Adil babayev azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti

Dünya şöhrətli akademik Vasim Məmmədəliyevin və tanınmış professor Sənubər Abdullayevanın
elmi redaktorluğu ilə ərsəyə gələn, zəngin ədəbiyyatdan istifadə edilməklə və beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanan, maraqlı nümunələr verilən bu kitab təkcə ali məktəb tələbələri üçün deyil, həm də Azərbaycan dilində səlis danışmaq arzusunda olan bütün insanlar üçün dəyərli mənbə olacaqdır.

“Azərbaycan dilinin nitq mədəniyyəti və ritorika” adlı dərs vəsaiti çapdan çıxıb

Son illər Azərbaycanda Nitq mədəniyyəti fənni üzrə ardıcıl araşdırmalar aparılır.
Prezident İlham Əliyevin 23 may 2012-ci ildə imzaladığı Sərəncamda və bununla bağlı qəbul edilmiş Dövlət Proqramında nitq mədəniyyəti məsələləri xüsusi diqqət mərkəzində saxlanır. Avropanın əksər ölkələrində orta məktəb proqramlarına daxil edilən “Nitq mədəniyyəti” fənni nəticədə xalqın səlis və rəvan danışmasına, hər kəsin öz fikirlərini çətinlik çəkmədən ifadə etməsinə gətirib çıxarır. Bu qədər zəngin lüğət tərkibinə və leksik imkanlara malik Azərbaycan dilində bəzən fikirlərin ifadəsi zamanı rastlaşdığımız xoşagəlməz hallar, fikir büdrəmələri, yersiz təkrarlar, lazımsız ifadələr və s. hər bir ziyalını narahat edir.
Digər tərəfdən, bu gün gözəl Azərbaycan dilinin imkanlarından məharətlə yararlanıb fikirlərini dürüst və ifadəli çatdıran, cəlbedici nitqi ilə auditoriyanı valeh edib özünə bağlayan istedadlı natiqlər vardır.
Belə təcrübələrin yayılması, həmin nümunələrin timsalında daha yaxşı danışıq vərdişlərinin kütləviləşdirilməsi universitet auditoriyalarından keçir.

BDU-nun Mətbuat və informasiya şöbəsindən bildiriblər ki, Ali məktəblərdə, hətta orta məktəblərdə nitq mədəniyyəti vərdişlərinin aşılanması, gənclərə düzgün və səviyyəli danışıq qaydalarının öyrədilməsi günün tələbinə çevrilib. Klassik ritorikanın banisi hesab edilən Aristotelin dediyi – “şair və rəssamdan fərqli olaraq natiq doğulmurlar, bilik, ağıl və təcrübə hər kəsi natiq edə bilər”,- kimi dəyərli fikirləri nəzərə alsaq, onda fənnin geniş tədrisi mübahisəsizdir.

Dos. F.A.Şiriyevin hazırladığı 9 fəsildən ibarət dərs vəsaiti bu baxımdan çox dəyərli və gərəklidir.
Burada həm ritorika elminin 3000 illik yolu, klassik Yunan və Roma məktəbləri haqda məlumat verilir, həm də Şərq ritorikasının ilk nümunələri olan “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi qədim əsərlərdən müqayisəli parçalar, Azərbaycan nitq mədəniyyəti tarixi barədə məlumat verilir.
Kitabda Nitq mədəniyyəti fənninin nəzəri müddəaları əksini tapıb, bu müddəalar Azərbaycan ədəbiyyatından verilmiş nümunələrlə əsaslandırılıb.
Dərs vəsaitində həmçinin ümumritorik qanunlar, nitqin texnikası, şifahi ünsiyyət ustalığı, mübahisə qaydaları, mədəni və işgüzar nitq, nitq normaları və s. haqda nəzəri və praktik tövsiyələr əksini tapıb. Dərs vəsaitində nitq mədəniyyətinə, söz ustalığına aid maraqlı nümunələr verilib, nitq terminləri lüğəti təqdim edilib.

Dünya şöhrətli akademik Vasim Məmmədəliyevin və tanınmış professor Sənubər Abdullayevanın
elmi redaktorluğu ilə ərsəyə gələn, zəngin ədəbiyyatdan istifadə edilməklə və beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanan, maraqlı nümunələr verilən bu kitab təkcə ali məktəb tələbələri üçün deyil, həm də Azərbaycan dilində səlis danışmaq arzusunda olan bütün insanlar üçün dəyərli mənbə olacaqdır.

Aytac MƏDƏDLİ,
ZiM.Az

“ŞƏRQİN SƏSİ” qəzeti, N: 68 (298),
Oktyabr, 2014-cü il, səh.6.

Adil babayev azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti

Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti kafedrasının dosentləri Səidə Abbasova, Sultan Seyidova, Nailə Məmmədova, Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası kafedrasının dosenti Əhəd Cavadovun həmmüəllifliyi ilə “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” dərsliyi işıq üzü görüb. Nəşrin elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü, professor Nizami Cəfərov, rəyçiləri professorlar Adil Babayev, Tofiq Hacıyev və Əbülfəz Rəcəblidir. Dərslik ali məktəblərin Azərbaycan bölmələrində təhsil alan tələbələrin mükəmməl nitq mədəniyyətinə yiyələnməsində mühüm rol oynayacaq.

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti kafedrası tərəfindən, eyni zamanda, ali məktəblərin rus bölmələrində təhsil alan tələbələr üçün “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” adlı dərs vəsaiti də çap olunub. Kafedranın dosenti Samirə Mərdanova, dosent əvəzi Şəlalə Abasova və Xanımana Manaflının birgə müəllifliyi ilə çapdam çıxan dərs vəsaitində Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti məsələləri paralel şəkildə izah edilir, Azərbaycan ədəbi dili və normaları, natiqlik sənəti, onun tarixi, ixtisaslar üzrə nitq mədəniyyəti məsələləri geniş şərh olunur.

Onu da qeyd edək ki, ötən il kafedranın dosenti Nailə Məmmədovanın “Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərslərində yazılı nitqin inkişaf etdirilməsi”, dosent əvəzi Samirə Orucovanın “Lirik əsərlərin tədrisi”, Xanımana Manaflının “Ədəbi dilin fonetik və leksik normalarının tədrisinə dair” metodik göstərişləri də işıq üzü görüb. Kafedra tərəfindən Azərbaycan və rus bölmələrinin tələbələri üçün “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” fənninin iki proqramı nəşr olunub. Bütün bunlarla yanaşı, bir dərs vəsaiti və iki metodik göstəriş çapdadır.

Modern.az

azƏrbaycan dİlİ vƏ nİtq mƏdƏnİyyƏtİ fƏnnİ ÜzrƏ

1 AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ KOLLOKVİUM SUALLARININ CAVABLARI Mövzu 1 Sual 1. Dil nədir və onun vəzifələri nədən ibarətdir? Dil çox- çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir – biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən meydana çıxmışdır.Deməli, dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir . Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə ─ insan cə – miyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin ol- ması vacib şərtdir. İnsan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Buna görə də dil ictimai hadisə sayılır. Dil ancaq insana məxsusdur və təfəkkürlə bağlıdır. Dilin yaranmasında insan orqanizminin şaquli vəziyyətdə olması da mühüm rol oynamışdır. Dilin irsi və irqi cəhətlərlə bağlılığı yoxdur. Belə ki, bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək, məsələn, bir azərbaycanlı ailəsində böyü – yərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq. Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir. Dilin üç vəzifəsi vardır: 1 . Dil cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsidir. 2. Dil insanı əhatə edən əşya və hadisələrin adlarını bildirir. 3. Dil fikri ifadə edir. Sual 2. Dilin qayda- qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm necə adlanır və onun hansı sahələri vardır? Dilin qayda- qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm dilçilik elmi adlanır. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı – ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiy a və sintaksis kimi bölmələrdən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır. Fonetikada danışıq səsləri, ahəng qanunu, heca və vurğu, fonetik hadisələr, leksikologiyada dilin lüğət tərkibi, sözlərin mahiyyəti, onların forma və m əzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi, eləcə də frazeoloji birləşmələr öyrənilirsə, morfologiyanın predmeti sözün tərkibi, nitq hissələri və onların dəyişmə qaydalarıdır, sintaksisdə isə söz birləşmələri və cümlələr tədqiq ed ilir. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimo – logiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu hal da etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Ya elmi əsaslara söykənən elmi etimologiyanın, ya da xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyasının, başqa sözlə, yalançı etimologiyanın imkanlarından istifadə edilir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığını öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmalarına etimoloji təhlil deyilir.

