Afrika xalqlarining tarixiy etnologiyasi

Bugungi kunda masay xalqi hokimiyat tomonidan ta’qib qilinishi sababli xavfli vaziyatda. Ular yashash joylaridan chiqarib yuboriladi, ushlanib qamoqqa tashlanadi. Rasmiylar buni masay qabilalari yashaydigan hududlar himoyalanganligi bilan izohlashadi.

Baletlər

Nizaminin ölməz əsərinin əsasında Sasani şahı Bəhram Gurun nəsihətamız hekayəti durur. Böyük igidliklərindən sonra Bəhram Gur yeddi gözəl arasında qayğılardan qaçaraq dinclik tapmağa çalışır. Gözəllərin söylədikləri nağıllarda məcazi mənada Nizaminin mənəvi yetkinləşmə görüşləri öz əksini tapıb. Sevgi xəyallarından, eyş-işrətdən ayılan Bəhram zülmkar Vəzirin törətdiyi haqsızlıqları, nəhayət ki, anlayaraq onun boynunu vurdurur, yeddi gözəldən və hakimiyyətdən əl çəkir.

Qara Qarayevin baleti də, Nizaminin ədəbi qaynağında olduğu kimi, məhz əxlaqi-fəlsəfi mahiyyət daşıyır. Gerçəkliklə uydurma (mistifikasiya), xəyali eşqlə gündəmdə duran ən başlıca yaşam problemləri baletdə yeddi gözəl və əzilən xalq surətlərində qarşı-qarşıya qoyulub.

Qara qüvvələr yeddi gözəlin xəyali görüntüsünü canlandıran cadugər Vəzirdə, xalq arzu və istəkləri isə Aişədə özünün əksini tapıb. Baletin poema ilə oxşarsızlığı onun sonluğundadır. Bəhramın uğursuzluğu, qara qüvvələrin ona üstün gəlməyi, satqın Vəzirə tərəfkeşliyi sonucunda xalqın qəzəbi onu taxtdan salır, sarsılan Bəhram Aişəni öldürür və ölkədən qovulur.

� �İldırımlı yollarla� (P. Abrahamsın romanı üzrə), 1958, II red. � 1959

P. Abrahamsın romanı Afrika xalqlarının azadlıq uğrunda carpışmaları dövrundə yazılıb. Əsər məzmununun ana xətti ağ irqdən Sari adında qızla ağ irqdən olmayan Lenni adlı oğlanın ülvi məhəbbətidir. İrqçiliyin sarsılmaz qanunlarını pozmuş Lenni bütün yerli fermer və varlıların qəzəbinə gəlir. Yeni il gecəsi Sari, nəhayət, nifrət bəslədiyi evdən baş götürüb qaçır. Azğınlaşmış təqibçilər öz şəxsi azadlığını və məhəbbətini hər şeydən uca tutan hər iki gənci vəhşicəsinə öldürürlər.

Afrika xalqlarining tarixiy etnologiyasi

1. Mavzu:Afrika xalqlarining tarixiy etnologiyasi

2. Reja:

• Afrika qit’asining tabiiy geografik o’rni.
• Afrika qit’asida elat va xalqlarning vujudga kelishi va
shakllanishi.
• Afrika xalqlarining urf-odatlari va marosimlari.
• Afrika xalqlarining o’ziga xos milliy taomlari.

3.

Afrika qit’asining xaritasi

4.

Afrika xalqlarining milliy liboslari

5.

• Afrika kattaligi jihatdan Osiyodan keyin ikkinchi o’rinda
turadi va 29,6 mln km kvni, orollar bilan 30,3mln km kv.ni
tashkil etadi. Aholisi 2009 yilda 1milliarddan oshgan.
• Afrikaning deyarli o’rta qismidan ekvator chizig’I kesib
o’tgan. Shimolda janubga tomon qaryib 8 ming km ga
cho’zilgan. Shimoliy qismining eni 7,5 kmni (Almadi
burnidan Xafun Burnigacha).Janubiy qismining eni 3100
km, Shimolda o’rta dengiz,g’arbda Atlantika okeani
,Sharqda Hind okeani va qizil dengiz bilan o’ralgan.

6. Afrikada olov yoqish marosimi

7.

