Şah ismail şirvanın işğali minyatür

– Məktəblərdə Şah İsmayıl necə tədris olunurdu?

ŞAH İSMAİL TÜRKMENLERE NASIL DAVRANMIŞTI

Osmanlı’nın çetin düşmanlarından olan Safevilerin ülkemizde tanınmadığını, kabataslak bilgi ve yorumlarla anlatıldığını bir önceki yazımızda belirtmiştik. Yazımızdaki belirlemelere Azerbaycan’dan gelen tepkileri dikkate aldığımızda, görüyoruz ki, Safeviler Azerbaycan topraklarında da pek tanınmayan bir sülaleymiş.
Bu hafta ise bu sülalenin tarihini, siyasi ve dini geleneklerini hatırlatmak niyetindeyiz.
Sülaleye adını veren, ata Şeyh Safiüddin zamanından, Safevilerin toprak sahibi, yerli orta sınıfa mensup bir aile olduğunu ve manevi mürşitlik (irşad) işlevinin irsi olarak intikal ettiğini biliyoruz.

Kürtlerin Azerbaycan ve Erran’da yayılmaları:

Kürtler, X. yüzyılda Azerbaycan ve Erran’da ciddi bir nüfus hareketine sebep oldular. Bunu Rus ve İran kaynaklarından öğrenebiliyoruz. Örneğin, Karakoyunlular zamanında Erdebil’den Mugan’a kadar uzanan bölgede,
ibn-i Arab Şah’ın aktardığına göre Cakürlü isminde Kürt menşeili bir oymak bulunuyordu. (…)
Safevi sülalesine ismini veren Safiüddin İshak’ın atası Firuz Şah, Kürtlerin X. yüzyılda Azerbaycan ve Erran topraklarında yayılmaları esnasında Erdebil’e gelmiş ve şehrin yakınlarında bir yerlere yerleşmiştir.
Safevi sülalesinin iktidara gelişinden öncesine ait olan Safvat al-Safa isimli tarikat yazmalarında bu olay ve sülalenin Kürt kökeni kesinlikle ifade edilmektedir. Gerçekten hanedanın seyyitlikle hiçbir alakası olmayıp Sincarlı bir Kürt olan Firuz Şah’ın neslinden geldiği şüphe götürmez.
Az çok her ülke hanedanının basına geldiği gibi Safevi sülalesine, resmi bir Safevi nesebi yaratmak için gerçeğin bir takım saptırmalarına elbette gidilmiştir. Ancak bilginlerin halen ittifak ettikleri fikir, Safevi ailesinin İran Kürdistan’ından geldiği, Azerbaycan’a göç ettikten sonra nihai olarak Erdebil’e (XI. yy) yerleştiğidir.
Bu gün dahi İran’da Azeri nüfusun yoğunlukla yaşadığı şehirlerde Kürtler, Kürtlerin yoğunlukla yaşadıkları şehirlerde Azeriler de yaşamaktadır. Çoğunluk Kürtlerin Sünni-Safi mezhebinden olmalarına rağmen İran’da Azeriler ve Kürtlerin arasında herhangi bir düşmanlık, birbirini küçümseme veya çatışma gözlemlenmediği gibi, çoğu zaman İranı iktidarlara karsı muhalif hareketlerde de birliktedirler. İran tarihini ve coğrafyasını tanıyanlar bilir.

Safevilerin dini gelenekleri:

Safevi ailesi, Erdebil’de sakin bir hayat geçirmişler, yavaş yavaş diyanet karlıkları ile ün salmışlar ve kendilerine müridler kazanmışlardır. Ancak Safevi tarihi, Safeviye tarikatına adını veren Şeyh Safiüddin’in doğumu ile başlamıştı.
Şeyh Safiüddin, Gilan’da mahalli bir sufi tarikatın liderliğini üstlenmişti. Onun Halefi Sadriddün Musa zamanında bu tarikat, propagandasını İran, Suriye ve Anadolu’ da sürdüren dini bir harekete inkılâp etmişti. Bu haliyle bu tarikatta, hareketin daha sonra esas veçhesi olacak olan militan Şiilik emaresi görülmüyordu.
Asık Paşazade, Şeyh Safiüddin’in torunu/halefi Şeyh Cüneyt’in, Suriye, Anadolu ve Azerbaycan’daki Şii-Batini boyları elde etmek, hatta Şeyh Bedrettin’in müritleri sufileri kazanmak için Şiiliğe geçtiğini, hatta bu sebeple de Osmanoğulları ülkesinde ve Karaman’da kalamadığını yazmıştı.
Şeyh Cüneyt, Safevi tarikatının önderliğini üstlendiğinde (1447) Safevi hareketi yeni bir safhaya girmiştir.

Safeviler, Türkmenlerden maddi güç kazandılar:

Şeyh Cüneyt ve Safevi tarikatı dini nüfusa sahip olmanın ötesinde maddi bir güç arıyordu. Bu tarihlerde İran’da güçlü hâkim Karakoyunlu Cihan Şah kendisini tehdit altında hissetmiş ve Şeyh Cüneyt’e kuvvetlerini dağıtmasını ve Erdebil’i terk etmesini söylemişti. Aksi halde ise Erdebil’i yerle bir edeceği tehdidini savurmuştu.
Şeyh Cüneyt ise Karakoyunluların rakibi Akkoyunlu Uzun Hasan’a sığınmış, Diyarbakır’a kaçmıştı. Şeyh Cüneyt, Uzun Hasan’ın kız kardeşiyle evlenmiş, bu sayede bilindiği gibi Türkmenler ile Safeviler hısım olmuşlardı. Şeyh Cüneyt, Akkoyunlular ile Şirvan’a yaptığı bir akın sırasında öldürülmüştü.
Ardından Safeviye’nin başı olarak oğlu Şeyh Haydar, Akkoyunlular ile ittifakı sürdürmüş, Uzun Hasan’ın bir kızıyla evlenerek de bu ittifakı perçinlemişti.
Şeyh Cüneyt’in öldürülmesinden sonra, Erdebil sufileri tarafından „pir“ hatta „Tanrı’nın zuhuru“ olarak tanınan Şeyh Haydar, on iki dilimli kızıl sarık sarmaya başlamış ve bunu müritlerine de mecbur etmişti. Bu olaydan sonra, Safeviye tarikatını benimseyen ve kızıl başlık takanlara „Kızılbaş“ denilecekti. Bu başlıklara „Haydari tacı“ da denmiştir.

