksikonun ve Arizonanin vadilerinde taxilin ibtidai bir novu yetisdirilirmis Sonra suvarmanin ilkin numuneleri ve Miladdan 300 il evvel erken kend heyatinin ilk elametleri meydana cixmisdir Miladdan sonra ilk yuzilliklerde indi Arizona statinda Feniks adlanan yerin yaxinliginda hohokumlar mesken salib yasamislar Onlar qaliqlari bu gun Meksikada tapilan oyun meydancalari ve piramidaya oxsar qebirler qazirmislar eyni zamanda kanallar cekir ve suvarma sistemi yaradirmislar 1 Meskunlasma dovru RedakteMeskunlasma dovru 1493 1775 ci illere aiddir Simali Amerikada ilk ingilis meskenlerinin salinmasi XVII esrin evvellerine aiddir Ingilis krali I Ceymsin Vircinya sirketine verdiyi xerite esasinda buraya gelen ingilisler 1607 ci ilde Ceymstaun koloniyasini saldilar Seher 1610 cu ilde Ceyms cayinin yuxari hissesinde salinmisdi 1607 1624 cu illerde Ceymstauna kocen 14 000 neferden 1624 cu ilde yalniz 1 132 neferi sag qalmisdi Bundan sonra Ingiltereden Simali Amerikaya qacib gelenlerin de sayi artdi 2 Ingilterede resmi olaraq teqib olunan puritanlarin yeni qrupu 1630 cu ilde Massacusets korfezinin sahillerine geldi ve teze meskenler saldilar Onlar tedricen olkenin simalina gederek bir nece koloniya yaratdilar ve bu koloniyalari Yeni Ingiltere adlandirdilar 3 1632 ci ilde Potomak cayinin simalinda Merilend koloniyasi tesis edildi Buraya protestantlarla yanasi katolikler de yerlesdirildiler Merilendde ilk idarecilik tesisatlarinin yaranmasi 1635 ci ile tesaduf edir Hindulardan zor ve hiyle yolu ile elde edilmis torpaqlar hesabina Atlantik okeani sahillerinde daha 13 ingilis koloniyasi teskil edildi 4 Simali Amerikadaki ingilis meskenlerinde ehali suretle artirdi Bunun esas sebebi Ingilterede torpaqsizlasan kendlilerin ve dini teqiblere meruz qalanlarin buraya kutlevi sekilde axib gelmeleri idi Simali Amerikada ehalininin suretli artimi neticesinde 1643 cu ilde yeni koloniyalar birleserek Yeni Ingiltere Konfederasiyasi ni yaratdilar 5 1660 ci ilde kral II Carlzin hakimiyyetinin yeniden berpasindan sonra Ingiltere oz diqqetini Simali Amerikaya yoneltdi Qisa muddet erzinde Simali ve Cenubi Karolinada 1670 Nyu Yorkda 1664 Nyu Cerside 1664 Delaverde 1702 Pensilvaniyada 1681 ve Nyu Hempsir de 1680 yeni koloniyalar yaradildi 1732 ci ilde avropalilar Corciyada da mesken saldilar Bu koloniya ilk merhelede yaradilan 13 koloniyanin sonuncusu idi Simali Amerikaya gelen ilk miqrant gemisi Mayflower May gulu 1620 ci il Hindularla mubarize Redakte Ingilisler torpaq ugrunda mubarizeni torpaqlarin ezeli sahibleri olan hindularla aparirdilar O vaxtlar Atlantik okeani ile Missisipi cayi arasindaki torpaqlarda 200 minedek hindu yasayirdi Mustemlekeciler kartof qargidali pomidor balqabaq tenbeki kimi bitkileri becermeyi onlardan oyrenirdiler Hindulari qula cevirmek cox cetin idi cunki onlar mustemlekecilerle olum dirim mubarizesi aparirdilar 6 XVII esrin evvellerinden XVIII esrin evvelerinedek kolonistlerle hindular arasinda boyuk toqqusmalar bas verdi 1636 37 ci illerde Pouxatan muharibesinde 1675 1676 ci illerde Kral Filipp muharibesinde 1712 1716 ci illerde Karolinada hindu usyanlarinda kolonistler qelebe caldilar 7 Hindularin meglub olmalarinin esas sebebleri qebileler arasinda birliyin olmamasi silah catismazligi dusmencilik kimi meseleler mustemlekecilerin qelebe qazanmalarini xeyli asanlasdiridi 1644 1676 ci illerde aparilan muharibeler neticesinde hindularin bir qismi fiziki olaraq mehv edildi bir qismi ise qerbe teref sixisdirildi 8 Simali Amerikada yasayan yeri hindu tayfalarindan mustemlekecilere qarsi uzun muddet mubarize aparanlar esasen Apaciler Mohavklar Cheyenne Navaholar Cerokiler kimi tayfalar olmuslar Xususi ile bezi tayfa bascilari apardiqlari oz sexsi mubarizelerine gore taninirlar Bunlardan Oturan Buga Ceronimo Qara Sahin Tekumse Qirmizi Bulud ve digerlerini misal gostermek olar 9 Istiqlaliyyet muharibesi Redakte Esas meqale ABS Istiqlal muharibesiMustelekelerde ehali getdikce artirdi 1775 ci ilde 13 ingilis koloniyasinda 2 500 000 adam yasayirdi Simal serqde yerlesen ingilis mustemlekesi Yeni Ingilterenin torpagi munbit deyildi ve burada qis uzun surduyunden kend teserrufati ile mesgul olmaq hesabina yasamaq