• 120 kmli Suvayish kanali orqali Osiyo
bilan tutashgan.Yevropadan Afrikani
Gibraltar bo’go’zi ajratib turadi (eng
tor joyi 13 km).
• Afrikaning g’arbiy qirg’oqlari
partugallarning Hindistonga dengiz
yo’llarini qidirish vaqtlarida ma’lum
bo’lgan 1443-1444 yillarda N.
Treshtan Mavritaniya qirgo’qlarini
kashf etdi. Shu davrdan boshlab qul
sotish ishlari boshlandi.

8.

Markaziy afrika xalqlaring milliy
liboslari

9.

Antropologik jihatdan Afrika aholisi uchta yirik
irq ,aralash va o’rta tiplardan iborat. Qit’aning
shimolida saroyi kabirning janubigacha
yevropoid irqiga mansub bo’lib qora ko’z,
to’lqinsimon qora soch, bug’doy mayiz tanli
uzunchoq yuzli bir oz burgutsimon
qirraburunli arablar, barbarlar
yashaydi. Efiopiya va Somali yarim orolida
o’rta irq hisoblangan, biroz qoramtirroq, yuzi
kichikroq, labi qalinroq, o’rta yoki novcha
bo’yli amxara, gala, tigri va boshqa xalqlar
joylashgan.

10. Afrika xalqlarinig milliy taomlari

11.

• Afrikadagi turli xaqlar (tuarig, fulba, mursi,
dogong, masa, tvea, hausa, zulus va
bushmen) kabi qabilalar mavjud. Sharqiy
• Tropik Afrikada va qit’aning janibida katta
hududida tarqalgan. Ularni tani qopqora,
qora ko’zi va(burma) speral sochlari iyagi
biroz oldinga cho’zilgan pragmatizm, qalin
labi va puchq burunli ko’sa soqol va kam
tukli belgilari bila ajralib turadilar.

12. Afrika xalqlarida ov qilish marosimi

13.

• Xalq ijodi badiiy hunarmandchilik
ancha rivojlangan.Janubiy Afrika
bantulari chiroyli cho’zma usulda sopol
buyumlar ,o’yma naqishli yog’och
idishlar, ho’kiz qo’shiladigan ayri shoxli
yogo’chdan yasalgan. Jo’shqin raqs va
kuylar ularning eng sevimli tomoshalari
barcha tantana va marosimlarning eng
muhim qismidir. Musiqa asboblari turli
xilda ammo katta kichik
nog’oralar(“marimbo”), (“nigoma”)
doimo jo’r bo’lgan. Fel, karkidon, ilon,
• ho’kiz,jirafa kabi hayvonlar, ov
marosimlari va urush marosimlari
bushmen rasmlarida ifodalangan.

14. Ayollar taqinchoqlari

15. Afrika xalqlarining turli xil bayramlardagi ko’rinishi

16. Shimoliy Afrika xalklarining xujaligi jaxondagi eng kadimiy dexkonchilik va chorvachilik xujaligi bulib, uning ajoyib

an’analari xozirgacha yetib kelgan.Nil vodiysi va dengiz
soxillaridagi serunum yerlarda asosan dexkonchilik, saxro
va dashtlarda yarim kuchmanchilik asosiy xujalik tarmogi
bulgan.Bu yerdagi dexkonchilik neolit davrida paydo
bulgan va daryo toshkinlaridan foydalanib ekin ekishdan
iboratbulgan. Nil vodiysida ilgari bir necha ming gektar
maydonni uchastkalarga bulib rosh bilan chek solgan va
toshkin suvidan tuldirilib bir yarim oygacha suv
saklangan.Suv singib ketgandan keyin Nilning serunum
loykasiga urug sochganlar. Odatda bugdoy, arpa, loviya,
beda va boshka ekinlar ekilgan va kish buyi usib yozga
borib xosil bergan.Oddiy dexkon ( falloxlar ) lar uz yerlarini
sodda usulda pakir bilan suv chikarib (shaduf orkali ) yoki
maxsus mexanizim – sakiya orkali sugorib dexkonchilik
kilganlar. Don, loviya va paxta ekinlaridan tashkari
falloxlar sholi, shakarkamish, makka, suli, zigir, turli
sabzavot va poliz ekinlari, beda ekkanlar