Bektaşilikle benzerlik gösteren, kimi yerde onunla iyice karışıp kaynaşan Alevi kuruluşlarından biridir. Anadolu Aleviliği gibi o da bu toprakların bir kuruluşudur.
Kızılbaşların itikatlarında esas; Hz. Ali’yi tanrı gibi tanımaktır. Allah, Hz. Muhammed ve Hz. Ali, üçü birdir. Tanrı, Hz. Ali ve Hz. Muhammed suretinde görünmüştür. Fakat bütün hikâyelerde Hz. Ali, Hz. Muhammed’den üstündür. Hatta onlara göre „Mir’ac bile Peygamber’in Hz. Ali sırrına ermesidir.“
XVI. y.y’a ait Menàkib al-asràr Bahçat al-ahrar’da Kızılbaşların 3 sünnet 7 farza riayetten başka mükellefiyet tanımadıklarını yazar.
Sünnetler: Dilden tevhid kelimesini bırakmamak, kalpten düşmanlığı atıp kimseye karsı kibirlenmemek(Kürtlere kibirlenebilirsiniz, sakin birine Kürt demeyin, bu hakarettir demiyor! atası Kürt olan birine Kürt asilli denildiğinde bu hakaret midir!), kin tutmamak, gönül kırmamak ve kimseye düşmanlık etmemektir.
Farzlar: Sırrını saklamak, mezhepdaşları ile birlikte olmak, yalan ve arkadan çekiştirmeden kaçınmak, hizmette bulunmak, mürebbisine itaat etmek, musahibini görüp gözetmek, halifeden tac ve kisvet giyinmektir.(…)
Kızıl tac kabul edildikten sonra, İran’daki Safevi Şah’larına tabii olan zümreye Sünnilerce „Kızılbaş“ da denmiş, aleyhlerine alabildiğince kötü, çirkin iftiralar atılmıştır. Kızılbaş tabiriyle birlikte bu zümreye, „mum söndürenler“ (İran’da cerag kusan da denmiştir), tavsan yemezler, Karakoyunlular, Abdal beyliler… Gibi aşağılayıcı iftiralar atılmıştır. Bu zümreye Abdal Ehli de denmiş ancak bu tabir, Kızılbaşların İmam Hüseyin’e „Han Abdal“ demelerinden kaynaklanmıştır.
Kızılbaşlar, Anadolu’da kendilerine „Sah Safi Süreği“ derler. Bektaşiler onlara, „Sofu Sürekleri“ derler. Anadolu Alevileri ve Bektaşilerin büyük çoğunluğu onların doğru yolda olduklarını kabul ederler. Kızılbaş erkânında Bektaşi erkânının büyük etkisi yadsınamaz. Ancak ikisinin arasında önemli bir fark vardır. Bektaşilik bir tarikat olup, her isteyen kim olursa olsun bu tarikata girebilir. (Her tavladan düsen bizim tavlada karar kılar! -Bektaşi sözü-) Kızılbaşlıkta ise sadece Kızılbaş soyundan olanlar Kızılbaşlığa kabul edilir. Bu itibarla Kızılbaşlığa tarikat denemez, o bir din veya mezhep mahiyeti taşımaktadır. (…)
Kızılbaş tabiri, Türkçe konuşmayan ancak Safevileri tutmuş bazı İran’dı kabileler için de kullanılmıştır. Örneğin; Telis ve Karacadağ(Siyah Kuh), Kürt ve Loristanlilara da Kızılbaş denmiştir.
Büyük Kızılbaş oymaklar sekiz dokuz bölüğe ayrılmış olup büyük oymaklar arasında Ustaclu, Rumlu, Şamlu, Zulkadir, Tekkelü, Afşar ve Kacarlar gibi oymakları sayabiliriz. Şah İsmail zamanında bunların en güçlüsü Şamlular’dı. Şamlular dışındaki diğer bütün oymaklar, eski Oğuz oymaklarıdır.

XVI. yy. da Şii propagandası, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki tüm Sünni dışı çevrelerde en faal dönemini yasamıştı. Bu propagandanın cazibesine en çok kapılanlar Kalenderlerdir. Aslında bu propagandaların ve Şah İsmail’in de ana hedefi Kalenderleri kazanmaktır.

“İki alemde sultandır kalender
Kadim küfr ü imandır kalender“

“Vilayet Kâbe’sin açtı Hatai
Gulam-i Sah-i mardandır kalender“ (Sah İsmail Hatai)

Safeviler döneminde İran’da siyaset ve yönetim:

Safevi fethinden evvel Iran aristokrasisinin üyeleri, bireysel ya da aile grupları olarak dini, idari makamların yüksek kısımlarını ve büyük toprak mülklerinin idaresini kendi üzerlerinde toplamışlardı. Bütün bu mülk ve makamların bir kaç kuşaktan beri bu ailelerin ellerinde olduğunu bilmekteyiz. Aile devamlılığı ve fikh’in vergi teknikleri, kadıları, seyyidleri, geçici mahalli valilerin baskısından korumuştu. Ayrıca bunlar, İran aristokrasisine mülklerini arttırma olanağı da sunmuştu.
Birbirlerinin arkasından iktidara gelen sülaleler, her zaman eşrafın desteğini aramışlardı. Divan mensupları ise secili ailelerin mensupları olarak bir saraydan öbürüne, iktidardaki bir sülaleden onun rakibi başka bir sülaleye geçiyor böylece hizmet veriyorlardı. (…)

Şah İsmail, Türkmenleri İran aristokrasisine asker yapmıştı:

Şah İsmail’de yukarıda bahsini yaptığımız İranı yönetim ve siyasetten istifade etmiş, vergi ve divan sisteminde Türkmenler lehine değişiklikler-reformlar yapmayı uygun görmemişti. 1509-1514 arasında „emir’ül ümeralık veya vekil naiblik“ Türkmen emirlerine değil İranlı eşrafa tevdi edileceklerdi. Mezkûr eşraf da Azerbaycanlı değil Bagdad kökenli olacaktı. Bunun gibi birçok tedbirle Safeviler zamanında Türkmen emirlerin etki alanı sınırlandırılmıştı. Bu emirlerin toprak mülk edinmelerine ve maliyenin gelirlerine el koymalarına engel olunmuştu. Bu Türkmenlere karsı elbette ki hunharca bir tavırdı.

