Abs qeyri-formal məşğulluq

Qeyd olunub ki, ƏMAS bütün işəgötürənlər və işə qəbul olunanlar üçün vahid əmək münasibətləri platformasını və əmək bazarının bütün iştirakçılarına yeni ciddi dəstək mexanizmini formalaşdırır. «Bu altsistem vasitəsilə əmək müqavilələrinin kağız üzərində deyil, e-qaydada bağlanması, rəqəmsal kadr uçotuna keçilməsi, əmək münasibətləri zamanı kağız üzərində aparılan digər əməliyyatların rəqəmsal müstəviyə keçirilməsi təmin olunur».

VERGİLƏR

Azərbaycanda həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətin əsas istiqamətlərindən biri əhalinin səmərəli məşğulluq imkanlarının artırılmasıdır. Bu sahədə görülən işlər, xüsusən dövlət başçısının tapşırığı ilə ölkəmizdə icra olunan özünüməşğulluq proqramı barədə AZƏRTAC-ın suallarını AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun Elmi katibi, Türkdilli Dövlətlərin İqtidsadçıları İctimai Birliyinin sədri, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rəsmiyyə Abdullayeva cavablandırıb.

– Rəsmiyyə xanım, ölkəmizdə əhalinin məşğulluğunun təmin olunması ilə bağlı vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz, özünüməşğulluq proqramının bu istiqamətdə rolunu necə dəyərləndirirsiniz?

– Hər bir ölkədə məşğulluğun təmin olunması sosial-iqtisadi siyasətin əsas tərkib hissələrindən biri olmaqla, əhalinin sosial təminatının yaxşılaşdırılmasında ən mühüm vasitədir. Eyni zamanda, məşğulluq, təkcə işləyən əhalinin deyil, həmçinin işləyərək sığorta sistemində iştirak edənlərin də bu əsasda pensiyaya çıxdıqdan sonra pensiya təminatında müsbət rol oynayır.

Prezident İlham Əliyevin sosial-iqtisadi siyasətinin mühüm tərkib hissəsi də əhalinin səmərəli məşğulluq imkanlarının artırılmasıdır. Bunun nəticəsi olaraq Azərbaycanda yeni iş yerlərinin yaradılması daimi xarakter almışdır, 2003-2018-ci illərdə ölkəmizdə yeni yaradılan iş yerlərinin sayı 2 milyondan çoxdur. Ölkənin demoqrafik inkişaf perspektivlərinə, ölkənin iqtisadi prioritetlərinə əsaslanan “2019–2030-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası” səmərəli məşğulluğun təmin edilməsinə yönəldilmiş uzunmüddətli dövlət məşğulluq siyasətini müəyyən edir.

Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Məşğulluq Xidmətinin aktiv məşğulluq tədbirləri əhalinin səmərəli məşğulluğunun təminatında önəmli rolunu oynayır. Eyni zamanda, aztəminatlı ailələrin özünüməşğulluq formasında kiçik sahibkarlığa çıxışına imkan yaradan özünüməşğulluq proqramının, işsiz və işaxtaranların əmək müqaviləsi əsasında ödənişli ictimai işlərlə təminatına şərait yaratmış “İşsizin DOSTu” proqramının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək olar.

Özünüməşğulluq proqramına cəlb edilənlərin sayı 9310-a çatıb. Bu proqrama cəlb olunmaq üçün müraciət edənlər arasında üstünlük verilən sosial cəhətdən həssas kateqoriyalardan biri də əlilliyi olan şəxslərdir. 2018-ci ildə müraciət edən əlilliyi olan şəxslərdən özünüməşğulluq fəaliyyətini və kiçik biznesini qurmaq üçün potensialları olan 1000 nəfərdən çox əlilliyi olan şəxs özünüməşğulluq proqramına cəlb edilib.

2005-ci illə müqayisədə 2018-ci ildə ölkəmizdə iqtisadi fəal əhalinin sayı 17,2 faiz artaraq 4,380 milyon nəfərdən 5,133 milyon nəfərə, iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayından məşğul olanların sayı isə 20,0 faiz artaraq 4,062 milyon nəfərdən 4,879 milyon nəfərə çatmışdır. 2005-ci illə müqayisədə 2018-ci ildə iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayından məşğul olanların xüsusi çəkisi artmış, işsizlərin xüsusi çəkisi isə ciddi şəkildə azalaraq 4,9 faizə enmişdir.

Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi nəticəsində iqtisadiyyatda məşğul olanların mülkiyyət növləri üzrə bölgüsündə də dəyişikliklər baş vermişdir. Əgər 2000-ci ildə iqtisadiyyatda məşğul olanların 34,5 faizi dövlət, 65,5 faizi qeyri-dövlət sektorunda çalışırdısa, 2018-ci ildə iqtisadiyyatda məşğul olanların 23,7 faizi dövlət, 76,3 faizi isə qeyri-dövlət sektorunun payına düşmüşdür.

Müvafiq ildə təhsil, istirahət, əyləncə və incəsənət, elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı kimi sahələrdə dövlət sektorunda, emal, mədənçıxarma sənayesində, tikintidə, turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə, ticarət, nəqliyyat vasitələrinin təmiri kimi sahələrdə isə qeyri-dövlət sektorunda çalışanların xüsusi çəkisi daha yüksək olmuşdur.

– Son illərdə ölkəmizdə qeyri-formal məşğulluqla mübarizə güclənib. Ümumiyyətlə, qeyri-formal məşğulluq nədir və ölkəmizdə qeyri-formal məşğulluqla bağlı vəziyyət necədir?

– “Məşğulluq haqqında” Qanuna görə qeyri-formal məşğulluq – Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə uyğun olaraq əmək müqaviləsi (kontrakt) və ya Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə uyğun olaraq mülki hüquqi müqavilə bağlanılmadan müəyyən fəaliyyətin yerinə yetirilməsi, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq sahibkarlıq fəaliyyətinin və mülkiyyətində olan kənd təsərrüfatına yararlı torpaqdan istifadənin rəsmiləşdirilmədən həyata keçirilməsi, eləcə də “Ailə kəndli təsərrüfatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq yerli özünüidarəetmə orqanlarında uçota durmadan ailə kəndli təsərrüfatının təşkili nəticəsində qazanc (gəlir) əldə edilməsidir.

Qeyri-formal məşğulluq daha çox özünü qeyri-dövlət sektorunda, xüsusilə də, tikinti və xidmət sektorunda göstərir. Bu, bütün dünya ölkələri üçün xarakterikdir. Dünya Bankının hesablamalarına görə dünyada pərakəndə satış, tikinti və bu kimi bəzi sahələrdə məşğul olanların 80 faiizini qeyri-leqal fəaliyyət göstərənlər təşkil edir.

Ümumiyyətlə, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının araşdırmalarına görə dünyada 1 milyard 800 milyondan artıq insan qeyri-formal əmək bazarının iştirakçısıdır. Qeyri-formal məşğulluğun 93 faizi inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür. Qanunvericiliyə görə, əmək müqaviləsi, xidməti müqavilə ilə çalışanlar, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, torpaq mülkiyyətçiləri daxil olmaqla qanuni əmək və yaxud sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hər kəs (ev təsərrüfatı subyektləri) məcburi dövlət sosial sığorta ödənişi etməlidir.

– Qeyri-formal məşğulluğun hansı mənfi sosial nəticələri olur?

– Qeyri-formal məşğulluq işçini sosial təminat hüquqlarından (işsizliyə görə qanunvericiliklə müəyyən olunmuş dövlət təminatını almaq, iş vaxtından artıq vaxtda işə cəlb olunduqda əlavə əmək haqqını almaq və ya onun verilməsini tələb etmək, sosial məzuniyyət ala bilmək, gələcəkdə pensiya almaq və s.) mərhum edir. Həmçinin, qeyri-formal məşğulluq vergi və sosial sığorta daxilolmalarına ciddi ziyan vurur. Ona görə də hər bir işəgötürən və işçi arasında əmək münasibətləri rəsmiləşdirilməlidir.

– Əhali arasında qeyri-formal məşğulluğun sosial nəticələri ilə bağlı məlumatlılıq nə vəziyyətdədir?

