AzƏrbaycan dİlİ vƏ nİtq mƏdƏnİyyƏtİ fƏnnİ ÜzrƏ

47.Fəal danışıq üzvlərini göstər.

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti

1.Dil haqqında verilən fikirlərdən hansı daha dəqiqdir?

A) Dil insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir

B) İnsanlar düşündükləri və dərk etdiklərini dil vasitəsilə ifadə edirlər.

C) Dil cəmiyyətin varlığı, onun təşəkkülü və inkişafı üçün zəruri olan vasitədir.

D) Təffəkürün ifadə vasitəsi olan dil ictimai hadisədir

E) Dil xalqın tarixi ilə üzvi surətdə əlaqədar olur.

Dil haqqında verilən fikirlərdən biri yanlışdır.

B) Dil ictimai hadisədir.

C) Dil ünsiyyət vasitəsidir.

D) İnsanın dik yeriməyə başlaması, onun orqanizminin şaquli şəklə düşməsi dilin

yaranmasında mühüm rol oynamışdır.

E) Dil anlayışı insana məxsusdur, heyvanlar yalnız münasibəti duya bilirlər.

3.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən imzalanmış Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi barədə fərmanın imzalanma tarixini göstər.

A) 2001-ci il 18 iyun

B) 2001-ci il 4 iyul

C) 2001-ci il 9 avqust

D) 2002 ci il 30 sentyabr

E) 2003-cü il 2 yanvar

4.“Dil xalqın böyük sərvətidir” – ifadəsi kimə məxsusdur?

A) H. Əliyev

5.Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu neçə fəsil və neçə maddədən ibarətdir?

A) 3fəsil, 20 maddə

B)2 fəsil, 22maddə

C)3 fəsil, 15 maddə

D) 2fəsil, 20 maddə

E) 2fəsil, 10 maddə
6. Bu dillərin biri türk dillərinin oğuz qrupuna daxil deyil.

7.Məhəmməd peyğəmbərə aid olan BU kəlam hansı məşhur əsərdəngöturülmüşdür: “ Türk dilini öyrənin, türklərin uzun sürən hakimiyyəti vardır”

A) “Divani lüğət-it-türk”;

E) “Əsrimizin Səyavuşu”
8.Azərbaycan dili hansı xüsusiyyətlərinə görə iltisaqi dillərə daxildir?

A) morfoloji quruluşuna görə;

B) türk dilləri ilə qohumluğuna görə;

C) lüğət tərkibinin zənginliyinə görə;

D) cümlədəki sözlərin sırasına görə;

E) Alınma sözlərin azlığına görə

9.Bu və ya başqa məlumat və hadisənin şəkillər vasitəsilə ifadə etdiyi yaziya .

Şərti işarələrlə bütöv hecaları göstərən yazıya;
Şərti işarələrlə dilin səslərini əks etdirən yazıya;
Bu və ya başqa məlumat və hadisənin şəkillər vasitəsilə ifadə etdiyi yazıya;
Nitqdəki sözlərin ideoqramlarla əks olunmasına;
Dilin ancaq səslərini əks etdirən yazıya.

1929-cu il yanvarın 1-də
1918-ci il yanvarın 1-də
1922-ci il yanvarın 1-də
1925-ci il yanvarın 1-də
1930-cu il yanvarın 1-də

M.F.Axundov
H.Zərdabi
C.Məmmədquluzadə
M.Ə.Sabir
Ə.Haqverdiyev

1939-cu ilin əvvəllərində
1937-ci ilin axırlarında
1938-ci ilin əvvəllərində
1940-cı ilin axırlarında
1942-ci ilin əvvəllərində

1940
1937
1938
1939
1942

2001-ci il 1 avqustdan
1992-ci il 1 avqustdan
1995-ci il 1 avqustdan
2000-ci il 1 avqustdan
2002-ci il 1 avqustdan

1300 ildən çox
1200 ildən çox
1250 ildən çox
1400 ildən çox
1500 ildən çox

XIII əsrdən
XII əsrdən
XIV əsrdən
XV əsrdən
XIV əsrdən

21.XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur:

22.XV əsrdə Azərbaycan dilini dövlət səviyyəsinə qədər yüksəlməsinə xüsusi

23.Qoşma üslubunun formalaşmasında və inkişafında xüsusi rol oynamışdır:

E)M.V.Vidadi
24.Ədəbi dilimizin inkişafında rolu böyük olmuşdur:

25.XVI əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur:

26.Kim demişdir: “Bizə elə bir əlifba ixtira etmək lazımdır ki, onun nəticəsində üç məqsədə çatmaq mümkün olsun: asan yazmaq, asan oxumaq, asan çap etmək”.

E)Ş.İ.Xətai
27. Ədəbi dil danışıq dilinə hansı cəhətdən təsir edir və inkişaf etdirir?

A) Fonetik və leksik

C)Leksik və qrammatik

D)Fonetik, leksik və qrammatik

E)Fonetik və qrammatik

28.Yunanlar “Azərbaycan” adını necə yazmışlar?

29.“Azərbaycan dili” adına ilk dəfə təsadüf olunur:

30.Ümumxalq dili neçə tərkib hissəyə bölünür?

1 – ədəbi dil 2 – rəsmi və kütləvi dil 3 – danışıq dili 4 – dialekt və şivə 5 – şifahi və yazılı

E) 1, 4
31. Aşağıda verilmiş bəndlərdən hansı ümumxalq danışıq dilinə aiddir? 1 – rəsmi danışıq; 2 – dialekt danışığı; 3 – jarqon danışığı; 4 – kütləvi – ədəbi söhbət; 5 – loru danışıq

32.Danışıq dilinin xüsusiyyətidir:

A)Dilin arxaikləşmiş ünsürləri mühafizə olunub uzun zaman saxlanıla bilər.

B)Bütün mədəni tələblərin ödənilməsinə kömək edir.

C)Yazı ənənələri ilə sıx bağlıdır.

D)Bütün milli dil vasitələri hamı üçün eynidir.

E)Müəyyən normalara əsaslanır.

33. Tələffüz üslublarını seçin.

1 – kitab üslubu 2 – normativ üslub 3 – adi danışıq üslubu 4 – səsli oxuma üslubu 5 – ifadəli oxu üslubu 6 – səssiz oxuma üslubu

Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına;
Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;
Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına;
Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə;
Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

35. Yerdəyişmə hadisəsi nəyə deyilir?

A) Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

B)Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə;

C)Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına;

D)Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;

E)Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına.

36. Səsdüşümü nəyə deyilir?

A) Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə.

B) Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə çevirməsinə;

C)Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılmasına.

D)Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

E) Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına.

37.Səsartımı nəyə deyilir?

A) Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına

müəyyən bir samit artırılmasına.

B)Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına;

C)Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

D)Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa cəcə

E)Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə.
38.Dissimilyasiya hadisəsi nəyə deyilir?

A) Sözdəki eynicinsli səslərdən birinin digərinə təsir edərək onu başqa səsə

B)Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına

müəyyən bir samit artırılmasına.

C)Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə.

D) Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə.

E)Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına.

39. Qohum dillər və konkret bir dilin fonetik tərkibindəki müəyyən yaxınlıq, oxşarlıq və fərqli cəhətlərin öyrənilməsi ilə fonetikanın hansı növləri məşğul olur?

A) Müqayisəli fonetika;

B)Ümumi və xüsusi fonetika;

D) Təsviri fonetika;

E) Təcrübi fonetika

40. Fonetikanın neçə növü var?

E)5
41.Fonetika dilin hansı sahəsini öyrənir?

A) Dilin səs sistemini;

B) Diliin leksik sistemini;

C) Dilin morfem sistemini;

D) Dilin sintaqm sistemini;

E) Dilin üslubi xüsusiyyətləri.
42.Fizioloji fonetika nədən bəhs edir?

A) Danışıq üzvlərindən

B) Danışıq səslərinin ictimai mahiyyətindən;

C) Danışıq səslərinin funksiyasından;

D) Danışıq səslərinin məxrəcindən.

E) Danışıq səslərinin fiziki xassələrindən

43.Akustik fonetika nəyi izah edir?

A) Danışıq səslərinin fiziki xüsusiyyətlərini;

C) Danışıq səslərinin ictimai mahiyyətini;

D) Danışıq səslərinin məxrəcini;

E) Danışıq səslərinin vəzifəsini

44.Sözü fərqləndirən səs necə adlanır?

45.Dilçilikdə saitlər sistemi . adlanır. Nöqtələrin yerinə hansı söz yazılmalıdır?

46.Dilçilikdə samitlər sistemi . adlanır. Nöqtələrin yerinə hansı söz yazılmalıdlr?

47.Fəal danışıq üzvlərini göstər.

B)dil, dişlər, sərt damaq;

C) dil, yumşaq damaq, yuvaqlar;

D) dil, dişlər, yuvaqlar;

E) üst çənə, dil, dodaqlar

48.Saitlər hansı əlamətinə görə acıq və qapalı kimi növlərə bölünür?

A) dilin üst damağa doğru qalxması və ya nisbətən aşağı enməsinə görə

B) uzun və qısa tələffüz olunmasına görə

C) dodaqların vəziyyətinə görə

D ) dilin ön və arxa hissəsində deyilməsinə görə

E) sərbəst və maneəsiz tələffüzünə görə

49. Hansı növ saitlərin tələffüzü ücün alt cənənin yuxarıya doğru qalxması və ağız

boşluğunun daralması səciyyəvi xüsusiyyətdir?

E) dodaqlanmayan
50. Cingiltili samitlərin yaranmasında aşağıdakılardan hansı daha fəal iştirak edir?

51. Yalnız cingiltili samitlər olan sıranı göstərin.

52. “Məftil” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin:

A) Yazılışı ilə tələffüzü fərqlənmir

B) İki hecadan ibarətdir

C) Saitlərin hər ikisi incədir, dodaqlanmayandır

D) Samitlərdən ikisi [m] və [l] kar qarşılığı olmayan çingiltili samitdir.

E)6 hərf, 6 səsdən ibarətdir

53. Hansı sözdə bitişdirici samit işlənmişdir?

54. “Çarıq” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin:

A) Bir kar [ç], iki cingiltili – [r], [q], samit işlənmişdir

B) Deyilişi ilə yazılışi fərqlənir.

C) Sözdə qalın və dodaqlanmayan saitlərin ahəngi gözlənilmişdir

D) Saitlərdən biri açıq, digəri isə qapalıdır

E) İkihecalıdır, vurğusu ikinci hecaya düşür

55.Hansı sırada açıq, incə, dodaqlanmayan saitlər verilmişdir?

E) ö, ü
56.Burun samitləri hansı cərgədədir?

E) m, b;
57.Dilönü saitlər verilən sıranı göstər.

58.Azərbaycan dilində kipləşən – novlu( qovuşuq) samitləri göstər.

59. “a”, “e”, “o”, “ə” saitlərini birləşdirən nədir?

A) acıq saitlərdir

B) dodaqlanan saitlərdir

C) qapalı saitlərdir

D) dodaqlanmayan saitlərdir

E) qalın saitlərdir

60. Sözlərdən biri səhv yazılmışdır:

61.Azərbaycan dilində hansı saitlər sözün həm əvvəlində, həm ortasında, həm də sonunda işlənir?

62. Hansı sırada dodaqlanan qalın saitlərin ahəngi var?

A) ulduz, noğul, bulud

B) qoyun, uşaq, oyun

C)kömür, ürək, üzük

D) qalib, sahib, nazir

E) ailə, nadir, Səlim

63. Hansı sözdə tələffüz zamanı saitlərdən biri düşür?

64. İlk saiti “o” ilə yazilib “a” kimi oxunan sözlər cərgəsini göstərin:

A) Odessa, portfel

C) proqram, oçerk

65. “Torpaq” sözünün fonetik təhlilində səhvi tapın:

A) Samitlərin ikisi kar, ikisi cingiltilidir.

B) “p” samitdir, kardır

C) “a” saitdir, qalındır

D) Sözdə iki sait, dörd samit var

E) İkihecalıdır, vurğu ikinci hecaya düşür

66.T, d, s, z, ş, j, c, ç, l, n, r samitləri əmələgəlmə yerinə görə necə adlanır?

A) Dilönü samitlər;

B) Dilarxası samitlər;

C) dodaq samitləri;

D) Qoşadodaq samitləri;

E) dodaq- diş samitləri

67.Partlayan samitlərin sırasını göstər.

A) k, g, p, b, t, d, q, m, n ;

B) t, d, s, z, ş, j, c, ç, l, n, r;

C)z, s, j, ş, v, f, y, l, r, ğ, x, h;

68.Sözdə hecaların sayı necə müəyyənləşdirilir?

A) saitlərin sayına görə;

B) dodaqlanan saitlərin sayına görə;

C)samitlərin sayına görə;

D) açıq saitlərin sayına görə;

E) kar samitlərin sayına görə

69.Açıq hecalı sözlər olan sıranı göstər.

A) xala, nəvə, dayı;

B) qapı, ağac, uşaq;

C) ipək, dovşan, körpü;

D) quzu, dəftər, noxud;

E) əmi, dəniz, dəmir

70.Qapalı hecalı sözlər olan sıranı göstər.

A) qardaş, dəftər, pambıq;

B) dolça, qələm, armud;

C) dərə, papaq, liman;

D) ayaq, gilas, agız;

E) boyun, çinar, barmaq

71.Sonu samitlə bitən hecalar . adlanır. Nöqtələrin yerinə yerinə hansı söz yazılmalıdır.

E) örtülü- qapalı heca

72. Azərbaycan dilində sözün sonunda işlənməyən sait.

E) i
73.Göstərilən vurğu növlərindən hansı Azərbaycan dili üçün səciyyəvi deyil?

A) sərbəst vurğu;

B) məntiqi vurğu;

D) həyəcanlı vurğu;

E) həyəcanlı və sabit vurğu
74.Sərbəst vurğu ən çox hansı dil üçün səciyyəvidir?

D) Azərbaycan dili;

75.Hansı sözdə vurğu son hecaya düşür?

76.Hansı sıra yalnız vurğu qəbul etməyən şəkilçilərdən ibarətdir?

A) –gil, -madan, -casına, – san;

B)- dan, -di, -sız, -lı;

C) – il, -da, -ıntı, -mış;

E) –lar, – ın, -çı, -cil;

77.Az, üst, səs, dost, şəxs- sözlərindəki hecaların növünü müəyyənləşdir

C) küylü- sonorlu heca;

D) təksonorlu – heca;

E) küylü- təksonorlu heca

78.Verilmiş nümunədə altından xətt çəkilmiş sözdə hansı fonetik hadisə baş vermişdir?

Çəmənlər, bağçalar, bağlar sararsa,

Fəzalar dönərək sular qararsa,

Hər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa

Əyiməm bir daha . bir həvəs məni.

79.Ahəng qanununa tabe olmayan, fars dilindən keçmiş və əslinə müvafiq tələffüz olunması tələb edilən sözlərdə, bəzi Avropa mənşəli sözlərdə hansı səs uzun tələffüz olunur?

80.Örtüsüz hecalı sözlərdən ibarət olan cərgəni göstər.

81.Hansı sıradakı sözlərin hamısı iki səsdən ibarət təkhecalı sözlərdir?

82. Səsin yaranmasındakı iştirakına görə fəal danışıq üzvləri hansılardır?

A) dil, dodaqlar, səs telləri, alt çənə, yumşaq damaq, dilçək

B) dodaqlar, dişlər, yuvaqlar

C)dil, səs telləri, nəfəs borusu

D) damaq, ağ ciyərlər, dişlər

E) dil, damaq, yuvaqlar

83.Bu əlamətlərdən samitlər üçün doğru olanı hansıdır?