17. Yerni xaydashda kadimiy temir uchli omoch ishlatilgan, unga xukiz, kutos, eshak, xachir yoki tuya kushilgan. Yerga ishlov

berishda motiga ( ketmon ) dan foydalanilgan, xosil
urok bilan urilgan va maxsus yogochga ishchi xayvon
kushib yanchishgan.Agar Misrda asosan don
,paxta,sabzavot ekilsa , Marokashda makka, Tunisda zaytun
daraxti,Janubiy Magribda xurmo ekilgan , bu yerda uzum ,
anjir, bodom, sitrus usimliklari va sabzovot ustirilgan.
Misr dexkonchiligi an’anaviy uch faslga bulingan:
kishki ( shitvi ), yozgi ( sayfi ) va Nilning toshkin davriga
tugri keladigan kuzgi ( nili). Kishki ( noyabr – mart ) faslida
bugdoy, arpa, piyoz, loviya, beda ekilgan, yozgi ( aprel –
avgust ) da paxta, zigir, kandir, shakarkamish, sholi, makka
ekishgan, kuzgi faslda ( sentabr – noyabr ) esa asosan sholi,
makka va suli ekilgan.

18. Kishlok jamoasi kadimdan turli uy xunarmandchiligi bilan xam shugullanganlar. Ular kulda va charxda sopol buyumlar yasaganlar,

buyra,chipta tukiganlar. Chorvachilik bilan
shugullanuvchi axoli esa , jundan xar xil mato,
gilam tukiganlar, kigiz, teri poyabzal, egar kabi
zarur buyumlar yasaganlar. Shaxarlarda yirik
xunarmandchilik, ayniksa , temirchilik, misgarlik,
zargarlik, kunchilik, kulolchilik ancha
rivojlangan. Misr falloxlari kichik kishloklarda Nil
vodiysining sugoriladigan joylarida yashaganlar.
Ular xom gishtdan yoki guvaladan bir kavatli
tekis tomli uy kurganlar. Dexkon uylari bir xujrali
oynasiz va tuynuksiz , yarmisini supali pechka
egallagan bulib , shunga tushalgan buyrada yotib
turganlar.a

19.

• Falloxlar ogir turmush sharoitida tirikchilik utkazadilar.
Ularning taomlari asosan makka, suli yoki tarikdan
yopilgan chuchuk non va atala, piyoz, kalampir yoki
bodring, ba’zan kurt iste’mol kiladilar, dengiz soxili va
Nil vodiysidagilar balikkovurib yeganlar, gusht juda kam
ishlatilgan. Sabzavot xam iste’mol kilingan. Ovkatlanish
uch maxal, issik ovkat odatda kechki payt yeyiladi.
Ichimliklardan kandsiz kora kofe, achchik choy, arpadan
tayyorlangan pivo. Magribda sabzavot va meva kuprok
iste’mol kiligan. Afrika arablarining eng sevimli taomi
bugdoy yoki arpa unidan yumalok kilib turli ziravorlar
solingan bugda pishirilgan kuskus. Uni tayyorlash uchun
katta san’at talab kilingan. Kuchmanchi kabilalarning
taomi xurmo, chorva maxsulotlaridan – katik, suzma,
pishlok va kisman gushtdan iborat.

Afrika xalqlari: urf-odatlari, yashash sharoitlari

Afrika deb nomlangan sirli “qora qit’a” butun dunyodagi sayyoradagi eng sirli joy deb hisoblanadi. Noyob tabiat va hayvonot dunyosi, bu joyning o’ziga xosligi butun dunyodagi tadqiqotchilar va sayyohlarni o’ziga jalb qiladi. Afrikaning yovvoyi xalqlari o’ziga xos urf-odatlari va turmush tarzi bilan eng katta qiziqish uyg’otmoqda. Maqolada Afrika qit’asi va bir necha tub qabilalar xalqlarining ijtimoiy tashkiloti xususiyatlari ko’rib chiqilgan.

Mursiy qabilalari

Mursiylar “qora qit’aning” eng yovvoyi odamlari, chunki ularning hayot tarzini hech qanday mantiq tushuntirib berolmaydi. Spirtli ichimliklar bu qabila odamlari orasida juda mashhur va ular uni faol ravishda suiiste’mol qiladilar, bu esa oxir oqibat salbiy oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, bu xalq vakillari o’zlarini tuta olmaydilar va ehtimol, tajovuzkorlik hujumida, qabilaga kuchini isbotlash uchun o’z qabiladoshlarini o’ldirib o’ldirishlari mumkin.