Post on 02-Feb-2017

Documents

• 1 AZRBAYCAN DL V NTQ MDNYYT FNN ZR KOLLOKVUM SUALLARININ CAVABLARI Mvzu 1 Sual 1. Dil ndir v onun vziflri ndn ibartdir? Dil ox-ox qdim zamanlarda toplu halnda yaayan insanlarn bir-biri il nsiyyt saxlamaq zrurtindn meydana xmdr.Demli, dil insanlar arasnda nsiyyt vasitsidir. Dil nsiyyt vasitsi kimi yalnz myyn raitd insan c-miyytind yaranr v faliyyt gstrir. Dilin varl n br cmiyytinin ol-mas vacib rtdir. nsan cmiyyti olmayan yerd dil mvcud ola bilmz. Buna gr d dil ictimai hadis saylr. Dil ancaq insana mxsusdur v tfkkrl baldr. Dilin yaranmasnda insan orqanizminin aquli vziyytd olmas da mhm rol oynamdr. Dilin irsi v irqi chtlrl ball yoxdur. Bel ki, bir znci balas krplik andan valideynlrindn ayr drk, msln, bir azrbaycanl ailsind by- yrs, o, Azrbaycan dilind danmaa balayacaq. Dil mnsub olduu xalqn hyat il sx baldr. Hr hans bir xalqn milli uru, mdni sviyysi inkiaf etdikc onun dili d inkiaf edir, tkmillir. Dilin vzifsi vardr: 1. Dil cmiyytd nsiyyt vasitsidir. 2. Dil insan hat edn ya v hadislrin adlarn bildirir. 3. Dil fikri ifad edir. Sual 2. Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm nec adlanr v onun hans sahlri vardr? Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm dililik elmi adlanr. Dil mxtlif baxmdan yrnildiyi n ayr-ayr sahlr blnr. Dililiyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya v sintaksis kimi blmlrdn baqa, etimologiya, ltilik, dialektologiya kimi sahlri d vardr. Fonetikada danq sslri, ahng qanunu, heca v vuru, fonetik hadislr, leksikologiyada dilin lt trkibi, szlrin mahiyyti, onlarn forma v mzmunca ml gtirdiyi qruplar, szlrin mnyi v ilnm dairsi, elc d frazeoloji birlmlr yrnilirs, morfologiyann predmeti szn trkibi, nitq hisslri v onlarn dyim qaydalardr, sintaksisd is sz birlmlri v cmllr tdqiq edilir. Szn mnyini, kkn, ndn trmsini yrnn dililik sahsin etimo- logiya deyilir. Dilimizd yaranma tarixi ox qdim olan el szlr var ki, indiki klind dad leksik mna anlalmr, yni kk, mnyi izah edil bilmir. Bu halda etimologiya elmin z tutmaq lazm glir. Ya elmi saslara syknn elmi etimologiyann, ya da xalqn mntiqin saslanan xalq etimologiyasnn, baqa szl, yalan etimologiyann imkanlarndan istifad edilir. Szn kkn z xarmaq, onun baqa szlrl balln yrnmk n aparlan dililik aradrmalarna etimoloji thlil deyilir.
• 2 Ltilik (leksikoqrafiya) dililiyin praktiki sahsi olub, ltlrin trtibi, yaranma qaydalarn yrnir. Ltlrin trtibi il mul olan mtxssis lt- i leksikoqraf adlanr. Ltlrin bir ne nv var: izahli ltlr, trcm l- tlri v terminoloji ltlr. Dialektologiya dialekt v ya ivni yrnn dililik sahsidir. Bir ox ivl- rimizd el qdim szlr qorunub saxlanmdr ki, vaxtil dbi dilimizd ilnmi, lakin indi unudulmudur. Bu baxmdan dialektlr dilimizin tarixini, onun inkiaf mrhllrini yrnmk n ox hmiyytlidir. Nitq mdniyyti d dililiyin praktik, yni tcrbi sahsi olub, dildn nsiyryt vasitsi kimi istifad qaydalarn yrnir. Nitq mdniyytin yax yiylnmk n dilin fonetik, leksik v qrammatik qayda-qanunlarn bilmk v nitq zaman onlara ml etmk zruridir. Nitq mdniyytind dililiyin nzri fikirlri mli kild hyata keirilir. Buna gr d nitq mdniyyti dililiyin nzri yox, praktik sahsi saylr. Nitq mdniyytind ayr-ayr dil faktlar v ya dil hadislri yox, dililiyin qayda-qa- nunlar sistemi yrnilir. mumiyytl, nitq mdniyytinin konkret predmeti yoxdur. Sual 3. Yaz v onun nvlri bard mlumat verin. nsanlarn ssin atmad, nn yetmdiyi yerlrl d laq saxlamaq ehtiya- cndan yaz yaranmdr. Yaz ssli dilin norma il qavrayn tmin edn iarlr sistemidir. Yaznn ilkin nv yalarn kmyi il olmudir. nsanlar uzaq yerlr z fi- kirlrini yalarn kmyi il atdrmlar. Buna gr d hmin yaz yvi yaz ad- lanr. Yaznn ikinci nv kli (piktoqrafik) yazdr. Bu yazda nzrd tutulan yann kli kilir. Piktoqrafik yazya aid nmunlr bugnk hyatmzda da mahid edilir. Msln, gzllik salonunun qarsnda qadn kli, qay, daraq kli, zoomaazann qarsnda heyvanlarn kli v s. piktoqrafik yaz nmunl- ridir. Piktoqrafik yazdan sonra fikri (ideoqrafik) yaz ortaya xmdr. Bu yazda da fikir klin kmyi il atdrlr. Piktoqrafik yazda kil birbaa yann zn bildirdiyi halda, ideoqrafik yazda kil rmzi mnada (ideya klind) ilnir: gn kil iq, nur anlay bildirir. Yaznn n son v masir nv hrfi (fonoqrafik) yazdr. Fonoqrafik yaznn ilk mrhlsi heca yazs (sillabik yaz) olmudur. Bu yazda bir ne ss bir iar il ifad olunmudur. sl fonoqrafik yazda is hr bir ss bir hrfi ifad edir. Hazrda istifad etdiyimiz latn qrafikal Azrbaycan lifbas fonoqrafik yazya saslanr.
• 3 Sual 4. Qohum dillr. Trk dillri ailsind Azrbaycan dilinin yeri bard yazn. Dnya dillri yarand ilk dvrlrd ox az sayda olmudur. Zaman kedikc bu dillr arasnda blnm getmi, bir dildn onlarla dil formalam, formalaan- larn da hr birindn sonralar yeni dillr ml glmidir. Bellikl, bu gn dnya- da 3500-dn ox dil vardr. Bir kkdn tryn dillr qohum dillr deyilir. Qohum dillrin hams birlikd dil ailsi adlanr. Azrbaycan dili trk dillri ailsin mnsubdur. Trk dillri ailsi bir ne qrupa blnr: ouz qrupu, qpaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz ouz qrupuna daxildir, bu qrupa hminin Trkiy trkcsi, trkmn v qaqauz dillri aid edilir. Ouz qrupundan olan dillrin formalamas eramzn birinci minilliyind baa atr. XVI srdn etibarn Azrbaycan dili milli dil kimi yetimi v ouz qrupuna daxil olan digr dillrdn frqli keyfiyytlr qazanmdr. Qazax, qrz, tatar, baqrd, qumq dillri qpaq qrupunu tkil edir. Qarluq qrupuna is zbk, uyur v salur dillri daxildir. Azrbaycan dili Azrbaycan Respublikasnda, Cnubi Azrbaycanda, elc d bir ox lklrd yaayan azrbaycanllarn ana dilidir. 50 milyondan ox azr- baycanl bu dild danr. Azrbaycan dili mstqil respublikamzn dvlt dilidir. Azrbaycan Respublikasnn btn dvlt orqanlarnda yazl v fahi laq ilri Azrbaycan dilind aparlr. Dvlt idarlrind vzif tutan mxtlif xalqlarn nmayndlri z ilrini mhz Azrbaycan dilind hyata keirirlr. Dvlt dilinin vahidliyi demokratizmi il sciyylnir. lkmizd yaa-yan azsayl xalqlarn, etnik qruplarn nmayndlrinin z aralarnda ana dilind nsiyyt saxlamaq hququ vardr. Sual 5. Azrbaycan dilinin inkiafnda ulu ndr Heydr liyevin rolu haqqnda mlumat verin. Grkmli ictimai-siyasi xadim, ulu ndrimiz Heydr liyevin hrtrfli yaradclq faliyytind dililik msllri, ilk nc ana dili, dil v mdniyyt, dil v millt, dil v tarix, dil v dbiyyat, dil quruculuu kimi nmli sosiolinqvistik msllr d xsusi yer tutur. Btn byk siyasi xadimlr kimi Heydr liyev d z xalqnn, z lksinin iqtisadiyyat, maddi rifah halnn yaxlamas il brabr, onun mummdni trqqisinin d qaysna qalm, yaad lknin, mnsub lduu xalqn dnyann n inkiaf etmi lklri v xalqlar sviyysin ykslmsin ciddi diqqt yetirmidir. Hr bir milltin inkiafnda onun n mhm varlq v yaam amili olan milli dilinin mstsna rolu vardr. Tsadfi deyildir ki, Heydr liyevin dil doktrinasnda dil amili baqa amillrdn uca tutulur. Azrbaycan Respublikasnn yeni Konstitusiya layihsini hazrlayan komissiyann dvlt dili mslsin hsr olunmu iclaslarndan birind o