A) kar və cingiltili olur

B) dodaqlanan və dodaqlanmayan olur

C)qalın və incə olur

E) açıq və qapalı olur

84.Yalnız sonor samitlər olan sıranı göstərin.

85. “o”,“ö”,“u”, “ü” saitlərini birləşdirən nədir?

B) acıq saitlərdir

D) dodaqlanmayan saitlərdir

86. Hansı söz birləşmələrinin birinci tərəfinin son samiti cingiltili tələffüz olunmur?

IV. kitab satışı

E) IV,V
87.Yalnız fonetikaya aid terminlər hansı sırada verilib?

D) ahəng qanunu, sinonim

E) sintaksis, dilçilik

88.Aşağıdakılardan hansı fonetikanın mövzusuna aid deyil?

A) sözün tərkibi

E) sözün səs tərkibi

89.Hansı sözdə vurğu ilk hecaya düşür?

90. Hansı sözə saitlə başlayan şəkilçi artırdıqda “q” “ğ”- ya keçmir?

91.Fonetik təhlilə aid deyil:

A) sözün mənşəyinin tapılması

B) sözün səs və hərf tərkibinin göstərilməsi

C) sait səslərin göstərilməsi

E) sözün heca və vurğusunun göstərilməsi

92.Heca üçün yanlış olanı göstərin:

A) sözlərdəki bütün hecalar vurğulu olur

B) sözlər sətirdən-sətrə heçalarla keçirilir

C) heçalar sait səslər əsasında formalaşır

D)heca tələffüz zamanı sözlərin asanlıqla bölünə bilən hissəsidir

E) əsl Azərbaycan sözlərində vurğu son hecaya düşür

93.Dilimizdə vurğu əsasən hansı hecaya düşür?

A) sonuncu hecaya

B) birinci hecaya

D) həm ilk, həm də son hecaya

E) ikinci hecaya

94.Vurğusu birinci hecaya düşən söz hansıdır?

E)Paris
95.Hansı sözdə ahəng qanunu pozulub?

E) ana
96.Hansı sözdə – lar şəkilçisi vurğu qəbul etmir?

97. “Kitab” sözünə bu şəkilçilərdən hansı artırılsa, vurğu yerini dəyişməyəcək?

98.Hansı sıradakı bütün sözlərdə vurğu ilk hecanın üzərinə düşür?

A) sapsarı, sanki, lakin

B) ancaq, gömgöy, tüstü

C) büsbütün, yalnız, yalqız

D) amma, nəhayət, bizcə

E) bəzən, görünür, dinməzcə

99.Vurğudan asılı olaraq mənası dəyişə bilən sözü müəyyənləşdirin:

E) tirmə
100. Yazılı nitqdə məntiqi vurğunun yeri:

A) xəbərdən əvvəlki sözün üzəri

B) zərfliyin üzəri

C) mübtədanın üzəri

D) təyinin üzəri

E) mübtədadan sonrakı sözün üzəri
101.Neologizmlər hansı sıradadır?

A) bilgisayar, yetərsay, çağdaş, özəlləşmə

B)bəy, feodal, pristav, qubernator

C) ayıtmaq, damu, uçmaq, sayru

D) pərvanə, cəfa, şəb, nagah

E) torşer, monument, bayraq, alternativ

102.«Tutmaq» sözü hansı sırada öz həqiqi mənasında işlənmişdir?

A) atın yüyənini tutmaq, qabın qulpundan tutmaq

C) üzünü yana tutmaq, işçi tutmaq

D) həyatda yer tutmaq, dostdan xəbər tutmaq

E) hal-əhval tutmaq

103.Çoxmənalı sözlər nəyə deyilir?

A) əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirən sözlərə

B) eyni kökdən sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə yaranan qohum (eyniköklü)

C) müxtəlif mənalı ayrı-ayrı sözlərə

D) eyni və yaxın mənalı sözlərə

E) müxtəlif köklü sözlərə
104.Verilmiş xüsusiyyətlərdən sinonimlərə aid olanı hansıdır?

A) Müxtəlif cür yazılıb, eyni və ya yaxın məna bildirir.

B) Bir-birinə zidd mənalar ifadə edir.

C) Eyni cür yazılıb, müxtəlif mənalar bildirir.

D) Müəyyən ərazidə işlədilir.

E) Eyni kökdən düzəlir.

105.Hansı sıra yalnız sinonimlərdən ibarətdir?

A) adlı-sanlı, görkəmli, məşhur

B) qorxaq, igid, xeyirxah, səxavətli

C) gənc, cavan, ürəkli, qoçaq

D) otaq, koma, mənzil, bina

E) çalışqan, diribaş, tənbəl

106.Köhnəlmiş sözlər hansı sırada verilmişdir?

A) uçmaq, damu, nəsnə, sayru

B) özəlləşdirmə, yetərsay, çağdaş, durum

C) həyat, inqilab, əruz, fədakar

D) lirika, romantizm, peyzaj, personaj

E) əba, çıraq, müsəlman, fanat

107.Dialekt sözlər nəyə deyilir?

A) müəyyən ərazi üçün anlaşıqlı olan məhəlli sözlərə

B) hamı tərəfindən başa düşülüb işlənən sözlərə

C) ayrı-ayrı elm sahələrinə məxsus olan sözlərə

D) peşə-sənət sözlərinə

E) əsas lüğət fonduna daxil olan sözlərə

108.Hansı söz omonim deyil:

109.“Böyük olan yerdə kiçik danışmaz” cümləsində antonim sözlər hansı nitq hissəsinə aiddir?

E) isim
110.“Refleks, embriologiya, neyron” sözləri aşağıdakı söz qruplarından hansına aiddir?

D) ümumişlək sözlərə

E) dialekt sözlərinə
111. Dilin lüğət tərkibindəki məna qruplarını göstərin.

A) metafora, metonimiya

C) assimilyasiya, dissimilyasiya

D) metateza, proteza

E) eliziya, leksikoqrafiya

112. Zahirən omonimə bənzəyən sözlər hansılardır?

A) paronimlər, omofonlar, omoqrafflar

C) sintaktik omonimlər, omofonlar

D) leksik omonimlər, leksik sözlər

113. Metafora nədir?

A) funksional çoxmənalılıq

B) forma oxşarliğı

C) müəllif – əsər münasibəti

D) miqdar mənası

E) tamın – bütövün bir hissəsi

114. Omofonlara aid deyil:

A) yalnız səslənməyə görə eyni olur

B) sözlərin yazılışı eyni olub, səslənməsi müxtəlif olur

C) dilin dialektlərində daha çox rast gəlmək olur

D) nitq prosesində səslərin təhrifi ilə əlaqədardır

E) fonetik, semantik cəhətdən fikri qüvvətləndirir

115.Hansı sözlər antonimdir?

B) müharibə, savaş, dava

116.Biri frazeoloji birləşmə deyil:

117.Yalnız biri frazeoloji birləşmədir:

A) könlünü açmaq

C) məktəbdən qayıdanda

D) sözün doğrusunu demək

118.Xüsusiyyətlərdən biri əsl Azərbaycan sözlərinə aid edilə bilər:

A) söz ortasında iki samitin yanaşı işlənməsi

B) sözdə qoşa “y” samitinin işlənməsi

C) söz əvvəlində iki samitin işlənməsi

D) sözdə uzun saitin işlənməsi

E) sözün “r” samiti ilə başlanması

119.Biri frazeoloji sinonim deyil:

A) əl uzatmaq ─ kömək etmək

B) qanı qaralmaq ─ kefi pozulmaq

C) qılığına girmək ─ qəlbinə yol tapmaq

D) dilotu yemək ─ dil boğaza qoymamaq

E) dil tapmaq ─ yola getmək

120.Sıralardan biri bütünlüklə omonim sözlərdən ibarətdir:

D) həyat, nəfis, qol

E) çay, kəmər, baş

121.Azərbaycan dilində sözün tərkibi neçə hissədən ibarət olur?

D) bir neçə hissədən

122.Azərbaycan dilində sözün kökü nəyə deyilir?

A) Sözün məna verən və dəyişməyən hissəsinə

B) Sözün leksik mənası olmayan hissəsinə

C) Sözün məna kəsb etməyən hissəsinə

E) hecası olan sözlərə

123.Tərkibinə görə sözlər dilimizdə neçə hissəyə bölünür?

E) tərkiblərinə görə

124.Sözün leksik məna ifadə edən, qrammatik şəkilçiyə qədərki hissəsinə…. deyilir:

A) başlanğıc forma

B) leksik şəkilçi

D) bitişdirici samit

125.Morfologiya nəyi öyrənir? – sualına verilən cavablardan hansı səhvdir?

A) dilin lüğət tərkibi

B) köməkçi nitq hissələrini

C) isimlərin hallanması

D) nitq hissələri və onların dəyişməsi

E) əsas nitq hissələri

126.Morfologiyanın tədqiqat obyekti nədir?

A) söz, onun formaları və nitq hissələri

B) alınma sözlər

D) çoxmənalı sözlər

E) xalq yaradıçılığı

127.Morfologiya nədən bəhs edir?

A) sözlərin tərkibi və quruluşundan

B) söz birləşmələrindən

C) frazelolji birləşmələrdən

D) forma və məzmunundan

E) sözün həqiqi və məcazi mənasından

128.“Morfologiya” termini dilimizə hansı dildən gəlmişdir?

A) nitq hissələri və onların dəyişmə qaydaları

B) cümlə üzvləri

C) yalnız əsas nitq hissələri

D) nitq formaları

E) sözlərin mənşəyi

130.Əsas nitq hissələrinə aid olmayan xüsusiyyəti müəyyənləşdirin:

1. Cümlə üzvü olur.

2. Müstəqil suala cavab verir.

3. Yalnız qrammatik mənaya malik olur.

E) 2,3
131.Hansı prinsip müxtəlif şəkildə tələffüz olunan morfemlərin eyni formada yazılmasını tələb edir?

A) morfoloji prinsip;

B) rəmzi prinsip;

C) tarixi-ənənəvi prinsip;

D) etimoloji prinsip;

E) fonetik prinsip

132.Azərbaycan dili orfoqrafiyası üçün hansı prinsip əsas hesab olunur?

B) tarixi-ənənəvi prinsip;

C) rəmzi prinsip;

D) morfoloji prinsip;

E) etimoloji prinsip

133.Sözün müasir tələffüzünə əsasən yazılmasınıdeyil, onun tarixi yazılış formasının saxlanılmasını tələb edən prinsip hansıdır?

B) fonetik prinsip;

C) rəmzi prinsip;

D) etimoloji prinsip;

E) morfoloji prinsip

134.Fonetik, morfoloji, tarixi-ənənəvi prinsiplər dilçiliyin hansı şöbəsinə aiddir?

135. Hansı söz tərkibinə görə mürəkkəb söz deyil?

136.Şəkilcilərdən hansı dilimizdə həm də müstəqil söz kimi işlənə bilir?

137. Biri ön şəkilçilərə nümunə ola bilməz:

E) anti
138.“Qızartı” ismi hansı nitq hissəsindən əmələ gəlib?

E) isim
139.İsmin adlıq halında olan sözlərlə ifadə olunmaq xüsusiyyəti aşağıdıkılardan hansıları üçün ortaqdır?

Dostları ilə paylaş:

azƏrbaycan dİlİ vƏ nİtq mƏdƏnİyyƏtİ fƏnnİ ÜzrƏ

1 AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ KOLLOKVİUM SUALLARININ CAVABLARI Mövzu 1 Sual 1. Dil nədir və onun vəzifələri nədən ibarətdir? Dil çox- çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir – biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən meydana çıxmışdır.Deməli, dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir . Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə ─ insan cə – miyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin ol- ması vacib şərtdir. İnsan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Buna görə də dil ictimai hadisə sayılır. Dil ancaq insana məxsusdur və təfəkkürlə bağlıdır. Dilin yaranmasında insan orqanizminin şaquli vəziyyətdə olması da mühüm rol oynamışdır. Dilin irsi və irqi cəhətlərlə bağlılığı yoxdur. Belə ki, bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək, məsələn, bir azərbaycanlı ailəsində böyü – yərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq. Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir. Dilin üç vəzifəsi vardır: 1 . Dil cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsidir. 2. Dil insanı əhatə edən əşya və hadisələrin adlarını bildirir. 3. Dil fikri ifadə edir. Sual 2. Dilin qayda- qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm necə adlanır və onun hansı sahələri vardır? Dilin qayda- qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm dilçilik elmi adlanır. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı – ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiy a və sintaksis kimi bölmələrdən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır. Fonetikada danışıq səsləri, ahəng qanunu, heca və vurğu, fonetik hadisələr, leksikologiyada dilin lüğət tərkibi, sözlərin mahiyyəti, onların forma və m əzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi, eləcə də frazeoloji birləşmələr öyrənilirsə, morfologiyanın predmeti sözün tərkibi, nitq hissələri və onların dəyişmə qaydalarıdır, sintaksisdə isə söz birləşmələri və cümlələr tədqiq ed ilir. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimo – logiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu hal da etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Ya elmi əsaslara söykənən elmi etimologiyanın, ya da xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyasının, başqa sözlə, yalançı etimologiyanın imkanlarından istifadə edilir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığını öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmalarına etimoloji təhlil deyilir.