cetin idi Ona gore de ehali bir sira istehsal muessiseleri yaratmisdi Cenub koloniyalarda ehali baslica olaraq kend teserrufati ile mesgul idi Burada torpaq sahibleri tutun seker qamisi celtik hemcinin pambiq becerirdiler Boston ehalisinin Britaniya hokumetine etirazi 1773 Simal ve cenub mustemlekeleri arasinda ferqler getdikce artirdi Bele ki simal mustemlekelerinde fermer teserrufti senaye istehsali inkisaf edir nufuzlu burjuaziya tebeqesi formalasirdi Cenub mustemlekelerinde ise iri torpaq sahibleri olan plantatorlar agaliq edirdiler Koloniyalar kapitalist qaydalari esasinda yaradilsa da ingilis krali ve torpaq aristokratiyasi burada feodal qaydalari tetbiq etmeye calisirdilar Ingilterenin hakim daireleri mustemlekelere xammal menbeyi ve satis bazari kimi baxirdilar Britaniya krali ve parlament manufakturalarin acilmasina demir memulatlarinin hazirlanmasi ve parca xususile yun parcalar istehsalina qadagan qoyulmusdu Metal aletler ve parcalar mustemlekelere Ingiltereden hazir sekilde getirilmeli idi Mustemlekelerde parca slyapa ve demir memulatlari istehsalinin suretle artmasi ingilis hokumetini daha cox narahat edirdi Ona gore de hokumet bu proseslerin genislenmesinin qarsisini almaq ucun tedbirler heyata kecirirdi 1763 cu ilde verilmis fermana gore kolonistlere Qerbe teref kocmek qadagan edilirdi 10 Ingiltere parlamentinin qebul etdiyi Doner Pul Qanunu na gore butun koloniyalarda buraxilan kagiz pullar odenc vasitesi olmaq huququndan mehrum edilirdi Mohur Qanunu sert qoyurdu ki butun qezetlere plakatlara lisenziyalara muqavile ve diger senedlere vergi mohru vurulsun ve rusum alinsin 11 Bununla barismayan mustemlekeler 1765 ci ilde oz numayendelerini Nyu Yorka qurultaya gonderdiler Konqres Britaniyadan getirilen butun mallari boykot elan etdi Konqresin qebul etdiyi qetnameye gore Ingiltere parlamenti mustemlekelerin raziligi olmadan onlara vergi qoya bilmezdi Bundan qorxuya dusen Britaniya parlamenti Gerb rusumunu legv etdi 1773 cu ilde Ost Hind sirketinin cayla yuklenmis bir nece gemisi Boston limanina geldi 12 Cay gomruk haqqi odenmelke nisbeten ucuz qiymete ehaliye satilmali idi Lakin ehali buna etirazini bildirdi Cay qutularini suya qerq etdiler Bu hadise tarixe Boston cay qonaqligi adi ile daxil oldu 13 Silahli mubarize 1775 ci il aprelin 19 da basladi Hemin gun bir deste ingilis esgeri partizanlarin Boston yaxinligindaki silah anbarini dagitmaq ucun Konkord seherine getdi Deste gelene qeder partizanlar silahlarin coxunu cixarib aparmisdilar Anbari dagitdiqdan sonra geri qayidan esgerleri muxtelif yerlerde pusquda duran partizanlar guclu atese tutdular Ingilisler coxlu itki vererek qacdilar Vetenperverlerin kralin buradaki terefdarlari Loyalistler arasinda vetandas muharibesi alovlanmaqda idi 1775 ci ilin mayinda Filadelfiya da butun mustemlekelerin numayendelerinin ikinci kontinental Konqresinin acilisi oldu Konqres Ingiltere ile butun elaqeleri kesmeyi qerara aldi ve partizan destelerinden ibaret ordunu oz ordusu hesab etdi Konqres Virciniya plantatoru Corc Vasinqton u bu ordunun bas komandani teyin etdi Bu zaman Simali Karolina da loyalistler oz malikanelerinden qovuldular Nyu Yorkda ve diger seherlerde ise toqqusmalar davam edirdi 14 ABS in ilk prezidenti Vasinqton silahdaslari ile birlikde Delaver 1851 ci il 1776 ci il iyulun 4 de Konqres Filadelfiyada Istiqlaliyyet Beyannamesi ni qebul etdi Bu sened yeni bir dovletin yarandigini elan etmekle yanasi hem de butun dunyada ilk defe olaraq insan azadliqlarinin serhini verdi Usyan qaldirmis mustemlekeler Ingiltereden ayrilir ve yeni musteqil dovlet olan Amerika Birlesmis Statlari halinda birlesirdiler Istiqlaliyyet Beyannemesini Amerika inqilabinin gorkemli xadimi Tomas Cefferson hazirlamisdi Beyannamede gosterilirdi ki butun insanlar xalqin zulmkarlari devirmek ve oz hokumetini tesis etmek huququ var Bununla da ilk defe olaraq Xalq hakimiyyetin menbeyi elan edildi Beyannamenin mehdud cehetlerinden biri koleliyi legv etmemesi idi O hindularin efv edilmesi ve oz torpaqlarindan qovulmalarinin da dayandirmadi Secki meselesinde de emlak senzi saxlanilmisdi Istiqlaliyyet Beyannamesinin elan edildiyi 4 iyul gunu her il Amerika Birlesmis