– Əhali arasında bu məsələ ilə bağlı ciddi maarifləndirmə işləri aparılır. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi bu istiqamətdə ardıcıl və məqsədyönlü işlər görür. Bu işlər, həmçinin nazirlik yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin xətti ilə mütəmadi olaraq işəgötürənlər və işçilərin iştirakı ilə əmək qanunvericiliyi, onun tətbiqi ilə bağlı, həmçinin qeyri-formal məşğulluğunun qarşısının alınması mövzularında maarifləndirici tədbirlərin təşkil olunması təqdirəlayiqdir. Nümunə üçün, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi ilə birgə 2020-ci ildə QHT layihələrinin maliyyələşməsi ilə bağlı qrant müsabiqəsi elan etmişdir. Bu qrant müsabiqəsinin mövzularından bir neçəsi də məhz qeyri-formal məşğulluğa həsr olunmuşdu. Düşünürəm ki, maarifləndirmə prosesinə vətəndaş cəmiyyəti institutlarının cəlb olunması işin səmərəliliyini daha da artıracaq.

– Ölkəmizdə qeyri-formal məşğulluğun səviyyəsinin azaldılması ilə bağlı nə təklif edirsiniz?

– Ölkəmizdə keçən ilə kimi işəgötürənlər üçün sosial sığorta haqları çox yüksək – 22 faız təşkil edirdi. Bu da qeyri-formal məşğulluğun xüsusi çəkisinin yüksək olmasına təsir göstərən ən ciddi faktor idi. Qeyri-formal məşğulluğun xüsusi çəkisinin azaldılması məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2018-ci il 30 noyabr tarixində “Sosial sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanununu təsdiq etdi. Bu qanuna görə məcburi sosial sığorta haqlarında bəzi dəyişikliklər edildi və neft-qaz sahəsində fəaliyyəti olmayan və qeyri-dövlət sektoruna aid edilən sığortaedənlərdə işləyən sığortaolunanların muzdlu işdən aylıq gəlirlərindən məcburi dövlət sosial sığorta haqlarına 2019-cu il yanvarın 1-dən 7 il müddətində güzəştlər nəzərdə tutuldu. Fikrimcə, bu islahat qeyri-formal məşğulluğun səviyyəsinin azaldılmasına ciddi şəkildə müsbət təsir göstərir. 2019-cu il ərzində təqdim edilən iki sosial paket çərçivəsində minimum əməkhaqqı da 2 dəfəyə yaxın artırılaraq 130 manatdan 250 manata çatdırılıb. Bu da qeyri-formal məşğulluğun azaldılmasına öz müsbət təsirini göstərir. Ümumilikdə görülən kompleks tədbirlər əmək müqavilələrinin sayında davamlı artıma səbəb olur. Təkcə bu ilin ötən dövründə əmək müqavilələrinin sayında 150 mindən çox artım özünü göstərib.

Bu əsaslı dəyişiklik, ölkədə qeyri-formal məşğulluğun səviyyəsinin aşağı enməsini göstərməklə, eyni zamanda əhalinin sosial təminatının yaxşılaşdırılması prosesinin bir göstəricisidir. Təbii ki, bundan sonra da əhali arasında müvafiq maarifləndirmə işinin genişləndirilməsi zəruridir. Çünki qeyri-formal məşğul olan insan hansı sosial təminat hüquqlarından məhrum olduğunu bilməlidir.

Abs qeyri-formal məşğulluq

«Əmək və Məşğulluq» altsistemi /ƏMAS/ istifadəyə verilib
İqtisadiyyat

Bakı/06/05/22/Turan: Bu gün «Əmək və Məşğulluq» altsistemi (ƏMAS) istifadəyə verilib.Bu Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin elektron sistemidir. Rəsmilər bildirir ki, ƏMAS işsiz və işaxtaran şəxslərin aktiv məşğulluq proqramlarına əlçatanlığını daha da artıracaq.

Bildirilir ki, bu altsistem vasitəsilə əmək müqavilələrinin kağız üzərində deyil, e-qaydada bağlanması, rəqəmsal kadr uçotuna keçilməsi, əmək münasibətləri zamanı kağız üzərində aparılan digər əməliyyatların rəqəmsal müstəviyə keçirilməsi təmin olunur.

Həmin sistem ölkədə işsizliyin problemini nə dərəcədə həll edəcək? Başqa hansı tədbirlər olmalıdır?