Post on 02-Feb-2017

Documents

1 AZRBAYCAN DL V NTQ MDNYYT FNN ZR KOLLOKVUM SUALLARININ CAVABLARI Mvzu 1 Sual 1. Dil ndir v onun vziflri ndn ibartdir? Dil ox-ox qdim zamanlarda toplu halnda yaayan insanlarn bir-biri il nsiyyt saxlamaq zrurtindn meydana xmdr.Demli, dil insanlar arasnda nsiyyt vasitsidir. Dil nsiyyt vasitsi kimi yalnz myyn raitd insan c-miyytind yaranr v faliyyt gstrir. Dilin varl n br cmiyytinin ol-mas vacib rtdir. nsan cmiyyti olmayan yerd dil mvcud ola bilmz. Buna gr d dil ictimai hadis saylr. Dil ancaq insana mxsusdur v tfkkrl baldr. Dilin yaranmasnda insan orqanizminin aquli vziyytd olmas da mhm rol oynamdr. Dilin irsi v irqi chtlrl ball yoxdur. Bel ki, bir znci balas krplik andan valideynlrindn ayr drk, msln, bir azrbaycanl ailsind by- yrs, o, Azrbaycan dilind danmaa balayacaq. Dil mnsub olduu xalqn hyat il sx baldr. Hr hans bir xalqn milli uru, mdni sviyysi inkiaf etdikc onun dili d inkiaf edir, tkmillir. Dilin vzifsi vardr: 1. Dil cmiyytd nsiyyt vasitsidir. 2. Dil insan hat edn ya v hadislrin adlarn bildirir. 3. Dil fikri ifad edir. Sual 2. Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm nec adlanr v onun hans sahlri vardr? Dilin qayda-qanunlar, xsusiyytlri v quruluunu yrnn elm dililik elmi adlanr. Dil mxtlif baxmdan yrnildiyi n ayr-ayr sahlr blnr. Dililiyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya v sintaksis kimi blmlrdn baqa, etimologiya, ltilik, dialektologiya kimi sahlri d vardr. Fonetikada danq sslri, ahng qanunu, heca v vuru, fonetik hadislr, leksikologiyada dilin lt trkibi, szlrin mahiyyti, onlarn forma v mzmunca ml gtirdiyi qruplar, szlrin mnyi v ilnm dairsi, elc d frazeoloji birlmlr yrnilirs, morfologiyann predmeti szn trkibi, nitq hisslri v onlarn dyim qaydalardr, sintaksisd is sz birlmlri v cmllr tdqiq edilir. Szn mnyini, kkn, ndn trmsini yrnn dililik sahsin etimo- logiya deyilir. Dilimizd yaranma tarixi ox qdim olan el szlr var ki, indiki klind dad leksik mna anlalmr, yni kk, mnyi izah edil bilmir. Bu halda etimologiya elmin z tutmaq lazm glir. Ya elmi saslara syknn elmi etimologiyann, ya da xalqn mntiqin saslanan xalq etimologiyasnn, baqa szl, yalan etimologiyann imkanlarndan istifad edilir. Szn kkn z xarmaq, onun baqa szlrl balln yrnmk n aparlan dililik aradrmalarna etimoloji thlil deyilir.
2 Ltilik (leksikoqrafiya) dililiyin praktiki sahsi olub, ltlrin trtibi, yaranma qaydalarn yrnir. Ltlrin trtibi il mul olan mtxssis lt- i leksikoqraf adlanr. Ltlrin bir ne nv var: izahli ltlr, trcm l- tlri v terminoloji ltlr. Dialektologiya dialekt v ya ivni yrnn dililik sahsidir. Bir ox ivl- rimizd el qdim szlr qorunub saxlanmdr ki, vaxtil dbi dilimizd ilnmi, lakin indi unudulmudur. Bu baxmdan dialektlr dilimizin tarixini, onun inkiaf mrhllrini yrnmk n ox hmiyytlidir. Nitq mdniyyti d dililiyin praktik, yni tcrbi sahsi olub, dildn nsiyryt vasitsi kimi istifad qaydalarn yrnir. Nitq mdniyytin yax yiylnmk n dilin fonetik, leksik v qrammatik qayda-qanunlarn bilmk v nitq zaman onlara ml etmk zruridir. Nitq mdniyytind dililiyin nzri fikirlri mli kild hyata keirilir. Buna gr d nitq mdniyyti dililiyin nzri yox, praktik sahsi saylr. Nitq mdniyytind ayr-ayr dil faktlar v ya dil hadislri yox, dililiyin qayda-qa- nunlar sistemi yrnilir. mumiyytl, nitq mdniyytinin konkret predmeti yoxdur. Sual 3. Yaz v onun nvlri bard mlumat verin. nsanlarn ssin atmad, nn yetmdiyi yerlrl d laq saxlamaq ehtiya- cndan yaz yaranmdr. Yaz ssli dilin norma il qavrayn tmin edn iarlr sistemidir. Yaznn ilkin nv yalarn kmyi il olmudir. nsanlar uzaq yerlr z fi- kirlrini yalarn kmyi il atdrmlar. Buna gr d hmin yaz yvi yaz ad- lanr. Yaznn ikinci nv kli (piktoqrafik) yazdr. Bu yazda nzrd tutulan yann kli kilir. Piktoqrafik yazya aid nmunlr bugnk hyatmzda da mahid edilir. Msln, gzllik salonunun qarsnda qadn kli, qay, daraq kli, zoomaazann qarsnda heyvanlarn kli v s. piktoqrafik yaz nmunl- ridir. Piktoqrafik yazdan sonra fikri (ideoqrafik) yaz ortaya xmdr. Bu yazda da fikir klin kmyi il atdrlr. Piktoqrafik yazda kil birbaa yann zn bildirdiyi halda, ideoqrafik yazda kil rmzi mnada (ideya klind) ilnir: gn kil iq, nur anlay bildirir. Yaznn n son v masir nv hrfi (fonoqrafik) yazdr. Fonoqrafik yaznn ilk mrhlsi heca yazs (sillabik yaz) olmudur. Bu yazda bir ne ss bir iar il ifad olunmudur. sl fonoqrafik yazda is hr bir ss bir hrfi ifad edir. Hazrda istifad etdiyimiz latn qrafikal Azrbaycan lifbas fonoqrafik yazya saslanr.
3 Sual 4. Qohum dillr. Trk dillri ailsind Azrbaycan dilinin yeri bard yazn. Dnya dillri yarand ilk dvrlrd ox az sayda olmudur. Zaman kedikc bu dillr arasnda blnm getmi, bir dildn onlarla dil formalam, formalaan- larn da hr birindn sonralar yeni dillr ml glmidir. Bellikl, bu gn dnya- da 3500-dn ox dil vardr. Bir kkdn tryn dillr qohum dillr deyilir. Qohum dillrin hams birlikd dil ailsi adlanr. Azrbaycan dili trk dillri ailsin mnsubdur. Trk dillri ailsi bir ne qrupa blnr: ouz qrupu, qpaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz ouz qrupuna daxildir, bu qrupa hminin Trkiy trkcsi, trkmn v qaqauz dillri aid edilir. Ouz qrupundan olan dillrin formalamas eramzn birinci minilliyind baa atr. XVI srdn etibarn Azrbaycan dili milli dil kimi yetimi v ouz qrupuna daxil olan digr dillrdn frqli keyfiyytlr qazanmdr. Qazax, qrz, tatar, baqrd, qumq dillri qpaq qrupunu tkil edir. Qarluq qrupuna is zbk, uyur v salur dillri daxildir. Azrbaycan dili Azrbaycan Respublikasnda, Cnubi Azrbaycanda, elc d bir ox lklrd yaayan azrbaycanllarn ana dilidir. 50 milyondan ox azr- baycanl bu dild danr. Azrbaycan dili mstqil respublikamzn dvlt dilidir. Azrbaycan Respublikasnn btn dvlt orqanlarnda yazl v fahi laq ilri Azrbaycan dilind aparlr. Dvlt idarlrind vzif tutan mxtlif xalqlarn nmayndlri z ilrini mhz Azrbaycan dilind hyata keirirlr. Dvlt dilinin vahidliyi demokratizmi il sciyylnir. lkmizd yaa-yan azsayl xalqlarn, etnik qruplarn nmayndlrinin z aralarnda ana dilind nsiyyt saxlamaq hququ vardr. Sual 5. Azrbaycan dilinin inkiafnda ulu ndr Heydr liyevin rolu haqqnda mlumat verin. Grkmli ictimai-siyasi xadim, ulu ndrimiz Heydr liyevin hrtrfli yaradclq faliyytind dililik msllri, ilk nc ana dili, dil v mdniyyt, dil v millt, dil v tarix, dil v dbiyyat, dil quruculuu kimi nmli sosiolinqvistik msllr d xsusi yer tutur. Btn byk siyasi xadimlr kimi Heydr liyev d z xalqnn, z lksinin iqtisadiyyat, maddi rifah halnn yaxlamas il brabr, onun mummdni trqqisinin d qaysna qalm, yaad lknin, mnsub lduu xalqn dnyann n inkiaf etmi lklri v xalqlar sviyysin ykslmsin ciddi diqqt yetirmidir. Hr bir milltin inkiafnda onun n mhm varlq v yaam amili olan milli dilinin mstsna rolu vardr. Tsadfi deyildir ki, Heydr liyevin dil doktrinasnda dil amili baqa amillrdn uca tutulur. Azrbaycan Respublikasnn yeni Konstitusiya layihsini hazrlayan komissiyann dvlt dili mslsin hsr olunmu iclaslarndan birind o
4 deyir: ndi biz dilimizd srbst danrq v hr bir mrkkb fikri ifad etmy qadirik. Bu, byk nailiyytdir. Bu, iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn bir nailiyytdir ki, bizim bir millt kimi zmz mxsus dilimiz var v o da o qdr zngindir ki, dnyann hr bir hadissini biz z dilimizd ifad ed bilirik. Dili iqtisadi v baqa nailiyytlrin hamsndan stn nailiyyt sayan ulu ndr Heydr liyev 1960-c illrin sonundan balayaraq z zngin tcrbsi, yksk intellekti, milli mdniyytimiz v mnviyyatmza drindn bld olmas saysind ardcl milli dil siyasti ilyib hazrlam v btn tinliklr sin grrk onu dnmdn hyata keirmi, Azrbaycan dilinin dvlt dili olmas, xalqmzn mnvi mvcudluunun sas amillrindn olan dilimizin inkiaf v ykslii urunda ardcl mbariz aparmdr. mummilli liderimiz Heydr liyevin ana dilin qays v diqqti sonrak illrd d davam etmidir. 1978-ci ild mttfiq respublikalarn yeni konstitusiyalar qbul etdiyi zaman onun gstrdiyi tkilati faliyyt d ox byk olmudur. Blli olduu kimi, o vaxt respublikalarda qbul olunmu konstitusiyalarn he birind ana dili dvlt dili kimi qeyd olunmamd. Zaqafqaziya respublikalarndan baqa digr respublikalar n bel problem artq mvcud deyildi. Azrbaycanda is dvlt dili maddsi urunda qzn mbariz gedirdi. mummilli lider o gnlri xatrlayaraq deyirdi: 1977-78-ci illrd biz yeni konstitusiyan qbul edrkn bu msl, bhsiz ki, sas msllrdn biri idi. Biz yeni konstitusiyada Azrbaycann dvlt dilinin Azrbaycan dili olmas bard madd hazrladq. Qeyd etdiyim kimi, mn hmin konstitusiyan hazrlayan komissiyann sdri idim v bu ilr rhbrlik edirdim. Mvzu 2 Sual 6 cavab Fonetika haqqnda mumi mlumat yazn Yazl v ifahi nitq myyn vahidlrdn ibartdir: Sslr, hrflr, szlr, cmllr v s. Fonetikada yrniln sslr v hrflr dilin n kiik dil vahidlridir. mumilikd fonetika danq sslrini yrnir. Ahng qanunu, heca, vuru, ssartm v ssdm fonetikann mvzular srasna daxildir. Fonetika yunan sz olub “fone” (ss) v “tika” (elm) szlrindn ml glib. Danq zaman tlffz etdiyimiz sslr danq sslri adlanr. Danq sslrinin yaranmasnda dodaqlar, dil v ss tellri daha fal itirak edir. Bundan baqa a ciyr,
5 nfs borusu, qrtlaq, az boluu, dilr, burun boluu, alt n kimi zvlr d danq sslrinin yaranmasnda itirak edir. n fal danq zv dildir. Danq sslri ifahi nitqin vahidlridir. Yazl nitqd is bu, hrflrd z ksini tapr. Sslr hrflrdn myyn chtlr gr frqlnir: Sslr tlffz olunur v eidilir. Hrflr yazlr v oxunur(grnr). Sual 7 cavab Sait v samit sslrin tsnifat haqqnda mlumat verin. Azrbaycan dilind 9 sait ss var: [a], [], [o], [u], [e], [], [i], [], []. Dodaqlarn v dilin myyn vziyytlr dmsi il laqdar saitlrin mxtlif nvlri yaranr. Dilimizd saitlr qrupa blnr v bu baxmdan hr saitin d lamti zn gstrir: 1. Dilin fqi vziyytin gr: 2.Dilin aquli vziyytin gr: 3.Tlffz zaman dodaqlarn ald vziyyt gr: Samit sslrin yaranmasnda ss tellrinin itirak frqlidir. Ss tellrinin itirakna gr samit sslr iki nv blnr: kar, cingiltili l)Kar samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etmir v ona gr d tkc kydn ibart olur. 2)Cingiltili samitlrin yaranmasmda ss tellri itirak etdiyi n kyl yana, avaz da olur. Yaranma v sslnm ardcllna gr kar v cingiltili samitlr bir-biri il qarlq tkil edir. Sual 8 cavab Ahng qanunu ny deyilir. Fonetikann sas qanunlarndan biri ahng qanunudur. Ahng qanunu btn trk dillrinin sas qanunudur. Bu qanuna gr szn ilk hecas inc saitdirs, sonrak saitlr d inc, qaln saitdirs, sonrak saitlr d qaln saitli olmaldr. Szd qaln v ya inc saitlrin bir-birini izlmsin ahng qanunu deyilir. Ms: ” qaranlqdaklar”’ sznd qaln, hrktsizlikdir sznd is inc saitlr biri birini izlmidir. Buna dililikd dama ahngi deyilir. Dodaq ahngi dedikd is dodaqlanan (zm, lm,) v dodaqlanmayan (ik, elilik) saitlrin ahngi nzrd tutulur. Ahng qanununu pozulduu szlr milli szlrimiz deyil. stisna: ilan, iart, tikan, inanc, quzey, iraq v s.
6 Ahng qanununa tabe olan szlrin hams milli szlr deyil. Ms: mktb, thsil, karbon, namaz v s. Ahng qanunu fonetikann mvzusu olduu kimi, hm d morfoloji xsusiyyt dayr. nki kk v kili arasnda ahng qanunu daha mhkm v dyimz olur. Hr hans bir sz alnma olsa da, z dilimiz mxsus kili qbul edrs, mtlq szn son saitinin ahngini qorumaldr. Ms.:i-ka-yt-i-lr-dn, sa-hib-kar-la-r-mz . Bu xsusiyytin gr ahng qanunu morfonoloji hadis adlanr. Sual 9 cavab Sz stirdn str nec kecirilir? Szlr stirdn-str hecalara blnmkl keirilir. Ancaq szn hr bir hecasn stirdn-str keirmk olmaz: 1. Szn vvlind v sonunda qalm tk saiti strin sonunda saxlamaq v ya strin vvlin keirmk olmaz. Ms.: A-na, i-lan, t-bi-i. 2. gr szn vvlind iki sait yana glrs, onu stirdn-str bu cr keirmk lazmdr: ai-l-li, ae-ro-port 3.Birhecal szlr stirdn-str keirilmir: knd, tort, akt v s. 4.Szd sait v samit sslr bir-birinin ardnca sadalanarsa, hr bir heca samit ssl balayar: m-na-si-bt, ka-sa-la-r v s. 5. Rqml veriln ixtisarlar, lamtlr v sra bildirn kili rqmdn ayr stirdn-str keirilmir: 150 sm, 2008-ci il, 78 %, 3 sot v s. 6.Mrkkb adlarn ixtisarlar da stirdn-str keirilmir: ABU, BMT. 7.Mrkkb szlrin trkib hisslri ayr-ayrlqda hecalara blnr.Trkib szlrin sslri birlib bir heca yarada bilmir. Keirmk olmaz: ya-r-ma-da , mn-as-ib-t, xey- ir-xah-lq. Keirmk olar:’ ya-rm-a-da , m-na-si-bt, xe-yir-xah-lq. 8.Szn daxilind qoa samit varsa, hecalara blnrkn samitlrin hrsi bir hecada qalr: ad-dm, sk-kiz v s. Sual 10 cavab Heca v vuru haqqnda mlumat yazn.
7 Tlffuz zaman szn asanlqla bln biln hisssin heca deyilir. Szlr bir, iki, v daha artq hecadan ibart ola bilr. Hr hecada bir sait hrf olur. Ona gr d szd ne sait hrf varsa, bir o qdr heca olur. Ms.: ot, a-ta, mk-tb-li, m-t-tl v s. Hr hans hecada iki sait iln bilmdiyi kimi, bir hecada iki samit d yana iln bilmz. Lakin bu qayda bir sra alnma szlrd pozulur. Ms: dram, trak-tor, me-lo-dram, te-le-qraf, ki-lo-qram v s. sl Azrbayjan szlrind vuru, sasn, szn son hejas zrin dr. gr sz kili qbul edirs, vuru kilinin zrin keir. Msln: oxu – oxuyur, ana anann Vuru qbul etmyn bzi kililr, msln, xbrlik (-dr, -dir, -dur, -dr), inkarlq (-ma, -m), bz feli balama kililri (-madan, -mdn, -kn) istisna tkil edir. Rus dili vasitsil Azrbayjan dilin ken szlrin ksriyytind vuru hmin dildki mvqed saxlanr. Msln: kafedra, opera, gitara. Azrbayjan dilind vuru geni planda mna frqlndiriji sjiyyy malik deyildir, lakin bzn vurunun yerinin dyidirilmsi szn mnasnn da dyimsin sbb olur. Msln: aln – aln, glin – glin, km – km, szm- – szm. Azrbaycan dilind vurunun nv var: l.Heca vurusu 2.Mntiqi vuru 3.Hycanl vuru Mvzu 3 Sual 11- cavab Leksika. Sz, szn leksik v qrammatik mnalar haqqnda dann. Sz dilin sas vahididir. Dildki szlrin hams birlikd dilin lt trkibini, yni leksikasm tkil edir. Dilin lt trkibini yrnn elm leksikologiya adlanr. Leksikologiya yunanca iki szdn-lexikos (sz) v loqosdan (tlim) ibartdir. Leksikologiya dililiyin bir blmsi olub, dildki btn szlri yrnir. Szlr yalar, hrkti, lamti, miqdar v s. ifad etmy xidmt gstrir. Hr bir szn birbaa ifad etdiyi mnaya onun leksik mnas deyilir. Szlrin leksik mnas