• 4 deyir: ndi biz dilimizd srbst danrq v hr bir mrkkb fikri ifad etmy qadirik. Bu, byk nailiyytdir. Bu, iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn bir nailiyytdir ki, bizim bir millt kimi zmz mxsus dilimiz var v o da o qdr zngindir ki, dnyann hr bir hadissini biz z dilimizd ifad ed bilirik. Dili iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn nailiyyt sayan ulu ndr Heydr liyev 1960-c illrin sonundan balayaraq z zngin tcrbsi, yksk intellekti, milli mdniyytimiz v mnviyyatmza drindn bld olmas saysind ardcl milli dil siyasti ilyib hazrlam v btn tinliklr sin grrk onu dnmdn hyata keirmi, Azrbaycan dilinin dvlt dili olmas, xalqmzn mnvi mvcudluunun sas amillrindn olan dilimizin inkiaf v ykslii urunda ardcl mbariz aparmdr. mummilli liderimiz Heydr liyevin ana dilin qays v diqqti sonrak illrd d davam etmidir. 1978-ci ild mttfiq respublikalarn yeni konstitusiyalar qbul etdiyi zaman onun gstrdiyi tkilati faliyyt d ox byk olmudur. Blli olduu kimi, o vaxt respublikalarda qbul olunmu konstitusiyalarn he birind ana dili dvlt dili kimi qeyd olunmamd. Zaqafqaziya respublikalarndan baqa digr respublikalar n bel problem artq mvcud deyildi. Azrbaycanda is dvlt dili maddsi urunda qzn mbariz gedirdi. mummilli lider o gnlri xatrlayaraq deyirdi: 1977-78-ci illrd biz yeni konstitusiyan qbul edrkn bu msl, bhsiz ki, sas msllrdn biri idi. Biz yeni konstitusiyada Azrbaycann dvlt dilinin Azrbaycan dili olmas bard madd hazrladq. Qeyd etdiyim kimi, mn hmin konstitusiyan hazrlayan komissiyann sdri idim v bu ilr rhbrlik edirdim. Mvzu 2 Sual 6 cavab Fonetika haqqnda mumi mlumat yazn Yazl v ifahi nitq myyn vahidlrdn ibartdir: Sslr, hrflr, szlr, cmllr v s. Fonetikada yrniln sslr v hrflr dilin n kiik dil vahidlridir. mumilikd fonetika danq sslrini yrnir. Ahng qanunu, heca, vuru, ssartm v ssdm fonetikann mvzular srasna daxildir. Fonetika yunan sz olub “fone” (ss) v “tika” (elm) szlrindn ml glib. Danq zaman tlffz etdiyimiz sslr danq sslri adlanr. Danq sslrinin yaranmasnda dodaqlar, dil v ss tellri daha fal itirak edir. Bundan baqa a ciyr,
• 5 nfs borusu, qrtlaq, az boluu, dilr, burun boluu, alt n kimi zvlr d danq sslrinin yaranmasnda itirak edir. n fal danq zv dildir. Danq sslri ifahi nitqin vahidlridir. Yazl nitqd is bu, hrflrd z ksini tapr. Sslr hrflrdn myyn chtlr gr frqlnir: Sslr tlffz olunur v eidilir. Hrflr yazlr v oxunur(grnr). Sual 7 cavab Sait v samit sslrin tsnifat haqqnda mlumat verin. Azrbaycan dilind 9 sait ss var: [a], [], [o], [u], [e], [], [i], [], []. Dodaqlarn v dilin myyn vziyytlr dmsi il laqdar saitlrin mxtlif nvlri yaranr. Dilimizd saitlr qrupa blnr v bu baxmdan hr saitin d lamti zn gstrir: 1. Dilin fqi vziyytin gr: 2.Dilin aquli vziyytin gr: 3.Tlffz zaman dodaqlarn ald vziyyt gr: Samit sslrin yaranmasnda ss tellrinin itirak frqlidir. Ss tellrinin itirakna gr samit sslr iki nv blnr: kar, cingiltili l)Kar samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etmir v ona gr d tkc kydn ibart olur. 2)Cingiltili samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etdiyi n kyl yana, avaz da olur. Yaranma v sslnm ardcllna gr kar v cingiltili samitlr bir-biri il qarlq tkil edir. Sual 8 cavab Ahng qanunu ny deyilir. Fonetikann sas qanunlarndan biri ahng qanunudur. Ahng qanunu btn trk dillrinin sas qanunudur. Bu qanuna gr szn ilk hecas inc saitdirs, sonrak saitlr d inc, qaln saitdirs, sonrak saitlr d qaln saitli olmaldr. Szd qaln v ya inc saitlrin bir-birini izlmsin ahng qanunu deyilir. Ms: ” qaranlqdaklar”’ sznd qaln, hrktsizlikdir sznd is inc saitlr biri birini izlmidir. Buna dililikd dama ahngi deyilir. Dodaq ahngi dedikd is dodaqlanan (zm, lm,) v dodaqlanmayan (ik, elilik) saitlrin ahngi nzrd tutulur. Ahng qanununu pozulduu szlr milli szlrimiz deyil. stisna: ilan, iart, tikan, inanc, quzey, iraq v s.
• 6 Ahng qanununa tabe olan szlrin hams milli szlr deyil. Ms: mktb, thsil, karbon, namaz v s. Ahng qanunu fonetikann mvzusu olduu kimi, hm d morfoloji xsusiyyt dayr. nki kk v kili arasnda ahng qanunu daha mhkm v dyimz olur. Hr hans bir sz alnma olsa da, z dilimiz mxsus kili qbul edrs, mtlq szn son saitinin ahngini qorumaldr. Ms.:i-ka-yt-i-lr-dn, sa-hib-kar-la-r-mz . Bu xsusiyytin gr ahng qanunu morfonoloji hadis adlanr. Sual 9 cavab Sz stirdn str nec kecirilir? Szlr stirdn-str hecalara blnmkl keirilir. Ancaq szn hr bir hecasn stirdn-str keirmk olmaz: 1. Szn vvlind v sonunda qalm tk saiti strin sonunda saxlamaq v ya strin vvlin keirmk olmaz. Ms.: A-na, i-lan, t-bi-i. 2. gr szn vvlind iki sait yana glrs, onu stirdn-str bu cr keirmk lazmdr: ai-l-li, ae-ro-port 3.Birhecal szlr stirdn-str keirilmir: knd, tort, akt v s. 4.Szd sait v samit sslr bir-birinin ardnca sadalanarsa, hr bir heca samit ssl balayar: m-na-si-bt, ka-sa-la-r v s. 5. Rqml veriln ixtisarlar, lamtlr v sra bildirn kili rqmdn ayr stirdn-str keirilmir: 150 sm, 2008-ci il, 78 %, 3 sot v s. 6.Mrkkb adlarn ixtisarlar da stirdn-str keirilmir: ABU, BMT. 7.Mrkkb szlrin trkib hisslri ayr-ayrlqda hecalara blnr.Trkib szlrin sslri birlib bir heca yarada bilmir. Keirmk olmaz: ya-r-ma-da , mn-as-ib-t, xey- ir-xah-lq. Keirmk olar:’ ya-rm-a-da , m-na-si-bt, xe-yir-xah-lq. 8.Szn daxilind qoa samit varsa, hecalara blnrkn samitlrin hrsi bir hecada qalr: ad-dm, sk-kiz v s. Sual 10 cavab Heca v vuru haqqnda mlumat yazn.