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2022-ci il aprelin 1-i vəziyyətinə ilkin məlumatlara əsasən iqtisadi fəal əhalinin sayı 5 milyon 307,1 min nəfər olmuş, onlardan 4 milyon 991,7 min nəfərini məşğul, 315.4 min nəfərini və ya 5,94%-ni işsiz əhali təşkil etmişdir.

Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyindən Turana bildirilib ki, Azərbaycanda bu sistem əmək və məşğulluq sahəsində islahatların yeni mühüm mərhələsinə keçidi təmin edəcək. «Yeni altsistemin tətbiqi əmək münasibətlərində köklü dəyişiklikləri nəzərdə tutur».

Qeyd olunub ki, ƏMAS bütün işəgötürənlər və işə qəbul olunanlar üçün vahid əmək münasibətləri platformasını və əmək bazarının bütün iştirakçılarına yeni ciddi dəstək mexanizmini formalaşdırır. «Bu altsistem vasitəsilə əmək müqavilələrinin kağız üzərində deyil, e-qaydada bağlanması, rəqəmsal kadr uçotuna keçilməsi, əmək münasibətləri zamanı kağız üzərində aparılan digər əməliyyatların rəqəmsal müstəviyə keçirilməsi təmin olunur».

Dövlət Məşğulluq Agentliyindən isə Turana bildirilib ki, ƏMAS işsiz və işaxtaran şəxslərin aktiv məşğulluq proqramlarına əlçatanlığını daha da artıracaq.

Qurumdan qeyd olunub ki, «Əmək və məşğulluq» altsistemi vasitəsilə 100 minə yaxın vakansiya real vaxt rejimində toplanacaq və bu, imkan verəcək ki, işsiz şəxslər işlə təmin olunsunlar. «Yeni sistem vasitəsilə kadr axtarışında yeni reallıq formalaşacaq. Vakant iş yerinə ən uyğun işçi insan faktoru olmadan uyğunlaşdırılacaq. Bu sistemlə kadr potensialının formalaşmasında yeni yanaşma olacaq. Sistem vasitəsilə gələcəkdə işəgötürənlərin səhv ehtimalı, işçilərin hüquqlarının pozulması minumuma endiriləcək».

Vurğulanıb ki, bunun nəticəsində fiziki yoxlamaların sayı azalacaq. «Toplanan məlumatlar əsasında gələcəkdə əmək bazarının təhlilərini apara biləcəyik».

İqtisadçı Natiq Cəfərli isə Turan agentliyinə bildirib ki, bu işin elektronlaşması və əlçatan olması yaxşıdır. «Amma Azərbaycanda problem o deyil. Əgər hər hansı işçiyə ehtiyac varsa, Azərbaycanda işə həmən başqa «şəbəkələr» işə düşür. Tanışlıq, müxtəlif şəxsi tövsiyələr vasitəsilə işçi tapılır və boş iş yeri varsa ora işçi tapmaq çətin deyil. Sadəcə Azərbaycanda boş iş yerlərin sayı işaxtaranların sayından qat-qat azdır».

Ekspertin fikrincə, bu ondan qaynaqlanır ki, Azərbaycanda işsizliklə bağlı statistik məlumatların özü yanlış alqoritmlə hesablanır. «Bizdə rəsmi rəqəmlərə görə cəmi 5,8 faiz işsiz var. Amma bu yalnız o şəxslərdir ki, özləri rəsmi müraciət ediblər və qeydiyyata alınıblar. Bu sistemin özü artıq köhnəlib və doğru sistem deyil».

O, qeyd edib ki, Azərbaycanda iş yerlərin hamısı rəsmi deyil. «ABŞ-da həftənin hər 4-cü günü işsizlik rəqəmləri avtomatik olaraq açıqlanır. Bu, çox asan və avtomatik ona görə açıqlana bilir ki, qeydiyyatda olan iş yerləri onlayn şəkildə görünür və kim işdən çıxırsa sistem avtomatik olaraq onu görür və hesablayır. Bizdə isə muzdla çalışanların sayı 1,7 milyondur, əmək qabiliyyətli əhalinin sayı isə 5,8 milyondur. O yerdə qalan 4 milyonun hər hansı formada qeydiyyatın aparılması formal olaraq görünür, amma reallıqda onların işsiz olduğu və ya qeyri-rəsmi çalışdığı barədə dəqiq məlumat yoxdur».