8 izahl ltlrd z ifadsini tapr. Ms.: Kr-ridilmi ya, it ya, Maya – I.Qcqrma ml gtirn madd, reym, dl, myyn bir ey qoyulan pul, II.Dii dv. Szn leksik mnas il yana, qrammatik mnas da olur. Ms.: Dryaz sznn ot almaq n uzun sapl, disiz oraa oxayan alt olmas onun leksik mnasdr; isim olmas, adlq halda ilnmsi is qrammatik mnasdr. sas nitq hisslrini tkil edn btn szlr leksik v qrammatik mnaya malik olur. Amma kmki nitq hisslrinin yalnz qrammatik mnas olur. zahl ltlrd szlrin leksik mnalar, orfoqrafya ltind onlarm dzgn yazl qaydalar, orfoepiya ltind dzgn tlffz qaydalar v s. hat olunur. Ltlrin nvlri oxdur: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, termin ltlri v s. Bunlarn hamsnda szlr lifba sras il dzlr. > Btn szlrin leksik mnas olmur. > Szn leksik mnas onun mzmununu ks etdirir. > Szn qrammatik mnas szlrin hans nitq hisslrin aid olmas v hmin nitq hisssin xas olan xsusiyytlri ifad etmsi il myynlir. Btn szlrin v htta kililrin qrammatik mnas olur Sual 12- cavab Szn hqiqi v mcazi mnas ndir? Dmir qap birlmsind dmir sz qapnn materialnn dmirdn olduunu ifad edir. Dmir yumruq birlmsind is dmir sz mhkm, gcl mnalarn bildirir. Grdymz kimi, dmir metaldr, qap dmirdn hazrlanr, yumruun is metalla he bir laqsi yoxdur. Demli, ilk baxda dmir sznn gstriln mnalar bir-birindn ox uzaqdr. Lakin dmirdn hazrlanan hr bir ya ox mhkm, davaml olduu n, sz birlmsind dmir sz mhz bu mnada, yni mhkm, dzml, davaml mnalarnda ildilir. Demk, dmir sznn hqiqi mnas il yana, mcazi mnas da var. Szlr tarixi inkiaf prosesind bzn hqiqi mnasndan baqa, yeni trm mna da ifad edir. Szn hqiqi mnasna dominant mna, yni ilkin mna deyilir. Qazand yeni, trm mna is mcazi mna adlanr. Szn mcazi mnas ox zaman insanlara mxsus myyn hrktlri cansz yalara aid etmk nticsind meydana xr. Ms.: Tbit oyand. Gn dalarn arxasnda gizlndi. Bu cmllrd oyanmaq, gizlnmk fellri insanlara mxsus hrkti bildirir.
9 Bnztm vasitsi kimi d bdii srlrd szn mcazi mnalarndan geni istifad olunur. Ms.: coqun dniz – insan dnizi; iy t – iy sz; uan yuxusu – tbitin yuxusu; gzl mnzr – gzl fkir; dumanl da – dumanl fkir; ar yk – ar xasiyyt. > Btn sas nitq hisslrin aid szlrin hqiqi mnas olur. > Btn szlr mcazi mnaya malik olmur. > Mcazi mna, sasn, bdii slubda ildilir. > Szn mcazi mnasnn olmas onun oxmnal olmas demkdir. > Btn frazeoloji birlmlrdki szlr mcazi mnada olur, amma btn mcazi mnada olan szlr frazeoloji birlm deyil: Klk yatd. Gzl grn bilmyn hrkti ifad edn fellr he vaxt mcazilik qazana bilmir: dnmk, sevmk, xyala dalmaq v s. Sual 13 CAVAB Tkmnal v coxmnal szlr ny deyilir? Yalnz bir leksik mnas olan sz tkmnal sz deyilir. Ms.: moruq, byrtkn, avtobus, yal v s. Eyni leksik mna il bal bir-birin yaxn mxtlif mnalar bildirn sz is oxmnal sz deyilir. Ms.: z-adamn z, suyun z, yoranm z; gz – adamn gz, bulan gz, kafn gz v s. oxmnallq yaradan szlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Ms.: Hqiqi mna: Mcazi mna: polad balta (isim) polad bilk (isim) gzl mnzr (sift) gzl fikir (sift) Bu zaman hmin szlr v birlmlr bir-biri il oxar lamtlr malik yalar ifad edir. Bellikl, szlrin oxmnall yaranr. Ms.: alovun dili, kmnin dili, insann dili, heyvann dili. Bu sz birlmlrindn insann dili, heyvann dili nmunlrind leksik vahidi hqiqi mnada, alovun dili, kmnin dili nmunlrind is mcazi mnada ilnib. oxmnal szlr bu v ya digr chtdn bir-birin oxar yalar, yaxud oxar lamt v hrkti bildirir. Ms.: kaz sz bir ne mnada ilnir. Kaz-zrind yaz yazlan, yaz ap ediln xsusi materialdr. Kaz-hr cr rsmi snddir (ya kaz, icaz kaz v s.). Bu mnalarn ikisind d bir-birin yaxnlq var. Btn szlr oxmnal ola bilmz. oxmnal szlr, sasn,bdii slubda ildilir.
10 oxmnal szlr dilimizin, demk olar ki, btn sas nitq hisslrind tsadf olunur. Bunlarn irisind isimlr, fellr v siftlr daha oxdur Sual 14 CAVAB Omonim, sinonim v antonimlr bard yazn. oxmnal szlrd mnalardan biri sas, digrlri is ondan trm olur. Yni oxmnallq szn sas mnasmn mcazlamas yolu il yaranr. Ms.: t man, minik mam, tbliat man v s. gr szn mnalar arasmda he bir ballq yoxdursa, demli, bunlar ayr-ayr leksik vahidlrdir, yni omonimlrdir. Ms.: lp-su dalas, lp-qoz lpsi.Deyilii v yazl eyni olan, lakin leksik mnalarna gr tamamil frqlnn szlr omonimlr deyilir. Ltlrd omonimlr ayr-ayr szlr kimi verilir v onlarn zrind sra nmrsi qoyulur: Divan1 – oturmaq n vasit Divan2 – eirlr klliyyat oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr ayr-ayr mnalar bildirir. “Balq tutmaq” sz il kimins “fikrini tutmaq” birlmlrindki “tut” szlri oxmnaldr, amma “tut yemk” birlmsi il “topu tut” ifadlrindki “tut” szlri omonimdir. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr yalnz hqiqi mnada olur. oxmnal szlrdn frqli olaraq, omonimlr hm eyni, hm d ayr-ayr nitq hisslrin aid olur. Ms.: “adamn z”, “kitabn z” ifadlrindki “z” szlri oxmnal szlrdir v isimlrdir, “kitabn z” ifadsi il “dnizd z” ifadsindki “z”lrdn birincisi isim, ikincisi is feldir. Yazl v deyilii mxtlif olan, lakin eyni v ya yaxn mnalar bildirn szlr sinonimlr deyilir. Sinonimlr eyni mnan bildirs d, onlarn nitqd ilnmsind inc frqlr var. Ms.: qamaq – yyrmk sinonimlrindn ikincisind hrkt daha gcldr. Yaxud byk, iri, yek sinonimlri eyni lamti bildirs d, bunlardan iirincisini hadis szn,nsn is kompyuter szn aid etmk mmkn deyil. Sinonimlri tkil edn szlr eyni bir nitq hisssin aid olur. “Kal” v “yetimmi”, “kr” v “irin” tipli szlr sinonim hesab edilmir. nki kal sift, yetimmi feli siftdir, kr isim, irin siftdir.
11 Sinonimlr fikri daha dqiq ifad etmkd mhm rol oynayr, szlri yersiz tkrar etmyin qarsn alr. Sinonimlik zn daha ox isim, sift v fellrd gstrir. Sinonimlrdn, sasn, bdii slubda istifad olunur. Eynikkl szlr sinonim ola bilmir: bivfa-vfasz Mnaca bir-birinin ksi olan szlr antonimlr deyilir; Ms.: alaq-hndr, slh- mharib, oyanr-yatr, alqan-tnbl, mxtsr-geni, nad-nisy. Kk eyni olan szlr antonim saylmr: dadl-dadsz nkarda olan fellr antonim deyil: getmk-getmmk Antonimlrdn, sasn bdii slubda istifad olunur. Antonimlr hmi eyni nitq hisssin aid olur. Sual 15- CAVAB sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr hanslardr? Arxaizim v neologizimlr haqqnda mlumat verin sl Azrbaycan szlrinin alnma szlrdn frqlndirn xsusiyytlr aadakilardr: 1. Vurusunun son hecaya dmsi; yaz’, ata’ (ba’yaq, d’nn, sa’nki, ya’lnz v s. szlr istisnadr). 2. Ahng qanununa tabe olmas: ana, nn, oul, qarn (iq, ilm, elat, islanmaq, quzm v s. szlr istisnadr). 3. Szn vvlind iki samitin yana ilnmmsi: plan, kaf. Bu szlr Avropa mnlidir. 4. Szd iki saitin yana ilnmmsi: ail, saat, sadt, camaat, tbii. 5. Szn r, z, f hrf il balanmamas: raz, rfiq, rabit, radio. stisna: zo, zoal 6. Saitin uzun tbffz olunmamas: bzi, bzn, alim, arif, kamil, nazir, Sabir. stisna: dova [do:a], qovurma-[qo:urma], ovudurmaq- [o:udurmax] 7. Fleksiyaya uramamas. Fleksiyaya urayan szlr rb mnlidir: kil-tkil- mtkkil; elm-alim-lma; nsr-nasir-mnsur; nzm-nizam-Nizami-Nazim- mnzum, trf-traf; eq-aiq-muq-muq v s. stisna: (bunlar trk mnlidir) alaq-alal, sar-saral, kiik-kiil, uzun-uzat, dat-dal-danq. 8. Sonu -at2 (cm kilisidir) kilisi il bitn szlr alnmadr; bu szlr rb mnlidir: mlumat, hqiqt, hkumt, tbliat, hesabat. stisna: gediat, elat trk mnlidir. 9. n kilili szlr alnmadr: bivfa, lamkan, namnasib, bamz, anormal. stisna: nadinc, nakii, natmiz milli szlrdir. 10. Daxilind tkrar olunan qoasamitli szlrin bzisi alnmadr: mdniyyt, vvl, molla, qvv, tccb, professor, rejissor v s. stisna: lli, yeddi (bu cr btn saylar)
12 11. Sonu eynicinsli qoa samitl bitn tkhecal szlr alnmadr: xtt, srr, hdd, hiss, tibb v s. 12. Trkibind j ssi olan szlr alnmadr: janr, jurnal, jal, mjd, bioloji v s. Qeyd: Azrbaycan dilind sz vvlind saiti ilnmir. Vaxtil iq, ilq, ildrm szlri y il balamdr. Sonralar ssi i-y kediyi n bu cr ana dili szlrimizd ahng qanunu pozulmudur. Bugnk ildrm, ilan szlri vvl yldrm, ylan kimi ilnmidir. 13 Azrbaycan dilind sz sonunda o, , e saitlri glmz. 14. Azrbaycan dilind o, , e saitlri il kililr ilnmz (-lov, -sov,-ey istisnadr). 15. m, mo, m, m, q, t hecalar il balayan szlr, adtn, alnma olur. Mmin, mhur, motor, mbariz, qss, mkalim, malic, masir v s. Azrbaycan dilin rb, fars, rus v rus dili vasitsil Avropa dillrindn szlr kemidir. 16. Szn h hrfi il bitmmsi: Allah, ah, gnah v s. 17. Szd “nc”, ng” paralar olarsa, alnmadr: qng, pncr, fng v s. Dilin lt fondunun passiv hisssi iki hissy blnr: khnlmi szlr v yeni szlr. Khnlmi szlr z d 2 qrupa blnr: 1. Tarixizmlr 2. Arxaizmlr Tarixizmlr.’ Tarixi inkiaf prosesind ya v ya hadislrin bzilrinin mrn baa vurmas il laqdar onlarn adlar da qeyri-fal leksikaya evrilir. Bel szlr tarixizmlr adlanr. Ms.: dara, uxa, abbas, batman, koxa, dinar, qorodovoy, mdrs, konka, dbilq, arq, gym, thn, qalxan, xurcun, daqqa, toppuz v s. Tarixizmlr kemi hyat v mitin aradan xmas, dyimsi il laqdar olaraq fal istifaddn qalsa da, bdii srlrin dilind hmin hyat canlandrmaq n onlardan istifad olunur. Arxaizmlr. ya v ya hadisnin adn ifad edn sz khnlrk yenisi il vz olunur. Bu cr khnlmi szlr arxaizmlr deyilir. Tarixizmlrdn frqli olaraq, arxaizmlr el szlrdn ibartdir ki, onlarn ifad etdiyi ya v ya hadislr indinin znd bel mvcuddur, lakin onlar baqa szlrl ifad olunur. Ms.: ar (tmiz), yanmaq (gizlnmk), yey (yax), seyvan (eyvan), iraq (uzaq), r/rn (igid), ayaq (qdh), tanq (ahid), sayru (xst), us (al) sn (sa-salamat), damu (chnnm), umaq (cnnt), d (yuxu), altun (qzl), gz (payz), aytmaq (demk), varmaq (getmk), dy (komacq), qsq (sxdrma), qnr (qar, trf), bndrgah (dmnin ke bilmycyi yol, keid), yaz (l), pitik (yaz), baqqal (dkan), llaf (taxl, ot alverisi) v s. Tarixizmlrdn bdii dilin slub xsusiyytlrini vermk n istifad edilir. Hr hans bir yaz kemi hyatn myyn tarixi bir dvrn v o dvrd yaam bu v ya
13 digr surti qabarq vermk istdikd, dvrn myyn dil xsusiyytlrini nzr atdrmaq istdikd tarixizmlr ildilir. Khnlmi szlr daha ox atalar szlri v msllrin trkibind mhafiz olunub. Ms.: Aydan ar, sudan durudur. Cadu-pitik elmk.Yeni szlr: ctimai hyatda ba vern bir sra yeniliklrl laqdar olaraq, elm, texnikaya, mdniyyt, mit v s. aid yeni yalar, hadislri yeni szlrl ifady ehtiyac yaranr: Ms.: kosmodrom, srinke, biznesmen, ekologiya, alqan, teleflm v s. Elmin, texnikann inkiaf il laqdar yaranan yeni anlaylarn adlarn ifad edn szlr yeni szlr- neologizmlr adlanr. Neologizimlr bir mddtdn sonra mmilk szlr srasna ke bilr.Yadda saxlamaq lazmdr ki, yeni szlr dild hl snaq mrhlsinddir. Yeni szlr 2 yolla yaranr: 1. Dilimizin z sz ehtiyat sasnda: (aqca, blg, ylc, ndr v s.) 2. Baqa dillrdn alnma yolla: (faks, gender,ou, sayt v.s) Mvzu 4 Sual 16- CAVAB Morfologiya v nitq hisslri haqqnda mlumat yazn. Dililik elminin beynlmill ad linqvistika adlanr (lingua-dil). Dililik dilin qanunauyunluqlarn, inkiaf tarixini yrnn elmdir. Bu elmin mxtlif blmlri vardr fonetika, leksikologiya, dialektologiya, slubiyyat v s. Dililik elminin n byk v geni blmsi qrammatikadr. Qrammatika z d iki hissdn ibartdir: l.Morfologiva 2.Sintaksis. Morfologiya yunanca morfos (forma) v loqos (elm) szlrindn yaranb. Morfologiya nitq hisslrindn, szlrin trkibindn v dyim qaydalarndan bhs edir. Sintaksis sz d yunan sz olub trtib demkdir.Bu blmd szlrin sz birlmlri v cml daxilind laqlnmsindn bhs olunur. NTQ HSSLR Dilimizin lt trkibind olan szlrin hams myyn qrammatik mnaya malik olur. Bu baxmdan hmin szlr ayr-ayr nitq hisslri kimi qruplar. Szn hans nitq hisssin aid olmas onun hans suala cavab vermsindn, ya, yoxsa hrktl bal olmasndan v s. asldr. Nitq hisslri bir-birindn leksik-qrammatik mnalarna gr frqlnir. Dilimizd 11 nitq hisssi var. Onlardan alts sas, bei kmki nitq hisssidir. SAS NITQ HISSLRI KOMKI NITQ HISSLRI
14 Isim, sift, say, vzlik, fel, zrf qoma, dat, balayc, modal szlr, nida LAMTLR *Ancaq qrammatik mnas olur, leksik mna ifad etmir; Hec bir suala cavab vermir; ayrlqda he bir cml zv olmur. QEYD: Kk v kili morfologiyada sas anlaylardandr. Leksik kililr sz qoularkn szn yalmz mnasn deyil, aid olduu nitq hisssini d dyi bilir. Sual 17 cavab sim. simin qurluca nvlri, mumi v xsusi isimlr haqqnda mlumat verin. mumi qrammatik mnasna gr yann adn bildirn sas nitq hisssin isim deyilir. sim kim? n? hara? suallarndan birin cavab verir. smin znmxsus chtlri var ki, onlar baqa nitq hisslrind grmrk. sm mxsusdur: *Konkret v mcrrd olur. *mumi v xsusi olur. *Tk v ya cm olur. *Mnsubiyyt gr dyiir. *Hal kilisi qbul edir (hallanr). *xs (xbrlik) kilisi qbul edir. Isimlr iki qrupa ayrlr: l.mumi isimlr 2. Xsusi isimlr Bunlar arasnda oxar chtlr var. Hr ikisinin ya ad bildirmsi, hallanmas v mnsubiyyt gr dyimsi v qurulu baxmmdan yer blnmsi oxar chtlrdndir. mumi isimlr eynicinsli yalara veriln adlardr: aac, gl, k, da, knd v s. Eynicinsli yalar bir -birindn frqlndirmk n onlarn hr birin veriln adlara xsusi isimlr deyilir: “Mehman”(povest), “Azrbaycan” (qzeti Araz v s. Xsusi isimlrin mumi isimlrdn bir sra frgli chtlri va:*Inm yerindn asl olmayaraq ilk hrfi hmi byk yazlr. *Ancaq konkret olur. *Sinonimi, omonimi olmur. Xsusi isiml bir sra nvlr blnr: l.nsan adlarn v soyadlarn bildirnlr: Vidadi, Mhmmd, Eln, Zrdabi Gncvi, Axundov v s. 2.Yer adlarn bildirnlr: Tbriz, Xankndi, ua,Trkiy v s. 3.sr v mtbuat adlan: “sgndrnam”, “Vaqif’, “Ss”(qzet) v s. 4.Heyvanlara veriln adlar: Drat, Ala, Mstan, Bozdar, Alapaa v s. LAMTLRI *Mstqil leksik mnaya malik olur; *Myyn bir suala cavab verir; *Cml zv olur. :*kili qbul edrk chtdn dyiir.
15 Xsusi isimlrin ksriyyti sad, dzltm, mrkkb, konkret, mcrrd olan mumi isimlrdn yaranr. Ms.: Hikmt, smt, Arzu, Ulduz, Topxana, Tovuz v s. Bzi hallarda xsusi isimlr d mumiy evrilir. Ms.: sirab, badaml, ampan, kalanikov, plombir, mersedes v s. simlrin quruluca nv var: sad, dzltm, mrkkb. Sad isimlr he bir leksik kili qbul etmir. Yalnz qrammatik kili qbul etmi isimlr d sad isimlrdir. Ms.: eir-erimiz, aac-aaclar, man-mana, kitab-kitabdr v s. Dzltm isimlr is kkdn v leksik kilidn ibart olur. Dzltm isimlr sasn isimlr v fellr leksik kililr artrmaqla yaranr. Yalnz lq4 kilisinin kmyi il isim, sift, say, vzlik v zrfdn isim dzltmk olur. Ms.: istilik, dzlk, oxluq, mnlik, gerilik, yaxnlq v s. Bu cr isimlr mcrrd isimlrdir. Mrkkb isimlr sintaktik yolla, iki v daha artq szn birlmsi il yaranr. Mrkkb isimlr yazlna gr iki yer blnr: bitiik yazlanlar, defisl yazlanlar. Bitiik yazlan mrkkb isimlr bir vuru altnda deyilir. Bu cr szlr ml glm sullarna gr bir ne qrupa blnr: l.ki mxtlif mnal v trkibind he bir kilisi olmayan sad szlrin birlmsi il: Krdmir, Qaraba, istiot, Eln, kllpaa v s. 2.Mnsubiyyt kilili szlrin itirak il: suiti, kklikotu, Nbiolu, dakeisi, Bazardz v s. 3.Sad v dzltm szn birlmsi il: soyqrm, Rstmxanl, qlbisnlq. beillik v s. 4.kinci trfi feli sift olan mrkkb isimlr: falabaxan, yelqovan, lzyuyan, tozsoran v s. 5. Aga, xanm, by, ah, xatun kimi szlrin itirak il: Aaslim, Byli, Glxanm, Saraxatun v s. Defisl yazlan mrkkb isimlr aadaklardr: 1. Yaxn mnal szlrin birlmsi il:sz-shbt, qap-pncr, qayda-qanun, adt-nn v s. 2.ks mnal szlrin itirak l: dr-tp, en-yoxu, ged-gl, ev-ek v s. 3. Trflrindn biri ayrlqda ilnmyn szlrin itirak il: kol-kos, kagz-kuuz, zir-zibil, dmir-dmr, sr-smk v s. 4. zaft trkibi formasnda olanlar: trzi-hrkt, nqteyi-nzr, hddi-bulu, trcmeyi-hal v s. Sual 18- cavab smin hal kateqoriyas haqqnda yazn. simlr baqa szlrl laqy girrkn bzi qrammatik kililr qbul edrk formaca dyi bilir. simlrin bel dyiilmsi hallanma adlanr. Dilimizd ismin alt hal var: Adlq Vtn Kim? n? hara?