Mursining hayotining xususiyatlari

Mursiy afrika xalqining yashash sharoiti tsivilizatsiyalashgan dunyoning barcha vakillarini hayratda qoldiradi. Bu xalqning aholisi mehmonlarga juda yoqimsiz. Va ular sayyohmi yoki qo’shni qabilaning a’zolari bo’ladimi, umuman farqi yo’q – ularni qo’llarida qurol bilan kutib olishadi. Shunday qilib, Mursi hududda o’z hukmronligini namoyish etadi. Eng e’tiborlisi bu xalq ayollarining tajovuzkor tabiati. Bundan tashqari, ular juda jirkanch ko’rinishga ega. Yaltiroq qorinlar va ko’kraklar, egilgan, sochlari yo’q. Shu sababli, odamlarning ayol yarmining ko’plab vakillari boshlarida shoxlar, hayvon terilari va turli xil quritilgan hasharotlardan iborat bosh kiyimlarini kiyishadi. Ushbu Afrika xalqining mutlaqo barcha odamlari yomon hidni his qilishadi. Buning sababi shundaki, Mursi uy quradigan, chidab bo’lmas aromati bo’lgan malhamni ishlatadi va ularni har xil parazitlar va hasharotlardan himoya qilishga mo’ljallangan.

Mursi xalqining asosiy ajralib turadigan xususiyati – bu gigant pastki lab, unda qoida tariqasida diametri 30 santimetrgacha bo’lgan loydan yasalgan likopcha o’rnatilgan. Ushbu odat qadim zamonlardan buyon saqlanib kelinmoqda. Ayollar, hatto o’spirinlik davrida ham, og’ziga tayoqchalar sola boshlaydilar, pastki labini asta-sekin cho’zishadi. Yoshi o’tishi bilan, natijada kerakli natijaga erishish uchun tayoqning kattaligi oshiriladi. Bunday holda labning kattaligi qiz hayotida katta ahamiyatga ega. Unga kiritilgan plastinka hajmi qarindoshlar kelin uchun oladigan to’lov miqdorini belgilaydi.

Ushbu afrikalik xalqning yana bir tushunarsiz xususiyati – bu ayollarning tanadan yasalgan zargarlik buyumlari bo’lib, ular odamning oyoq-qo’llaridan yaratilgan, xususan, barmoqlarning falanjlaridan foydalaniladi. Bunday “bezak” juda yoqimsiz hidga ega va har kuni uni eritilgan yog ‘bilan surtishadi. Bunday “zargarlik buyumlari” uchun materiallar aybdor erkaklarning barmoqlaridan olinadi. Muayyan harakatlar uchun ruhoniy harakatning og’irligiga qarab barmoqlarning oyoq-qo’llarini yoki falangalarini kesib tashlash haqida buyruq berishi mumkin. Erkaklar tanalarida marosim izlarini qo’llash orqali o’z obro’sini oshiradilar. Qabilaviy jangchi dushmanni o’ldirganda, u o’zini pichoq bilan belgilaydi. U bunday marosim izlari qancha ko’p bo’lsa, qabilada unga bo’lgan hurmat darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Shunisi e’tiborga loyiqki, yara izlari mursiy xalqi ayollari orasida mashhur, ammo bu marosim xarakteriga ega emas. Go’zallik uchun ular faqat o’z-o’zidan jarohat etkazadilar. Ayollar terini kesishadi, so’ngra yara zaharli o’simliklarning sharbati bilan davolanadi. Ushbu harakatlar natijasida teriga yuqtiriladi va uning ustiga tepaliklar paydo bo’ladi. Qizlarning qo’lida ana shunday chiroyli bezaklar paydo bo’ladi.

Mursining ajabtovur turmush tarzidan tashqari, o’ziga xos xususiyati ularning e’tiqodi – animizmdir. Odamlarning ayol yarmi har kuni oliy ruhoniydan zaharli va giyohvand moddalarni oladi. Qabul qilgan narsalari erlariga beriladi, ularning aksariyati bitta qabul qilishni ham boshdan kechirmaydi. Bunday holda, qizning lab plastinkasiga oq xoch tasviri qo’llaniladi, bu unga hurmat va hurmatni anglatadi. Shu tarzda ayol o’lim xudosi Yamdaning topshirig’ini bajardi, deb ishonishadi. Uning uchun bu, birinchi navbatda, sharaf bilan dafn etishni anglatadi, chunki Mursiy o’z o’limlarini yeb, odamxo’rlik bilan shug’ullanadi.