Statlarinin Istiqlaliyyet gunu kimi qeyd edilir ABS in ilk prezidenti ve eyni zamanda qiyamcilarin rehberi Corc Vasinqton Simali Amerikada Ingilterenin koloniyalarinin birleserek ozlerini musteqil dovlet elan etmeleri Ingilterenin xarici siyasetde olan maraqlarina ciddi zerbe vurdu Yeni yaranmis dovletle mubarize aparmaq meqsedi ile qisa bir zamanda Ingiltereden qosunlar toplandi Esasen Ingilislerin ustunluyu ozunu daha cox deniz donanmalarinda gosterirdi 1776 ci ilde Vasinqtonun ordusu Boston u azad edir 15 Lakin ingilisler Nyu York u ele kecirirler Terefler arasinda ilk helledici doyus 1777 ci ilde Saratoqa kendi yaxinliginda bas vermis Saratoqa doyusu dur Usyancilar Ingilisleri meglub etdiler bu qelebe usyancilarin gucunu daha da artirdi Fransa ve Ispaniyanin muharibeye qosulmasina tekan verdi Konqres Fransa ve Ispaniya ni muharibeye celb etmek ucun Bencamin Franklin i Avropaya gonderdi Franklinin diplomatik seyleri neticesinde hemin dovletlerle muqavile imzalandi Fransa ve Ispaniyanin muharibeye girmesi ingilislerin veziyyetini cetinlesdirdi Saratoqa meglubiyyetinden sonra ingilisler herbi emeliyyati cenuba kecirdiler 1781 ci ilin oktyabrinda Corc Vasinqtonun ordulari ingilisleri Yorktoun ertafinda muhasireye alaraq onlari teslim olmaga mecbur etdi Bir il sonra Ingiltere muharibeni dayandirdi ve sulh danisiqlarina basladi 1783 cu il sentyabrin 3 de Versalda sulh muqavilesi imzalandi Ingiltere ABS n musteqilliyni tanidi Alleqan daglarindan Missispi cayina qeder olan erazi ABS in serhedierine daxil edildi Olkede hakimiyyeti mohkemlendirmek ucun guclu merkez yaradildi 1787 ci ilde statlarin numayendelerinin xususi meclisi ABS Konstitusiyasini qebul etdi Konstitusiya republika qurulusu tesbit edilerek fedarativ dovlet formasi yaradildi Ali qanunverici orqan iki palatadan ibaret Konqres idi Yuxari palata Senat asagi palata ise Numayandeler palatasi adlanirdi Konstitusiyaya gore icta hakimiyyetinin basinda 4 ilden bir secilen Prezident dururdu O silahli quvvelere komandanliq ve hokumete rehberlik edirdi 1791 ci ilde konqres Konstitusiyaya 10 duzelis etdi Bu duzelislerde vetandaslara soz metbuat yigincaq vicdan azadligi sexsiyyet menzil ve xususi mulkiyyet toxunulmazligi huquqlari verilirdi Mehkemenin qerari olmadan ozbasina hebsler qadagan edilirdi Istiqlaliyyet muharibesi neticesinde kapitalizmin inkisafina mane olan amil ingilis mustemleke hokmranligi aradan qaldirildi Feodal qaydalarina bir defelik son qoyuldu ABS Konstitusiyasi dunyada ilk defe olaraq olkede hakimiyyetin qanunvericilik icra ve mehkeme hakimiyyetlerine bolunmesini tesbit etdi 16 Qerbe axin dovru RedakteQerbe axin dovru 1789 1849 cu illere aiddir Istiqlaliyyet muharibesi ABS in iqtisadi inkisafi ucun elverisli serait yaratmisdi Buna tebii serait mulayim iqlim genis munbit torpaqlar faydali qazintilarin olmasi da komek edirdi ABS in okeanin o biri terefine nisbeten herbi xercleri azaldirdi ki bu da iqtisadi inkisafi sertlendiren amillerden biri idi 1800 ci ilde prezident secilmis Tomas Cefferson un hakimiyyeti dovrunde dovletcilik mohkemlendirildi secki senzi legv edildi borclular ve mehbuslar ucun daha humanist qanunlar qebul edildi Qerbe dogru herakat genislendirildi Ingilterenin Simali Amerikadaki mustemlekelerini geri qaytarmaq cehdi 1812 ilde muharibeye sebeb oldu Ingiltere meglub oldu ve 1814 cu ilin dekabrinda Kent muqavilesi ni imzaladi Muqavileye gore Ingiltere ABS a oz mustemlekesi kimi baxmaq iddiasindan el cekdi 1812 1814 cu iller muharibesi ABS tarixinde ikinci istiqlaliyyet muharibesi adlanir XIX esr in evvellerinde Avropada aparilan aramsiz muharibeler ABS a oz erazisini artirmaq imkani vermisdi Luiziana Florida Texas ve Kaliforniya torpaqlarinin hesabina ABS in erazisini uc defeden cox artmisdi Qerb torpaqlarinin menimsenilmesi ABS da kapitalizmin inkisafi ucun genis imkanlar acirdi Buna hokumetin kecirdiyi islahatlar da komek edirdi Iqtisadi inkisaf Simal ve Cenub statlarinda ferqli yollarla gedirdi Simalda fermer teserrufati ustunluk tesgil edirdi Kend teserrufatinda kapitalizmin inkisafinin fermer yolu ABS iqtisadiyyatinin suretle inkisafina komek edirdi Cenub statlarinda teserrufatin esas formasi zenci