• 7 Tlffuz zaman szn asanlqla bln biln hisssin heca deyilir. Szlr bir, iki, v daha artq hecadan ibart ola bilr. Hr hecada bir sait hrf olur. Ona gr d szd ne sait hrf varsa, bir o qdr heca olur. Ms.: ot, a-ta, mk-tb-li, m-t-tl v s. Hr hans hecada iki sait iln bilmdiyi kimi, bir hecada iki samit d yana iln bilmz. Lakin bu qayda bir sra alnma szlrd pozulur. Ms: dram, trak-tor, me-lo-dram, te-le-qraf, ki-lo-qram v s. sl Azrbayjan szlrind vuru, sasn, szn son hejas zrin dr. gr sz kili qbul edirs, vuru kilinin zrin keir. Msln: oxu – oxuyur, ana anann Vuru qbul etmyn bzi kililr, msln, xbrlik (-dr, -dir, -dur, -dr), inkarlq (-ma, -m), bz feli balama kililri (-madan, -mdn, -kn) istisna tkil edir. Rus dili vasitsil Azrbayjan dilin ken szlrin ksriyytind vuru hmin dildki mvqed saxlanr. Msln: kafedra, opera, gitara. Azrbayjan dilind vuru geni planda mna frqlndiriji sjiyyy malik deyildir, lakin bzn vurunun yerinin dyidirilmsi szn mnasnn da dyimsin sbb olur. Msln: aln – aln, glin – glin, km – km, szm- – szm. Azrbaycan dilind vurunun nv var: l.Heca vurusu 2.Mntiqi vuru 3.Hycanl vuru Mvzu 3 Sual 11- cavab Leksika. Sz, szn leksik v qrammatik mnalar haqqnda dann. Sz dilin sas vahididir. Dildki szlrin hams birlikd dilin lt trkibini, yni leksikasm tkil edir. Dilin lt trkibini yrnn elm leksikologiya adlanr. Leksikologiya yunanca iki szdn-lexikos (sz) v loqosdan (tlim) ibartdir. Leksikologiya dililiyin bir blmsi olub, dildki btn szlri yrnir. Szlr yalar, hrkti, lamti, miqdar v s. ifad etmy xidmt gstrir. Hr bir szn birbaa ifad etdiyi mnaya onun leksik mnas deyilir. Szlrin leksik mnas
• 8 izahl ltlrd z ifadsini tapr. Ms.: Kr-ridilmi ya, it ya, Maya – I.Qcqrma ml gtirn madd, reym, dl, myyn bir ey qoyulan pul, II.Dii dv. Szn leksik mnas il yana, qrammatik mnas da olur. Ms.: Dryaz sznn ot almaq n uzun sapl, disiz oraa oxayan alt olmas onun leksik mnasdr; isim olmas, adlq halda ilnmsi is qrammatik mnasdr. sas nitq hisslrini tkil edn btn szlr leksik v qrammatik mnaya malik olur. Amma kmki nitq hisslrinin yalnz qrammatik mnas olur. zahl ltlrd szlrin leksik mnalar, orfoqrafya ltind onlarm dzgn yazl qaydalar, orfoepiya ltind dzgn tlffz qaydalar v s. hat olunur. Ltlrin nvlri oxdur: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, termin ltlri v s. Bunlarn hamsnda szlr lifba sras il dzlr. > Btn szlrin leksik mnas olmur. > Szn leksik mnas onun mzmununu ks etdirir. > Szn qrammatik mnas szlrin hans nitq hisslrin aid olmas v hmin nitq hisssin xas olan xsusiyytlri ifad etmsi il myynlir. Btn szlrin v htta kililrin qrammatik mnas olur Sual 12- cavab Szn hqiqi v mcazi mnas ndir? Dmir qap birlmsind dmir sz qapnn materialnn dmirdn olduunu ifad edir. Dmir yumruq birlmsind is dmir sz mhkm, gcl mnalarn bildirir. Grdymz kimi, dmir metaldr, qap dmirdn hazrlanr, yumruun is metalla he bir laqsi yoxdur. Demli, ilk baxda dmir sznn gstriln mnalar bir-birindn ox uzaqdr. Lakin dmirdn hazrlanan hr bir ya ox mhkm, davaml olduu n, sz birlmsind dmir sz mhz bu mnada, yni mhkm, dzml, davaml mnalarnda ildilir. Demk, dmir sznn hqiqi mnas il yana, mcazi mnas da var. Szlr tarixi inkiaf prosesind bzn hqiqi mnasndan baqa, yeni trm mna da ifad edir. Szn hqiqi mnasna dominant mna, yni ilkin mna deyilir. Qazand yeni, trm mna is mcazi mna adlanr. Szn mcazi mnas ox zaman insanlara mxsus myyn hrktlri cansz yalara aid etmk nticsind meydana xr. Ms.: Tbit oyand. Gn dalarn arxasnda gizlndi. Bu cmllrd oyanmaq, gizlnmk fellri insanlara mxsus hrkti bildirir.
• 9 Bnztm vasitsi kimi d bdii srlrd szn mcazi mnalarndan geni istifad olunur. Ms.: coqun dniz – insan dnizi; iy t – iy sz; uan yuxusu – tbitin yuxusu; gzl mnzr – gzl fkir; dumanl da – dumanl fkir; ar yk – ar xasiyyt. > Btn sas nitq hisslrin aid szlrin hqiqi mnas olur. > Btn szlr mcazi mnaya malik olmur. > Mcazi mna, sasn, bdii slubda ildilir. > Szn mcazi mnasnn olmas onun oxmnal olmas demkdir. > Btn frazeoloji birlmlrdki szlr mcazi mnada olur, amma btn mcazi mnada olan szlr frazeoloji birlm deyil: Klk yatd. Gzl grn bilmyn hrkti ifad edn fellr he vaxt mcazilik qazana bilmir: dnmk, sevmk, xyala dalmaq v s. Sual 13 CAVAB Tkmnal v coxmnal szlr ny deyilir? Yalnz bir leksik mnas olan sz tkmnal sz deyilir. Ms.: moruq, byrtkn, avtobus, yal v s. Eyni leksik mna il bal bir-birin yaxn mxtlif mnalar bildirn sz is oxmnal sz deyilir. Ms.: z-adamn z, suyun z, yoranm z; gz – adamn gz, bulan gz, kafn gz v s. oxmnallq yaradan szlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Ms.: Hqiqi mna: Mcazi mna: polad balta (isim) polad bilk (isim) gzl mnzr (sift) gzl fikir (sift) Bu zaman hmin szlr v birlmlr bir-biri il oxar lamtlr malik yalar ifad edir. Bellikl, szlrin oxmnall yaranr. Ms.: alovun dili, kmnin dili, insann dili, heyvann dili. Bu sz birlmlrindn insann dili, heyvann dili nmunlrind leksik vahidi hqiqi mnada, alovun dili, kmnin dili nmunlrind is mcazi mnada ilnib. oxmnal szlr bu v ya digr chtdn bir-birin oxar yalar, yaxud oxar lamt v hrkti bildirir. Ms.: kaz sz bir ne mnada ilnir. Kaz-zrind yaz yazlan, yaz ap ediln xsusi materialdr. Kaz-hr cr rsmi snddir (ya kaz, icaz kaz v s.). Bu mnalarn ikisind d bir-birin yaxnlq var. Btn szlr oxmnal ola bilmz. oxmnal szlr, sasn,bdii slubda ildilir.
• 10 oxmnal szlr dilimizin, demk olar ki, btn sas nitq hisslrind tsadf olunur. Bunlarn irisind isimlr, fellr v siftlr daha oxdur Sual 14 CAVAB Omonim, sinonim v antonimlr bard yazn. oxmnal szlrd mnalardan biri sas, digrlri is ondan trm olur. Yni oxmnallq szn sas mnasmn mcazlamas yolu il yaranr. Ms.: t man, minik mam, tbliat man v s. gr szn mnalar arasmda he bir ballq yoxdursa, demli, bunlar ayr-ayr leksik vahidlrdir, yni omonimlrdir. Ms.: lp-su dalas, lp-qoz lpsi.Deyilii v yazl eyni olan, lakin leksik mnalarna gr tamamil frqlnn szlr omonimlr deyilir. Ltlrd omonimlr ayr-ayr szlr kimi verilir v onlarn zrind sra nmrsi qoyulur: Divan1 – oturmaq n vasit Divan2 – eirlr klliyyat oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr ayr-ayr mnalar bildirir. “Balq tutmaq” sz il kimins “fikrini tutmaq” birlmlrindki “tut” szlri oxmnaldr, amma “tut yemk” birlmsi il “topu tut” ifadlrindki “tut” szlri omonimdir. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr yalnz hqiqi mnada olur. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr hm eyni, hm d ayr-ayr nitq hisslrin aid olur. Ms.: “adamn z”, “kitabn z” ifadlrindki “z” szlri oxmnal szlrdir v isimlrdir, “kitabn z” ifadsi il “dnizd z” ifadsindki “z”lrdn birincisi isim, ikincisi is feldir. Yazl v deyilii mxtlif olan, lakin eyni v ya yaxn mnalar bildirn szlr sinonimlr deyilir. Sinonimlr eyni mnan bildirs d, onlarn nitqd ilnmsind inc frqlr var. Ms.: qamaq – yyrmk sinonimlrindn ikincisind hrkt daha gcldr. Yaxud byk, iri, yek sinonimlri eyni lamti bildirs d, bunlardan iirincisini hadis szn,nsn is kompyuter szn aid etmk mmkn deyil. Sinonimlri tkil edn szlr eyni bir nitq hisssin aid olur. “Kal” v “yetimmi”, “kr” v “irin” tipli szlr sinonim hesab edilmir. nki kal sift, yetimmi feli siftdir, kr isim, irin siftdir.