16 Yiylik Vtnin kimin? nyin?harann? nnnnnnnnnnnnnnnnnnn Ynlk Vtn aaaaa kim? ny? haraya? Tsirlik Vtni kimi? nyi? haran? Yerlik Vtnd kimd? nd? harada? xlq Vtndn kimdn? ndn? haradan? Adlq hal sasn kim?(ata), n? (qzet), bzn d hara? (Tbriz) sualn tlb edir. Ltlrd isimlr adlq halda verilir. Adlq haln xsusi kilisi yoxdur. Adlq halda olan isimlr cmld daha ox drd mvqed ilnir: 1 .Mbtda: Vtn hammzn ba tacdr. 2.Xbr: Hammzn ba tac vtndir. 3.Tyin: Da bina mhkm olar. 4.Xitab:Vtn, sndn tr can vermy hazrq. Adlq halda olan isim cm, mnsubiyyt v xs kililri qbul ed bilr.Bu kililr ayr-ayrlqda v eyni zamanda ismin balanc formasna qoula bilr: kitab-kitablar- kitablarm-kitablarmdr. Yiylik hal Yiylik halda olan isimlr zndn sonra gln szlrl laqy girrk yalar, xslr arasnda aidlik,mnsubluq mnas yaradr. Xsusi kilisi: -n4, -nn4 Suallar: kimin? nyin? harann? Yiylik halda olan isimdn sonra, adtn, mnsubiyyt kilili sz glir v sz birlmsi yaranr. Bu cr sz birlmsinin birinci trfi yiylik (sahiblik), ikinci trfi is mnsubluq (aidlik) bildirir. Ynlk hal Ynlk halda olan isimlr cmld sasn tamamlq v yer zrfliyi olur. Sonu aq saitl bitn isimlr ynlk halda frqli tlffz edilir: komaya [komuya], xalaya [xalya] v s. Tsirlik hal Tsirlik hal hrktin hans ya zrind icra olunduunu bildirir. Yiylik hal kimi, tsirlik hal da iki cr olur: l.Myyn tsirlik hal; 2.Qeyri-myyn tsirlik hal. Myyn tsirlik halda olan isimlr -4, -n4 (Nitqd bzn myyn tsirlik hal yalnz -n bitidirici samiti il dzlir: Almasn, heyvasn, narn yemdim.) kililrini qbul edir. Kimi? nyi? haran? suallarma cavab olur: lini (kimi?) bura ar. Kitab (nyi?) mn ver. hri (haran?) bulud ald. Qeyri-myyn tsirlik hal is kili qbul etmir v n? sualna cavab olur. Cmld daha ox hrkt bildirn szl yana glir. Ms.: Rssam divardan kil (n?) asd. Bu cmldki qeyri -myyn tsirlik hall ismi asanlqla myyn tsirlik hala evirmk olar: Rssam divardan kli (nyi?) asd. Myyn v qeyri-myyn tsirlik haln sas
17 oxar chtlrindn biri odur ki, hr ikisi tsirli fellrl laqli olur. stisna hallarda myynlik bildirn tsirlik hal tsirsiz fellrl d laqy girir: Yay dinclmdim. Yerlik hal Yerlik hal hrktin icra olunduu yeri bildirir v kimd?, nd?, harada? suallarna cavab olur.Yerlik halda olan isimlr -da2 kilisini qbul edir. Cmld kimd? nd? suallarna cavab verdiyi zaman tamamlq, harada sualna cavab verdiyi zaman is yer zrfliyi v kimddir, nddir? suallarna cavab verdiyi zaman xbr olur. Ms.: Kitabda (nd?) maraql mvzular var. Adamlar parkda (harada?) dinclir. Qounlar srhdddir (hardadr?). xlq hal smin xlq hal hrktin balanc yerini v xlq nqtsini bildirir v kimdn? ndn? haradan? suallarna cavab verir. xlq halda isimlr -dan2 kilisini qbul edir. Cmld tamamlq, zrflik v bzn d xbr kimi itirak ed bilir. Ms.: Aacdan (ndn?) budaq qrdm. Qdir knddn (haradan?) uzaqlad. Mktub knddndir (hardandr?). smin xlq hal ynlk halda ifad olunan fkrin ksini bildirir.Ynlk hal hrktin son, xlq hal is balanc nqtsini bildirir. Sual 19- cavab Tk v cm isimlr ny deyilir simlr kmiyyt baxmndan tk v ya cm olur. smin ifad etdiyi ya iki v ya daha artq olsa, o zaman -lar2 kilisi qbul edir. simlrin tk v ya cm olmas; hr-hrlr, odun-odunlar, man-manlar v s. Cmlnmk daha ox mumi isimlr aiddir. simdn vvl myyn miqdar say glrs, isim cm kilisi qbul etmir: be kitab, alt durna v s. Be kitablar olmaz. stisna hallarda bdii xsusiyyt dayaraq xsusi isimlr d cm kilisi qbul edir: ld Balalar ldrn sgr, ld Gllri gldrn sgr. (M.Mfq) Xsusi isimlr cm kilisi qbul etdiyi zaman byk hrfl yazlr. Szn son samitindn asl olaraq, cm kilisinin ilk samiti frqli tlffz oluna bilr. Bu daha ox sonu t, n, z, v r samitlri il bitn szlrd zn gstrir: canlar [cannar], qzlar [qzdar], airlr [airrr]. 2. -lar2 kilisi bzn mnsubluq v ya xbrlik anlay da bildirir: onlarn analar, bunlar uaqdrlar v s. El isimlr var ki, onlar cm kilisi qbul etmdn say etibar il oxluq, topluluq bildirir. Ms.: cmiyyt, qoun, ordu, ilx, naxr, partiya, dst, xalq, camaat, el, lma, ra, hali, alay v s. Bunlara toplu isimlr deyilir. Topluluq bildirn isimlr qrammatik chtdn tk isimlrdir.Toplu isimlr cm kilisi qbul ed bilir. stisna olaraq camat, ra, hali, lma szlri cm kilisi qbul etmir.
18 Sual 20- cavab sim mnsubiyyt gr nec dyiir? smi baqa nitq hisslrindn frqlndirn lamtlrdn biri d mnsubiyyt kateqoriyasdr. Mnsubiyyt gr dyim xslrl xslr, xslrl yalar, yalarla yalar arasnda ola bilr. I v II xslr aid mnsubiyyt kilisi yalnz xs v ya yann insana mnsubluunu bildirir. Ms.:mnim evim, snin drdin v s. III xs aid mnsubiyyt kilisi qbul etmi isim is hm insana, hm d cansz yaya aid ola bilr. Ms.:evin pncrsi, atn aya v s. ksr hallarda mnsubiyyt kilisi qbul etmi ismin vvlind yiylik hal kilisini qbul etmi xs vzliyi, isim v ya isimlmi digr nitq hisslri glir; Onun man qngdir. Bzi hallarda yiylik hall xs vzliyi cmld ixtisar olunur: Man qsngdir.Mnsubiyyt kilili sz yiylik hal kilili szlrdn sonra gldiyi zaman hr ikisi cmlnin bir zv olur. MNSUBIYYT KILLRN GOSTRN CDVL XSLR I xs tk I xs cm II xs tk II xs cm KLLR NMUNLR -m, -im, -um, -m, -m qardam, drsim, anam -mz,-imiz,-umuz,-mz -mz, -miz,-muz,-mz qardamz,drsimiz,ana- mz -m,-in,-un,-n,-n qardan, drsin, anan -nz,-iniz,-unuz,-nz,-nz, -niz,-nuz,-nz qardanz, drsiniz, ananz III xs tk III xs cm -,-i,-u,-; -s,-si, -su, -s (-y,-yi,-yu,-y) qarda, drsi, anas, mvqeyi Mvzu 5 Sual 21- cavab Sift bard mlumat yazn . Sift yanm lamt v keyfyytini bildirn sas nitq hisssidir. Sift cmld isim aid olub onu mxtlif chtdn tyin edir: qara kmr, irin shbt, dhtli insan, aacdak qu. Nec? n cr? hans? suallarndan birin cavab verir. Siftlrin leksik mnaca aadak nvlri var: 1. Rng bildirn siftlr: gy, qrmz, yal v s. 2. Dad bildirn siftlr: irin, tur, ac, dadl v s. 1. Keyfiyyt bildirn siftlr: yax, pis, alqan v s.
19 2. lamt (grkm) bildirn siftlr: gzl, kk, nurani v s. 3. Forma bildirn siftlr: uzun, yri, inc, badam v s. . 4. Hcm bildirn siftlr: byk, kiik, enli v s. Sual 22- cavab Siftin quruluca nvlri v mqayis drclri haqqnda dann. Siftlr quruluca sad, dzltm, mrkkb olur: Sad siftlr Sad siftlr quruluca bir kkdn ibartdir: qara, sar, uzaq, yaxn,gzl. Dzltm siftlr Dzltm siftlr, sasn, isim v fellrdn dzlir. El buna gr d siftlr dzlm yoluna gr iki yer blnr: isimdn dzln siftlr, feldn dzln siftlr. simdn sift dzldn kililr: -l4 dadl, duzlu, hvsli, gll v s. -sz4 dadsz, duzsuz, hvssiz, glsz v s. -4 badam, qhvyi, gm, armudu v s. -i(vi) tarixi, tibbi, hrbi, inqilabi, trbiyvi v s. -cl 4 zarafatcl, lmcl, yuxucul, icil v s. -dak2 aacdak, hytdki, irlidki v s. Feldn sift dzldn kililr: -aan2 ; qaaan, glyn v s. -ar2 (r) axar (su), oxar (hadis) v s. -qan2 alqan, dykn v s. -n4 azn, zgin, vurun, dzgn (sonu cingiltili samitlrl bitn fellr qoulur) v s. -qn4 satqn, kskin, tutqun, kskn (sonu kar samitl bitn fellr qoulur) v s. -q4, aq, skk, uuq v s. Mrkkb siftlr Mrkkb siftlr iki v ya daha artq szn birlmsindn yaranan siftlrdir. Mrkkb siftlr bitiik v ya defsl yazlr: enlikrk, gzl-gyk, bburma, irin- irin v s. Bu cr siftlrin yaranma yollar mxtlifdir:
20 1. Sad siftl sad ismin birlmsi il: irindil, qarayaxa; 2. Bir sad v bir dzltm szn birlmsi il: enlikrk, mqsdynl; 3. ki dzltm siftin birlmsi il: soyuqqanl, aqrkli; 4. Mnsubiyyt okilili szn itirak il: ryiaq, szbtv; 5. Sad v ya dzltm szlrin tkrar il: qrq-qrq, qara-qara; 6. “ba” v “a” bitidiricilrinin kmyi il: crbcr, nvbnv, rngarng; 7. Biri v ya he biri ayrlqda iln bilmyn siftlrin birlmsi il: zik-zk, dlm-deik; 8. Yaxn v ya ks mnal dzltm siftlrin birlmsi il: gll-ikli, qoca- cavan; 9. “Qeyri” sz v siftin birlmsi il: qeyri-myyn, qeyri-insani. Siftin znmxsus xsusiyytlrindn biri d onun drc bildirmsidir. yalar lamt v keyfiyyt azl v oxluu il bir-birindn frqlnir. Buna gr d yalarn lamt v keyfiyyti nisbi olaraq drc zr myynldirilir: Azaltma drcsi Adi drc oxaltma drcsi gythr gy gmgy 1. Siftin adi drcsi Siftin adi drcsi yann keyfiyyt v ya lamtinin normada olduunu bildirir. Azaltma v oxaltma drclri adi drc sasnda formalar: sar, yal, qrmz, kiik. Adi drcnini xsusi kilisi yoxdur. He d btn siftlr drcnin morfoloji lamtini qbul ed bilmir, hmi adi drcd olurlar: Dztm v mrkkb siftlrin ksriyyti: duzlu, snq, szgn, daxili, glyn, qaraqa, qaragz, qaraqabaq v s. Bzi sad siftlr: kal, qaln, mehriban, kar, ar, kobud Alnma siftlrin bir oxu: etnik, fizioloji, tibbi. 2. Siftin azaltma drcsi Siftin azaltma drcsi lamt v keyfiyytin adi drcdn, yni normadan az olduunu bildirir. Bu sulla yaranan siftlr formaca dyiir, yni adi drcd olan siftlr kililr artrlr: qaran, sarn, uzunsov, dlisov, sarmtl, amtl 3. Siftin oxaltma drcsi lamtin adi drcdn ox olduunu bildirn drcy siftin oxaltma drcsi deyilir: oxaltma drcsi d iki sulla yaranr:
21 l.Morfoloji sulla: a)Adi drcd olan siftin sonuna -ca2 kilisi artrmaqla: zorbaca, yaxca. stisna: balaca adi drcddir. b)Adi drcd olan siftin vvlin onun ilk hecas artrlr, lakin bu zaman hecann son samiti m, p, r, s samitlrindn biri il vz olunur: gr hmin heca saitl bitirs, bu samitlrdn biri sadc olaraq hecaya qoulur: g-m-gy, do-s-doma, q-p-qrmz, t-r- tmiz. Aappa sz bu sulla yaransa da, grndy kimi, bir az frqlidir. 2. Sintaktik sulla Adi drcd olan siftlrin vvlin lap, daha, n, olduqca datlar, tnd sz v ya dm hissciyi artrlr: n gzl, lap qrmz, tnd-gy, dma. Sual 23- cavab Siftin cmld rolu ndn ibartdir? Siftin cmldki birinci sintaktik vzifsi izah etdiyi szdn vvl glmsi-tyin olmasdr, lakin bzn el olur ki, sift isimlrk hm ismin, hm d siftin vziflrini dayr: Sift tyin kimi: Baya (nec?) mahn Sift xbr kimi: Mnim dostum zgndr. (necdir?) Sift mbtda kimi: Qoca (kim?) birdn dillndi. Sift tamamlq kimi: Arxadakn (hansn?, nyi?)mn aparacaam. Sift zrf kimi: Snsiz (nec) yaaya bilmirm. Bzn siftlr cmld ismin rolunda x ed bilir. Bu zaman sift sift mxsus xsusiyytlrini itirrk isimlir, amma morfoloji baxmdan sift olaraq qalr: Gzl qzlar, gzllr. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlrini itirir: 1. lamt v ya keyfiyyt bildirmsini; 2 . Siftin suallarna cavab vermsini; 3 . Tyin olma xsusiyytini; 4 . simdn vvl glm xsusiyytini. Sift isimlrkn aadak xsusiyytlri qazanr: l. Ad bildirmk: gid gldi 2 . Cmlnin mbtda v tamaml olmaq: Dahilr yanlmrlar. Dlidn all sz. 3 . Hallanr: irin, irinin, irin, irinin, irind, irindn 4 . Cmlnir: cavanlar, yaxlar Mnsubiyyt gr dyimk: qaragzm, qaragzn. simsiz ilnm xsusiyytini: orular, dlilr.
22 QEYD: mumiyytl, sift aid olduu isimsiz ilnrs, isimlmi hesab edilir. stisna olaraq, birbaa xbrlik kilisi qbul edrk cmlnin xbri olduqda isimlmy d bilr: Bizi xilas edn bu igiddir (kimdir?)-simlmidir. Mnim dostum igiddir (necdir)-cmlsind is dostun keyfyyti vuruland n isimlmi hesab edilmir. Lakin sift ism aid kilidn sonra xbr vzifsind x edrs, isimlmi sift hesab olunur. Ms.: Bunlar bizim qhrmanlardr.Sift isimls bel, morfoloji thlil zaman sift kimi gtrlr. Azaltma v oxaltma drcsinin kililrini qbul etmi siftlr sad siftlrdir. Sual 24- cavab Say haqqnda mumi mlumat yazn. sim yann adn, sift is onun lamtini bildirir. yann miqdarn v ya srasn da sas nitq hisssi olan say bildirir. Say ne?, n qdr? nenci? suallarna cavab verir. Sayla sift arasndak oxar chtlr: Hr ikisi isiml bal olur: igid oul, be uaq. Hr ikisi isimdn vvl glir: igid oul, be uaq. Hr ikisi isiml bilir: igidlr, beincilr. Hr ikisi datla iln bilir: lap gzl, lap ox. Hr ikisi, sasn, cmld tyin vzifsind x edir: yax adam, rng Hr ikisi quruluca sad, dzltm, mrkkb olur. Hr ikisi “hans?” sualna cavab ver bilir: Birinci (hans?), bugnk (hans?) hadis Qeyd: gr isim eyni zamanda hm say, hm d siftl ilnrs, o zaman say siftdn vvl ilnir: byk bina. Sayla siftin frqli chtlri: Say yanm miqdarn, sift yann lamtini bildirir. Dzltm say sasn saylardan, dzltm sift is mxtlif nitq hisslrindn yaranr. Saylardan sonra gln isimlr, adtn, cmln bilmir (10 adamlar), siftdn sonra gln isimlr is cmln bilir (zl insanlar). Sual 25- cavab Sayn quruluca v mnaca nvlri bard mlumat verin . Saylar quruluca yer blnr: sad, dzltm, mrkkb. Sad saylar yalnz bir kkdn ibart olur: be, az, xeyli, ox, . Dzltm saylar is -nc4, -lu, -acq, -larca2, -larla2 kililri vasitsi il dzlirlr:
23 Msln: birinci, yzlrl, minlrc, oxlu, azacq. Mrkkb saylar yazlna gr iki cr olur: 1. defisl yazlanlar: -drd, lli-altm 2. ayr yazlanlar: ikid bir, on be, bir qdr Saylarn mnaca aadak nvlri var: I Miqdar saylar Miqdar saylar mnaca yer blnr: myyn miqdar saylar, qeyri-myyn miqdar saylar, ksr saylar. 1. Myyn miqdar saylar: yann konkret sayn bildirir. Be bina. Myyn miqdar say, adtn, ne? n qdr? sualma cavab verir. Quruluca sad v mrkkb (trkibi) olur: be, , on be, lli iki. Dilmizd quruluca sad olan 23 miqdar say var. Myyn miqdar sayndan sonra gln isim hmi tkd olur: iki kompyuter, bir vrq. Myyn miqdar say yazda hm rqml (5), hm d hrfl (be) yazla bilir. Myyn miqdar say il isim arasnda ox vaxt numerativ szlr ilnir: be nfr kii, ba qoyun, iki dn kitab, sap mirvari. Bu nmunlrd nfr, ba, dn, sap szlri numerativ szlrdir. Aadak szlr d numerativ sz kimi iln bilir: tik, dd, imdik, stkan, otaq, ct, dst, qab vedr, kilo, qram, metr, litr, top, vaqon, gbz, kasa, sap v s. 2. Qeyri-myyn miqdar saylar Qeyri-myyn miqdar saylar yann txmini miqdarn bildirir v yalnz n qdr? sualna cavab verir. Ms: az, ox, bir az, bir qdr, bir sra, az-ox, oxlu, azacq, minlrl, yzlrc, xeyli, be-alt, bir ox v s. Qeyri-myyn miqdar saylar quruluca sad, dzltm v mrkkb olur: az, azacq, -drd. Az, ox saylar datla iln bilir: n az man, lap ox insan. Bir sra, bir ox saylarndan sonra gln isimlr cmd olur: bir ox mktblr. ox, onlarla, yzlrc saylarndan sonra gln isimlr hm tkd, hm d cmd iln bilr: onlarla mllim, onlarla mllimlr. Yerd qalan qeyri-myyn miqdar saylardan sonra gln isim hmi tkd olur.
24 3. Ksr saylar Ksr saylar tamn hisssini v ya tam v hissni bildirir: d bir, tam onda drd. Ksr saylar n qdr?, ne hiss? sualna cavab verir. Myyn miqdar saylar v -da2 hal kilisinin kmyi il yaranr. Ksr saylar, adtn, mnsubiyyt kilisi il birlikd ilnir. Qeyd: Ksr saylan rqmlrl yazlanda vergldn d istifad olunur: 3,5 II Sra saylar Sra saylar yann srasn bildirir: birinci sinif, axrnc mrtb. Sra saylar, sasn, nenci?, mtnd is bzn d hans? sualna cavab verir. Sra saylarndan sonra gln isim cmd d ola bilr, tkd d: 10-cu sinif, 10- cu siniflr. Sra saylar, sasn, myyn miqdar saylarna v vvl, axr, son zrflrin v filan vzliyin -mc4 kilisi artrmaqla yaranr: ikinci, axrnci, sonuncu. Sonu saitl bitn szlrd -nc4 kimi yazlr: yeddinci, altnc. Sra saylarnn mxtlif yaz formalar var: birinci; 1-ci; I; 1.; 1)