qullarin emeyine esaslanan iri plantasiyalar idi Simal statlarinda quldarliq XIX esrin evvelerinde kegv edilmisdi Cenubda ise saxlanirdi Vetandas muharibesi Redakte Esas meqale ABS Vetendas muharibesi Amerika Birlesmis Statlari nin 16 ci prezidenti 1861 1865 Avraam Linkoln 1823 cu ilde ABS prezidenti Ceyms Monro nun muracieti Konqresde oxundu Monro doktrinasi kimi taninan bu muraciet Muqqedes itiffaqin Ispaniyanin kecmis mustemlekelerinde oz agaligini berpa etmek isteyine qarsi ireli surulmusdu Monro doktrinasinda dunyanin Amerika ve Avropa sistemlerine bolunmesi prinsipi elan edilir ABS in Avropanin daxili islerine qarismayacagina teminat verilir eyni zamanda Avropadan Amerika dovletlerinin daxili islerine qarismamaq teleb olunurdu 1854 cu ilde Respublikacilar partiyasi yaradildi Quldarliq eleyhdarlarinin merkezine cevrilmis partiyada rehber rol senaye burjuaziyasina mexsus idi Partiyanin bazasini fermerler ve seherlilerin xirda burjuaziyasi teskil edirdiler Onlarin teleblerinden biri torpaqlarda meskunlasmaq isteyenlerin hamisina pulsuz torpaq saheleri palanmasi idi Amerika Konfederativ Statlariinin prezidenti Cefferson Devis 1860 ci ilde prezident seckilerinde Respublikacilar partiyasindan Avraam Linkoln prezident secildi Bu quladarlarin siyasi agaliginin sonu demek idi Cenublular Linkolunun prezident secilmesine qiyamla cavab verdiler Cenubi Karolina stati Ittifaqdan cixdigini elan etdi Sonra daha alti stat Ittifaqdan cixdi 1861 ci ilin fevralinda bu statlar ayrica Konfederasiya halinda birlesdiler Missipi plantatoru Cefferson Devis yeni yaradilan dovletin ilk ve son prezidenti oldu Bu zaman artiq olkede iki ordu ve iki konqres fealiyyet gosteridi 1861 1865 ci illerin vetandas muharibesinin esas sebebi senaye sahesi uzre inkisaf etmis Simalla quldarliq teserrufatinin hokm surduyu Cenub arasinda zidiyyetlerin keskimlesmesi idi Muharibenin birinci merhelesinde simallilar bir sira ciddi meglubiyyete ugradilar Bu meglubiyyetlerin esas sebebleri Avraam Linkoln hokumetinin quldarligi legv etmemesi ve en esasi Homsedler haqqinda meselenin hellini uzatmasi idi Ikinci dovrunde 1863 1865 Simal ordusuna 190 min zenci esger daxil oldu 250 min zenci arxa cebhede herbi qulluga celb edildi Xalqin tezyiqi ile Linkolin hokumeti 1862 ci ilde Konqresde Homstedler haqqinda qanun qebul edildi Qanuna gore torpagi becermek isteyen her bir amerikali pulsuz olaraq 160 akr 65 ha torpaq sahesi ala bilerdi Avraam Linkolnin imzaladigi Azadliq haqqinda beyannameye esasen 1863 cu ilin yanvarin 1 den quldarligin legv edildiyi elan edilirdi Bu iki muhum qanunun qebul olunmasi artiq Amerika Konfederativ Statlari inin gucunu zeifletdi 1863 cu ilin iyulunda cenublular Gettisberq ve Missisipi cayi vadisindeki doyuslerde meglub oldular 1865 ci il aprelin 3 de Konfederasiyanin paytaxti Ricmond seheri tutuldu Hemin muharibede tarixde ilk defe zirehli gemilerin doyusu 1862 ci il martin 9 da oldu 1867 ci il martin 2 de Cenubun Yenidenqurmasi haqqinda birinci qanun verildi Muharibenin cenublular ucun meglubiyyetle bitmesi onlarin butun umudlerini mehv etdi Simalin qalib gelmesinin bir sira sebebleri var idi En esasi texniki ustunluk esger sayi baximindan ve silah techizatina gorede simal cenubu en azi 2 defe qabaqlayirdi Cenublular simalin qalibiyyetinin esas sebeblerinden birini Avraam Linkoln da gorurduler 1865 ci ilde 14 aprel tarixinde Linkoln ailesi ile birlikde Vasinqton seherinde yerlesen Ford teatrina getmisdir Bu zaman gozlenilmeden aktyor Con Uilks Butun acdigi ates neticesinde Avraam Linkoln agir yaralanmis iki gun sonra ise vefat etmisdir Qizili esr RedakteVetendas muharibesinden sonraki illerde guclu bir sekilde boyuyen Amerikan iqtisadiyyati oz tarixindeki en boyuk sicrayisi Mark Tvenin deyimiyle Qizil esr olaraq bilinen 1870 1880 ci illerde reallasdiraraq dunyanin en boyuk iqtisadiyyati halina gelmis ve bu oncul movqeyini bu gune qeder davam etdirmisdir O dovrun boyuk kommersiya fealiyyetlerini tenqid edenler varli senayecileri bazarlari manipulyasiya eden inhisarlari gozleyen iscilere pis davranan acgoz ogru baronlar olduqlarini ireli surduler Qizili esrin zengin plutokratlar terefinden dominasiya edildiyini qarsiya