• 11 Sinonimlr fikri daha dqiq ifad etmkd mhm rol oynayr, szlri yersiz tkrar etmyin qarsn alr. Sinonimlik zn daha ox isim, sift v fellrd gstrir. Sinonimlrdn, sasn, bdii slubda istifad olunur. Eynikkl szlr sinonim ola bilmir: bivfa-vfasz Mnaca bir-birinin ksi olan szlr antonimlr deyilir; Ms.: alaq-hndr, slh- mharib, oyanr-yatr, alqan-tnbl, mxtsr-geni, nad-nisy. Kk eyni olan szlr antonim saylmr: dadl-dadsz nkarda olan fellr antonim deyil: getmk-getmmk Antonimlrdn, sasn bdii slubda istifad olunur. Antonimlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Sual 15- CAVAB sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr hanslardr? Arxaizim v neologizimlr haqqnda mlumat verin sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr aadakilardr: 1. Vurusunun son hecaya dmsi; yaz’, ata’ (ba’yaq, d’nn, sa’nki, ya’lnz v s. szlr istisnadr). 2. Ahng qanununa tabe olmas: ana, nn, oul, qarn (iq, ilm, elat, islanmaq, quzm v s. szlr istisnadr). 3. Szn vvlind iki samitin yana ilnmmsi: plan, kaf. Bu szlr Avropa mnlidir. 4. Szd iki saitin yana ilnmmsi: ail, saat, sadt, camaat, tbii. 5. Szn r, z, f hrf il balanmamas: raz, rfiq, rabit, radio. stisna: zo, zoal 6. Saitin uzun tbffz olunmamas: bzi, bzn, alim, arif, kamil, nazir, Sabir. stisna: dova [do:a], qovurma-[qo:urma], ovudurmaq- [o:udurmax] 7. Fleksiyaya uramamas. Fleksiyaya urayan szlr rb mnlidir: kil-tkil- mtkkil; elm-alim-lma; nsr-nasir-mnsur; nzm-nizam-Nizami-Nazim- mnzum, trf-traf; eq-aiq-muq-muq v s. stisna: (bunlar trk mnlidir) alaq-alal, sar-saral, kiik-kiil, uzun-uzat, dat-dal-danq. 8. Sonu -at2 (cm kilisidir) kilisi il bitn szlr alnmadr; bu szlr rb mnlidir: mlumat, hqiqt, hkumt, tbliat, hesabat. stisna: gediat, elat trk mnlidir. 9. n kilili szlr alnmadr: bivfa, lamkan, namnasib, bamz, anormal. stisna: nadinc, nakii, natmiz milli szlrdir. 10. Daxilind tkrar olunan qoasamitli szlrin bzisi alnmadr: mdniyyt, vvl, molla, qvv, tccb, professor, rejissor v s. stisna: lli, yeddi (bu cr btn saylar)
• 12 11. Sonu eynicinsli qoa samitl bitn tkhecal szlr alnmadr: xtt, srr, hdd, hiss, tibb v s. 12. Trkibind j ssi olan szlr alnmadr: janr, jurnal, jal, mjd, bioloji v s. Qeyd: Azrbaycan dilind sz vvlind saiti ilnmir. Vaxtil iq, ilq, ildrm szlri y il balamdr. Sonralar ssi i-y kediyi n bu cr ana dili szlrimizd ahng qanunu pozulmudur. Bugnk ildrm, ilan szlri vvl yldrm, ylan kimi ilnmidir. 13 Azrbaycan dilind sz sonunda o, , e saitlri glmz. 14. Azrbaycan dilind o, , e saitlri il kililr ilnmz (-lov, -sov,-ey istisnadr). 15. m, mo, m, m, q, t hecalar il balayan szlr, adtn, alnma olur. Mmin, mhur, motor, mbariz, qss, mkalim, malic, masir v s. Azrbaycan dilin rb, fars, rus v rus dili vasitsil Avropa dillrindn szlr kemidir. 16. Szn h hrfi il bitmmsi: Allah, ah, gnah v s. 17. Szd “nc”, ng” paralar olarsa, alnmadr: qng, pncr, fng v s. Dilin lt fondunun passiv hisssi iki hissy blnr: khnlmi szlr v yeni szlr. Khnlmi szlr z d 2 qrupa blnr: 1. Tarixizmlr 2. Arxaizmlr Tarixizmlr.’ Tarixi inkiaf prosesind ya v ya hadislrin bzilrinin mrn baa vurmas il laqdar onlarn adlar da qeyri-fal leksikaya evrilir. Bel szlr tarixizmlr adlanr. Ms.: dara, uxa, abbas, batman, koxa, dinar, qorodovoy, mdrs, konka, dbilq, arq, gym, thn, qalxan, xurcun, daqqa, toppuz v s. Tarixizmlr kemi hyat v mitin aradan xmas, dyimsi il laqdar olaraq fal istifaddn qalsa da, bdii srlrin dilind hmin hyat canlandrmaq n onlardan istifad olunur. Arxaizmlr. ya v ya hadisnin adn ifad edn sz khnlrk yenisi il vz olunur. Bu cr khnlmi szlr arxaizmlr deyilir. Tarixizmlrdn frqli olaraq, arxaizmlr el szlrdn ibartdir ki, onlarn ifad etdiyi ya v ya hadislr indinin znd bel mvcuddur, lakin onlar baqa szlrl ifad olunur. Ms.: ar (tmiz), yanmaq (gizlnmk), yey (yax), seyvan (eyvan), iraq (uzaq), r/rn (igid), ayaq (qdh), tanq (ahid), sayru (xst), us (al) sn (sa-salamat), damu (chnnm), umaq (cnnt), d (yuxu), altun (qzl), gz (payz), aytmaq (demk), varmaq (getmk), dy (komacq), qsq (sxdrma), qnr (qar, trf), bndrgah (dmnin ke bilmycyi yol, keid), yaz (l), pitik (yaz), baqqal (dkan), llaf (taxl, ot alverisi) v s. Tarixizmlrdn bdii dilin slub xsusiyytlrini vermk n istifad edilir. Hr hans bir yaz kemi hyatn myyn tarixi bir dvrn v o dvrd yaam bu v ya
• 13 digr surti qabarq vermk istdikd, dvrn myyn dil xsusiyytlrini nzr atdrmaq istdikd tarixizmlr ildilir. Khnlmi szlr daha ox atalar szlri v msllrin trkibind mhafiz olunub. Ms.: Aydan ar, sudan durudur. Cadu-pitik elmk.Yeni szlr: ctimai hyatda ba vern bir sra yeniliklrl laqdar olaraq, elm, texnikaya, mdniyyt, mit v s. aid yeni yalar, hadislri yeni szlrl ifady ehtiyac yaranr: Ms.: kosmodrom, srinke, biznesmen, ekologiya, alqan, teleflm v s. Elmin, texnikann inkiaf il laqdar yaranan yeni anlaylarn adlarn ifad edn szlr yeni szlr- neologizmlr adlanr. Neologizimlr bir mddtdn sonra mmilk szlr srasna ke bilr.Yadda saxlamaq lazmdr ki, yeni szlr dild hl snaq mrhlsinddir. Yeni szlr 2 yolla yaranr: 1. Dilimizin z sz ehtiyat sasnda: (aqca, blg, ylc, ndr v s.) 2. Baqa dillrdn alnma yolla: (faks, gender,ou, sayt v.s) Mvzu 4 Sual 16- CAVAB Morfologiya v nitq hisslri haqqnda mlumat yazn. Dililik elminin beynlmill ad linqvistika adlanr (lingua-dil). Dililik dilin qanunauyunluqlarn, inkiaf tarixini yrnn elmdir. Bu elmin mxtlif blmlri vardr fonetika, leksikologiya, dialektologiya, slubiyyat v s. Dililik elminin n byk v geni blmsi qrammatikadr. Qrammatika z d iki hissdn ibartdir: l.Morfologiva 2.Sintaksis. Morfologiya yunanca morfos (forma) v loqos (elm) szlrindn yaranb. Morfologiya nitq hisslrindn, szlrin trkibindn v dyim qaydalarndan bhs edir. Sintaksis sz d yunan sz olub trtib demkdir.Bu blmd szlrin sz birlmlri v cml daxilind laqlnmsindn bhs olunur. NTQ HSSLR Dilimizin lt trkibind olan szlrin hams myyn qrammatik mnaya malik olur. Bu baxmdan hmin szlr ayr-ayr nitq hisslri kimi qruplar. Szn hans nitq hisssin aid olmas onun hans suala cavab vermsindn, ya, yoxsa hrktl bal olmasndan v s. asldr. Nitq hisslri bir-birindn leksik-qrammatik mnalarna gr frqlnir. Dilimizd 11 nitq hisssi var. Onlardan alts sas, bei kmki nitq hisssidir. SAS NITQ HISSLRI KOMKI NITQ HISSLRI