İqtisadçının fikrincə, Azərbaycanda ilk növbədə işsizlərin dəqiq sayının aparılmasına ehtiyac var. «Bundan sonra işəgötürənlərlə işaxtaranlar arasında körpə rolunu oynaya biləcək özəl və ya dövlət sektoru yarana bilər».—0–

Abs qeyri-formal məşğulluq

İkinci oxunuşda qanun layihəsinə qeyri-formal məşğulluğa dair ayrıca bir fəsil daxil edilib

Mayın 30-da keçirilən Milli Məclisin əmək və sosial siyasət komitəsinin iclasında “Məşğulluq haqqında” qanun layihəsinin ikinci oxunuşda müzakirə edilib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, komitə sədri Hadi Rəcəbli layihənin birinci oxunuşu zamanı deputatlar tərəfindən bir sıra təkliflər verildiyini diqqətə çatdırıb. Səsləndirilən fikirlər ikinci oxunuş üçün təqdim olunan sənəddə öz əksini tapıb. Vacib məqamlardan biri layihəyə qeyri-formal məşğulluğa dair ayrıca bir fəslin daxil edilməsidir. Qeyd edilib ki, bütün ölkələrdə sığortaya cəlb olunmayan qeyri-formal məşğulluq mövcuddur. Dünya üzrə bununla bağlı göstərici 65 faiz təşkil edir. Qanunda bu məsələlərin təsbit edilməsi insanların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, sahibkarlığa dəstək və obyektivlik nöqteyi nəzərindən mütərəqqi yenilikdir.

Qanun layihəsi barədə Milli Məclis Aparatının sosial qanunvericilik şöbəsinin əmək qanunvericiliyi sektorunun müdiri Adil Vəliyev məlumat verib. Bildirilib ki, qanun məşğulluğa kömək sahəsində dövlət siyasətinin hüquqi, iqtisadi və təşkilati əsaslarını, işaxtaran və işsiz şəxslərin sosial müdafiəsi sahəsində dövlət təminatlarını müəyyən edir. Qanuna bəzi redaktə xarakterli düzəlişlər edilib. Eyni zamanda, qeyri-formal məşğulluqla bağlı yeni beşinci fəsil əlavə olunub. Bu fəsildə qeyri-formal məşğulluğun müəyyənləşdirilməsi, “Qeyri–formal məşğulluğa nəzarət” vahid elektron informasiya ehtiyatı, qeyri-formal məşğulluq sahəsində maarifləndirmə məsələləri ehtiva olunur.

İclasda iştirak edən əmək və əhalinin sosial müdafiəsi nazirinin müavini İdris İsayev qeyd edib ki, qeyri-formal məşğulluq ölkə iqtisadiyyatına birbaşa zərbə vurur. Vergi, sosial sığorta, digər ödənişlər həyata keçirilmir, bu sektorda çalışanlar normal iş rejimi ilə təmin olunmur. Bu problemlə bütün dünya ölkələri üzləşir və onun aradan qaldırılması istiqamətində araşdırmalar aparılır, müəyyən addımlar atılır. Qanuna əlavə olunan qeyri-formal məşğulluqla bağlı yeni fəsildə göstərilən məsələlər bu sahədə iqtisadi, stimullaşdırıcı və maarifləndirici tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bildirilir ki, qeyri-formal məşğulluğun aşkar edilməsi və qarşısının alınması məqsədi ilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə məşğulluğun leqallaşdırılması sahəsində nəzarəti həyata keçirən orqanlar tərəfindən birgə nəzarət tədbirləri həyata keçirilir. Bu məqsədlə “Qeyri–formal məşğulluğa nəzarət” vahid elektron informasiya ehtiyatı yaradılır. Bununla əlaqədar qeyri-formal məşğulluğun leqallaşdırılması sahəsində nəzarəti həyata keçirən orqanlar həmkarlar ittifaqları birlikləri və işəgötürənlərin nümayəndəli orqanları, ictimai birliklər birgə maarifləndirmə, məlumatlandırma və təbliğat işini aparmalıdırlar.

İclasın sonunda “Məşğulluq haqqında” qanun layihəsi ikinci oxunuşda Milli Məclisin plenar iclasına tövsiyə olunub.