qoyan bu munasibet dovletin ticarete agir qaydalar getirerek rehberlere nizam vermesinin vacibliyine inanan bezi tarixciler arasinda hele de mudafie olunan munasibetdir Sirketler arasindaki reqabet intensivliyi de iscilerin heyat standartlarinda nezere carpacaq derecede yaxsilasmisdi Qizili esre dair bu musbet yanasmani menimseyen diger tarixciler bu qeyri adi iqtisadi boyumenin insanlari yoxsulluqdan xilas etdiyini ticaretdeki agir dovlet sanksiyalarinin ise bu boyumeye manee toretdiyini ve gelirleri azaltdigini mudafie etdiler Qizili dovrde ticaret ve qanunlar haqqinda tarixciler arasindaki mubahiseler muasir siyasetde oxsar muzakireni eks etdirir ancaq 19 cu esrin ikinci yarisinda kommersiya fealiyyetlerinin olcu ve ehateli olaraq genis yayilmis oldugu movzusunda butun tarixciler hemfikirdir Demir yollari milli seviyyede yayilacaq ilk sermaye hakim senaye idi 19 cu esrin ikinci yarisinda kutlevi istehsal ve fabrikler de daha genis yayilmisdir Bu neheng yeni istehsalcilar Amerika xalqinin ilk ictimai birliyi idi Hem reqiblerle birlesmek menasini veren ufuqi inteqrasiya hem de xammaldan satisa cixarmaga qeder butun istehsal proseslerini satin almali olan saquli inteqrasiya bu dovr icinde qusursuz hala getirilen rehberlik texnikalari arasinda idi 1865 ci ilden sonra ticaret muveffeqiyyetinin memarlari bankir J P Morqandan basqa iki is adami Endryu Karnegi ve Con D Rokfeller idi Polad senayesinin onde geden is adami Karnegi reqiblerini satin alaraq fabriklerinde istifade olunan son texnologiyalar ve innovativ istehsal prosesleri sayesinde xercleri asagi salaraq qiymetlerini reqiblerinden ustun duruma getirdi Rokfeller daha sonra oz sahesinde en boyuk sirket halina gelecek olan Standard Oil ucun oxsar addimlari atdi Vetendas muharibesinden sonra 1980 ci illerde inflyasiya yavasladi 1890 ci illere qeder qiymetler her il texminen bir faiz azaldi Bu veziyyet tecrubeleri boyuyen qenaetkar sahibler ve istehlak mallarini her kecen il daha uygun qiymetlere satin ala bilen istehlakcilar ucun bir nemet idi Bezi fermerler bazar qiymetlerinin davamli gerilemesinden agir tesir gorurdu cunki torpaq ve avadanliq almaq ucun xeyli borclanmisdilar Diger terefden bu dovrdeki yeni avadanliqlar inqilabi ferma mehsullarinin istehsalinda neheng sicramalara ve bir cox iscinin col sahelerini terk edib seherlerde daha yaxsi imkanlar axtarisina getirib cixardi Klassik genis miqyasli muessiseler bu dovrde bazarda her cur ehtiyaclara cavab vere bilmedi kicik biznes bu boslugu doldurur ve boyuk qazanc elde edir ve ozlerini zenginlesdirirdi Meselen Pennsilvania Pittsburqdaki kicik polad fabrikleri mismar qoz findiq ve boltlar tikanli meftil istehsal edirdi Isciler uzun muddet tehlukeli seraitde islemeli idiler Orta polad iscisi heftede 72 saat isleyirdi lakin onlarin gelirleri ve heyat standartlari da artmisdi Bu xususile zavodlarda ise baslayan miqrantlar ucun de kecerlidir Tarlada isleyenler boyuk derecede uzun ve yorucu saatlar islemesine baxmayaraq bir de pis maas sertlerine meruz qalirdilar Bununla muqayisede fabrikde olan seyler daha yaxsi bir alternativ hesab olunurdu Vetendas muharibesinden I Dunya Muharibesine qeder olan dovrde memnun olmayan isciler oz qazanclarini 44 artirdi dulgerler santexnika polad istehsalcilari ve yeni yayilmis elektrik enerjisi ile isleyenler daha yuksek gelir elde edirdiler Bu dovr Birlesmis Statlarin iqtisadi artim ve senayelesme dovrunde teklif etdiyi coxsayli imkandan istifade etmek ucun burada xususile de Serqi ve Cenubi Avropadan koc etmis milyonlarla insanin da diqqetini ozune celb edirdi Qizili esrde miqrasiya Redakte Qizili esr zamani ABS a yeni immiqrasiya dalgasi basladi Bu dovrde texminen 20 milyon nefer yeni immiqrant kimi ABS a geldi Bezileri xususile de Boyuk Duzenlikler eyaletinde torpaq ve avadanliq satmaq ucun nagd pulla olkeye fayda veren fermerler idi Bir coxlari deyirmanlar ve zavodlarda isleyen yoxsul kendliler idi Buna baxmayaraq bunlarin arasinda ekser immiqrant yoxsulluq sebebinden buraya uz tuturdu 1892 ci ilde federal hokumet bu axini temin etmek ucun Ellis adasinda Azadliq Heykelinin yaxinliginda bir qebul merkezi acdi Kecmis ve yeni koc dalgalari Redakte Bu