• 14 Isim, sift, say, vzlik, fel, zrf qoma, dat, balayc, modal szlr, nida LAMTLR *Ancaq qrammatik mnas olur, leksik mna ifad etmir; Hec bir suala cavab vermir; ayrlqda he bir cml zv olmur. QEYD: Kk v kili morfologiyada sas anlaylardandr. Leksik kililr sz qoularkn szn yalmz mnasn deyil, aid olduu nitq hisssini d dyi bilir. Sual 17 cavab sim. simin qurluca nvlri, mumi v xsusi isimlr haqqnda mlumat verin. mumi qrammatik mnasna gr yann adn bildirn sas nitq hisssin isim deyilir. sim kim? n? hara? suallarndan birin cavab verir. smin znmxsus chtlri var ki, onlar baqa nitq hisslrind grmrk. sm mxsusdur: *Konkret v mcrrd olur. *mumi v xsusi olur. *Tk v ya cm olur. *Mnsubiyyt gr dyiir. *Hal kilisi qbul edir (hallanr). *xs (xbrlik) kilisi qbul edir. Isimlr iki qrupa ayrlr: l.mumi isimlr 2. Xsusi isimlr Bunlar arasnda oxar chtlr var. Hr ikisinin ya ad bildirmsi, hallanmas v mnsubiyyt gr dyimsi v qurulu baxmmdan yer blnmsi oxar chtlrdndir. mumi isimlr eynicinsli yalara veriln adlardr: aac, gl, k, da, knd v s. Eynicinsli yalar bir -birindn frqlndirmk n onlarn hr birin veriln adlara xsusi isimlr deyilir: “Mehman”(povest), “Azrbaycan” (qzeti Araz v s. Xsusi isimlrin mumi isimlrdn bir sra frgli chtlri va:*Inm yerindn asl olmayaraq ilk hrfi hmi byk yazlr. *Ancaq konkret olur. *Sinonimi, omonimi olmur. Xsusi isiml bir sra nvlr blnr: l.nsan adlarn v soyadlarn bildirnlr: Vidadi, Mhmmd, Eln, Zrdabi Gncvi, Axundov v s. 2.Yer adlarn bildirnlr: Tbriz, Xankndi, ua,Trkiy v s. 3.sr v mtbuat adlan: “sgndrnam”, “Vaqif’, “Ss”(qzet) v s. 4.Heyvanlara veriln adlar: Drat, Ala, Mstan, Bozdar, Alapaa v s. LAMTLRI *Mstqil leksik mnaya malik olur; *Myyn bir suala cavab verir; *Cml zv olur. :*kili qbul edrk chtdn dyiir.
• 15 Xsusi isimlrin ksriyyti sad, dzltm, mrkkb, konkret, mcrrd olan mumi isimlrdn yaranr. Ms.: Hikmt, smt, Arzu, Ulduz, Topxana, Tovuz v s. Bzi hallarda xsusi isimlr d mumiy evrilir. Ms.: sirab, badaml, ampan, kalanikov, plombir, mersedes v s. simlrin quruluca nv var: sad, dzltm, mrkkb. Sad isimlr he bir leksik kili qbul etmir. Yalnz qrammatik kili qbul etmi isimlr d sad isimlrdir. Ms.: eir-erimiz, aac-aaclar, man-mana, kitab-kitabdr v s. Dzltm isimlr is kkdn v leksik kilidn ibart olur. Dzltm isimlr sasn isimlr v fellr leksik kililr artrmaqla yaranr. Yalnz lq4 kilisinin kmyi il isim, sift, say, vzlik v zrfdn isim dzltmk olur. Ms.: istilik, dzlk, oxluq, mnlik, gerilik, yaxnlq v s. Bu cr isimlr mcrrd isimlrdir. Mrkkb isimlr sintaktik yolla, iki v daha artq szn birlmsi il yaranr. Mrkkb isimlr yazlna gr iki yer blnr: bitiik yazlanlar, defisl yazlanlar. Bitiik yazlan mrkkb isimlr bir vuru altnda deyilir. Bu cr szlr ml glm sullarna gr bir ne qrupa blnr: l.ki mxtlif mnal v trkibind he bir kilisi olmayan sad szlrin birlmsi il: Krdmir, Qaraba, istiot, Eln, kllpaa v s. 2.Mnsubiyyt kilili szlrin itirak il: suiti, kklikotu, Nbiolu, dakeisi, Bazardz v s. 3.Sad v dzltm szn birlmsi il: soyqrm, Rstmxanl, qlbisnlq. beillik v s. 4.kinci trfi feli sift olan mrkkb isimlr: falabaxan, yelqovan, lzyuyan, tozsoran v s. 5. Aga, xanm, by, ah, xatun kimi szlrin itirak il: Aaslim, Byli, Glxanm, Saraxatun v s. Defisl yazlan mrkkb isimlr aadaklardr: 1. Yaxn mnal szlrin birlmsi il:sz-shbt, qap-pncr, qayda-qanun, adt-nn v s. 2.ks mnal szlrin itirak l: dr-tp, en-yoxu, ged-gl, ev-ek v s. 3. Trflrindn biri ayrlqda ilnmyn szlrin itirak il: kol-kos, kagz-kuuz, zir-zibil, dmir-dmr, sr-smk v s. 4. zaft trkibi formasnda olanlar: trzi-hrkt, nqteyi-nzr, hddi-bulu, trcmeyi-hal v s. Sual 18- cavab smin hal kateqoriyas haqqnda yazn. simlr baqa szlrl laqy girrkn bzi qrammatik kililr qbul edrk formaca dyi bilir. simlrin bel dyiilmsi hallanma adlanr. Dilimizd ismin alt hal var: Adlq Vtn Kim? n? hara?
• 16 Yiylik Vtnin kimin? nyin?harann? nnnnnnnnnnnnnnnnnnn Ynlk Vtn aaaaa kim? ny? haraya? Tsirlik Vtni kimi? nyi? haran? Yerlik Vtnd kimd? nd? harada? xlq Vtndn kimdn? ndn? haradan? Adlq hal sasn kim?(ata), n? (qzet), bzn d hara? (Tbriz) sualn tlb edir. Ltlrd isimlr adlq halda verilir. Adlq haln xsusi kilisi yoxdur. Adlq halda olan isimlr cmld daha ox drd mvqed ilnir: 1 .Mbtda: Vtn hammzn ba tacdr. 2.Xbr: Hammzn ba tac vtndir. 3.Tyin: Da bina mhkm olar. 4.Xitab:Vtn, sndn tr can vermy hazrq. Adlq halda olan isim cm, mnsubiyyt v xs kililri qbul ed bilr.Bu kililr ayr-ayrlqda v eyni zamanda ismin balanc formasna qoula bilr: kitab-kitablar- kitablarm-kitablarmdr. Yiylik hal Yiylik halda olan isimlr zndn sonra gln szlrl laqy girrk yalar, xslr arasnda aidlik,mnsubluq mnas yaradr. Xsusi kilisi: -n4, -nn4 Suallar: kimin? nyin? harann? Yiylik halda olan isimdn sonra, adtn, mnsubiyyt kilili sz glir v sz birlmsi yaranr. Bu cr sz birlmsinin birinci trfi yiylik (sahiblik), ikinci trfi is mnsubluq (aidlik) bildirir. Ynlk hal Ynlk halda olan isimlr cmld sasn tamamlq v yer zrfliyi olur. Sonu aq saitl bitn isimlr ynlk halda frqli tlffz edilir: komaya [komuya], xalaya [xalya] v s. Tsirlik hal Tsirlik hal hrktin hans ya zrind icra olunduunu bildirir. Yiylik hal kimi, tsirlik hal da iki cr olur: l.Myyn tsirlik hal; 2.Qeyri-myyn tsirlik hal. Myyn tsirlik halda olan isimlr -4, -n4 (Nitqd bzn myyn tsirlik hal yalnz -n bitidirici samiti il dzlir: Almasn, heyvasn, narn yemdim.) kililrini qbul edir. Kimi? nyi? haran? suallarma cavab olur: lini (kimi?) bura ar. Kitab (nyi?) mn ver. hri (haran?) bulud ald. Qeyri-myyn tsirlik hal is kili qbul etmir v n? sualna cavab olur. Cmld daha ox hrkt bildirn szl yana glir. Ms.: Rssam divardan kil (n?) asd. Bu cmldki qeyri -myyn tsirlik hall ismi asanlqla myyn tsirlik hala evirmk olar: Rssam divardan kli (nyi?) asd. Myyn v qeyri-myyn tsirlik haln sas