Şah veya Padişahlar bir halkı değil ancak bir egemenliği temsil edebilirler. Bu iktidar sahipleri mensup oldukları halkların lehine düşünmez, iktidarın çıkarlarını gözetirlerdi. Bu sebeple „iktidar tarihlerini“ halkların tarihiymiş gibi gösteren hastalıklı tarihçilerin, Şah İsmail’i de gerçeğinden çok başka yansıtmaları doğaldır.
Şah İsmail, Türk edebiyatının en büyük şairlerinden biridir. Türkmenler ve Azeriler için kutsal bir öneme sahiptir. Ancak tarih ve siyaset kahramanları, onlara biçilmiş mitolojilerinden soyundukça can yakarlar.

Lena Umay
Odatv.com

Not: Aşağıdaki klipteki müzik, İran’daki Kızılbaşların cem ayin müziğidir. Klipteki icra; İran Kürtlerinden dünyaca ünlü müzisyen Shahram Nazeri’ye aittir.

Şah İsmayıl Xətai

Azərbaycanlıların tarixi yaddaşında ən görkəmli və parlaq şəxsiyyət kimi Şah İsmayıl qalıb desək, yanılmarıq. Lakin, bu böyük sərkərdə və hökmdarın şəxsiyyəti barədə söylənilən ziddiyətli fikirlər bəzən onun Vətənimiz qarşısında etdiyi xidmətlərə kölgə salır. Bu dahi sərkərdəyə qarşı sürülən ittihamlar arasında məzhəb təəssübkeşliyi xüsusi olaraq vurğulanır. Şah İsmayıl kimdir və onun tarixi xidmətləri nədən ibarət olub?

Səfəvilər

Şah İsmayılın mənsub olduğu Səfəvi sülaləsinin kökü və dini etiqadı barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Lakin məlum olan budur ki, Səfəvi soyu öz başlanğıcını Peyğəmbər (s) nəslindən olan sufi şeyxi Səfiəddindən (qısa forması – “Səfi”, bu addan da “Səfəvi”) götürüb. Şeyx Səfiəddin (1252-1334) yeddinci imam Həzrət Museyi-Kazimin (ə) 37-ci nəvəsi olsa da, o şiə deyil, sünnü təmayüllü sufi olub. Tarixçilərin bildirdiyinə görə, Şeyx Səfi şafii məzhəbinə mənsub olub. Şeyxin milli mənsubiyyəti də bir qədər mübahisəli məsələdir. Bəzi tarixçilər onun talış, bəziləri kürd, bəziləri də türk əsilli olduğunu yazır. Lakin əksər tarixçilərin rəyinə görə, o türkləşmiş Azəri tayfalarından olub və miladi XIII əsrdə Ərdəbil şəhərində monqol Elxani hökmdarlarına müxalif olan Səfəviyyə sufi təriqətini yaratmışdı.

Şeyx öldükdən sonra Səfəviyyə təriqətinin mürşidləri onun nəslindən seçilirdi. Lakin təriqətin və sülalənim sonrakı həyatı o zamanın ictimai-siyasi proseslərindən təsirsiz ötüşməyib. Beləki, Elxani şahı Qazan xan və Qızıl Ordu dövlətinin şahı Toxtamış rəsmən bütpərəstlikdən imtina edərək müsəlman olurlar. Qazan xan şiə məzhəbini seçərək öz imperiyasında şiə təməyüllü sufilərin təbliğatına geniş imkan yaradır. Nəticədə, İran, Azərbaycan və Anadolu ərazilərində şiə təməyüllü sufi təriqətləri geniş vüsət tapır. Hətta sonralar yaranan Qara Qoyunlu dövlətində əsas məzhəb şiəlik olur. Bu fonda Səfəviyyə təriqəti Şeyx Səfinin nəvəsi Hacə Əlinin mürşidliyi (XV əsrin əvvəlləri) dövründə şiələşir.

Müasir dövrün bəzi müəllifləri Səfəviləri məzhəb ayrı-seçkiliyində ittiham etsələr də, tarixdə olan bir çox faktlar bu iddianı təkzib edir. Beləki, Hacə Əlinin nəvəsi Şeyx Cüneydin mürşidliyi dövründə Ərdəbil Qara Qoyunlu dövlətinin tərkibində olur. Qara Qoyunlu Cahan şah Şeyx Cüneydin Ərdəbildəki hakimiyyətindən narazı olur və ona Ərdəbili tərk etməyi əmr edir. Buna cavab olaraq, Şeyx Cüneyd Qara Qoyunluya müxalif olan sünnü Ağ Qoyunlu tayfasının başçısı Uzun Həsənin tərəfinə keçir. Bu ittifaq qohumluq əlaqələri ilə bərkiyir. Şeyx Cüneyd Uzun Həsənin bacısı, onun oğlu Şeyx Heydər isə uzun Həsənin qızı ilə ailə qururlar. 1467-ci ildə Uzun Həsən Cahan şahı məğlub edərək Ağ Qoyunlu dövləti qurur. Ərdəbil isə Səfəvilərin mülkünə keçir. Lakin uzun Həsənin oğlu Yaqubun və Şeyx Cüneydin oğlu Şeyx Heydərin dövründə yaxşı münasibətlər korlanır.

Dövlətin qurulması

Həmin dövrdə Azərbaycan və Anadolu ərazisində yaşayan şiə-türk tayfalarının əksəriyyəti Səfəvilərin təsiri altına düşür. Bu tayfalar Şeyx Heydərə və şiəliyə bağlılığını göstərmək üçün başlarına 12 imamın (ə) rəmzi olan 12 qırmızı sarıq bağlayırdılar. Ona görə də onları “qızılbaş” adlandırırdılar (qədim türk tayfaları qırmızı rəngə qızıl deyərdilər). Əlbəttə bu Ağ Qoyunlu hökmdarını narahat etməyə bilməzdi. Sultan Yaqub Şirvanşah Fərrux Yasərlə birləşərək Səfəvilərə qarşı ordu hazırladı. 1488-ci ildə Şeyx Heydər müharibədə məğlub olaraq öldürüldü. Rəvayətlərə əsasən, onun qəbri indiki Xızı rayonunda yerləşir.