miqrantlar iki qrupdan ibaret idi Almaniya Ingiltere Irlandiya ve Skandinaviyadan gelen Kecmis Koc dalgasini teskil edenler ve 1910 cu ilde pik noqteye catan Yeni Miqrasiya dalgasi Bezi insanlar geriye dogru ve ireli hereket edirdiler Onlar Atlantik Okeani boyu esasen meskunlasirdilar ve buranin daimi sakinleri idi Yeni gelenler hem seher hem de kend erazilerine yerlesirdiler Alman Amerikan cemiyyetleri Alman dilinde danisirdi amma genc nesiller ikidilli idi Skandinaviyadan gelenler umumiyyetle suretle assimilyasiya edilmisdir Miqrasiya baximindan 1880 ci ilden sonra kecmis Alman Ingilis Irlandiyali ve Skandinaviya kocu yavasladi Amerika Birlesmis Statlari her il cox sayda yeni ixtisassiz is novleri meydana getirir ve onlari doldurmaq ucun Italiya Polsa Avstriya Macaristan Rusiya Yunanistan ve cenub ve orta Avropanin diger noqteleri ile yanasi Fransiz Kanadasindan yeni miqrantlar gelirdi 1870 ci illerde gelib burada yasayan kecmis immiqrantlarin olduqca sabit cemiyyetleri vardi xususen de Alman amerikalilari bunu meydana getirirdiler Bu dovrde ingilis immiqrantlari umumi ehaliye dogru celb olunmaga meyl etdi Irlandiya Katolikleri acligin milyonlari oldurduyu Irlandiyadaki boyuk qitligdan sonra 1840 ci illerde ve 1850 ci illerden sonra daha cox ABS a uz tuturdu Onlarin ilk bir nece on ili yasadiqlari bolgelerde heddinden artiq yoxsulluq ictimai yerinden oynamalar cinayet ve siddetle xarakterize edilirdi XIX esrin sonunda ise Irlandiyali immiqrantlar Bostonda orta sinif yerli is adami pesekar ve siyasi lider olan P C Kennedi 1858 1929 ile boyuk nisbetde sabitlik qazandilar Iqtisadi olaraq Irlandiyali katolikler 1850 ci illerin sonlarindan buralara gelmisdi 1900 cu ile qeder artiq saylari milli ortalamaya catmis ve 20 ci esrin sonlarina dogru milli ortalamani coxdan otub kecmisdiler Hal hazirda da siyasi cehetden Irlandiya katolikleri olke daxilinde seher demokratik institutlarinin rehberliyinde muhum amildirler I rlandiyalilar Katolik ehalinin yalniz ucde biri olmasina baxmayaraq Katolik Kilsesinde suveren idi yepiskoplar kollec mudirleri xeyriyyeciler Bu immiqrantlar Irlandiya Ingiltere Fransa Almaniya ve Kanadadan ireli geri hereket eden beynelxalq bir Katolik sebekesinin parcasiydilar Yeni miqrantlar Redakte Yeni Miqrasiya donemi ilk basda cox cenubdan serqden olan italyanlardan polyaklardan ve yehudilerden ibaret olan cox yoxsul kend ehalisi idi Bezi kisiler xususile Italyanlar ve yunanlar ozlerini muveqqeti vetendaslar kimi gordukleri ve uzun muddet verdissiz emekle elde etdikleri qazanc ucbatindan geri donmek istediler Digerleri xususile de yehudiler Serqi Avropadan qovulmus ve geri qayitmaq niyyetinde deyildiler Tarixciler kocmenin sebeb faktlarini insanlari olke xaricine qovmaq ve faktiki faktlari Amerikaya cekmek baximindan tehlil edirler Tezyiq faktorlari arasinda iqtisadi mecburiyyet torpaq catismazligi ve antisemitizm var idi Mubahiseli faktorlar ucuz kend teserrufati erazilerinin ve ya fabriklerin ve medenlerdeki islerin iqtisadi sansi idi Ilk nesil tipik olaraq ortaq bir dil yemek din ve kecmis kend elaqeleriyle etnik bolgelerde yasayirdi Bu insanlarin coxunun boyuk seherlerde kirayede qalmasi bu seherlerde heddinden artiq ehali artimina sebeb oldu Lakin kicik seherlerde yerlesme adeten ucuz kiraye ile de basa vurula bilirdi Cinli immiqrantlar Redakte Asiyali immiqrantlar indi muveqqeti demir yolu isi ucun Cin Kaliforniya tikinti sirketleri terefinden ise goturulurdu Kaliforniyadan Yutaya qeder Merkezi Sakit okean demir yolunun tikintisi esasen Cin iscileri terefinden heyata kecirilirdi 1870 ci il siyahiyaalmasina gore ABS da 63 min Cinli kisi vardi bir nece qadinla 1880 ci ilde ise bu reqem 106 min nefere catdi Samuel Qompersin rehberliyindeki birlikler Cin iscililerinin movcudluguna qetiyyetle qarsi cixdilar Cin kockunlere 1950 ci ile qeder ABS vetendasi olmaq ucun icaze verilmedi Lakin Birlesmis Statlar Ali Mehkemenin qerarinin neticesi olaraq ABS da dogulmus Cinli usaqlara tam vetendasliq huququ verirdi 1882 ci ilde Konqres Cin Xarici Qanununun tetbiqi ile daha cox Cin kocune qadaga qoydu Cinli iscilerin ABS a girmesi qadagan edildi amma bezi telebe ve is adamlari muveqqeti olaraq