Nitq mədəniyyətinin əsasları

Müasir dilimizdə işlətdiyimiz mədəniyyət sözü çox geniş anlayış ifadə edir. Bu anlayış yaxşı-pis, müsbət-mənfi sözləri qədər və bəlkə, onlardan daha geniş məna ifadə edir. Mədəni sözü ərəbcə şəhərli deməkdir. İlk əvvəl mədəni-şəhərli insan davranışının və fəaliyyətinin bütün növlərində şəhərdən uzaq bədəviliyə qarşı qoyulurdu. Baqşa sözlə, şəhərlinin hərəkəti, davranışı, danışığı bədəvilərə nisbətən mədəni hesab olunurdu. Sonradan mədəniyyət sözü öz mənasını daraldaraq mədəniyyətsizliyə qarşı qoyuldu. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu sözün üç mənası verilmişdir:

1. İnsan cəmiyyətinin istehsalatda, ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu;
2. Xalqın və ya siniflərin müəyyən dövrdə əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu, belə nailiyyətlərin səviyyəsi // təsərrüfat və ya zehni fəaliyyətin inkişaf səviyyəsi;
3. Savadlılıq, elmilik // mədəni adamın tələblərinə uyğun gələn həyat şəraitinin məcmusu, yaşayış mədəniyyəti.

Bu izahı tam və dolğun hesab etmək olmaz. Çünki, birinci bənddəki insanların istehsalatda və mədəni həyatda əldə etdiyi nailiyyətlərin, uğurların (maliyyə, təsərrüfat və s.) hamısını mədəniyyətə daxil etmək olmaz. 3-cü bənddə isə taftalogiya özünü göstərir: «mədəni adamın tələblərinə uyğun gələn ifadəsi də taftalogiya olub sözün mənasını dolğun əks etdirmir.
Azərbaycan dilində mədəniyyət sözünün bir termin kimi işlənməsi tarixi çox da qədim deyil. Sovet hakimiyyətinin ilk onilliklərində bu söz ərəb mənşəli olduğu üçün onu «Kultura» sözü ilə əvəz etmişdilər. Bu söz latın mənşəli olub cultura sözündəndir. Mənası — Vozdelivanie, tərbiyə, təhsil, inkişaf, hörmət deməkdir».

İnsanın mədəni səviyyəsinin və həyatın inkişafı nəticəsində mədəniyyətin çox çeşidli sahələri yaranmışdır. Məsələn:

1. Dövrlə bağlı: Antik mədəniyyət
2. Millətlə bağlı: Ərəb mədəniyyəti
3. Məkanla bağlı: Kənd mədəniyyəti, şəhər mədəniyyəti, Avropa mədəniyyəti.

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyət insan fəaliyyəti ilə bağlı olduğu üçün konkret yerin — məkanın mədəniyyəti anlayışı şərti formada başa düşülür. Məsələn, Avropa mədəniyyəti dedikdə burada yaşayan xalqların mədəniyyəti başa düşülür, yoxsa yerin mədəniyyəti olmaz. Eyni sözləri Fransa mədəniyyəti, İran mədəniyyəti və s. haqqında demək olar.