Şeyx Heydərdən sonra Səfəvilərə və qızılbaşlara rəhbərlik etmək onun oğlu Sultan Əlinin öhdəliyinə düşür. Lakin sultan Yaqub bacısı oğlu Sultan Əlini də qətlə yetirir və onun yerini balaca qardaşı İsmayıl tutur. Belə bir vəziyyətdə qızılbaşlar balaca İsmayılı və onun anası (sultan Yaqubun bacısı) Aləmşah bəyimi gizlətməli olurlar. Azərbaycan və Anadolu ərazisində olan bütün şiələr və şiə yönlü sufilər isə təqiblərə məruz qalırlar. Lakin yeniyetmə İsmayıl gizlicə olaraq qızılbaşlardan ibarət bir ordu yığır və 1500-cü ildə Şirvanşahlar dövlətinə hücum edərək bu əraziləri fəth edir. 1501-ci ildə İsmayıl Ağ Qoyunlu dövlətinin paytaxtı Təbrizə girir və özünü Azərbaycanın şahı elan edir. Bu zaman Şah İsmayılın cəmi 14 yaşı olur. Artıq 1508-ci ildə Ağ Qoyunlu dövlətinin bütün əraziləri şah İsmayılın tabeçiliyinə keçir və o, bütün İran və Azərbaycanın şahı elan olunur.
Səfəvi dövləti qurulmamışdan öncə də İran, İraq, Azərbaycan və Anadolu vilayətlərində çoxlu sayda şiə təməyyüllü sufi tayfaları var idi. Ümumiyyətlə, orta əsrlərdə şiə məzhəbi əsasən sufi təriqətləri ilə təmsil olunurdu. Müasir anlamda başa düşdüyümüz şiə məzhəbinin ardıcıllarına yalnız elmi-dini mərkəzlərdə rast gəlmək olurdu.

Azərbaycan ərazisində ilk hakim şiə sülaləsi Sacilər (X əsr) olub. Sonrakı dövrlərdə də ara-sıra Azərbaycan, İran və Anadolu əraziləri şiə hakimlərinin rəhbərliyi altına keçirdi (bəzi Qəznəvilər, Atabəylər, Xarəzmşahlar, Səlcuklar və Elxanilər). Bu ərazilərdən çıxan böyük alimlər və şairlər əsasən şiə təriqətindən olub (Nizami, Xəqani, Nəimi, Nəsimi, Ənvəri, Biruni, Bəhmənyar, Tusi və s.) Lakin burada şiəlik əsasən ələvilər, hürufilər, bektaşilər və digər sufilər tərəfindən təmsil olunurdu. Siyasi təqiblər nəticəsində öz xırda cəmiyyətlərinə qapanan bu təriqətlər getdikcə gizli sekta halına düşürdülər. Bu isə onların pərakəndə yaşaması, savadsızlaşması, dini baxışlarının mövhumat halına düşməsinə səbəb olurdu. Məhz güclü Səfəvi sülaləsinin timsalında onlar özlərinə siyasi arxa görürdülər və təriqətlərindən asılı olmayaraq hamısı Səfəvi dövlətinin qurulmasına yardım edirdilər. Şah İsmayıl , əslində, şiə ərazilərində dövlət yaratdı, nəinki sünnüləri icbari surətdə şiələşdirirdi. Mərkəzləşmiş Səfəvi dövlətinin yaranması sayəsində şiə təməyyüllü sufi təriqətləri cəfəriləşir, yəni müasir anlamda başa düşülən 12 imamçı şiə məzhəbini qəbul edirlər.

İradlar

Şah İsmayıl barədə yanlış təsəvvürlərdən biri onun sünnü məzhəbinə qarşı nifrətindən doğan Osmanlı dövləti ilə düşmənçiliyidir. Hərçənd ki, şah nə məzhəbi ayrı-seçkilik salmış, nə də Osmanlıya qarşı kin-küdürət bəsləmişdir. Bütün bu ittihamların kökündə Sultan Səlimin Səfəvilərə qarşı apardığı təbliğat durur. Bu cür məlumatlara görə, Şah sünnüləri öldürmək üçün şəhərlərdə qır qazanları qaynatdırır və sünnüləri ora atdırırdı. Digər iftiraya görə, Şah öz anası Aləmşah bəyimi sünnü olduğuna görə öldürmüşdü.

Osmanlı tarixçiləri qızılbaşları əyyaş və pulgir bir toplum kimi tanıtdırırlar. Hərçənd, Şah İsmayıl Səlimdən fərqli olaraq nə böyük hərəməxanalara malik idi nə də fəth etdiyi ərazilərin sakinlərini ağır vergilər ödəməyə məhkum edirdi. Ə. Haqverdiyevin “Çaldıran döyüşü” əsərində tarixi sənədlərə istinadən yazdığına görə, müxtəlif ölkələrin hökmdarları Şah İsmayıla hədiyyə göndərirdilər. Belə bir hədiyyələr içində rəqqasə qızlar da olmuşdu ki, onlar Şahın hüzuruna rəqs edə-edə girərkən, şah başını aşağa salıb onların çıxarılmasına işarə etmişdi. Şahın qeyri-şiə məzhəblərinə münasibətinə dair isə bunları xatırlatmaq kifayət edər ki, onun tabeçiliyində olan Orta Asiya, Əfqanıstan, Kürdüstan, Xuzistan, Sistan və Bəlucistan kimi böyük ərazilər bugünə kimi sünnü olaraq qalıb. Hətta Azərbaycan ərazisində böyük saylı sünnü icmasının mövcudluğu, Ağdaş kimi sünnü rayonunun Səfəvilər tərəfindən hərbi qarnizon kimi yaradılması, Şah İsmayılın qızının Şirvanşahın oğlu ilə ailə qurması bu cür iddiaları təkzib etmək üçün kifayətdir.

Maraqlı məqamdır ki, Səfəvilər dövrünün alimlərindən biri fətva vermişdi ki, cümə günləri məsciddə xəlifələrə lənət oxunsun. O, hicri 917-ci (miladi 1511-ci) ildə bu barədə risalə yazaraq Şah İsmayıl Xətaiyə təqdim edir, amma şahın razılığını ala bilmir. Tarixçilər qeyd edirlər ki, Şah İsmayıl Osmanlı sultanı II Bəyazidə hörmət olaraq “ata” deyə müraciət edərmiş. Hətta, şahzadə Səlim (gələcək Sultan Səlim Yavuz) Trabzon valisi olduğu dönəmdə Səfəvi ərazilərini işğal etdiyi zaman sultan II Bəyazid oğluna məktub yazaraq Şah İsmayılın ərazilərini geri qaytarmağı tapşırmışdı. Məhz Osmanlı dövlətinə hörmət edərək, Şah İsmayıl şahzadə Səlimlə konfrontasiyaya girmirdi. Lakin, Səlimin hakimiyyət arzusu onu böyük tarixi cinayətlərə əl atmağa vadar etdi.