serbest buraxildi 1940 ci ilde ABS da Cin ehalisinin sayi 37 min nefere kimi dusdu Gelenler esasen boyuk seherlerin Cintaun adlanan yerlerinde meskunlasirdilar Tecrid siyaseti ise 1940 ci illere qeder davam etdi ABS II Dunya muharibesi illerinde RedakteII Dunya muharibesinin baslanmasi ve ABS in bitereflik siyaseti Redakte II Dunya muharibesi basladiqdan az sonra sentyabrin 3 de F D Ruzvelt amerikan xalqina muraciet ederek olkeni muharibeden kenarda saxlayacagini qeyd etdi Konqresin 1939 cu ilin sentyabrin 5 de kecirilen xususi sessiyasinda 1937 ci ilde qebul edilmis Bitereflik haqqinda qanun quvveye mindi Ruzvelt 1935 ci ilin avqustundan sonra Bitereflik haqqinda sayca dorduncu olan qanunu 1939 cu ilin noyabrin 5 de imzaladi Lakin tezlikle Qerbi Avropada Hitlerin isgallari ABS i da narahat etmeye basladi Muharibe konqresi ve hokumeti herbi quvvelerin artirilmasi uzre iri planlarin yerine yetirilmesine baslamaga mecbur etdi Cox gizli seraitde atom bombasinin yaradilmasi isi inkisaf etdirildi 1939 cu ilde ABS a boyuk italyan fiziki Ferme geldikden sonra zencirvari nuve reaksiyasinin qiymeti mueyyenlesdirildi Nuve silahi hazirlamaq layihesi Manxetten adlanirdi ABS in Los Alamos seherinde laboratoriya teskil edildi 2 min elmi isci ve 150 min isci bu ise celb edildi Gorkemli alimlerden R Oppenqeymer N Bor B Bus A Komerton bu isle mesgul olmaga basladilar Hele 1939 cu ilin payizinda Bitereflik haqqinda qanuna yeniden baxildi ve Almaniya ile muharibe eden olkeler haqqini negd odemek ve oz gemilerinde aparmaq serti ile ABS dan silah ve muharibe materilalari almaq imkani elde etmis oldular 1940 ci ilin sentyabrin 2 de baglanmis sazise esasen Ingilterenin 1941 ci ilin evvellerinde isleyib hazirladigi plan muharibede onlarin koalision strategiyasinin esasini qoydu ABS muharibede istirak etmese de getdikce Boyuk Britaniyaya herbi iqtisadi yardimi artirdi ABS in herbi budcesi 1940 ci ilde 5 defe artirilaraq 10 5 milyard dollar teskil etdi ABS in 47 stati neytralitetin legv edilmesine terefdar cixdi Avropada qeribe muharibe basa catdiqdan sonra Ruzvelt Milli mudafie proqrami ni irali surdu Bu proqrama esasen konqress herbi xercleri 17 7 mld dollara ordunun sayini ise 280 min neferden 1 mln 200 min nefere catdirmaq barede qerar qebul etdi 1940 ci ilin sentyabr ayinda dinc dovrde ilk defe olaraq secme herbi mukellefiyyet haqqinda qanun qebul edildi Mueyyen ixtisasi sexsler orduya cagirildi Iqtisadiyyati yeniden qurmaq meqsedi ile 1941 ci il iyulun 30 da vitse prezident H Uelles basda olmaqla Iqtisadi Mudafie Idaresi yaradildi Iqtisadiyyati yeniden qurmaq ucun 20 yeni idare teskil edildi Muharibenin baslanmasi amerikan iqtisadiyyatinin inkisafina musbet tesir gosterdi 1940 ci ilin oktyabr ayinda kapitalin amortizasiyasi kapitalin islenmesi neticesinde get gede onun qiymetinin azalmasi haqqinda qanun qebul edildi Bu qanuna gore korporasiyalarin odediyi vergilerin hecmi asagi salindi Olke iqtisadiyyatinda iri sirketlerin xususi cekisi artdi Lakin onu da qeyd etmek lazimdir ki bu dovrde ABS daki 184 min senaye muessisesinin 150 ye qederi ancaq herbi senaye ile mesgul olurdu Perl Harbordaki hadise erefesinde dunya silah istehsalinda ABS in payi 12 den cox deyildi Lend liz haqqinda qanun Redakte 1940 ci ilin dekabr ayinda Ruzvelt ox olkelerine qarsi doyusen dovletlere amerikan yardimi gostermeyi teklif etdi 1941 ci il yanvarin 10 da ABS konqresine teqdim olunan amerikan silahlarini ve diger materiallarini basqa olkelere icareye vermeyi nezerde tutan qanun layihesi martin 11 de qebul edildi Bu Lend liz sistemi adlandirildi Lend liz proqraminin rehberi H Hopkins idi Hemin qanuna gore dusmene qarsi mudafiesinin ABS ucun heyati ehemiyyeti olan olkelere borc olaraq ve ya icare qaydasi ile silah ve ya herbi material verilmesi nezerde tutulurdu Bu eslinde ABS in oz tehlukesizliyini muharibede istirak eden olkelerin seyi ile temin etmek istediyini gosterirdi Lend liz uzre komek alan dovletler ABS hokumeti ile sazisler imzalayirdi Bu sazislere esasen hemin dovletlere gonderilen ve muharibe vaxti mehv edilmis itirilmis yaxud isledilmis masinlarin muxtelif herbi texnikanin silahin ve sair predmetlerin haqqi muharibe