4. İnsanın həyat və fəaliyyətinin müxtəlif sahələri ilə bağlı müəllim mədəniyyəti, tələbə mədəniyyəti, oxuma mədəniyyəti, səhnə mədəniyyəti, sürücü mədəniyyəti, satıcı-ticarət mədəniyyəti və s..

Bunlardan biri də «insanın atributu» olan danışıq mədəniyyətidir. Danışıqsız insanı təsəvvür etmək olmaz. İnsan ünsiyyət sözündəndir. Əgər lalların əl-hərəkət (doktilo) vasitəsini istisna etsək, insanı danışıqsız təsəvvür etmək olmaz. Hər bir insan cəmiyyətin əsil mənada üzvü olmaq üçün nitqə malik olmalıdır. Tələbə və müəllimlərin içərisində, qurultay iştirakçılrı, deputatlar, böyük və kiçik toplantıların iştirakçıları arasında bircə nəfər də olsun lal adama rast gəlmək olmaz. Çünki burada danışmaq lazımdır. İnsan kiçik yaşlarından danışıq vərdişləri əldə etdiyi zamandan ömrünün sonun qədər öz danışığını təkmilləşdirir. Çünki insan təkcə öz dilinin quruluşunu bilməklə kifayətlənməməlidir. Bunu ən kobud, mədəniyyətsiz adamlar da bilir. Eyni zamanda insan danışdığı insan danışdığı dilin, xüsusilə, ana dilinin incəliklərini bilməli, fikrini gözəl ifadə edə bilməlidir. Burada M.R.Lvovun bir müqayisəsini xatırlatmaq yerinə düşərdi. O yazır: «Bədən tərbiyəsi haqlı olaraq, orta və ali məktəblərdə lazımlı bir fənn kimi qəbul edilir və ona milyardlarla pul xərclənir, ancaq nitq mədəniyyəti qrammatikanın hüdudsuz sahəsinin pərsəng daşı kimi dilçiliyə aid edilir». Dilçilikdə bu məsələ ikinci dərəcəli bir iş hesab edilir. Əslində isə belə olmamalıdır. Qəti şəkildə inanmaq lazımdır ki, nitq mədəniyyəti insan mədəniyyətinin, nitq gözəlliyi insan gözəlliyinin, nitqin təsirliliyi insan nüfuzunun (avtoritetinin) tərkib hissəsidir. Bu səbəbdən də nitq mədəniyyəti dil normaları məcmusu kimi yalnız qrammatika tədris olunan yerlərdə deyil, mühəndislərə, hüquqşünaslara, aviatorlara, həkimlərə də tədris edilməlidir. Onların da öz sahələrində mədəni danışığı təmin edilməlidir. Hər bir adam nitqində özünü təqdim edir. Əgər öz bəlağətli nitqi ilə özünü təqdim edə bilmirsə, nə müəllimin, nə baş nazirin sözünə qulaq asmaz, ona hörmət etməzlər. Əksinə, nitqi gözəl olan adam özünə cəmiyyətdə böyük nüfuz qazandırır. Bu mənada Böyük fars şairi Sədinin sözləri yada düşür:

Ağızdakı dil nədir?
Hünər sahibinin xəzinəsini açan,
Əgər danışmasa, heç kəs bilməz ki,
O zərgərdir, ya saqqızsatan.

Burada çoxlu incə mətləblər vardır. Eyni mövzunu müxtəlif auditoriyada eyni cür şərh etmək olmaz; Eyni mövzunu müəllimlə tələbə eyni cür izah edə bilməz. Yəni bu problem aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

1) Kim danışır?
2) Kimə danışır?
3) Hansı şəraitdə danışır?
4) Nə barədə danışır?
5) Nə məqsədlə, nə səbəbə danışır
6) Öz fikrini çatdıra bilirmi, onu başa düşürlərmi?
7) Ona auditoriyanın (dinləyicilərin) münasibəti necədir?
8) Onun nitqini arzu edirlərmi?
9) Danışdığı mövzunu yaxşı bilirmi? və s.

Nitq mədəniyyəti bir sıra problemlə vəhdətdə olub, öz spesifik xüsusiyyətləri ilə onlardan ayrılır. Yəni onları təcrid etmək mümkün olmadığı kimi, eyniləşdirmək də olmaz. Bu problemlər aşağıdakılardır: a) Ritorika — bəlağət; b) Üslub və üslubiyyat; c) Norma.

RİTORİKA
Çox vaxt ritorika (bəlağətli nitq) ilə nitq mədəniyyətini eyniləşdirmişlər. Ritorika — yunanca natiqlik sənəti haqqında elm deməkdir, geniş mənada isə bədii nəsr — bədii oxuma sənəti mənasında işlənmişdir. Qədim yunan və Roma natiqləri S.Çiseron, Kvantilian ritorikanı 5 hissədən ibarət hesab etmişlər: materialın tapılması (seçilməsi); yerləşdirilməsi (ardıcıllıq); sözlərlə ifadəsi (yüksək orta və aşğı üslubda ifadə etmək), habelə sözlərin seçilməsi; yadda saxlamaq (yada salmaq) və nitqin ifadəsi.

Bu qədim sənət növü insanlara böyük hörmət gətirirdi. Sonralar isə V.Hüqodan başlayaraq ritorika gurultulu ifadələr, mənasız sözlər yığını (nycTocnoBua), hay-küy mənasında işlənmişdir. Nitq mədəniyyəti isə başlıca olaraq ritorikanı özündə əks edirir. Başqa sözlə, ritorikasız nitq mədəniyyəti ola bilməz.

ÜSLUB VƏ ÜSLUBİYYAT
Dilçilikdə, ədəbiyyatşünaslıqda, müsiqidə, vokal sənətində, memarlıqda, xalçaçılıqda və insan idrakının, sosial şüurun fəaliyyət göstərdiyi bir sıra sahələrdə üslub (stil) aparıcı xüsusiyyətə malikdir. Stil sözü dünya elmində və mədəniyyətdə üsluba nisbətən daha qədimdir.
Stil termini yunan dilindən latın dilinə keçmiş «Stilus» sözündən olub, çubuq, qələm deməkdir. Sonradan bu söz yazı manerası «Obraz sisteminin bədii təsvir vasitələrinin, yaradıcılıq üsullarının ümumiliyi olub, ideya vəhdəti eyniliyi ilə şərtləndirilir.
Üslub termini isə ərəbcə tərz, ifadə tərzi, üsul mənasındadır.
Ümumiyyətlə götürdükdə, üslub hər şeyin öz «məni»dir. Yəni hər hansı bir kateqoriyadan olan fəaliyyət növünün özünəməxsus keyfiyyət məcmusudur. Hər hansı bir sahənin ilkin inkişaf mərhələsində üslubu ola bilməz. Lap elə dilin özünü götürmüş olsaq, onun ilkin inkişaf mərhələsində hansı üslubundan bəhs etmək olar? Qəbilə dilinin bədii, funksional, elmi və s. üslubundan danışmaq olarmı?
Üslubun yaranması və çoxlu üslubların meydana gəlməsi dilin inkişafı ilə bağlıdır. Bütün dil üslubları dilin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Üslub çox geniş anlayışdır. Bu gün artıq akademik üslub, arxaik üslub, dialoq üslubu, monoloq üslubu, janr üslubu, realist üslub, romantik üslub, funksional üslub, bədii üslub, elmi üslub və s. üslub növləri vardır ki, bunların hamısı dilin öz inkişafı və tarixi durumu ilə bağdıdır. Bundan əlavə, poetik üslub — ayrı-ayrı sənətkarların fərdi üslubu da vardır ki, onlar da bilavasitə dilin tarixi inkişafından asılıdır.
Üslub anlayışının tarixi çox qədimdir. Hələ yunan dilçiliyində Aristotel insan nitqi və onun fəlsəfi problemlərindən danışarkən üslub məsələlərinə toxunurdu. Sonra romalılar üslub anlayışını nitqə tətbiq etdilər. Həm yunanları, həm də romalıları üslub məsələsində bir ümumi cəhət birləşdirirdi. O da hər iki ölkə alimlərinin üslub (stil) terminini ritorika, bəlağətli nitq, geniş mənada natiqlik sənəti kimi başa düşmələri idi.
Böyük yunan alimi Aristotel (e.ə. 384-322) üslub məsələsini nitq mədəniyyəti ilə əlaqələndirərək yazırdı: «Üslubun qiyməti onun aydmlığmdadır… Əgər nitq aydın deyilsə, deməli, o (natiq — A.B.) öz məqsədinə nail ola bilməz. Üslub həddən çox alçaq, həddən çox yüksək olmamalıdır, lakin nitqin mövzusuna uyğun gəlməlidir».
Qədim Romanın məşhur natiqi, yazıçısı, vəkili, görkəmli siyasi xadimi Mark Tulli Siseron (e.ə. 106 — 43) natiqlik sənəti haqqında traktat yazmışdır. Siseronun aşağıdakı sözlərini bilməyən üslubiyyatçı və natiq yoxdur: «Əsil natiq o şəxsdir ki, adi işlər haqqında sadə, böyük işlər haqqında əzəmətlə, orta səviyyəli işlər barədə isə yuxarıdakılar arasında orta mövqe tutan bir üslubla danışmağı bacarsm».

Qədim Hindistanda da üsluba nitq əlaməti kimi baxmışlar. Üslubiyyatı isə nitqi bəzəyən elementlər haqqında təlim kimi qiymətləndirmişlər.
Azərbaycan ədəbiyyatının Nizami, Nəsimi, Füzuli, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani, C.Məmmədquluzadə və başqa görkəmli nümayəndələri bədii və rəsmi üslubun müxtəlif sahələri haqqında qiymətli fikirlər söyləmişlər. Məsələn, M.Füzuli bədii üslublar içərisində qəzələ üstünlük verərək deyirdi:

Qəzəldir səfa bəxşi əhli-nəzər,
Qəzəldir artıran şairin şöhrətini.
Qəzəl de ki, məşhuru-dövran ola,
Oxumaq da, yazmaq da asan ola.

M.F.Axundov bədii üslubun bir çox məsələlərinə toxunmuşdur. O, şeirdə poetikanı əsas amil hesab edərək deyirdi: «Şeir gərək son dərəcə ziyadə ləzzətə bais ola və hüzndə və fərəhdə ziyadə təsirə bais ola. Əgər olmasa, sadə nəzmdir».
Sonra böyük ədib İranın bir sıra şairlərinin əsərlərini tənqid edərək yazır: «. və hərgiz bilmir ki, poeziya nə tövr gərək olsun və hər pərpuç nəzmi poeziya hesab edir. Belə zənn eləyir ki, poeziya ibarətdir bir neçə taqqa-turuqu əlfazı bir vəzni-müəyyəndə nəzmə çəkib axırma qafiyə verməkdən və məhbubları qeyri vaqe süfat ilə tərif etməkdən və baharı və xəzanı qeyri-təbii təşbihat ilə vəsf eləməkdən. Necə ki, Tehranın mütəəxxirin şüərasmdan Qaani təxəllüsündə bir şairin divanı bir növ cəfəngiyyat ilə doludur. Dəxi fəhm edə bilmir ki, poeziyada məzmun gərək ki, məbaratib nəsrdə bəyan olunan məzamindən müəsirtər düşə və ya poeziya gərək ya hekayətə, ya şikayətə şamil ola».1
M.F.Axundov haqlı olaraq belə hesab edir ki, bədii personajın danışıq üslubu onun hərəkətləri ilə həmahəng olmalı, obrazın daxili aləminin açılmasına gömək etməlidir. Ədib Mirzə Ağaya onun pyesləri haqqında verdiyi məsləhətdə deyirdi: «bütün bu əhvalat şirin və təsirli ibarələrlə ifadə edilməlidir. İnşallah bu ibarələrlə sizin qələminizin gücünü görəcəyik. Bu cür edin ki, Sara ismətli və həyalı görünsün. Buna görə də onun anası ilə və başqaları ilə olan bütün danışıqlarını dəyişdirin».

Böyük demokrat C.Məmmədquluzadə istər bədii, istərsə də publisistik yaradıcılığında ana dilinin varlığı, saflığı, xəlqiliyi uğrunda mübarizə aparmışdır. O, həmişə «türkün açıq ana dili»ndə yazmış və bunu öz həmfikirlərindən tələb etmişdir. «Molla Nəsrəddin» və onun ətrafına toplaşan Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir, O.F.Nemanzadə, onlarla sıx həmfikir olan F.B.Köçərli və onlarla başqaları ədəbi üslübun xalq qoluna üstünlük verirdilər. Əsrin əvvəllərində «Füyuzat» və «Şəlalə» kimi jurnallar ümumtürk məsələsini qoymaqda nə qədər haqlı idilərsə, doğma Azərbaycan dilini bəyənməməkdə bir o qədər yanılırdılar. «Şəlalə» jurnalının 1913-cü il 2 mart tarixli sayında şəlaləçilərə cavab olaraq «Dil məsələsi» adlı məqalə dərc edilmişdir. Burada deyilir: «Şairin və ya müəllifin yazdığı əsər ancaq o vaxtı fayda verə bilər ki, o əsər «El malı» ola bilə. Bir əsər də «el malı» ola bilmək üçün elin dilində, elin anladığı tərzdə yazılmalıdır. Misal üçün «Şəlalə»nin üçüncü sayında birinci səhifədə «Hirs və təmə» ünvanlı yazılmış məqalənin ilk sətirlərini götürək. Belə qurma dil ədəbi dil ola bilməz. Hər bir qövmün ədibləri və ürəfası tərəfindən o qövmün dilinin ruhuna və qanununa müvafiq yaradılmış, zərifləndirilmiş və sərbəstləndirilmiş (zənginləşdirilmiş — A.B.) dil o qövmün ədəbi dilidir».1 Buraya qədər deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, üslub anlayışı insan idrakının, insan fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir.
Deməli, insan fəaliyyətinin bütün dövrlərində üslub anlayışı bu və ya digər dərəcədə mövcud olmuşdur. Buna görə də çox vaxt üslublar tarixindən bəhs edərkən onu yazıya qədərki və yazı ənənəsindən sonrakı deyə 2 dövrə bölürlər.

«Yazıya qədərki şifahi ədəbi dilin funksional üslubunun tarixi də qədimdir. Bu üslub hər bir dildə uzun illər yazı ənənəsi olmayan şəraitdə yaranır. Mənsub olduğu xalqın tarixinin qədim dövrlərindən təşəkkül tapan ədəbi şöhrət üslubu formalaşdığı prosesdə özünün dil vahidlərindən müxtəlif məqsədlər üçün söz və ifadə seçib işlətmək prinsiplərini yaratmışdır. Bu üslub dilin ictimai vəzifəsini yerinə yetirərkən onun iki mikro üslubu meydana gəlmişdir. Məişət-ədəbi söhbət mikro üslubda ata qayğısı — ana nəvazişi, ata məsləhəti — ana nəsihəti üçün ədəbi səciyyəli söz və ifadələr — dil vahidləri seçilib işlədilmişdir. Rəsmi-ədəbi söhbət üslubunda da müxtəlif müraciətlər, ricalar, xahişlər üçün mədəni söz tərkiblərinə, ifadələrə müraciət olunmuşdur.
Yazıya qədərki Azərbaycan şifahi ədəbi dilində də həm poetik funksional üslub, həm də ədəbi söhbət funksional üslubu fəaliyyət göstərmişdir»
İnsanın iş üslubu, danışıq tərzi, cəmiyyətdəki davranışı üslubun bu və ya digər sahəsi ilə əlaqədardır. İnsan idrakı kamilləşdikcə o, nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu dərk etmiş, özünün bütün fəaliyyətində üslub, tərz, üsul, manera və s. kimi cəhətlərlə bağlı olmuşdur. Buna görə də üslubları öyrənib onları bu və ya digər əlamətlərinə görə qruplaşdırmaq ehtiyacı meydana gəlmişdir. Bu, artıq üslubiyyatm bir elm kimi yaranması demək idi.