• 17 oxar chtlrindn biri odur ki, hr ikisi tsirli fellrl laqli olur. stisna hallarda myynlik bildirn tsirlik hal tsirsiz fellrl d laqy girir: Yay dinclmdim. Yerlik hal Yerlik hal hrktin icra olunduu yeri bildirir v kimd?, nd?, harada? suallarna cavab olur.Yerlik halda olan isimlr -da2 kilisini qbul edir. Cmld kimd? nd? suallarna cavab verdiyi zaman tamamlq, harada sualna cavab verdiyi zaman is yer zrfliyi v kimddir, nddir? suallarna cavab verdiyi zaman xbr olur. Ms.: Kitabda (nd?) maraql mvzular var. Adamlar parkda (harada?) dinclir. Qounlar srhdddir (hardadr?). xlq hal smin xlq hal hrktin balanc yerini v xlq nqtsini bildirir v kimdn? ndn? haradan? suallarna cavab verir. xlq halda isimlr -dan2 kilisini qbul edir. Cmld tamamlq, zrflik v bzn d xbr kimi itirak ed bilir. Ms.: Aacdan (ndn?) budaq qrdm. Qdir knddn (haradan?) uzaqlad. Mktub knddndir (hardandr?). smin xlq hal ynlk halda ifad olunan fkrin ksini bildirir.Ynlk hal hrktin son, xlq hal is balanc nqtsini bildirir. Sual 19- cavab Tk v cm isimlr ny deyilir simlr kmiyyt baxmndan tk v ya cm olur. smin ifad etdiyi ya iki v ya daha artq olsa, o zaman -lar2 kilisi qbul edir. simlrin tk v ya cm olmas; hr-hrlr, odun-odunlar, man-manlar v s. Cmlnmk daha ox mumi isimlr aiddir. simdn vvl myyn miqdar say glrs, isim cm kilisi qbul etmir: be kitab, alt durna v s. Be kitablar olmaz. stisna hallarda bdii xsusiyyt dayaraq xsusi isimlr d cm kilisi qbul edir: ld Balalar ldrn sgr, ld Gllri gldrn sgr. (M.Mfq) Xsusi isimlr cm kilisi qbul etdiyi zaman byk hrfl yazlr. Szn son samitindn asl olaraq, cm kilisinin ilk samiti frqli tlffz oluna bilr. Bu daha ox sonu t, n, z, v r samitlri il bitn szlrd zn gstrir: canlar [cannar], qzlar [qzdar], airlr [airrr]. 2. -lar2 kilisi bzn mnsubluq v ya xbrlik anlay da bildirir: onlarn analar, bunlar uaqdrlar v s. El isimlr var ki, onlar cm kilisi qbul etmdn say etibar il oxluq, topluluq bildirir. Ms.: cmiyyt, qoun, ordu, ilx, naxr, partiya, dst, xalq, camaat, el, lma, ra, hali, alay v s. Bunlara toplu isimlr deyilir. Topluluq bildirn isimlr qrammatik chtdn tk isimlrdir.Toplu isimlr cm kilisi qbul ed bilir. stisna olaraq camat, ra, hali, lma szlri cm kilisi qbul etmir.
• 18 Sual 20- cavab sim mnsubiyyt gr nec dyiir? smi baqa nitq hisslrindn frqlndirn lamtlrdn biri d mnsubiyyt kateqoriyasdr. Mnsubiyyt gr dyim xslrl xslr, xslrl yalar, yalarla yalar arasnda ola bilr. I v II xslr aid mnsubiyyt kilisi yalnz xs v ya yann insana mnsubluunu bildirir. Ms.:mnim evim, snin drdin v s. III xs aid mnsubiyyt kilisi qbul etmi isim is hm insana, hm d cansz yaya aid ola bilr. Ms.:evin pncrsi, atn aya v s. ksr hallarda mnsubiyyt kilisi qbul etmi ismin vvlind yiylik hal kilisini qbul etmi xs vzliyi, isim v ya isimlmi digr nitq hisslri glir; Onun man qngdir. Bzi hallarda yiylik hall xs vzliyi cmld ixtisar olunur: Man qsngdir.Mnsubiyyt kilili sz yiylik hal kilili szlrdn sonra gldiyi zaman hr ikisi cmlnin bir zv olur. MNSUBIYYT KILLRN GOSTRN CDVL XSLR I xs tk I xs cm II xs tk II xs cm KLLR NMUNLR -m, -im, -um, -m, -m qardam, drsim, anam -mz,-imiz,-umuz,-mz -mz, -miz,-muz,-mz qardamz,drsimiz,ana- mz -m,-in,-un,-n,-n qardan, drsin, anan -nz,-iniz,-unuz,-nz,-nz, -niz,-nuz,-nz qardanz, drsiniz, ananz III xs tk III xs cm -,-i,-u,-; -s,-si, -su, -s (-y,-yi,-yu,-y) qarda, drsi, anas, mvqeyi Mvzu 5 Sual 21- cavab Sift bard mlumat yazn . Sift yanm lamt v keyfyytini bildirn sas nitq hisssidir. Sift cmld isim aid olub onu mxtlif chtdn tyin edir: qara kmr, irin shbt, dhtli insan, aacdak qu. Nec? n cr? hans? suallarndan birin cavab verir. Siftlrin leksik mnaca aadak nvlri var: 1. Rng bildirn siftlr: gy, qrmz, yal v s. 2. Dad bildirn siftlr: irin, tur, ac, dadl v s. 1. Keyfiyyt bildirn siftlr: yax, pis, alqan v s.
• 19 2. lamt (grkm) bildirn siftlr: gzl, kk, nurani v s. 3. Forma bildirn siftlr: uzun, yri, inc, badam v s. . 4. Hcm bildirn siftlr: byk, kiik, enli v s. Sual 22- cavab Siftin quruluca nvlri v mqayis drclri haqqnda dann. Siftlr quruluca sad, dzltm, mrkkb olur: Sad siftlr Sad siftlr quruluca bir kkdn ibartdir: qara, sar, uzaq, yaxn,gzl. Dzltm siftlr Dzltm siftlr, sasn, isim v fellrdn dzlir. El buna gr d siftlr dzlm yoluna gr iki yer blnr: isimdn dzln siftlr, feldn dzln siftlr. simdn sift dzldn kililr: -l4 dadl, duzlu, hvsli, gll v s. -sz4 dadsz, duzsuz, hvssiz, glsz v s. -4 badam, qhvyi, gm, armudu v s. -i(vi) tarixi, tibbi, hrbi, inqilabi, trbiyvi v s. -cl 4 zarafatcl, lmcl, yuxucul, icil v s. -dak2 aacdak, hytdki, irlidki v s. Feldn sift dzldn kililr: -aan2 ; qaaan, glyn v s. -ar2 (r) axar (su), oxar (hadis) v s. -qan2 alqan, dykn v s. -n4 azn, zgin, vurun, dzgn (sonu cingiltili samitlrl bitn fellr qoulur) v s. -qn4 satqn, kskin, tutqun, kskn (sonu kar samitl bitn fellr qoulur) v s. -q4, aq, skk, uuq v s. Mrkkb siftlr Mrkkb siftlr iki v ya daha artq szn birlmsindn yaranan siftlrdir. Mrkkb siftlr bitiik v ya defsl yazlr: enlikrk, gzl-gyk, bburma, irin- irin v s. Bu cr siftlrin yaranma yollar mxtlifdir:
• 20 1. Sad siftl sad ismin birlmsi il: irindil, qarayaxa; 2. Bir sad v bir dzltm szn birlmsi il: enlikrk, mqsdynl; 3. ki dzltm siftin birlmsi il: soyuqqanl, aqrkli; 4. Mnsubiyyt okilili szn itirak il: ryiaq, szbtv; 5. Sad v ya dzltm szlrin tkrar il: qrq-qrq, qara-qara; 6. “ba” v “a” bitidiricilrinin kmyi il: crbcr, nvbnv, rngarng; 7. Biri v ya he biri ayrlqda iln bilmyn siftlrin birlmsi il: zik-zk, dlm-deik; 8. Yaxn v ya ks mnal dzltm siftlrin birlmsi il: gll-ikli, qoca- cavan; 9. “Qeyri” sz v siftin birlmsi il: qeyri-myyn, qeyri-insani. Siftin znmxsus xsusiyytlrindn biri d onun drc bildirmsidir. yalar lamt v keyfiyyt azl v oxluu il bir-birindn frqlnir. Buna gr d yalarn lamt v keyfiyyti nisbi olaraq drc zr myynldirilir: Azaltma drcsi Adi drc oxaltma drcsi gythr gy gmgy 1. Siftin adi drcsi Siftin adi drcsi yann keyfiyyt v ya lamtinin normada olduunu bildirir. Azaltma v oxaltma drclri adi drc sasnda formalar: sar, yal, qrmz, kiik. Adi drcnini xsusi kilisi yoxdur. He d btn siftlr drcnin morfoloji lamtini qbul ed bilmir, hmi adi drcd olurlar: Dztm v mrkkb siftlrin ksriyyti: duzlu, snq, szgn, daxili, glyn, qaraqa, qaragz, qaraqabaq v s. Bzi sad siftlr: kal, qaln, mehriban, kar, ar, kobud Alnma siftlrin bir oxu: etnik, fizioloji, tibbi. 2. Siftin azaltma drcsi Siftin azaltma drcsi lamt v keyfiyytin adi drcdn, yni normadan az olduunu bildirir. Bu sulla yaranan siftlr formaca dyiir, yni adi drcd olan siftlr kililr artrlr: qaran, sarn, uzunsov, dlisov, sarmtl, amtl 3. Siftin oxaltma drcsi lamtin adi drcdn ox olduunu bildirn drcy siftin oxaltma drcsi deyilir: oxaltma drcsi d iki sulla yaranr:
• 21 l.Morfoloji sulla: a)Adi drcd olan siftin sonuna -ca2 kilisi artrmaqla: zorbaca, yaxca. stisna: balaca adi drcddir. b)Adi drcd olan siftin vvlin onun ilk hecas artrlr, lakin bu zaman hecann son samiti m, p, r, s samitlrindn biri il vz olunur: gr hmin heca saitl bitirs, bu samitlrdn biri sadc olaraq hecaya qoulur: g-m-gy, do-s-doma, q-p-qrmz, t-r- tmiz. Aappa sz bu sulla yaransa da, grndy kimi, bir az frqlidir. 2. Sintaktik sulla Adi drcd olan siftlrin vvlin lap, daha, n, olduqca datlar, tnd sz v ya dm hissciyi artrlr: n gzl, lap qrmz, tnd-gy, dma. Sual 23- cavab Siftin cmld rolu ndn ibartdir? Siftin cmldki birinci sintaktik vzifsi izah etdiyi szdn vvl glmsi-tyin olmasdr, lakin bzn el olur ki, sift isimlrk hm ismin, hm d siftin vziflrini dayr: Sift tyin kimi: Baya (nec?) mahn Sift xbr kimi: Mnim dostum zgndr. (necdir?) Sift mbtda kimi: Qoca (kim?) birdn dillndi. Sift tamamlq kimi: Arxadakn (hansn?, nyi?)mn aparacaam. Sift zrf kimi: Snsiz (nec) yaaya bilmirm. Bzn siftlr cmld ismin rolunda x ed bilir. Bu zaman sift sift mxsus xsusiyytlrini itirrk isimlir, amma morfoloji baxmdan sift olaraq qalr: Gzl qzlar, gzllr. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlrini itirir: 1. lamt v ya keyfiyyt bildirmsini; 2 . Siftin suallarna cavab vermsini; 3 . Tyin olma xsusiyytini; 4 . simdn vvl glm xsusiyytini. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlri qazanr: l. Ad bildirmk: gid gldi 2 . Cmlnin mbtda v tamaml olmaq: Dahilr yanlmrlar. Dlidn all sz. 3 . Hallanr: irin, irinin, irin, irinin, irind, irindn 4 . Cmlnir: cavanlar, yaxlar Mnsubiyyt gr dyimk: qaragzm, qaragzn. simsiz ilnm xsusiyytini: orular, dlilr.
• 22 QEYD: mumiyytl, sift aid olduu isimsiz ilnrs, isimlmi hesab edilir. stisna olaraq, birbaa xbrlik kilisi qbul edrk cmlnin xbri olduqda isimlmy d bilr: Bizi xilas edn bu igiddir (kimdir?)-simlmidir. Mnim dostum igiddir (necdir)-cmlsind is dostun keyfyyti vuruland n isimlmi hesab edilmir. Lakin sift ism aid kilidn sonra xbr vzifsind x edrs, isimlmi sift hesab olunur. Ms.: Bunlar bizim qhrmanlardr.Sift isimls bel, morfoloji thlil zaman sift kimi gtrlr. Azaltma v oxaltma drcsinin kililrini qbul etmi siftlr sad siftlrdir. Sual 24- cavab Say haqqnda mumi mlumat yazn. sim yann adn, sift is onun lamtini bildirir. yann miqdarn v ya srasn da sas nitq hisssi olan say bildirir. Say ne?, n qdr? nenci? suallarna cavab verir. Sayla sift arasndak oxar chtlr: Hr ikisi isiml bal olur: igid oul, be uaq. Hr ikisi isimdn vvl glir: igid oul, be uaq. Hr ikisi isiml bilir: igidlr, beincilr. Hr ikisi datla iln bilir: lap gzl, lap ox. Hr ikisi, sasn, cmld tyin vzifsind x edir: yax adam, rng Hr ikisi quruluca sad, dzltm, mrkkb olur. Hr ikisi “hans?” sualna cavab ver bilir: Birinci (hans?), bugnk (hans?) hadis Qeyd: gr isim eyni zamanda hm say, hm d siftl ilnrs, o zaman say siftdn vvl ilnir: byk bina. Sayla siftin frqli chtlri: Say yanm miqdarn, sift yann lamtini bildirir. Dzltm say sasn saylardan, dzltm sift is mxtlif nitq hisslrindn yaranr. Saylardan sonra gln isimlr, adtn, cmln bilmir (10 adamlar), siftdn sonra gln isimlr is cmln bilir (zl insanlar). Sual 25- cavab Sayn quruluca v mnaca nvlri bard mlumat verin . Saylar quruluca yer blnr: sad, dzltm, mrkkb. Sad saylar yalnz bir kkdn ibart olur: be, az, xeyli, ox, . Dzltm saylar is -nc4, -lu, -acq, -larca2, -larla2 kililri vasitsi il dzlirlr:
• 23 Msln: birinci, yzlrl, minlrc, oxlu, azacq. Mrkkb saylar yazlna gr iki cr olur: 1. defisl yazlanlar: -drd, lli-altm 2. ayr yazlanlar: ikid bir, on be, bir qdr Saylarn mnaca aadak nvlri var: I Miqdar saylar Miqdar saylar mnaca yer blnr: myyn miqdar saylar, qeyri-myyn miqdar saylar, ksr saylar. 1. Myyn miqdar saylar: yann konkret sayn bildirir. Be bina. Myyn miqdar say, adtn, ne? n qdr? sualma cavab verir. Quruluca sad v mrkkb (trkibi) olur: be, , on be, lli iki. Dilmizd quruluca sad olan 23 miqdar say var. Myyn miqdar sayndan sonra gln isim hmi tkd olur: iki kompyuter, bir vrq. Myyn miqdar say yazda hm rqml (5), hm d hrfl (be) yazla bilir. Myyn miqdar say il isim arasnda ox vaxt numerativ szlr ilnir: be nfr kii, ba qoyun, iki dn kitab, sap mirvari. Bu nmunlrd nfr, ba, dn, sap szlri numerativ szlrdir. Aadak szlr d numerativ sz kimi iln bilir: tik, dd, imdik, stkan, otaq, ct, dst, qab vedr, kilo, qram, metr, litr, top, vaqon, gbz, kasa, sap v s. 2. Qeyri-myyn miqdar saylar Qeyri-myyn miqdar saylar yann txmini miqdarn bildirir v yalnz n qdr? sualna cavab verir. Ms: az, ox, bir az, bir qdr, bir sra, az-ox, oxlu, azacq, minlrl, yzlrc, xeyli, be-alt, bir ox v s. Qeyri-myyn miqdar saylar quruluca sad, dzltm v mrkkb olur: az, azacq, -drd. Az, ox saylar datla iln bilir: n az man, lap ox insan. Bir sra, bir ox saylarndan sonra gln isimlr cmd olur: bir ox mktblr. ox, onlarla, yzlrc saylarndan sonra gln isimlr hm tkd, hm d cmd iln bilr: onlarla mllim, onlarla mllimlr. Yerd qalan qeyri-myyn miqdar saylardan sonra gln isim hmi tkd olur.
• 24 3. Ksr saylar Ksr saylar tamn hisssini v ya tam v hissni bildirir: d bir, tam onda drd. Ksr saylar n qdr?, ne hiss? sualna cavab verir. Myyn miqdar saylar v -da2 hal kilisinin kmyi il yaranr. Ksr saylar, adtn, mnsubiyyt kilisi il birlikd ilnir. Qeyd: Ksr saylan rqmlrl yazlanda vergldn d istifad olunur: 3,5 II Sra saylar Sra saylar yann srasn bildirir: birinci sinif, axrnc mrtb. Sra saylar, sasn, nenci?, mtnd is bzn d hans? sualna cavab verir. Sra saylarndan sonra gln isim cmd d ola bilr, tkd d: 10-cu sinif, 10- cu siniflr. Sra saylar, sasn, myyn miqdar saylarna v vvl, axr, son zrflrin v filan vzliyin -mc4 kilisi artrmaqla yaranr: ikinci, axrnci, sonuncu. Sonu saitl bitn szlrd -nc4 kimi yazlr: yeddinci, altnc. Sra saylarnn mxtlif yaz formalar var: birinci; 1-ci; I; 1.; 1)