Şah İsmayılın düşməni

Səlim uşaqlıqdan öz qəddarlığı ilə seçilirdi. Məhz onun bu xüsusiyyəti Sultan II Bəyazidi vadar etdi ki, Səlimi deyil, digər oğlu – Əhmədi vəli-əhd təyin etsin. Lakin Səlim bununla razılaşa bilməzdi və atasına qarşı ordu yığaraq İstanbula hücum etdi. Sultan Bəyazid oğlunun ordusunu darmadağın etdi və Səlim Krıma qaçmalı oldu. Burada güc toplayan şahzadə yenidən atasına qarşı ordu çəkir. Osmanlı saray salnaməçilərinin yazdığına görə, 1512-ci ildə Sultan Bəyazid taxtdan imtina edərək onu Səlimə təhvil verir. Lakin bu məlumatın nə qədər düzgün olması şübhəlidir. Çünki, ilk günlərdən Sultan Bəyazid oğlunun hakimiyyətə gəlməsinə müxalif idi. Bəzi tarixçilərin iddiasına görə Səlim atasını öldürür və bu yolla hakimiyyətə gəlir. Hər halda, 1512-ci ildə İstanbula girən Səlim özünü sultan elan edir və dərhal qardaşlarını və digər kişi qohumlarını öldürtürür. Bununla o, sultanlığa iddia edə biləcək bütün şəxslərdən canını qurtarır. Məhz belə bir vəhşiliyinə görə Səlim “Yavuz” (zalım) ləqəbi alır.

1513-cü ildə Sultan I Səlim Anadoluda yaşayan şiələrin qətliamını törədir. İqrar Əliyevin orta əsr tarixçilərinə istinadən yazdığına görə o, 7 yaşdan 70 yaşa qədər 70 min şiə öldürür. Digər məlumatlarda isə Səlim 45 min şiə-türkün qanına bais olur. Bundan sonra o, 1514-cü ilin may ayında Səfəvi dövlətinə tərəf yürüyərək Şah İsmayılla müharibəyə qalxır. Lakin müsəlman qanının tökülməsini istəməyən Şah İsmayıl xeyli müddət Səlimi müharibə fikrindən daşındırmağa çalışır. Sultan Səlim Şaha dörd təhqiramiz məktub yazdıqdan sonra Şah İsmayıl ona bu cavabı göndərir:

Mən pirimi haqq bilirəm,
Yoluna qurban oluram,
Dün doğdum bugün ölürəm,
Ölən gəlsin – iştə meydan.

Avqusta Maku şəhəri yaxınlığında Çaldıran çölündə iki ordu qarşılaşır və Şah İsmayıl bu savaşda məğlub olur. Sultan Səlıim Avropa ölkələrindən aldığı artileriya (300 top) sayəsində Səfəvi ordusuna qalib gələ bildi. Rəvayətə görə, Şah İsmayıl toplara nifrət edirdi və deyirdi ki, əsl cəngavər toplara deyil, qolunun gücünə arxalanmalıdır. Digər rəvayətə görə, Şah məğlub olduğuna görə itiliyi ilə məşhur olan qılıncını Sultana hədiyyə edir. Səlim həmin qılıncla topun lüləsini kəsə bilməyəndə, Şaha xəbər göndərir ki, ona öz qılıncını deyil, başqasını verib. Şah İsmayıl isə cavab verir: “Qılınc həmin qılıncdır, bilək həmin bilək deyil”. Sultan Səlim Yavuz Səfəvi dövlətinin Osmanlı ilə sərhəddində yerləşən vilayətləri zəbt etdikdən sonra Şərqə tərəf irəliləməyə istəyir. Lakin yeniçarların üsyanı nəticəsində Sultan Səlim Anadoluya qayıtmalı olur. Şah İsmayıl isə Sultandan intiqam almağa qalxmadı.
Sultan Səlimin bu davranışı onun sünnü təəssübkeşçisi olması ilə səhvən əlaqələndirilənlər də var. Beləki, Anadolu ərazisində şiələrin qətliamını törətmək və Səfəvilərə hücum etmək üçün o, “kafirlərə qarşı cihad” elan etmişdi. Hətta bunun üçün bəzi sünnü üləmalarını fətva verməyə vadar etmişdi. Bütün bunlar Səlimin siyasi ambisiyalarına xidmət edən bir manevr idi. Çünki, Osmanlı və Səfəvi dövlətləri ərazisində yaşayan türklər qohum tayfalar idi. Məzhəb fərqi burada yaşayan tayfaları bir-birinə düşmən etmirdi, lakin Sultan Səlim bu fərqliliyi düşmənçiliyə çevirməyə bacardı. Bunun üçün sadəcə insanların dini təəssübkeşliyini işə salmaq lazım idi. Sonrakı tarix göstərir ki, Sultan Səlim şiələrə qarşı amansız davrandığı kimi, sünnülərin də qanını tökürdü.
Səfəvilərlə müharibədən sonra o, əvvəlcə Elbistana (Ələbusteyn) hücum edib və buranın hakimi Ələ-ud-dövləni öldürdü. Elbistanın Zülqədər sülaləsi (sünnü) Şah İsmayılın məmləkətinə pənah aparıb indiki Qax, Zaqatala və Qazax rayonları ərazisində məskunlaşdılar. Daha sonra Sultan Məkkə və Mədinə valisinə hücum edərək müqəddəs torpağların əmin-amanlığını pozmuş oldu. Məkkə və Mədinənin zəbtindən sonra Səlim özünü “iki müqəddəs şəhərin xadimi” elan etdi. 1516-ci ildə o Qüdsü də müharibə meydanına çevirdi. 1517-ci ildə Misirin paytaxtına daxil olaraq 50 min insan qətlə yetirir. Eyni zamanda o, 800 məmlük bəyinin boynunu vurmağı əmr edi və Qahirədə yaşayan Abbasi xəlifəsini məcbur etdi ki, xəlifə titulunu ona versin. Beləliklə də, Sultan Səlim 1517-ci ildə özünü müsəlmanların xəlifəsi elan etdi.

Xalqın xidmətində

Sultan Səlimin işğal etdiyi bəzi əraziləri qaytardıqdan sonra Şah müharibələrə son qoyur. Böyük siyasətçi və hökmdar olmaqla yanaşı, Şah İsmayıl “Xətai” ləqəbi ilə tanınan gözəl bir şairdir. Onun Azərbaycan türkcəsində yazdığı əsərlər ədəbiyyatımızın incilərindən sayılır. Həmçinin Şah əla xəttat, bərbət ifaçısı və xanəndə olub. Özü də məmləkətində incəsənətin inkişafına böyük önəm verirdi. Onun yazdığı şerlər aşıq və dərvişlərin dillər əzbəri idi. Şah İsmayılın xalqın rəğbətini qazanmasına əsas səbəblərdən biri də, onun vergi siyasəti idi ki, öncəki hökmdarların saysız-hesabsız vergilərinin sayı xeyli azaldılmışdı.
Bundan əlavə, şah tarixdə ilk dəfə türk dilinə rəsmi status vermişdi. Onun sarayında fars dili ilə yanaşı türk dilində də danışırdılar. Maraqlı faktdır ki, Şah İsmayılın qatı tənqidçilərindən olan İskəndər Pala özünün “Şah və Sultan” əsərində etiraf edir ki, sultan Səlim Şah İsmayılla farsca danışdığı zaman o, Sultana türkcə cavab verirdi. Hətta müəllif öz təəccübünü gizlətmir ki, İran hökmdarı türkcə, türk hökmdarı isə farsca danışırdı. Şah İsmayılın apardığı siyasət nəticəsində türk dili və ədəbiyyatı xeyli inkişaf etdi və yayıldı. Hətta XVII əsrin birinci yarısında Səfəvi sarayında Holştin səfirliyində katib işləyən Adam Oleari “Səyahət” kitabında yazırdı: “. İran şairləri fars və türk dillərində şerlər yazırdılar və iranlılar onları həvəslə oxuyurlar, çünki hər iki dil eyni şəkildə geniş yayılıbdır”.
Abbasqulu Ağa Bakıxanov “Gülüstani İrəmdə” yazır: “. Hicri 930-cu ilin əvvəllərində (miladi 1524). Şah İsmayıl vəfat etdi. O, mehribanlıqda dünyanı işıqlandıran və qəhrəmanlıqda düşməni yaxan, od məcazlı bir sultan idi. Qurmuş olduğu səltənətin mühüm işlərinə məşğul olmasına baxmayaraq, Şah İsmayıl alimlərlə müsahib olub, şer söyləməyə də mail idi”.
Təsadüfi deyil ki, dahi Füzuli Şah İsmayılı “öz zəmanəsinin padişahı” adlandırırdı. Füzuli yaradıcılığı dövrünün böyük hissəsi Kərbəlanın Səfəvi hakimiyyəti altında olduğu zamana təsadüf edir. Böyük alim və şair Məhəmməd Füzuli öz alleqorik “Bəngü Badə” poemasını də (“Şərab və Tiryək”) Şah İsmayıla ithaf edib. Bu əsərdə “şərab” sözü altında məcazi olaraq Osmanlı, “tiryək” sözü altında isə Səfəvilər nəzərdə tutulur.

Xankəndi

Sultan Səlim Şah İsmayıla niyə düşmən kimi rəftar edirdi? Çaldıran döyüşü nə üçün baş verdi? Türk tarixçiləri Şah İsmayılı niyə təhrif edir?

AzVision.az-ın bu və ya digər suallarını tarixçi Orxan Araz cavablandırıb.

– Türk tarxiçilərin gözü ilə Səfəvi dövləti necə qəbul olunur?

– Tarix elə bir şeydir ki, ona hansı pəncərədən baxmağın çox vacibdir. Məsələn,Teymur özbəklər, Asiya türkləri üçün çox möhtəşəm bir şəxsdir, amma Türkiyə türkləri üçün İldırım Bəyazidlə savaşdığına görə qəddar insandır. Şah İsmayıl Xətaiyə gəlincə isə Türkiyədə hazırda onun çox müridi var. Türkiyədəki ələvilər Şah İsmayılı özlərinin 7 ulu şəxsindən biri hesab edirlər. Füzuli, Nəsimi, Hacı Bektaşi Vəli, Hacı Bayrami Vəli və Şah İsmayıl Xətai həmin 7 ulu şəxsdən biridir. Onlar birgə ibadətlərində Xətainin sözlərinə bəstələnmiş mahnılar ifa edirlər. Onun şeirlərinə ibadət şeiri kimi yanaşırlar. Biz Anadoluda məktəbə getmədən əvvəl Şah İsmayıl haqqında rəvayətləri öyrənirdik.

– Məktəblərdə Şah İsmayıl necə tədris olunurdu?

– Bundan 5-10 il əvvəl məktəblərdə Şah İsmayıl və Teymuru mənfi şəxsiyyət kimi tədris edirdilər. İndi isə bu münasibət dəyişib. Çünki sonradan tələbələr də, tədqiqatçılar da etirazlar etdi ki, yazılanlar düz deyil. Tədqiqatçılar Şah ismayıl haqqında sənədləri təqdim etdilər və bəzi həqiqətlər aşkara çıxdı. Məsələn, İsgəndər Pala “Şah və Sultan” romanında yazır ki, Şah İsmayıl anasını öldürüb. Ankara Qazi Universitetinin professoru Tufan Gündüz isə sübut etdi ki, bu fikir həqiqətə uyğun deyil.

Şah İsmayıl Xətai bütün türkləri birləşdirən bir şəxsiyyət olub. Təkcə Anadoluya getməyib, Dərbəndə, Əfqanıstana qədər gedib çıxıb. Asiyadakı, Anadoludakı türkləri birləşdirmək onun əsas məqsədi idi. Eynilə Yavuz Sultan Səlimin də qayəsi bu idi. Düzdür, o zamanlar indiki kimi milli ruh yox idi, indiki kimi milli kimlik dərk olunmamışdı və dövlətlərə daha çox İslam ideologiyası hakim idi. Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlimin məktubları da tədqiq olunub aşkara çıxarılıb ki, hər iki hökmdar bir-birilə islami dəyərlər üzərində söhbət edir. Məsələn, məktublarında “Quranda belə yazılır”, “Hədislərdə bu var” və s. sözləri tez-tez qeyd olunur.

– Bu məktublarda onların bir-birinə münasibəti necədir?

– Tarixçilər onların hər ikisini qəddar hökmdar kimi təqdim edir, amma məktublarda diqqət çəkən bir məqam var ki, Yavuz Sultan Səlimin atası II Bəyazid Şah İsmayıla çox mülayim və sevgi dolu məktub yazıb. Orada qeyd edir ki, bu xalq bizə Allahın əmanətidir. Bu sözü dediyi vaxt 15-ci əsrdir. Eyni vaxtda Avropada insanlar qul kimi alınıb satılırdı. Hətta Rusiyada 19-cu əsrə qədər bu adət qalmaqda idi. Yəni, bu hökmdarlar xalqı özündən aşağı hesab etməyən təfəkkürə malik insanlar idi.

Biz Şah ismayıl deyəndə gözümüzün önünə yaşlı, ağsaqqal, hər şeyi bilən bir hökmdar gəlir. Halbuki,Çaldıran döyüşündə onun 28 yaşı var idi. İndi eyni yaşda olan insanı düşünün, universiteti bitirib, amma çox kitab oxumayıb, ətrafından, dünyadan xəbəri yoxdur. Şah İsmayıl da, Yavuz Sultan Səlim də yaşadığı zamanı dərk edən, xalqını, inancını sevən, dinini dərindən bilən insanlar olub. Yazdıqları məktublarda da bunu görmək olar. Buna baxmayaraq 28 yaşında insanın səbri, dözümü ilə 50-yə yaxın yaşı olan adamın səbri bir deyil. Bunu nəzərə almaq lazımdır.

– Qeyd edirsiz ki, hər iki hökmdar eyni dinə və eyni millətə mənsub idilər. Bəs bir-birilərindən nə istəyirdilər?

– Yavuz Sultan Səlimlə Şah İsmayıl arasında şiə-sünni yox, dünya hakimiyyəti məsələsi var idi. Onların hər ikisi dünya hakimiyyəti arzusunda idi. Doğrudur, Səlim məktublarında Şah İsmayıla kafir deyə müraciət edirdi, amma bu da siyasət idi. Halbuki Səlimin atası II Bəyazid Şah İsmayıla yazdığı məktublarda oğlum deyə müraciət edirdi.
Dünya hakimiyyəti arzusu isə türk millətinin genetik kodunda var. Yavuz Sultan Səlimin məşhur bir sözü var – Bu dünya bir hökmdar üçün çox, iki hökmdar üçün isə azdır. Ona görə də davamlı olaraq döyüş olacaq.

– Müharibəni ilk olaraq kim başladı?

– Məktublardan aydın olur ki, bu addımı ilk olaraq Səlim atıb. Çünki həmin vaxt Şah İsmayıl İsfahanda idi və bunu da məktubunda qeyd edir. Onu da qeyd edim ki, Şah İsmayılın qəzəbli məktublarının heç birində söyüş yoxdur, amma Yavuz Sultan Səlimin məktublarında var. Yavuzun döyüşə başlamağının səbəbi isə sadəcə düşmənlik deyildi. Məsələ orasında idi ki, Şah İsmayılın elə dövrdə də Anadoluda minlərlə müridi var idi. İstanbulda Dede Muhammed adlı şeyx öz dərvişi Dede Hasanı 1501-ci ildə Şah İsmayıla göndərir və deyir ki, istəyirsənsə, sənə İstanbuldan 2-3 min mürid göndərərəm. İstanbul isə Osmanlının paytaxtı idi və bu o demək idi ki, Anadolu əldən gedir, oradakı insanların hamısı Şah İsmayıla daxilən bağlıdırlar. Sivaslı Ozan Pir Sultan Abdalın belə bir misrası var; “Açın qapıları, şaha gedəlim”. Yəni sərhədləri açın, biz şaha gedəcəyik. Minlərlə adam müridlədirini, əsgərlərini, var-dövlətlərini alıb şaha gəldilər. Onların hamısının evində Şah İsmayılın şeirləri oxunurdu. Sultan Səlim də bunun fərqinə vardıqdan sonra savaşa başladı.

– Anadolu əhalisinin Şah ismayıla güclü rəğbətinin olduğunu qeyd edirsiz. Bəs Çaldıran döyüşündə bu qüvvələr onun qalib gəlməyinə niyə yardım etmədi?

– Şah İsmayıl Xətai Çaldıran döyüşünə qədər 7 savaşda olmuşdu və döyüşdə şəxsən özü iştirak etdiyinə görə bütün bədənində qılınc yaraları var idi. O zamanlar isə Osmanlı dövlətində mühəndislik, silah istehsalı çox yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Səfəvilərdəki türklər isə daha çox at minməyi, qılıncla savaşmağı yaxşı bacarırdı. Osmanlı ordusu Çaldıran döyüşünə səhra topları ilə gəlmişdi və Səfəvi ordusunun əsgərləri top görməmişdi. Hətta atlar da top səsindən ürküb qaçırdı. Ondan əvvəl isə Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasında olan döyüşdə Osmanlı ordusu ağır vəziyyətə düşdü, çünki Teymur Asiyadan öz ordusunda fil gətirmişdi. O vaxta qədər osmanlılar fil görməmişdi və əsgərlər qaçırdı.
Belə rəvayət var ki, Şah İsmayıl Osmanlı ordusundakı topları qılıncla vurub dağıtmaq istədiyini yazırlar, ona görə ki, toplar o qədər çox adam öldürmüşdü ki, Şah İsmayıl qəzəblənmişdi.

Yavuz Sultan Səlim despot görünə bilər, amma bu, onun dövrünün tələbi idi. Əks halda o, hakimiyyətdə qala bilməzdi. Ona görə də hər dövrün ölkə başçısını öz dövrünün hökmdarı ilə müqayisə etmək lazımdır. Məsələn, indi “Muhteşem yüzyıl” filmində də insanlar Süleymanın öz oğlunu edam etdirməsini vəhşilik kimi qəbul edir. Amma unudurlar ki, həmin hökmdarlar uşaqları ilə bizim kimi mülayim rəftar etmir, başını sığallamırdı. Şahzadələr doğulan kimi başqa şəhərə göndərilir və onlara saray ədəb-ərkanı, qılınc oynatmaq, at minmək öyrədilirdi. Ataları ilə aralarında sevgi hissi yaranmırdı. Qardaşların heç biri bir-birini görmürdü və bilirdilər ki, bir-birilərinin rəqibidirlər. Dövlətin qanunu bu idi ki, güclü olan hakimiyyəti qazanar. Sultan Səlimlə Şah İsmayıl da bir millətdən olan qardaş idi, amma dünya hakimiyyətinə görə savaşırdılar. Şah İsmayıl da öz növbəsində istəyirdi ki, Osmanlı kimi dövlətə hökmdarlıq etsin. Niyə də olmasın? O, 14 yaşında dövlət qurmuş hökmdar olub. Ona görə də Yavuzu da, Şah İsmayılı da günahlandırmaq yanlışdır. Şah İsmayıl öz şeirləri ilə Anadoludakı türklərin ürəyini fəth etmişdi. Ona görə də mən hesab edirəm ki, Çaldıran döyüşündə Osmanlı Şah İsmayıldan qorxur. Onun türk dilindən çəkinirdilər. Çünki Yavuzu hamı başa düşmürdü, amma Şah İsamyılı bütün Anadolu sevirdi.
Onu da qeyd etməliyəm ki, Sultan Səlim Şah İsmayıla qalib gələndən sorna ölkəni dağıtmadı. Çünki burada sadəcə üsyanları yatırıb və gediblər. Hətta Şah İsmayılın ən yaxın dostlarından birinin oğlu Hasan Canı özü ilə apardı və öləndə də Hasan Can onun yanında idi.

– Şah İsmayılın topları qılıncla parçalamaq istəyilə bağlı əhvalat danışdız. Ümumiyyətlə, Çaldıran savaşı ilə bağlı belə rəvayətlər çoxdur. Bunlar necə yaranırdı?

– Şah sarayında təzkirəçilər var idi ki, guya onlar tarix yazmaqla məşğul idi. Əslində isə onlar sultandan pul alır və onun istədiyini yazırdı. Ona görə də onlar tarixçi hesab olunmur. Şah İsmayıl və onun xanımı haqqında rəvayətlər də belə yaranırdı. Məsələn, az qala dünənə qədər deyirdilər ki, Topqapı sarayındakı taxt Şah İsmayılındır. Sonra məlum oldu ki, bu, Nadir Şahın taxtı olub. Bundan başqa Şah İsmayılın həyat yoldaşı Taclı Xatunun da əsir edilməsi yalandır. Belə rəvayət edilir ki, guya Çaldıran döyüşündə Şah İsmayıl həyat yoldaşını qoyub qaçıb və o, osmanlılara əsir düşüb. Bundan sonra isə onu təhqir etmək üçün Cəfər Paşa adlı çox çirkin bir paşa ilə evləndiriblər. Halbuki bu rəvayət həqiqəti əks etdirmir. Taclı xatun savaşda olub, amma onun əsir düşməyi faktı düz deyil.

Sultan Səlimlə Şah İsmayıl arasındakı fərqə gəlincə, isə Xətai 15-ci yüzillikdə türk şeirini ən sadə, açıq və gözəl dillə ifadə edən şair idi. Yavuz isə rəsmi dil istifadə edirdi, onun şeirlərində ərəb-fars ifadələri üstünlük təşkil edirdi. Xətai isə Yunus Emre, Karaca Oğlan kimi türk dilində yazırdı, yəni xalqı təmsil edirdi. Yavuz isə daha çox aristokrat təbəqə üçün yazırdı.

– “Muhteşem yüzyıl” filmindən misal çəkdiniz. Yeri gəlmişkən o filmdə də bir neçə dəfə Səvəfilərlə bağlı səhnələr, səslənən fikirlər Azərbaycanda bir mənalı qarşılanmamışdı.

– Türk tarixçiləri içərisində Şah İsmayıla qarşı çox qərəzli yanaşanlar olub. Hətta bəzi müəlliflərin hekayələrində yazılır ki, Şah İsmayıla göndərilən elçi ilə tərcüməçi vasitəsi ilə danışıblar. Halbuki onların hər ikisi türk olduğuna görə bir-birini başa düşürdü. Hələ də “Muhteşem Yüzyıl” filmində Şah İsmayıl Əcəm hökmdarı kimi təqdim olunur. Bunlar da bilməməzlikdən və keçmiş bir ənənədən irəli gəlir. Firdovsinin “Şahnamə”sində İran-Turan savaşı təsvir olunur. Yəqin ki, fars təsiri buna səbəb olub. O tarixçilər özlərini türk digərlərini isə fars hesab ediblər. Əcəm sözü isə “naşı” mənasını verir. Məsələn, qədimdə romalılar da şəhərdən kənarda yaşayan xaricilərə “barbar” deyirdilər. Bu sözün mənası indi dəyişib və “vəhşi” mənasında işlədilir. Eyni zamanda ərəblər də yadlara, xaricilərə, ərəb olmayan hər kəsə əcəm deyirdilər. Osmanlıdakı tarixçilər də bununla əlaqədar olaraq Şah İsmayılı əcəm hökmdarı kimi təqdim edirdilər.

Bizim tarixçilərin bəziləri qeyd etdiyim təzkirəçilərin yaltaqlıq üçün yazıdıqlarını ciddi qəbul ediblər və düşünüblər ki, bu insan həmin dövrdə yaşayıbsa, düz yazır. Amma həmin adamın bu qeydləri kimin süfrəsində yazmağına diqqət etmək lazımdır. Gerçək Osmanlı tarixçiləri Tufan Gündüz, İlber Altaylı həqiqətə uyğun olmayan faktları aşkara çıxarır. Məsələn, İsgəndər Palanın “Şah və Sultan” romanında Çaldıran döyüşündə Lələ Hüseynlə Sədrəddinin mübahisəsi səhnəsi var. Halbuki tarixdə Lələ Hüseyn Çaldıran döyüşündən çox əvvəl ölüb. Bir sözlə, Türkiyənin əsl tarixçiləri Səfəviləri İran yox, türk dövləti kimi tanıyır.

Türkiyədə Osmanlını ideal cəmiyyət hesab edən, ona heyran olan adamlar var. Elə bilirlər ki, o zaman hər şey gözəl olub. Halbuki həmin dövrdə insanlar adi bir yaradan ölə bilirdilər, çünki tibb indiki qədər inkişaf etməmişdi. Yaxud da Qafqazdan, Ukraynadan və başqa ölkədən qadınları gətirib 300 qadının yaşadığı Hərəmdə saxlayır, dar otaqlarda yaşamağa məcbur edirdilər. Təbii ki, bu qadınların hamısı sultanın cariyəsi deyildi. Onların arasında saray xidmətçiləri, həkimlər, aşbazlar və onların köməkçiləri var idi. O qadınların hamısı sultanın cariyəsi ola da bilməz, çünki buna vaxt da imkan verməzdi. Osmanlı sultanları vaxtının çoxunu sarayda yox, səfərlərdə keçirib.

Fatimə Kərimli