Maasay xalqi

Afrikalik Maasay xalqining hayoti Keniya va Tanzaniyada bo’lib o’tadi. Bugungi kunda ularning soni million kishini tashkil qilmoqda.Masaylar o’zlarini “Afrikadagi eng qudratli qabilalar” deb atashadi. Ular hech qanday davlat chegaralari bilan hisoblanmaydilar va hayot uchun yaxshiroq sharoitlarni qidirib butun Afrika bo’ylab erkin yuradilar.

Masay qabilalarining urf-odati va turmush tarzi

Ushbu yirik Afrika xalqi asosan uy sharoitida va yovvoyi holda qoramollarning qoni va suti bilan oziqlanadi. Ular dunyodagi barcha hayvonlarni ularga Engay xudosi sovg’a qilgan deb hisoblashadi. Shuning uchun qo’shni qabilalarning chorva mollariga o’g’irlik va zarar etkazish ular uchun odatiy holdir. Ular arteriyani teshib, hayvonlarning qonini ichishadi, shundan keyin teshik qayta ishlatilishi uchun go’ng bilan qoplanadi.

Masaylar – yovvoyi odamlar, ularning ko’payishi juda keng tarqalgan. Oilalar ko’pligi bilan ajralib turadi, chunki ularda ko’plab bolalar tug’iladi. Ayollar bolalarni tarbiyalash, uy ishlarini olib borish va uylar qurish bilan shug’ullanadilar. Erkaklar xohlagancha xotin olish huquqiga ega, shuning uchun vazifalar, odatda, adolatli jinsga og’irlik qilmaydi.

Qabilalarning eng kuchli vakillari masaylar o’zlariga tegishli deb hisoblaydigan hududni muhofaza qilish bilan shug’ullanadilar. Ular bo’sh vaqtlarini savannada sayohat qilishda va boshqa qabiladoshlar bilan suhbatlashishda o’tkazadilar. Bu xalqning diqqatga sazovor xususiyati shundaki, erkaklar vakillarining go’zalligi va hukmronligi fiziologik belgidan – har xil zargarlik buyumlari joylashtirilgan quloq sopi kattaligidan aniqlanadi. Lob qanchalik katta bo’lsa, qabiladagi erkakning mavqei shunchalik baland bo’ladi. Ba’zi vakillarda elkalariga osilgan loblar mavjud.

Bugungi kunda masay xalqi hokimiyat tomonidan ta’qib qilinishi sababli xavfli vaziyatda. Ular yashash joylaridan chiqarib yuboriladi, ushlanib qamoqqa tashlanadi. Rasmiylar buni masay qabilalari yashaydigan hududlar himoyalanganligi bilan izohlashadi.

Hamer qabilalari

Bu xalq haqli ravishda Afrikadagi yovvoyi qabilalardan biri hisoblanadi, chunki ularning rivojlanishida to’xtash yuzlab yillar oldin sodir bo’lgan. Xamer xalqi vakillari his-tuyg’ular, sevgi, his-tuyg’ular nima ekanligini bilishmaydi. Ayol va erkak o’rtasidagi jinsiy aloqa faqat nasl berish uchun sodir bo’ladi.

Hamer xalqining turmush tarzi

Ushbu qabila vakillari kulbalarda yashaydilar, lekin ular faqat qazilgan teshiklarda uxlaydilar, ularda ular yotib, kichik tuproq qatlami bilan qoplanadi. Bu ular xursand bo’lgan nafasni yutish effektiga erishish uchun amalga oshiriladi.

Hamer xalqi orasida erkaklarni boshlash marosimi ham ajablanarli. Ushbu maqomni olish uchun qabilaning yosh erkak a’zosi to’rtta hayvonning orqasidan yugurishi kerak, shu bilan birga u butunlay yalang’och bo’lishi kerak. Bundan tashqari, oiladagi va Xamer qabilasidagi munosabatlar g’ayrioddiy. Hozirgina turmushga chiqqan qiz qo’lida charm yoqa kiyib olgan. “Aksessuar” ayolni qamish tayog’i yordamida olib boriladigan kundalik qamchilashga olib borish uchun zarurdir. Ushbu marosim muqaddas deb hisoblanadi va undan ikkala turmush o’rtog’i ajoyib baxtni boshdan kechirishadi. Virtual ravishda er-xotin o’rtasidagi jinsiy aloqalar yo’qligi sababli, qabilada ayollar o’rtasida bir jinsli jinsiy aloqalar tez-tez uchraydi.

Xamer bugungi kunda Afrika qit’asida yashagan barcha qabilalar va xalqlarning eng yirtqichi hisoblanadi.