qurtardiqdan sonra odenilmeli deyildi Muharibeden sonra salamat qalmis ve mulki istehlak ucun istifade edile bilecek mallarin ve materiallarin haqqini Amerikanin verdiyi uzunmuddetli kredit esasinda tamamile ve ya qismen odemek nezerde tutulurdu Herbi materiallarin qaytarilmasini ABS teleb ede blerdi Eslinde bu qanun ABS in ox dovletlerine qarsi elan edilmemis muharibesi demek idi Qanun ele hemin gun Ingiltere ve Yunanistana tetbiq edildi 1941 ci il iyunun 22 de Almaniya SSRI ye hucum etdikden iki gun sonra iyunun 24 de Ruzvelt sovet hokumetine komek gostermeye hazir oldugunu bildirdi ABS hokumetinin 1941 ci il iyunun 23 deki beyanatinda deyilirdi ki Hitlerizm eleyhine her hansi mubarize onun menseyinden asili olmayaraq indiki alman rehberlerinin sonunu suretlendirir Hitler ordulari bu gun Amerika qitesi ucun baslica tehlukedir SSRI ye Almaniyanin hucumundan iki gun sonra ABS in ictimai reyi oyrenen institutunun kecirdiyi sorgu zamani ehalinin 72 i Rusiyanin 4 i ise Almaniyanin qalib olmasini istediyini bildirdi Lakin ABS SSRI ye komek etmezden evvel bir nece ay muddetinde Rusiyanin muqavimet gostermek qabiliyyetinin nece oldugunu ozu ucun aydinlasdirmis bundan sonra ise oz movqeyini mueyyenlesdirmisdir 1941 ci ilin iyulun axirlarinda Stalinle Hopkinsin danisiqlarinda mueyyen edildi ki Qizil Ordunun en cox ehtiyaci olan seyler zenit toplari iri kalibrli pulemyotlar tufengler yuksek oktanli aviasiya benzini ve teyyare istehsali ucun lazim olan aluminiumdur ABS eslinde bu mallari SSRI ye tez gondermeye calismirdi ABS in kecmis xarici isler naziri Ikes yazirdi ki ABS rehberliyi calisirdi ki ruslar ozlerinin butun qizilini lap tukenene qeder bize versinler bu qizil onlara gonderilen mallarin haqqi kimi hesab edilecek Hemin andan etibaren biz Lend liz haqqinda qanunu Rusiyaya tetbiq edeceyik Gonderilen mallarin haqqi olaraq SSRI Amerika Birlesmis Statlarina hem de strateji xammal manqan xrom asbest platin ve s verirdi Xarici kecidler RedakteABS Dovlet departamentini Tarix melumatlari ABS in canlandirilmis xeritesi erazi genislenmesini ve medeniyyet inkisafi qeyd edilib Hyuston Medeniyyet Institutu Yardim proqrami cercivesinde qeyd olunan ABS tarixi haqqinda melumat olu kecid Gilder Lehrman Institutunun ABS tarixi haqqinda resmi melumati ABS tarixi haqqinda genis melumatMenbe RedakteSivachev N V Yazykov E N Novejshaya istoriya SShA M 1980 Novejshaya istoriya zarubezhnyh stran Evropa i Amerika 1917 1945 t 1 M 1967 Novejshaya istoriya 1939 1975 Kurs lekcij pod red V V Aleksandrova M 1977 Novejshaya istoriya zarubezhnyh stran Evropa i Amerika 1939 1975 gg pod red S M Stetkeevicha M 1978 Istinadlar Redakte Frensis Vitni Ricard Hofstadter Vuud Qrey D Stiven Endsli Keyt U Olsen Natan Qlik Alan Uinkler Amerika Tarixinin Esas Cehetleri Ingilisceden prof Aslanov Vaqif tercume etmisdir azerb Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 58 Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 58 II basliq Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 58 III basliq Ayna Usaq Ensiklopediyasi Tarix 2002 Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 59 Ayna Usaq Ensiklopediyasi Tarix 2002 Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 59 II basliq Evidence Supports Date for People in North America Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 59 son basliq Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 60 Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 60 II basliq Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 60 III basliq Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 60 IV basliq Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 62 II basliq Yeni Tarix 9 Baki 2005 seh 63 V basliqHemcinin bax RedakteABS tarixinin xronologiyasi ABS iqtisadiyyatinin tarixiMenbe https az wikipedia org w index php title Amerika Birlesmis Statlari tarixi amp oldid 5984349, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Related posts:

    1. 3-cü sinif azrbaycan dili müllim üçün ders programı
    2. 4 cü sinif müllim üçün metodik vsait azrbaycan dili ifadeler
    3. K.abdullayev azrbaycan dilind mürkkb sintaktik vahidlr
    4. Mir clal firudin h xx sr azrbaycan dbiyyatı