ÜSLUBİYYATIN YARANMASI VƏ FORMALAŞMASI

Üslubların özü kimi onları bütöv halda öyrənən üslubiyyat haqqında hamının eyni cür, birmənalı şəkildə qəbul edə biləcəyi fikir yoxdur.
Bizi maraqlandıran dilçilikdəki üslub məsələsidir.
Görkəmli Azərbaycan alimi Ə.M.Dəmirçizadə üslubları öyrənən elm kimi üslubiyyatı belə səciyyələndirir: «Üslubiyyat dilin ifadəlilik vasitələrinin məqsədəuyğun surətdə istifadə edilmə qayda və qanunlarından, xüsusiyyət və əlamətlərindən, ifadə vasitələrinin sistem təşkil etməsi xüsusiyyətlərinə görə formalaşan müxtəlif üslubların əlamətdar cəhətlərindən bəhs edən elmdir».1
Bu tərifi ideal adlandırmaq mümkün olmasa da, hələlik dillə bağlı üslubiyyata verilən ən mükəmməl tərifdir. M.K.Moren və N.N.Teterevnikova isə üslubiyyata belə bir tərif verirlər: «Üslubiyyat — ünsiyyətin müxtəlif şəraitində ifadə etmək üçün dil vasitələrinin seçilməsi və işlədilməsi prinsiplərini öyrənən müstəqil filoloji elmdir».
Bu tərif də əsasən, üslubiyyatı düzgün səciyyələndirir. Amma üslubiyyatı «müstəqil filoloji elm» kimi qəbul etmək, ona dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq səviyyəsində müstəqillik statusu vermək demək olardı. Üslubların tarixi qədim olsa da, bir elm kimi üslubiyyatm tarixi XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. Üslubiyyatm bir elm sahəsi kimi bünövrəsini Praqa funksional dilçilik məktəbinin banisi görkəmli dilçi Villem Matezius, onun həmkarları V.Skaliçka, F.Travniçek, B.Havranek və başqaları dilin özünü funksional fəaliyyət prosesində götürürlər.

«Praqa dilçilik dərnəyi»nin tezislərində dilin üslubi cəhətlərindən danışılır. Burada ədəbi dil, şeir dili və onların xüsusiyyətlərindən bəhs edilir ki, bu bilgiləri üslubiyyat elminin ilkin qaynaqlarından hesab etmək olar.
«Funksional dilçilik məktəbinə görə, insan fəaliyyətinin məhsulu olmaqla dilin, eyni zamanda məqsəd istiqaməti vardır. Nitq fəaliyyətinin ünsiyyətvasitəsi kimi təhlili göstərir ki, danışanın daha aydın nəzərə çarpan məqsədi ifadədir. Odur ki, linqvistik təhlilə funksional baxımdan yanaşmaq lazımdır. Bu baxımdan, dil də hər hansı bir məqsədə xidmət edən ifadə vasitələri sistemidir^1
Praqa funksional dilçiləri əslində üslubla funksional dil anlayışlarını eyniləşdirirlər. Onlar ədəbi dilin funksiyaları ilə funksional dillər (üslublar — A.B.) arasındakı münasibətləri aşağıdakı kimi qəbul edirlər. Ədəbi dilin funksiyaları: a) kommunikativ dil ifadəsi, b) praktik xüsusi dil ifadəsi, c) nəzəri xüsusi dil vahidləri, ç) estetik dil ifadəsi.; Funksional dillər: a) danışıq, b) kargüzarlıq, c) elmi, ç) poetik.29 30
Dilçiliyin başqa şöbələri kimi, üslubiyyat da öz növbəsində: a) nəzəri və təcrübi; b) ümumi və xüsusi; c) təsviri, tarixi və müqayisəli olaraq üç sahəyə ayrılır. Bu sahələri şərh etmək bizim məqsədimizə daxil deyil.

M.Mikayılov da üslubiyyatı maraqlı şəkildə təsnif edir. Onun fikrincə, dilçilik parametri ilə üslubiyyatı aşağıdakı qruplara ayırmaq mümkündür:

1) ümumi üslubiyyat;
2) xüsusi üslubiyyat;
3) dilin üslubiyyatı;
4) nitqin üslubiyyatı

5) praktik üslubiyyat.

«Ümumi üslubiyyat — ümumiyyətlə, nitq fəaliyyətidir, bütün və ya əksər dillərə aid olan universal məsələləri, xüsusi üslubiyyat isə bu və ya digər konkret dilin üslubu quruluşunu öyrənir.

Dilin üslubiyyatı dilin üslubu quruluşunu — yəni üslublar sistemini həm sinxron, həm də diaxron planda, nitq üslubiyyatı isə nitq üslublarını, yəni əsas janrlar çərçivəsində kompozisiya sistemini, yaxud ictimai nitqin konstruktiv növlərini öyrənir. Praktik üslubiyyat, şəraitindən, məzmun və məqsəddən asılı olaraq nitqin müxtəlif imkanlarını, nitqin keyfiyyətini öyrənir. O, nitqdə nəyin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyən edir.
Üslubiyyat bir termin kimi XX əsrin I rübündə elmə daxil olmuş, əsasən, ədəbiyyatşünaslığa aid edilmişdir. Keçən əsrin 40-cı illərindən başlayaraq dilçilikdə və ədəbiyyatşünaslıqda hegemonluğu ələ alan akademik V.V.Vinoqradov üslubiyyatm müstəqil dil sahəsi olduğunu qətiyyətlə sübut etdi. Alim haqlı olaraq göstərdi ki, bədii üslub məhz bədii dillə yaranır. Buna görə də o dilçilik sahəsi olmalıdır. Amma alim bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı (cTHnncTHKa xyao>ı

1. «Sistemlər sistemi» olan dilin üslubiyyatı. Bunu o, eyni zamanda «struktur üslubiyyat» da adlandırır. Strüktur üslubiyyat «sistemlər sistemi» kimi dilin vahid daxili quruluşunu, sözlərin, söz sırasının, sistem şəklində olan müxtəlif xüsusi formaların əlaqələrini, qarşılıqlı təsirini öyrənir, aydınlaşdırır və təsnif edir. Eyni zamanda tarixən dəyişkən meylləri, dil üslublarının qarşılıqlı növlərini — funksional üslubları öyrənir. Bundan başqa, sözlərin, söz birləşmələrinin semantik quruluşunda, leksik və qrammatik sinonimlərdə əks olunan incə məna fərqlərini — ekspressivliyi, intonasiyanın keyfiyyətini, sözlərin cümlədə öz yerinə görə işlənmə variasiyalarını öyrənmək də dil üslubiyyatmm vəzifəsidir.
2. Nitq üslubiyyatı. Nitq üslubiyyatı şifahi və yazılı nitqin ictimai cəhətdən şərtlənmiş növlərin, janrlar arasında olan ən incə semantik, ekspressiv üslubi fərqləri, geniş mənada nitqin melodiyasını, intonasiyasını və s. öyrənir.
3. Bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı. Bu da bədii əsərlərin dilini öyrənir.

Üslublar, onların növləri Azərbaycanda hələ qədimdən bəlli idi. Bu haqda prof.H.Ə.Həsənovun fikri maraqlıdır: «Azərbaycan ədəbi (yazılı ədəbi) dilin fəal təşəkkül prosesində ikən, ümumən, ədəbi dilin funksional üslublar bölgüsü mütəfəkkir yazıçılarımıza da bəlli idi. Görkəmli Azərbaycan şairi Ə.Xaqaninin hələ 800 ilə əvvəl gəlmə ədəbi dil materiallarına əsaslanaraq verdiyi funksional üslubi bölgü elə Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin ilkin formalaşma mərhələsinə də şamil edilə bilər. Ə.Xaqani alim dostu Qütbəddinə yazdığı məktubunda nəsr əsərlərindən və onların üslub xüsusiyyətlərindən bəhs edərək demişdir: «Katiblik (nəsrlə yazmaq) üç növdən artıq deyil: dəbiranə, vaizanə və mühəqqiqanə. Lakin «ibarət/t/lər» və sözlə ifadə oynamaq üslubları çoxdur. Y.Seyidov qeyd edir ki, Xaqaninin bu bölgüsündə 1) «dəbiranə» bədii və rəsmi-kargüzarlıq üslubuna, 2) «vaizanə» dini-didaktik sluba, 3) «mühəqqiqanə» elmi-tədqiqat üslubuna uyğun gəlir».
Ə.Dəmirçizadə müasir Azərbaycan dilinin aparıcı funksional üslublarını, bədii, elmi və ictimai-siyasi terminlərə əsaslanaraq, üç növünü göstərir. Bu cəhətdən Xaqaninin bölgüsü üzrə «vaizanə» dini-didaktik üslub ədəbi dilin «ictimai-siyasi üslub» növünün bir qoludur. Rəsmi-kargüzarlıq anlayışını bildirən üslub qolu da buraya daxildir».
Dilçilikdə üslubiyyat dedikdə, əsasən iki üslubiyyat növü nəzərdə tutulur. Bunlardan birincisi dil vahidlərinin üslubiyya-tıdır ki, onların özləri də müxtəlif yarımqruplara bölünür. Məsələn, fonetik üslubiyyat, leksik üslubiyyat, morfoloji üslubiyyat və sintaktik üslubiyyat. Üslubiyyatm bu bölmələri modallıqla sıx əlaqədardır. Hətta cümlənin aktual üzvlənmə-sində iştirak edən prosodik vasitələr də üslubi fonetikaya aiddir.

Müasir Azərbaycan dilini mükəmməl bilən hər bir adam səslərin uzanması, qısaldılması, vurğu, intonasiya və s. vasitəsilə fonetik üslub yarada bilər.

Hər hansı bir samitin və ya saitin tez-tez təkrarlanması xüsusi üslubi məqam yaradır. Məsələn, S.Rüstəmin «Çapayev» şeirindəki kimi (Ç samiti orada müəyyən ahəng yaradır). Uşaqlar üçün olan yanıltmacların hamısında səslərin təkrarı məqsədyönlü şəkildə ifadəni çətinləşdirir.
S.Rüstəmin «Bahar rəqsi» şeirində iki misrada 3 sait — a, ə, ı təkrarlanır; 20 sait-heca 3 sait hesabına yaranır.

Lənkərandayıq, lənkərandayıq,
Həyəcandayıq, həyəcandayıq.

Eləcə də uşaqlar üçün qurulan yanıltmaclarda: Getdim gördüm bir dərədə iki kar, kor, kürkü yırtıq kirpi var. Burada da k və r samitlərinin təkrarı məqsədyönlü şəkildə qurulmuşdur.

Leksik üslubiyyatda əsas məsələ sözlərin seçilməsidir. Burada da təkrarlar, paronimlər, sinonimlər və s. əsas rol oynayır. Hətta bəzən söz və ifadələrin qarşılaşdırılması da güclü üslubi məqam yaradır. Məsələn,… .Nəuzibillah bir dəqiqəliyə belə güman eləyək: Yer üzündə heç bir din yoxdur, yəni cəmi millətlər dinsizdir. və habelə nə kafir var, nə iman əhli var, nə sünni, nə şiə, nə xaçpərəst, nə bütpərəst, nə erməni Qriqoryan, nə ortodoks, nə rus, nə müsəlman, nə kilsə və nə məscid, nəuzibillah, nə isna əşəri, nə şafeyi, nə həmbəli, hənəfi, babi, malakan, prigun, şeyx, dərviş. (üzr istəyirik).35
Onomastik laydan da üslubi məqsədlər üçün istifadə edilir. Obrazın daxili aləmini açmaq üçün onlara verilən ad və soyadlardan geniş istifadə edilir. Məsələn, Haray Həşirzadə, Lal Dinməzov, Yazıq Fağırzadə kimi ad və soyadlar obrazın xarakterini əvvəlcədən oxucuya məlum edir.
Üslubi morfologiyada müəyyən şəkilçilərin artırılması və ya ixtisarı üslubi xarakter daşıyır. Məsələn, Xalqın düşmənləri xalq düşmənlərini məhv edir. Burada xalq sözünün birincisində yiyəlik hal şəkilçisi vardır. Deməli, düşmənlər də, xalq da konkretdir. İkinci xalq sözündə isə müəyyənlik bildirən yiyəlik hal şəkilçisi yoxdur. Buna görə də həm xalq, həm də düşmən sözləri qeyri-müəyyəndir (yəni uydurmadır).
Dil vahidləri məhz sintaktik səviyyədə geniş fəaliyyət imkanı qazanır. Sintaktik üslubiyyat da dil strukturunun bşqa səviyyə üslublarına nisbətən daha geniş və əhatəlidir. Burada söz sırası, cümlənin məqsəd və avaza görə dəyişməsi, prosodik vasitəlrlə yaranan üslubi məqamlar sintaktik təkrarlar, cümlənin sadələşdirilməsi və s. əsas rol oynayır. Məsələn, Zarafat kənarda qalsın, mən qorxuram ki, İran azərbaycanlıları deyərlər ki, Culfadan başlamış, bir tərəfi Savuç bulaq İran Kürdüstanı: Həmədan, Qəzvin, ta gəldi çıxdı Gilana və Şimal tərəfdə Şura Azərbaycanına qədər, belə bir məmləkətin — ki, adı İran Azərbaycanıdır, — cəmi əhalisinin ana dili türk dilidir və türk dili də olmalıdır.

Azərbaycan dilinin funksional üslubları aşağıdakılardır:

1. Bədii üslub. Burada terminlər işlənmir. Əsas sərt bədiilik -obrazlılıqdır. Növləri — qəzəl, qəsidə, şeir, nəsr, dram və s. üslubu. Bundan əlavə hər sənətkarın öz üslubu olur.
2. Elmi üslub. Burada terminlər əsas yer tutur. Bədiiliyə yol vermək olmaz. Elmi üslubda: monoqrafiya, dərslik, elmi rəy və s.
3. Publisistik üslub. Bu üslub hamının başa düşə biləcəyi şəkildə olmalıdır.
4. Rəsmi-kargüzarlıq üslubu — Dəftərxana sənədləri üslubudur.
5. Natiqlik üslubu. Məruzə, Mühazirə, çıxış.
6. Məişət üslubu. Ailə-məişət üslubu.
7. Epistolyar üslub — Məktublar, intim məktublar, rəsmi məktublar və ədəbi məktublar.

Müəllif: Adil Babayev
Mənbə: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti (ali məktəblər üçün dərslik). “Gənclik” nəşriyyatı, Bakı,2015. 572 səh.

Teqlər:
Azərbayan dili
, nitq
, nitq mədəniyyəti
, müasir Azərbaycan dili
, dilin üslubiyyatı
, dilin üslubu
, bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı
, nitq üslubiyyatı
, üslub

AzƏrbaycan dİlİ vƏ nİtq mƏdƏnİyyƏtİ fƏnnİ ÜzrƏ

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti

azƏrbaycan dİlİ vƏ nİtq mƏdƏnİyyƏtİ fƏnnİ ÜzrƏ

Documents

Nitq mədəniyyətinin əsasları

Related posts: