Professor Fərrux Rüstəmov: Azərbaycan regional güc mərkəzinə çevrilib
sistemləri Öyrənən kibernetikanın nailiyyətlərindən istifadə edərək
FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
elmi-nəzəri səviyyəsi və praktik yönümlüyü ilə seçilir.
Dərslik Azərbaycan Respubükası Təhsil Nazirliyi Elmi-
Metodiki Şurasının “Pedaqogika və psixologiya” bölməsinin 17
may 2006-cı ildə magistratura pilləsi üçün təsdiq etdiyi proqram
əsasında hazırlanmış və bütün magstrantlar üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Elə buna görədir ki, dərsliyin mündəricəsi və həcmi
kifayət qədər genişdir. “Maarif’ istiqamətindən fərqli olaraq digər
istiqamət və ixtisaslarda (iqtisadçı, texnoloq, mühəndis, memar,
politoloq və s.) təhsil alanlar bu latab vasitəsilə pedaqoji prosesin ən
zəruri və vacib məsələlərini mənimsəyə biləcəklər.
Dərslik 4 bölmə və 16 fəsildən ibarətdir.
Birinci bölmə ”Ali məktəb pedaqogikasının ümumi əsasları”
adlanır. Burada pedaqogika elminin predmetinə aydınbq gətiririlir,
əsas” kateqoriy^an şərh olunur, diferensiasiya və inteqrasiya
proseslərinin mahiyyətinə toxunulur, ali məktəb pedaqo^asının
spesifik xüsusiyyətləri açıqlamr. Rusiyada və Azərbaycanda ali
məktəb pedaqogikasımn inkişaf xüsusiyyətlərini və tendensiyalanm
şərh edən müəlliflər elmi dərəcə və elmi adların yaranmasına və
Azərbaycanda elmi dərəcə və elmi adlann verilmə proseduruna
aydınlıq gətirir. Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin
quruluşu və prinsipləri, dünya təhsil sisteminin inkişaf strategiyası,
ali məktəb müəlliminin funksiyalan, onun pedaqoji ustalığı,
tərbiyəçi kimi işinin xüsusiyyətləri, ozünütəkmılləşdirməsinin
səmərəli yolları, ali məktəb müəllimin attestasiyası və digər
məsələlər birinci bölmə öz geniş elmi-pedaqoji həllini tapmışdır.
ikinci bölmə “Ali məktəb didaktikasının əsasları’” adlanır.Bu
bölmədə ali məktəbdə təlimin mahiyyəti, hərəkətverici qüvvələri və
prinsipləri, təhsilin məzmunu və onun təkmilləşdirilməsinin
pedaqoji əsaslan ,təlim metodları və təşkili formaları ,pedaqoji
texnologiyalar, təlim keyfiyyətinin diaqnostikası, tələbələrin
pedaqoji praktikası və ümumiyyətlə, mütəxəssis hazırlığımn
pedaqoji-psixoloji məsələləri əhatəli şəkildə şərh edilmişdir.
“Ali məktəbdə tərbiyə prosesP’ III bölmədə əhatə
olunmuşdur. Burada ali məktəbdə tərbiyə prosesinin mahiyyəti,
tələbələrin tərbiyəsinin sosial-pedaqoji əsaslan,tələbə kollektivi və
şəxsiyyətlərarası münasibətlər pedaqoji-psixoloji və sosioloji
tədqiqatlann son nailiyyətlərinə əsasən izah edilmişdir.
Ən çətin sənət idarəetmə sənətidir. Dərslikdə bu məsələyə
xüsusi diqqət yetirilmiş, VI bölmədə ali məktəbə rəhbərlik və
idarəetmə məsələləri şərh edilmiş, ali məktəb fəaliyyətinin əsas
istiqamətləri təhlil olunmuşdur.
Dərslikdə diqqəti cəlb edən ən mühüm cəhət müasir ali təhsil
araşdınlması,mövcud təcrübənin ümumiləşdirilməsi və tədrisə
gətirilməsidir. Müəlliflərin Rusiyada və Azərbaycanda bu sahədə
apanlan tədqiqatlarla dərindən tanış olmalan və ali məktəb
təcrübələri dəyərli bir dərsliyin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Pedaqoji elmlər doktoru, professor
ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASININ PREDMETİ
VƏ VƏZİFƏLƏRİ
1.1. PEDAQOGİKA ELMİNİN PREDMETİ VƏ
Elm ictimai şüur formalarından biri olub, təbiət, cəmiyyət
və təfəkkürün obyektiv inkişaf qanunlarım özündə ehtiva edərək
bəşəriyyətin tarix boyu yaratdığı biliklər sistemindən və həmin
biliklər zəminində yeninin yaradılması mahiyyətinin açılması
üçün göstərilən fəaliyyətdən ibarətdir.
Elm yeni nəzəriyyələrin yaradılmasına, üçün yeni biliklərin
mürəkkəb idrak fəaliyyətidir.
Bizi əhatə edən gerçək aləm vahid olduğundan onu öyrənən
elm də vahiddir, bütövdür. Bu, eyni zamanda, elmin bütün sahələri
üçün ümumi olan anlayışlarda, tədqiqat vasitələrində və tədqiqat
metodlarında ifadə olunur. Lakin elm, spesifik xüsusiyyətləri
nəzərə alınmaqla müxtəlif sahələrə bölünür, başqa sözlə,
diferensiasiya
(ayırma, fərqləndirmə dərəcələrinə ayırma,
tədəqələşmə) olunur. Elmin diferensiasiyası, müəyyən mənada
şərtidir və varlığın müxtəlif xüsusi sahələrini daha dərindən
öyrənməyə imkan verir.
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir:
• hər bir elm sahəsi özünəməxsusluğu ilə fərqləndiyindən
onların tədqiqat obyekti və predmeti var;
• hər bir elm sahəsi spesifik terminologiyası olması (leksik
vasitələr, adlar sistemi, kateqoriyaları) ilə fərqlənir;
• hər bir elm sahəsinin öz obyektini və predmetini
öyrənməsi üçün xüsusi tədqiqat metodları var.
Elmin «obyekt» və «predmet» anlayışları biri-birilə sıx
vəhdətdə olsa da, onları qarışdırmaq olmaz. Çünki: a) «ob- yekt»
anlayışı «predmet» anlayışından daha genişdir, bütün real
gerçəklik elmin obyektidir. Predmet (aspekt) anlayışı isə obyektin
hansı nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi ilə bağlıdır; b)
obyekt orijinalla, predmet isə orijinalın elmdəki modelinin ayrı-ayrı
komponentləri ilə əlaqədardır.
Obyekt sözü latınca «obyektum» sözündən götürülüb, mənası
predmet deməkdir. Obyekt insandan kənarda, onun şüurundan və
iradəsindən asılı olmayaraq mövcud olan xarici aləmdir. Pedaqoji
gerçəklik – bu, ümumi obyektin yalnız bir hissəsidir və onu
pedaqogika elmi tədqiq edir. Azərbaycan dilində olan pedaqoji
ədəbiyyatda, xüsusən də dərslik və dərs vəsaitlərində «predmet» və
«mövzu» anlayışları eyniləşdirilir, «pedaqogikanın predmeti» ilə
yanaşı, «pedaqogikanm möv- zusu» ifadəsi də işlədilir. Bu,
yanlışdır. Çünki «predmet» və «mövzu» eyni tutumlu anlayışlar
deyil. «Predmet» anlayışının daha tutumlu olduğunu nəzərə alaraq
məqsədəuyğundur. «Mövzu» isə predmetin tematik struktur
ayrılığını ifadə edir.
Hər bir elm kimi pedaqogika da cəmiyyətin praktik
tələbatlarından irəli gəlmişdir. Pedaqogika cəmiyyətdə gənc nəslin
ictimai istehsal münasibətlərinə girişmək və onu inkişaf etdirmək
fəaliyyətinə daha effektli hazırlığına olan tələbatı ilə əlaqədar
yaranmışdır. Tərbiyə öz varlığı ilə insan cəmiyyətinin yaranması ilə
şərtləndiyi halda, pedaqogika bir elm kimi çox sonralar, cəmiyyətin
çoxəsrlik təcrübəsinin toplamış və ümumiləşdirərək onun gələcək
inkişafının tələbatından irəli gələrək böyüməkdə olan nəslin həyata
daha məqsədəuyğun və planlı hazırlığını təmin etmək üçün
formalaşmışdır. İlk öncə fəlsəfənin tərkibində formalaşan
pedaqogika tədricən ondan ayrılmış, xüsusi tədqiqat sahəsi olan
müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başlamış, hüdudları
genişlənmiş, mürəkkəb və dinamik bir sistemə çevrilmişdir^
Müasir pedaqogika təhsilin müxtəlif texnologiyalarının
konstruksiyası ilə məşğul olaraq real təlim mərkəzi və bu
istiqamətdə axtarışların mərkəzinə milli və ümumbəşəri dəyərlərə
yiyələnən şəxsiyyət tərbiyəsini qoyur. Pedaqogika elmi bu məqsədə
çatmaq üçün dövlətin sosial – iqtisadi inkişafında, cəmiyyətin
humanitarlaşdıniması, manistləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsi
prosesində təhsilin prioritet (almanca
piiorität, latınca piror – birinci, böyük deməkdir. Hər hansı
fəaliyyətin həyata keçirilməsində vaxt etibarilə birincilik)
rolunu əsas götürür.
Pedaqogtkanın predmeti ilə bağlı müxtəlif fikirlər
vardır. Bu haqda yayılmış ən geniş fikir belədir; pedaqogika –
tərbi yan in qcmunmyğunluqlannı, tendensiyalarını, perspekti v
və prioritetlərini, nəzəriyyə və texnologiyalarım, məzmununu,
prinsiplərini, forma və metodlarını tədqiq edir.
Tərbiyə birmənalı anlayış deyil və ən azı dörd mənada
Äf geniş so.sial mənada – bütövlükdə cəmiyyətin, sosial
mühitin şəxsiyyətə təsiri;
geniş pedaqoji mənada – təhsil-tərbiyə sisteminin,
pedaqoji prosesin şəxsiyyətə məqsədyönlü təsiri;
dar pedaqoji mənada – şəxsiyyətin istiqamətinin və
psixi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması;
Ä’ daha lokal mənada – konkret tərbiyə vəzifələrinin (əx-
laqi keyfiyyətlərin, estetik zövqün, mədəni davranışın
Olduqca mürəkkəb sosial proses olan tərbiyə bir çox
elmlərin kontekstində onlarla qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Fəl-
səfə – tərbiyənin ontologiya (yunanca on, ontos – mövcud
olan, loqos – elm, təlim deməkdir. Fəlsəfədə varlığın ümumi
əsasları, prinsipləri, strukturu və qanunauyğunluqlarından
bəhs edən təlim nəzəriyyəsi) və qno,seologiyasını (yunanca
qnosis – bilik, loqos – elm, təlim, idrak nəzəriyyəsi deməkdir);
sosiologiya – şəxsiyyətin (sosializasiyası) ictimailəşməsi prose-
sini; etnoqrafiya (yunanca ethnos – xalq + qrajiye – xalqları
etnosları, onların məişətini, adətlərini, etnik birliklərin
yaranması və inkişafını, onların yayılması və qarşılıqlı mədəni
əlaqələrini öyrənən tarix elmi) tarixi inkişafın müxtəlif
mərhələlərində dünya xalqlarının tərbiyə fəaliyyətini; iqtisa-
diyyat elmi-tərbiyə üçün optimal infrastruktur sistemlərin
yaradılmasını; psixologiya – şəxsiyyətin yaş və fərdi xüsusiy-
yətlərini və inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Tərbiyə konkret tarixi proses olub, cəmiyyətin və dövlətin
sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişaf səviyyəsi hər bir
millətin ınilli xüsusiyyətləri ilə şərtlənir.
formalaşması prosesidir. Tərbiyə özünəməxsus xüsusiyyətləri olan
ictimai hadisədir. Tərbiyə elə bir ictimai hadisədir ki, onsuz
cəmiyyətin mövcudluğu və irəliyə doğru inkişafı mümkün deyil.
Hər bir yeni nəsil özündən əvvəlkiləri əvəz edərkən, qazanılmış
maddi və mənəvi sərvətləri mənimsəyir, yaşlı nəslin təcrübəsinə
söykənərək onu daha da zənginləşdirir. Bu mürəkkəb proses
arasıkəsilmədən dialektik surətdə davam edərək cəmiyyətin
tərəqqisini təmin edir. Deməli, tərbiyə ümumi və əbədi
İctimai kateqoriya olan tərbiyə dəyişməz qalmır. Cəmiyyətin
maddi əsaslarının, ideologiyasının inkişafı ilə birlikdə tərbiyənin
məzmunu, məqsəd və vəzifələri, forma və metodları da dəyişir.
Konkret tarixi və sinfi məzmun – tərbiyənin son dərəcə mühüm
Tərbiyənin mühüm funksiyası gənc nəsli bəşəriyyətin tarix
boyu yaratmış olduğu ictimai təcrübə ilə silahlandırmaqdır. İctimai
təcrübə deyilərkən, bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi, münasibətlər
sistemi, yaradıcılıq təcrübəsi başa düşülür. İctimai təcrübə gənc
nəslə əsasən təhsil vasitəsilə verilir.
Deməli, pedaqoji prosesin bütün komponentlərinin kəmiyyət
və keyfiyyət göstəricilərini müəyyənləşdirən, onun həyata
keçirilməsinin məqsədi və nəticəsi olan təhsil pedaqogika elminin
predmetidir. Təhsil həm dəyər, həm proses, həm sistem, həın də
Təhsil tərbiyədən ayrılmazdır. Orta əsr şərq filosoflarının
fikrincə, tərbiyə verməyən bilik odunsuz ocağa, bilik verməyən
tərbiyə isə bədənsiz ruha oxşayır. Xüsusi təşkil olunmuş tədris
müəssisələri vahid təhsil sistemini təşkil edərək, müəllimlərin
bəşəri təcrübəni gənc nəslə «ötürməsini» təmin edir.
Sosial fenomen olan təhsil iki mənada – geniş (insanların
ümumiyyətlə bilik, bacarıq və vərdişlərə yaxud elmi-texniki
biliklərə yiyələnməsi) və dar mənada (təlim prosesinin nəticəsi
bu prosesdə qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi) işlədilir.
Təhsil cdiviyy!)lin və dövlətin mənafeyi naminə .şəxsiyyətin
intellektual və emosional sferalarını inkişaf etdirmək, onu
həyata hazırlamaq məqsədi ilə müasir .standartlara uyğun
müəyyənlə.şdirilmi.ş
müə.s.si.sələrində mənimsənilmə səviyyə.sinin qəhul olunmuş
meyarlarla yoxlanılması, qiymətləndirilmə.si və hüquqi
sənədlərdə tə.sbit olunan nəticə.sidir.
Təhsilə verilən bu tərifdən məlum olur ki;
• təhsil cəmiyyətin və dövlətin mənafeyinə xidmət edir;
• təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin intellektual, emosional
iradi sferalarını inkişaf etdirmək, onu ictimai və şəxsi həyata
• təhsilin məzmunu müasir dünya standartlarına uyğun
• təhsilin məzmunu təhsil müəssisələrində həyata keçirilən
pedaqoji prosesdə reallaşdırılır;
• mənimsəmənin səviyyəsi qəbul olunmuş meyarlarla
• təhsil müəyyən hüquqi sənədlərin verilməsi ilə ba.şa
Təhsildə təcrübənin mənimsədilməsi (ötürülməsi, verilməsi)
və mənimsənilməsi (qavranılması, öyrənilməsi) kimi aktlar ayırd
edilir. Bu, təhsilin əsası (nüvəsi) olan təlim prosesi vasitəsilə
reallaşdırılır. Təlim pedaqogikanın əsas kateqoriyalarından biridir.
Təlim – iəhsil verən və təhsil alanların xüsu.si təşkil olunmuş
məq.sədli və idarə olunan fəaliyyətidir, öyrədən və
öyrənənlərin qarşılıqlı fəaliyyəti pro.sesində hilik və
bacarıqların veril- mə.si və mənimsənilməsi prose.sidir. Başqa
sözlə, təlim – təhsil almaqdır.
Təlim təhsil verməklə yanaşı, lərbiyəedici, inkişafetdirici və
nəzarətedici imkanlara da malikdir.
Deməli, təlim iki əsas komponentdən ibarətdir:
• öyrdtmə fəaliyyəti (transformasiya) – bilik, bacarıq və
vərdişlərin, fəaliyyət üsullarının verilməsi (öyrədilməsi);
• öyrənmə fəaliyyəti – təcrübənin qavranılması, dərk
edilməsi, bərpa edilməsi və tətbiqi (istifadə edilməsi).
Təlim prosesini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək
Təlim prosesinin struktur modeli
Tərbiyə, təhsil və təlim prosesləri vəhdətdə şəxsiyyətin
inkişafını təmin edir.
İnkişaf da pedaqogikanın əsas kateqoriyalarından biridir.
İnkişaf daxili və xarici ziddiyyətlərin mübarizəsi
nəticəsində şəxsiyyətin fiziki, əqli və mənəvi imkanlarının
kəmiyyət və keyfiyyət dəyişilməsi (irəliləməsi) prosesidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ziddiyyətlər özlüyündə inkişafı
ləngidən amillərdəndir. İnkişafda özünü göstərən ziddiyyətlər
yalnız dəf edildiyi, aradan qaldırıldığı təqdirdə hərəkətverici
Şəxsiyyətin inkişafı bioloji, psixoloji və sosial amillərin
vəhdətdə təsiri altında baş verən mürəkkəb və obyektiv hadisədir.
məqsədyönlülüyünü təmin etmək mümkündür.
İnkişaf -mürəkkəb bir proses olub, inscımıı idaro ohman
vo iciara edilə bilməyən, daxili və xarici, təbii (irsi), .sosial və
psixoloji faktorların təsirilə formalaşması və təşəkkül tapma
İnkişaf insanın həyatı boyu bir şəxsiyyət kimi təşəkkülünü
təmin edir. İnsanın biofiziki və psixoloji varlıq kimi inkişafı –
iqtisadi, siyasi, ideoloji, psixoloji və digər faktorların vəhdətdə
təsiri altında baş verir. Bu mürəkkəb, çoxcəhətli prosesdə inkişafın
mütəşəkkilliyini təmin etmək baxımından tərbiyə əsas
vasitələrdəndir. İnsanın formalaşması prosesi mənsub olduğu
konkret tarixi dövrün, cəmiyyətin, ictimai təbəqənin dəyər və
normalarını, davranış qaydalarını mənimsəməklə davam edir.
Ümumiyyətlə, fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət statusuna yaxınlaşması
çoxcəhətli prosesdir. Şəxsiyyət ictimai münasibətlər sisteminə
daha fəal daxil olduqca, onun ictimai həyatla sosial əlaqələri
dərinləşir. O, müəyyən təcrübəyə, adət və vərdişlərə yiyələnir,
onları öz sərvətinə çevirir. Beləliklə, şəxsiyyətin sosiallaşması
(ictimailəşməsi) prosesi baş verir. Digər tərəfdən, şəxsiyyət ictimai
həyatın müxtəlif sahələrinə nüfuz etdikcə nisbi müstəqillik kəsb
edir, başqa sözlə, fərdiləşir. İctimai inkişaf prosesində insan
şəxsiyyətə çevrildikcə onun təkrarolunmaz həyat tərzi, öz daxili
aləmi, psixikasının özünəməxsus xüsusiyyətləri, təkrarolunmaz
həyat və fəaliyyət tərzi formalaşır.
Pedaqogikanın ənənəvi kateqoriyaları sırasına son dövrlər
pedaqoji proqnozlaşdırma və pedaqoji texnolof’iyalar da daxil
Proqnozlaşdırma (yunanca proqnosis – uzaqgörənlik,
əvvəlcədən xəbər vermə deməkdir. Geniş mənada –
proqnozlaşdırma nəzəriyyəsi və praktikası, dar mənada – proqnoz
hazırlanması qanunları və üsulları haqqında elm) başqa sözlə,
pedaqoji prosesin məzmun və məqsədlərinə sistemli proqnos-
tik yanaşma mütəxəssislərin peşə və hazırlıq səviyyəsinin düzgün
fəaliyyətinin icrasına hazırlıq səviyyəsi) çevik və dərhal
düzəlişlər etməyə, insanın tərbiyəsi, təhsili, inkişafı və özünü-
təhsili prosesini düzgün istiqamətləndirməyə və nizamlamağa
şərait yaradır. Çünki sosial-iqtisadi tərəqqinin yeni peşələrə və
ixtisaslara olan tələbini proqnozlaşdırmadan cəmiyyətin
inkişafını təmin etmək mümkün deyil. Proqnozlaşdırma olmadan
ixtisaslaşmanın optimal strukturunu qurmaq, uyğun olaraq
təhsilin məzmununu yeniləşdirmək, kadr hazırlığını və ye-
nidənhazırlığını təmin etmək mümkün deyil.
Pedaqoji proqnozlaşdırma zamanı prosesin mərkəzində
duran obyekt – insan-tələbə pedaqoji təsirlərin ancaq obyekti deyil,
həm də öz gerçəkliyində ahəngdar inkişafın subyektidir. Odur ki. ali
təhsilin məzmununu proqnozlaşdırarkən tələbə şəxsiyyətinin fərdi
xüsusiyyətləri, motiv və stimulları, tələb və maraqları əsas
götürülməlidir. Əlbəttə, bu ali məqsəd təhsilin – məzmunu
çərçivəsinə sığmır. Onun reallaşdırılması yalnız ali məktəbdə
təlim-tərbiyə prosesində, tələbənin təlimdənkənar həyat və
fəaliyyətində, ictimai-faydalı əməkdə, istehsal əməyində. çoxplanlı
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə mümkündür.
Ali məktəb pedaqogikası elmi, texniki, istehsal sahələrinin
«proqnozlar axını»ndan öz spesifik məqsədlərinə uyğun olanları
ardıcıl və fasiləsiz olaraq seçməli və pedaqoji interpretasiyalar
(latınca interpretatio – şərhetınə, xüsusi ifadələrin adi, həyati dil ilə
professional modelini (yaxud fəaliyyət modelini) hazırlamalıdır. Bu
model elmin, texnikanın, istehsal prosesinin elmi surətdə
mütəxəssisin təkcə müasir istehsal sahəsində deyil, həm də gələcək
istehsal prosesində optimal iştirakını təmin edə biləcək şəxsi və
professional keyfiyyətlərini özündə əks etdirməlidir.
Pedaqoji texnologiya (yunanca «texne» – incəsənət, ustalıq,
bacarıq və «loqos» – təlim, elm, qanun sözlərindən götürülmüşdür,
mütəxəssisin ustalığı, bacarığı deməkdir) pe-
daqoji prosesin məqsəd və vəzifələrinin layihələşdirilməsi və həlli
sistemi deməkdir. O, təlim-tərbiyə işinin effektivliyini artırmağa,
qarşıya qoyulmuş vəzifələri yüksək səviyyədə həll etməyə yönəlir.
Geniş mmcula pedaqoji texnologiya ləlim və tərbiyənin elmi
surətdə əsaslandırılmış vasitələrini, metod və formalarım
müəyyənləşdirməli, şəxsiyyətin formalaşması istiqamətində gənc
nəsli ümumbəşəri və milli dəyərlərlə silahlandırmalı, öyrənənlər və
öyrədənlər arasında humanist münasibətləri təmin etməlidir.
Dar mmada pedaqoji texnologiya müəllimin konkret
fəaliyyəti ilə bağlı ardıcıl hərəkətlər, əməliyyatlar sistemi,
təlim-tərbiyə prosesinin təşkili qaydalarının məcmusu və qarşıya
qoyulmuş məqsədlərə çatmağa imkan verən alqoritm- lərdən
(müəyyən qrup məsələlərin effektiv həllini təmin edən qaydalar
məcmusu) ibarət texnoloji zəncirdir.
Təlim-tərbiyə prosesinin məqsəd və vəzifələrinin diaq-
nostlaşdmlması (yunanca diaqnosis – müəyyən etmək deməkdir),
perspektivlərin müəyyənləşdirilməsi, nəticələrin əvvəlcədən
aşkarlanması, planlaşdırma və təşkilatçılıq işi, pedaqoji təhlil
əsasında düzəlişlər etmək və sonrakı fəaliyyətin proqramının
hazırlanması, bütöv texnoloji zəncirin həlqələridir.
Hər bir texnologiya – hazırlıq, foaliyyot prosesi vo onun
tohlili kimi mərhələlərdən ibarətdir. Pedaqoji texnologiyanın hər bir
mərhələsi tamın bir hissəsi kimi öyrədən və öyrənənlərin müvafiq
əməliyyatlarım nəzərdə tutur. Ümumiyyətlə, texnologiyalar
biri-biri ilə bağlı, ardıcıl, əlaqəli, biri-birini tamamlayan
mərhələlərdən (əməliyyatlardan, proseduralardan, operasiyalardan)
Hər bir texnologiyanın işlənməsi bu və ya digər nəzəri
konsepsiyaya əsaslanır. Texnologiyaların hazırlanması mürəkkəb
prosesdir və ardıcıl olaraq aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
mə, sistem, müəyyən nöqteyi-nəzər, rəhbər ideya,
əsas fikir deməkdir);
Hazırda müxtəlif pedaqoji texnologiyalar mövcuddur
nəticələrin müəyyənləşdirilməsi mərhələsi;
^ inkişafetdirici texnologiyalar;
yaradıcı kollektiv fəaliyyətin texnologiyaları;
əməkdaşlıq texnologiyaları və s.
Pedaqogikanın əsas kateqoriyaları vəhdətdədir, biri-
digərinə nüfuz etməklə biri-birini tamamlayır. Beləliklə, baş-
lıca kateqoriyadlarm mahiyyətinin dərk edilməsi pedaqogi-
kanın bir elm kimi formalaşmasına kömək edir.
Pedaqogika elminin diferensiasiyası əsasən iki istiqamətdə
təlim-tərbiyə müəssisəsinin tipinə görə.
Hər hansı mürəkkəb sistem kimi pedaqogika elminin
müvafiq sahələri arasında ardıcıllıq və sıx əlaqə var. Pedaqogika
elminin arxitekturasının özünəməxsusluğu onun son dərəcə
mürəkkəb varlıq olan insanı, onun təhsili, tərbiyəsi və inkişafının
formalaşmasım öyrənməsində, qabaqcıl təcrübəni
ümumiləşdirməsində, diaqnostik məlumatlar və praktika üçün
tövsiyələr işləyib hazırlamasında ifadə olunur.
Məktəb pedaqogikası* baza elmidir. O, təhsil-tərbiyə
müəssisələrində pedaqoji prosesin metodoloji, nəzəri və tətbiqi
problemlərini öyrənir. Siır^th diferensiasiya prosesi /?ə- licrxsimb
nwktab pedaqogikası artıq ümumi pedaqogika statusunu almuşdır.
Pedaqoji elmlər sisteminə daxil olan digər xüsusi sahələr
ümumi pedaqogika əsasında formalaşır.
Ümumi pedaqogika iki böyük sahəyə ayrılır:
pedaqogika tarixi; pedaqogikanın
Pedaqogika tarixi bəşər cəmiyyəti mövcud olduğu
zamandan indiyə qədər ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə tərbiyənin,
məktəbin və pedaqoji nəzəriyyənin yaranması və inkişaf tarixindən
Pedaqogikanın
nəzəriyyəsi
kateqoriyalarını, qanunauyğunluqlarını, məqsəd və vəzifələrini,
məzmununu, prinsip, vasitə və metodlarını, təşkili formalarını və
digər müvafiq problemləri öyrənir.
Pedaqogikanın nəzəriyyəsi aşağıdakı sahələri əhatə edir:
• Müqayisəli pedaqogika – müxtəlif ölkələrin təhsil-tərbiyə
sistemlərini müqayisəli şəkildə öyrənərək ümumi və fərqli
cəhətlərini müəyyən edir.
• Ya^ pedaqogikası – müxtəlif yaş dövrlərində təlim və
tərbiyə məsələlərini Öyrənir. Yaş xarakteristikalarına görə
pedaqogikanın aşağıdakı sahələri müəyyənləşdirilmişdir;
‘Y Məktəbəqədər pedaqogika
Orta ixtisas məktəbi pedaqogikası
Məktəb pedaqogikası Ali məktəb
‘Y Androqogika (yaşlılar pedaqogikası)
• Xüsusi didaktikalar (ümumi və xüsusi metodikalar)
konkret fənlərin spesifik qanunauyğunluqlarını, optimal me-
qiymətləndirmə sistemini öyrənir.
• Aih pedaqogikası ailənin demoqrafik inkişafının səciyyəvi
xüsusiyyətlərini və ailə tərbiyəsinin əsaslarını öyrənir.
• Əmak islah pedaqogikası əmək-islah düşərgələrində
təlim-tərbiyə işinin təşkilindən bəhs edir.
• Peşa pedaqogikası
insanın konkret peşə-ixtisas
fəaliyyətinə hazırlığının, nəzəri əsaslarını, qanunauyğunluqlarını,
prinsip və texnologiyalarını işləyib hazırlayır. Professional
fəaliyyətdən asılı olaraq peşə pedaqogikasının aşağıdakı sahələri
Hərbi pedaqogika Tibbi
• Sosial pedaqogika insanların bütün yaş qruplarının və
xüsusi sosial kateqoriyalarına məxsus təşkilatlarda sosial tərbiyə
• Əlahiddə pedaqogika (Defektologiya) – fiziki və əqli
inkişafında ciddi çatışmazlıqları olan insanların (uşaq və
böyüklərin) təhsili və tərbiyəsinin nəzəri əsaslarını, prinsip, forma
və vasitələrini öyrənir. Defektologiyanın sahələri aşağıdakılardır;
Surdopedaqogika (latınca «surdos»-kar deməkdir)-
lal-kar və kar adamların təhsili və tərbiyəsi məsələlərini
Tiflopedaqogika (yunanca «tiflos»-kor deməkdir) kor və
zəif görən adamların təhsili və tərbiyəsi problemlərinin
tədqiqi ilə məşğul olur.
Oliqofrenopedaqogika («oliqofren» yunan sözü olub,
oliqo-kəm, frin-əql sözlərinin birləşməsindən əmələ
gəlib) – ağıldankəm ‘adamların təhsili və tərbiyəsi
sahəsində tədqiqatlarla məşğuldur.
Loqopediya (yunanca «loqos» – söz, «paideia»-tərbiyə
sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib) – uşaq və böyüklərdə nitq
qüsurlarının islahı ilə məşğul olur. Pedaqoji elmlər sistemini
sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
Elmin öz problemlərini müvəffəqiyyətlə həll etməsi
onun digər elmhrh inteqrasiyasından, qarşılıqlı əlaqələrindən
çox asılıdır. Hazırda qapalı elm sahəsi yoxdur. Pedaqogika
elmi də belədir. Pedaqogika öz problemlərini həll edərkən
insan haqqında olan bir sıra elmlərin nailiyyətlərindən
istifadə edir. Pedaqogikanın başqa elmlərlə inteqrasiyası
pedaqoji tədqiqatların tam, dolğun, geniş, hərtərəfli və dərin
olmasını təmin edir.
Pedaqogika elminin inteqrasiyası bir neçə istiqamətdə
pedaqogika digər elmlərin kateqoriyalarından,
terminlərindən, baza anlayışlarından istifadə edir;
pedaqogika başqa elmlərin əsas ideyalarından, nəzəri
müddəalarından, ümumiləşdirilmiş nəticələrindən,
qanunauyğunluqlarından, prinsipial müddəalarından
və məlumatlarından istifadə edir;
pedaqogika başqa elmlərin tədqiqat metodlarından
pedaqogika digər elmlərin apardığı tədqiqatların
konkret nəticələrindən İstifadə edir;
pedaqogika – psixologiya, sosiologiya, mərkəzi
sistemi fiziologiyası və insanı bioloji varlıq kimi
nən digər elmlərlə birlikdə kompleks tədqiqatlarda
Başqa elmlərdə olduğu kimi, pedaqogikanın da
özünəməxsus sistemi vardır.
Pedaqogikanın daha sıx əlaqədə olduğu elm psixologiyadır.
Bu, ondan irəli gəlir ki, hər iki elmin tədqiqat obyekti insandır.
Psixologiya insan psixikasının inkişaf qanunauyğunluqlarını,
pedaqogika isə şəxsiyyətin inkişaf prosesinin idarə olunması
qanunauyğunluqlarım tədqiq edir. Biri-birilə üzvi vəhdətdə həyata
keçirilən tərbiyə, təhsil və təlim insan psixikasının məqsədəuyğun
inkişafını təmin edir və ya əksinə.
Pedaqogika və psixologiya elmlərinin tədqiqat metodla-
nndakı ümumilik də onlar arasındakı əlaqəni zəruriləşdirir.
Psixoloji araşdırmaların elmi instrumentləri (psixometriya,
psixoloji testlər, psixoloji anketlər, binar müqayisə və s.) sırf pe-
daqoji problemlərin həllində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
Pedaqogika elminin psixologiyanın kateqoriya və anlayışlarından
geniş istifadə etməsi də onlar arasındakı əlaqəni təmin edir.
Pedaqogika pedaqoji faktları aşkarlamaq, təsvir etmək,
izahını vermək, sistemləşdirmək, ümumiləşdirmək və pedaqoji
prosesin nəticələrini öyrənmək məqsədilə psixoloji biliklərdən,
psixoloji diaqnostikalardan (məsələn, testləşdirmə, anketləşdir- mə,
reytinq və s.) geniş istifadə edir.
Pedaqogika fiziologiya elmi (xüsusən də insan fiziologiyası.
yaş fiziologiyası, ali sinir sistemi fiziologiyası) ilə sıx vəhdətdədir.
Təhsil alanların fiziki və psixi inkişafını, insan orqanizminin
qanunauyğunluqlarını bilmədən, onları məqsədəuyğun şəkildə
istiqamətləndirmək, yaxud inkişafetdirici təlim texnologiyalarını
hazırlamaq, şəxsiyyətin optimal inkişafını təmin etmək mümkün
Sosiologiya elminin məlumatları şəxsiyyətin sosializa- siyası
problemini dərindən dərk etməyə, tələbənin asudə vaxtının təşkili,
professional oriyentasiyası və digər pedaqoji problemlərin uğurlu
həllinə yol açır. Cəmiyyət və onun ayrı- ayrı sistemlərini öyrənən
sosiologiya özünün elmi-nəzəri və praktik-tətbiqi tədqiqatlarını
həm də təhsil və tərbiyə problemlərinə istiqamətləndirir. Hazırda
sosiologiya elminin strukturunda təhsil-tərbiyənin və təlimin
sosiologiyası öz əksini tapmışdır.
F^ls!)fi biliklərin də pedaqogika elmi üçün əhəmiyyəti çox
böyükdür. Pedaqogikanın müasir inkişaf səviyyəsində pedaqoji
prosesin məqsəd və vəzifələrini, mahiyyətini fəlsəfi biliklər
olmadan dərk etmək mümkün deyil. İdrak nəzəriyyəsi təlimdə
idraki fəaliyyətin qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirməyə,
pedaqoji prosesin mexanizmlərini işləməyə əsas verir. Zərurət və
təsadüflər, ümumi, xüsusi və təkcə, səbəb və nəticə əlaqələri və
asılılıqları, inkişaf və hərəkətverici qüvvələr, ziddiyyətlərin vəhdəti
və mübarizəsi və s. haqqında fəlsəfi müddəalar pedaqogika elminin
metodoloji əsasını təşkil edir.
Kibernetika elmi təlim-tərbiyə proseslərinin tədqiqi üçün
pedaqogika elmi qarşısında yeni imkanlar açır. Kibernetikanın
nailiyyətlərindən istifadə edən pedaqogika elmi təlim prosesinin
mexanizmlərini müəyyənləşdirir. Dəyişən mühitdə dinamik
sistemləri Öyrənən kibernetikanın nailiyyətlərindən istifadə edərək
pedaqogika elmi təliin prosesinin effektivliyini və keyfiyyətini
yüksəltməyə imkan verən proqramlaşdırılmış təlim mexanizmlərini
Pedaqogika elmi müxtəlif xalqların əmək formalarını, adət
və ənənələrini öyrənən etnoqrafiya; xalq eposu abidələrini
toplamaqla məşğul olan folklorşünaslıq: əmək prosesində insanın
funksional imkanlarım öyrənən, işçinin əmək məhsuldarlığını və
qanunauyğunluqlarım aşkara çıxaran, fəaliyyətdə olan insanın
xüsusiyyətlərini konkret iş şəraitində və maşınla daxili əlaqədə
deməkdir); əxlaq nəzəriyyəsini öyrənən etika; gerçəkliyin gözəllik
qanunları əsasında dərk edilməsindən bəhs edən estetika; fiziki
inkişafın qanunauyğunluqlarını, insanın normal və sağlam həyatım
təmin edən səhiyyə tələblərini tədqiq edən gigiyena; genlər və
nailiyyətlərindən istifadə etməklə pedaqoji problemlərin həllini
Pedaqoji tədqiqatlarda riyaziyyat, informatika, statistika,
hüquq, ekologiya, iqtisadiyyat, politologiya, tarix, texniki və digər
elmlərin də məlumatlarından istifadə olunur.
Pedaqogikanın başqa elmlərlə sıx əlaqəsi sayəsində bir sıra
inteqrativ elmlər meydana gəlmişdir. Bunlara aşağıdakıları misal
riyazi pedaqogika,
təhsilin iqtisadiyyatı və s.
Pedaqogika elminin başqa elmlərlə inteqrasiyasını sxematik
olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
1.3. ALI MƏKTƏB PEDAQOGİKASI ÜMUMİ
PEDAQOGİKANIN SAHƏSİ KİMİ
Ümumi pedaqogikanın inkişaf etmiş sahələrindən biri də ali
məktəb pedaqogikasıdır. Ali məktəb pedaqogikası ümumi
qanunauyğunluqlarından, prinsip və qaydalarından, başlıca
müddəalarından, tədqiqat metodlarından istifadə edir. Lakin
bununla belə, ali məktəb pedaqogikası məktəb pedaqogikası ilə
eyni deyil. Ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat obyekti, predmeti
və bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri onu ümumi pedaqogikadan
Ali məktəb pedaqogikasının spesifik xiisusiyy^thri onun
pedaqogikanın müstəqil bir sahəsi kimi inkişafına səbəb oldu.
Ali məktəb pedaqogikasının araşdırmaları gəncliyin ikinci
və yaxud yetkinlik dövrünü əhatə edir. Məhz ali məktəb
pedaqogikasının spesifik xüsusiyyətləri də bundan irəli gəlir. Bu
dövrdə insan artıq əxlaqi, mənəvi dəyərlərin təşəkkülü və dərki ilə
Tələbə auditoriyası müxtəlif yaşlı, müxtəlif səviyyəli,
işgüzarlığı, intizamı, mənəviyyatı, davranışı, şəxsi keyfiyyətləri ilə
biri-birindən seçilən gəncləri əhatə edir. Burada əsgəri xidməti başa
çatdıran oğlanlar, az-çox əmək təcrübəsinə malik gənclərlə yanaşı,
məktəb partası arxasından birbaşa ali məktəbə gələn məzunlar da
vardır. Deməli, ali məktəb pedaqogikasının tədqiqat obyekti –
17-18-25 yaşlı gənclərdir. Hər yaş dövrünün daxilində də müəyyən
fərqlər vardır (məsələn, 1-ci və 2-ci, 3-cü və 4-cü kurs tələbələri
Gəncliyin ikinci dövrü şəxsiyyətin formalaşmasının, sosial
varlıq kimi təşəkkülü prosesinin müəyyən həddə çatması
mərhələsidir. Məhz bu yaş dövründə gəncin psixoloji, ideoloji,
vətəndaşlıq yetkinliyi formalaşır. Gənc sosial cəhətdən inkişaf edir,
fəal həyat mövqeyi təşəkkül tapır, keyfiyyətcə yeni maraq və
meyilləri, tipik xarakter əlamətləri yaranır. Deməli, ali məktəbdə
yaş dövrünün özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla təşkil
Ümumtəhsil məktəbində təlimin əsas təşkili forması – dərsdir.
Dərsdə yeni materialın izahı zamanı müəllim’ – ıwqlctm^-), .şərh,
müsahibə, nəzarət, qiymətləndirmə və digər metodlardan istifadə
edir. Ali məktəbdə isə təlim prosesində əsasən mühazirədən istifadə
reallaşdırmaq mümkün olmur. Təcrübə göstərir ki, tələbələr çox
zaman mühazirənin məzmununu, daxili məntiqini dərk etmədən,
mexaniki • surətdə qeydlər aparırlar. Bu isə xüsusən aşağı kurslarda
tələbənin tez yorulmasına və iş qabiliyyətinin zəinəməsinə səbəb
xüsusiyyətlərindən biri də ali təhsil müəssisələrində təlimin
formalaşdırıcı rolunun aparıcı olmasıdır. Bu, ali təhsil
xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.
Ali məktəbdə ümumtəhsil məktəbində olduğu kimi, geniş
və hərtərəfli tərbiyəvi iş planı ilə fəaliyyət göstərən sinif rəhbəri
yoxdur. Ali məktəbdə ümumtəhsil məktəbində olduğu kimi, geniş
miqyasda tərbiyəvi tədbirlər keçirmək imkanı da yoxdur (vaxt
məhdudiyyəti, əsas diqqətin təlim prosesinə verilməsi, tələbələrin
müstəqil işlərə daha çox vaxt ayrılması və s.). Bununla əlaqədar
olaraq ali təhsil müəssisələrində tərbiyəvi tədbirlər epizodik
xarakter daşıyır, müəllim-tələbə münasibətləri əsasən təlim prosesi
çərçivəsində cərəyan edir. Bu, həm də onunla şərtlənir ki,
ümumtəhsil məktəbindən fərqli olaraq ali məktəbdə təhsil-tərbiyə
prosesini reallaşdıran – interpretator deyil, elmin bu və ya digər
sahəsində elmi tədqiqatlarla məşğul olan alimdir.
Orta məktəb şagirdlərə ümumi təhsil verir, gələcəkdə hansı
sahədə işləməsindən asılı olmayaraq, onları təbiət, cəmiyyət və
təfəkkürün inkişaf qanunlarına aid biliklərlə silahlandırır, onlarda
müvafiq bacarıq və vərdişlər formalaşdırır. Ümumtəhsil məktəbi
həm də politexnik təhsil verir. Politexnik təhsil məktəbliləri
istehsal prosesinə aid olan ümumi bilik, bacarıq və vərdişlərlə
silahlandırır. Ali məktəb isə peşə
təhsiii verir, yəni gəncləri konkret fəaliyyət sahəsinə – müxtəlif peşə
və ixtisaslara hazırlayır. Ümumtəhsil məktəblərində gəncin gələcək
fəaliyyətindən asılı olmayaraq bir çox elmlərin əsasları öyrədilir.
Başqa sözlə, orta məktəb insanı əmək fəaliyyətinin hər bir növünə,
məşğulluğun hər bir formasına, bazar iqtisadiyyatının müxtəlif
istiqamətlərinə hazırlayır. Məktəbli insanların əmək fəaliyyəti
haqqında nəzəri və praktik biliklər qazanır, əmək fəaliyyətinin
müxtəlif növləri arasındakı əlaqələri dərk edir, şəxsi, fiziki və əqli
əməyin təşkili yolları ilə tanış olur, cəmiyyət həyatına hazırlanır.
Orta məktəbdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisələrində təlim
prosesi «monotexmzm» prinsipi üzərində qurulur. Ali məktəb
«ümumiyyətlə mütəxəssis» deyil, konkret peşə sahibi, əməyin
bütün növləri ilə məşğul ola bilən «universal işçi» deyil, əməyin
konkret sahəsi üçün mütəxəssis hazırlayır. Lakin bu mütəxəssis
fasiləsiz təhsil almalı, özünütəhsillə məşğul olmalı, arzusundan və
sosial səbəblərdən asılı olaraq öz peşəsini, ixtisasım dəyişməyə
Ümumi pedaqogikadan fərqli olaraq, ali məktəb
pedaqogikası öz araşdırmalarını xüsusi təhsil (ixtisas təhsili), peşə
hazırlığı, konkret əmək fəaliyyəti üçün monotexnik mütəxəssis
formalaşdırılması problemlərinin həllinə yönəldir.
Buradan məntiqi olaraq, ali məktəb pedaqogikasını ümumi
pedaqogikadan fərqləndirən digər bir xüsusiyyət də irəli gəlir. Belə
ki, məktəb pedaqogikasının iqtisadi nəzəriyyə və bazar iqtisadiyyatı
ilə əlaqəsi dolayı olsa da, ali məktəb pedaqogikasının əlaqəsi
birbaşa aşkar görünür. Məktəb pedaqogikası yetişməkdə olan nəslin
tərbiyəsi nəzəriyyəsini təkmilləşdirərkən, şəxsiyyətinin inkişafı
problemini araşdırarkən fəlsəfə, tarix, etika, estetika və digər
ictimai elmlərin aparıcı müddəalarına istinad edir. Ali məktəb
pedaqogikası elmlərlə bilavasitə üzvi əlaqədədir, bazar
iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun əqli əmək adamlarının
formalaşdırılması prosesinin fəal və nüfuzlu iştirakçısıdır.
Bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun işçi qüvvəsinin
hazırlanmasının həlledici amili – peşə oriyentasiyasıdır. Mək-
təb pedaqogikası şagirdlərin peşə oriyentasiyası problemini
mücərrəd və ümumi səviyyədə həll edir: məktəblilərə əməyə, əmək
adamlarına məhəbbət və hörmət hissi aşılamağa çalışır, şagirdləri
psixoloji cəhətdən müxtəlif peşə və ixtisaslara hazırlayır. Ali
məktəb pedaqogikası isə ölkə iqtisadiyyatı üçün prioritet olan bu
problemi konkret elmi nəzəriyyə və praktika əsasında həll edir.
Sivil cəmiyyət əxlaqca saf, mənəviyyatca zəngin, ahəngdar
inkişaf etmiş, çevik, həyatın hər cür təsadüflərinə hazır, rəqabətə
dözümlü insanlar tələb edir. Orta məktəb bu ciddi və mürəkkəb
məsələləri vahid pedaqoji proses çərçivəsində həll etməyə cəhd
göstərir. Şagirdlərin elmlərin əsaslarına yiyələnməsini təmin
etməklə təlim prosesi ilə sinifdənxaric işləri əlaqələndirib
məqsədəuyğun istiqamətə yönəltməklə onların əqli, əxlaqi, fiziki,
mənəvi, estetik inkişafını təmin etməyə çalışır.
Bu problemi ali məktəb pedaqogikası necə həll edir?
Müasir ali təhsil müəssisələrində tələbə şəxsiyyətinin
inkişafının biri-birinə zidd iki istiqaməti mövcuddur: bir tərəfdən ali
məktəbdə tərbiyə prosesi, informasiya bolluğu, kollektiv həyatın
müxtəlif formaları, kommunikasiyaların zənginliyi tələbənin
ahəngdar şəxsiyyət kimi inkişafını istiqamətləndirir. Digər tərəfdən,
tələbəlik həyatının bir sıra obyektiv və subyektiv amilləri
şəxsiyyətin ahəngdar formalaşma tendensiyasına zidd olan birtərəfli
inkişaf meyilləri doğurur.
Bu amillər aşağıdakılardır:
tədris planlarının utilitar (fransızca utUitalre, latınca
utiHtas – fayda, mənfəət deməkdir. Yalnız əməli fayda,
yaxud xeyir götürməyə uyğunlaşdırılan) xarakteri;
ali məktəb proqramlarının həcminin durmadan artması və
ümumi və ictimai fənlərin tədrisinə geniş yer verilməsi və
Bütün bunlar tələbəni hədsiz dərəcədə yükləyir. Bu da asudə
vaxtı məhdudlaşdırır. Ona görə də tələbə asudə vaxtını fiziki və
intellektual inkişafına, şəxsi maraqlarının təmin
edilməsinə, fərdi imkanlarının və qabiliyyətlərinin ləkmilləş-
dirilməsinə yönəldə bilmir. Paradoksal vəziyyət yaranır: ali məktəb
hərtərəfli yetişmiş mütəxəssis əvəzinə birtərəfli inkişaf etmiş
peşə-sənət sahibi formalaşdırır.
Deməli, ali məktəb pedaqogikası bu ziddiyyəti həll etmək
«məhdudluğu» aradan qaldırmaq yollarını müəyyənləşdirməlidir.
Ali məktəb pedaqogikasının mühüm xüsu.siyycythriıubn biri
də tədqiqat predmetinin və praktik fəaliyyətinin çoxpianlı
olmasıdır. Ali məktəb pedaqogikasının predmetinin çoxpianlı
olması ali təhsil müəssisələrinin müxtəlifliyi, peşə və ixtisasların
geniş spektri, hər bir ali təhsil müəssisəsində pedaqoji prosesin
özünəməxsus şəkildə qurulması, tərbiyə prosesinin ali məktəbin
profilinə uyğunlaşdırılması və şairədən irəli gəlir.
Əlbəttə, bu heç də ali məktəb pedaqogikasının peşələr üzrə
(məsələn, tutaq ki, mühəndis hazırlığı pedaqogikası və s.) sahələrə
ayrılmasına gətirib çıxarmamalıdır. Ali məktəb pedaqogikası,
sadəcə olaraq, ali təhsilli mütəxəssis hazırlığının səmərəli yol və
vasitələrini deyil, ali təhsil müəssisələrində pedaqoji prosesin
ümumi qanunauyğunluqlarını aşkarlamah, bu istiqamətdə pedaqoji
fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edən ümumi prinsipləri işləməli,
səmərəli fəaliyyət növləri müəyyənləşdirməli, bu sahədə qabaqcıl
təcrübəni öyrənməli və ümumiləşdirməlidir.
Orta məktəbdən fərqli olaraq, ali təhsil müəssisələrində
əvəzedilməzdir. Ali təhsil müəssisələrində praktika ümumtəhsil
məktəbindən fərqli olaraq, çoxcəhətlidir. Orta məktəbdə praktika
daha çox biliklərin möhkəmləndirilməsinə yönəldiyi halda, ali
təhsil müəssisələrində praktika mütəxəssis hazırlığının üzvü tərkib
hissəsidir və bu səbəbdən də son dərəcə müxtəlif istiqamətləri
(müəllim hazırlığı, həkim hazırlığı, mühəndis hazırlığı və s.) əhatə
Ali təhsil sistemində praktikanın həlledici mövqeyi – ali
məktəbin həyatla, cəmiyyət quruculuğu ilə, bazar iqtisadiyyatı ilə
əlaqəsinin təzahürüdür. Bu əlaqə həm də ölkə
iqtisadiyyatının ali təhsil qarşısında qoyduğu qlobal vəzifələrin
yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir.
Ciddi və məqsədəuyğun surətdə təşkil olunmuş istehsalat
praktikası ali məktəbin çoxcəhətli və müxtəlif istiqamətli
fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricisidir. Ali məktəbin mütəxəssis
hazırlığı sahəsində qazandığı uğurlar istehsalai praktikcisımn
təşkilindən çox asılıdır: istehsalat praktikası, hər şeydən əı»ı>ə/,
tələbəyə gələcək ixtisası ilə daha dərindən tanış olmağa imkan verir,
ikincisi, tələbənin seçdiyi peşə-ixtisas istiqamətində praktik bilik,
bacarıq və vərdişlər qazanması üçün əlverişli şərait yaradır;
üçüncüsü, ali təhsil prosesində qazanılmış nəzəri bilikləri
möhkəmləndirir və dərinləşdirir; dördüncüsü, tələbədə seçdiyi
peşəyə daha dərin maraq və məhəbbət formalaşdırır; beşincisi,
tələbə istehsalat prosesinin qanunauyğunluqları və insanlar arasında
istehsal münasibətləri haqqında aydın təsəvvürlər əldə edir; altıncı,
istehsalat praktikasında tələbə Öz qüvvə və imkanlarını sınayır,
təşkilatçılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək imkanı əldə edir.
Adaptasiya dövründə təcrübəçi tələbənin şəxsiyyətində
özünəməxsus «yenidən qurulma» prosesi baş verir: o, əmək
kollektivinə daxil olur, müvafiq müəssisənin istehsal prosesində öz
yerini və rolunu müəyyən edir, yen münasibətlər formalaşır, əmək
kollektivinin üzvünə çevrilir. Əsasən nəzəri biliklər ehtiyatına
malik olan təcrübəçi tələbə tədricən əmək prosesinin fəal üzvünə
çevrilir, ali məktəbdə qazandığı bilikləri tətbiq etməyi öyrənir,
istehsalla bağlı xüsusi bacarıq və vərdişlər qazanır.
Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, ali təhsilli mütəxəssis
kadrlarının hazırlığında təcrübənin rolu çox böyükdür. Bununla
əlaqədar olaraq, ali məktəb pedaqogikası ali məktəbdə praktikanın
növləri, təşkili formaları, tələbənin mütəxəssis kimi formalaşması
qanunauyğunluqlarını öyrənir, müxtəlif peşələrin professioqramını
tərtib edir, konkret mütəxəssis üçün zəruri keyfiyyətləri
müəyyənləşdirir və ali məktəbdə pedaqoji prosesin, xüsusən də
praktikanın təşkili zamanı bütün bunları əsas götürür.
Aydındır ki, ali məktəbə daxil olan gənclər müxtəlif
ixtisas-peşə sahələrinə marağı olan, xüsusi qabiliyyətləri ilə seçilən
adamlardır. Məhz ali ‘məktəbdə ixtisasla bağlı qabiliyyətlərin daha
artıq inkişafının təmin edilməsi məqsədi aparıcıdır. Bu məqsəd isə
fərdiləşdirilməsini, peşə-ixtisas hazırlığını fərdi plan və qrafik
əsasında qurmağı tələb edir. Ali məktəbdə təlimin fərdiləşdirilməsi
tələbələri müvafiq kafedraların elmi- tədqiqat işlərinə cəlb edilməsi
ilə sıx bağlıdır. Bu da tələbədə yaradıcılıq qabiliyyətlərinin
təşəkkülünə imkan yaradır. Elmi- tədqiqat işlərinə qoşulan tələbədə
elmi təfəkkür və tədqiqatçılıq qabiliyyəti formalaşır.
Ali məktəbdə təlimin fərdiləşdirilməsində məqsəd gələcək
mütəxəssisin müvafiq qabiliyyətlərinin inkişafım səmərəli,
məqsədyönlü təmin etməkdən ibarətdir. Bu, ictimai həyatda,
istehsal prosesində, elmi-tədqiqat işlərində uğur qazanmağın əsas
yoludur. Unutmaq olmaz ki, peşə qabiliyyətlərinin inkişaf
səviyyəsinin ən etibarlı kriteriyası – seçilmiş peşə sahəsində
səmərəli fəaliyyətdir. Bu isə hər bir tədris ilində, bütövlükdə ali
məktəbdə təhsil müddətində tələbənin bütün fəaliyyətinin diqqətli
təhlilini və diferensial qiymətləndirilməsini tələb edir.
Digər tərəfdən, peşə bacarığının strukturuna şəxsiyyətin
psixoloji hazırlığından (tələbələrin maraq və meyliləri,
dünyagörüşü və s.), bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmənin fərdi
formalarından tutmuş, bu və ya digər fəaliyyətin icrası yollarına
qədər bir sıra keyfiyyətlər daxildir. Bunlar da tələbənin peşəyə
hazırlıq səviyyəsinin komponentləri kimi özünü göstərir.
Bu komponentləri nəzərə alaraq tələbənin bu və ya digər
praktik fəaliyyət növünə hazırlıq səviyyəsini müəyyənləşdirmək
məqsədilə «sərbəst xarakteristikalar)) metodundan istifadə olunur.
Bu halda tələbənin fərdi keyfiyyət və xüsusiyyətləri bir sıra
kompetent şəxslər (dekanlar, kafedra müdirləri, aparıcı müəllimlər
və s.) tərəfindən biri-birindən asılı olmayaraq qiymətləndirilir və
Ali məktəb pedaqogikası məktəb pedaqogikasından təlim
prosesinin təşkili formalarına görə də seçilir. Belə ki. ali məktəbdə
müstəqil işlərə daha artıq yer ayrılır. Bu, ali məktəbin yüksək
səviyyədə ixtisaslaşmış mütəxəssis hazırlamaq funksiyasından irəli
Tələbə müstəqil işləri təkcə həcminə görə deyil, keyfiyyətinə
görə də şagird müstəqil işlərindən seçilir. Orta məktəbdə şagirdlər
bazis bilikləri əsasən dərsdə müəllimin rəhbərliyi altında
mənimsəyirlər. Müstəqil işlər şagirdin sinifdə qazandığı bilik və
bacarıqların möhkəmləndirilməsinə, habelə sinifdə icrası mümkün
olmayan tapşırıqların yerinə yetirilməsinə həsr olunur.
təşəbbüskarlığın, şüurluluq və fərdi imkanlarının inkişafına
qüvvətli təkan verir. Tələbə zəruri bilikləri müstəqil surətdə əldə
edir, ixtisasa uyğun lazımi təcrübəni mənimsəyir və bu yolla
konkret peşəyə yönəlir. İnformasiyaların, biliklərin müstəqil
axtarışı – təlim fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Ali məktəbdə
məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil təşkil olunmuş ləlim prosesi,
həm də tələbənin müxtəlif məzmunlu müstəqil işlərinin,
formalaşmasını təmin edir. Müstəqil işləmək bacarığının əsası orta
məktəbdə qoyulur, ali məktəbdə isə tələbənin özünütəhsil səyləri
artır, müstəqil işləmək bacarıqları daha da təkmilləşir.
Ali məktəb pedaqogikası müstəqil işləri müəyyənləşdirərkən
tələbənin hansı kursda oxuduğunu da nəzərə almalıdır. Məsələn,
birinci və ikinci kurslarda tələbənin müstəqil işi əsasən mühazirə
mətnləri üzərində aktiv işi əhatə edir
mənimsəmək, mövzu üzrə əlavə mənbələri öyrənmək və s.).
Seminar, laborator və praktik məşğələlərə hazırlıq (məruzə
hazırlamaq, şifahi çıxış üçün tezislər yazmaq, müxtəlif tapşırıqları
icra etmək, məsələ həlli, hesablama-qrallk işlər, xarici dilin
öyrənilməsi ilə bağlı işlər və s.) aşağı kurslarda geniş istifadə olunan
müstəqil iş formalarıdır. Kollekvium, zaçot və imtahanlara hazırlıq
da bu qəbildən olan işlərdir.
Yuxarı kurslarda müstəqil iş daha mürəkkəb, ən başlıcası,
yaradıcı xarakter daşıyır. Ilk mənbələrin dərindən
öyrənilməsi, arxiv materialları və sənədlər üzərində iş, kurs
layihələrinin hazırlanması, buraxılış işlərinin yazılması və s. yuxarı
kurs tələbələrinin icra etdiyi müstəqil işlərin formalarıdır.
Tələbə müstəqil işi ali təhsil müəssisəsində pedaqoji
prosesin bütün mərhələlərinə və struktur elementlərinə nüfuz
etməlidir. Birinci kursdan başlayaraq son kursa qədər, istisnasız
olaraq, bütün tələbələr müstəqil işlərə cəlb olunmalıdır.
xüsusiyyətlərindən biri də tələbələrin biliyinin yoxlanılmasının
diskret (latınca discreius – fasiləli deməkdir) xarakter daşımasıdır.
Ümumtəhsil məktəbində şagirdlərin biliklərinə bütün tədris ili
ərzində müntəzəm surətdə nəzarət edilir. Ali təhsil müəssisəsində
isə tələbələrin bilikləri dövri olaraq, əsasən ildə iki dəfə imtahan
sessiyasında yoxlanılır və qiymətləndirilir.
Ali təhsil müəssisəsində biliklərin diskret yoxlanıması
tələbələrin ləlim fəaliyyətinin qeyri-müntəzəm, «sıçrayışlı»
xarakter almasına səbəb olur. Bütün semestr boyu tələbənin
fəaliyyəti passiv-seyrçi xarakter daşıyır. Tələbələrin gündəlik
fəallığını, hazırlığını təmin etməyə çalışan müəllimlər tələbələrin
«müqavimətinə» təsadüf edir. Tələbə «arxayındır» – əsas
imtahandır. Sessiya müddətində isə biliklərin bərpası və «hü-
CLimu» prosesi start götürür.
Dekanlığın imtahana hazırlıq üçün ayırdığı 4-5 gün ərzində
mühazirə və seminarlarda ümumi formada qavranılan (bəzən də heç
dərk edilməyən) biliklər bərpa edilir, dəqiqləşdirilir, əlavələr edilir
və sistemləşdirilir. Cəmi 4-5 günə! Əlavə izahata ehtiyac yoxdur!
Biliklərin «hücumu» dövrü, birincilər – müntəzəm nəzarətə
alışan dünənki məktəblilər üçün xüsusilə ağır olur. Ali məktəb
müəllimlərinin «nəzarətsizliyindən» aldıqları «ləzzə- tin» ömrü çox
çəkmir. Birinci kurs tələbəsinin ilk imtahan sessiyasının nəticələri
Lakin ali məktəbdə diskret nəzarətin qüsurları bununla
bitmir. İmtahan sessiyaları bir qayda olaraq, tədris ilinin ilk ayının
itirilməsinə səbəb olur.’Bu müddət ərzində tələbə irəli
gelmir, sadəcə olaraq yerində addımlayır. Bu da adaptasiya
dövrünün hələ başa çatmadığına dəlalət edir.
Nəhayət, imtahan sessiyası təkcə tələbələrin deyil, həm do
müəllimlərin Fiziki və əsəbi gərginliyi dövrüdür.
Beləliklə, məlum olur ki, imtahan sessiyası vasitəsilə
tələbələrin biliklərinin hesaba alınması dövrü (1936-cı ildən ali
məktəbdə imtahan tətbiq edilməyə başlanıb) çoxdan ötüb. Nəzarət
və hesablamanın bu sistemi ali məktəb qarşısında duran yüksək
ixtisaslı mütəxəssis hazırlığı məqsədini təmin edə bilmir. Ali
məktəb pedaqogikası diskret nəzarət formasını daha səmərəli forma
ilə əvəz etmək istiqamətində axtarışlar aparır. Təhsil mütəxəssisləri
belə bir mülahizə irəli sürür ki, ənənəvi qış və yay sessiyaları
əvəzinə müntəzəm «mikroimta- han»lar (məsələn, ayda bir dəfə)
keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Yoxlama və nəzarətin bu
forması ali təhsil prosesini daha səmərəli idarə etməyə imkan verir,
tələbələrin biliklərinin səviyyəsini vaxtında aşkarlamağa kömək
edir, müəllimləri təlim prosesində korreksiya işi aparmağa sövq
edir, tələbə və müəllimlərin qarşılıqlı əməkdaşlığı və əks əlaqə üçün
əlverişli şərait yaranır, yoxlama və nəzarətin «mikroimtahan»
sistemini tələbədə gələcək mütəxəssisə xas şəxsi keyfiyyətlər
formalaşdırır; müəllim öz yetirmələrinə yaxından bələd olur.
İmtahan sessiyası sistemində, bir çox hallarda müəllimin tələbə ilə
ilk tanışlığı imtahan prosesində baş verir. «Mik- roimtahanlar» isə
biliklərin müntəzəm yoxlanılmasına, tədris kursunun hər bir
bölməsinin ümumiləşdirilməsinə və yekun nəzarətin keçirilməsinə
şərait yaratmaqla qiymətləndirmə prosesindəki təsadüfləri aradan
qaldırır. Tələbənin imtahan biletinin suallarına və müəllimin əlavə
suallarına verdiyi cavablarla onun tədris kursunu tam bilməsi
qənaətinə gəlmək çox çətindir. Tələbənin biliklərinin çoxbalh
«Mikroimtahan»!ar isə tələbənin bütün kurs üzrə biliklərini
müntəzəm surətdə yoxlamağa imkan verir. «Mikroimtahan»ın
üstünlüklərini sübut edən digər arqumentlər də göstərmək
Ali məktəbin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də
tələbənin həyal tərzinin və davranışının köklü surətdə dəyişməsi ilə
Dünənki məktəbli yeni sosial mühitə düşür. O bu yeni şəraitə
alışmalıdır. Ali məktəbdə təlim-tərbiyə prosesinin orta məktəbdən
fərqli əlamətləri, habelə məktəb illərindən seçilən yeni yaşayış tərzi
(yataqxana həyatı, kirayə, yaxud qohum evində qalmaq, nisbi
müstəqillik, özünəxidmət, valideyn nəzarətindən uzaq düşmək,
müstəqil olaraq qərarlar qəbul etmək, büdcə imkanlarından düzgün
istifadə etmək və s.) yeni davranış normalarının formalaşmasına
Ali məktəb pedaqogikası tələbəyə orta məktəbdə olduğu
kimi, valideynləri vasitəsilə təsir etmək imkanının qeyri-
mümkünlüyünü nəzərə alaraq, auditoriyadankənar tərbiyə işinin
təşkilinə xüsusi diqqət yetirir. Nəticə etibarilə, tələbənin təlim
fəaliyyətinə, psixologiyasına qüvvətli sürətdə təsir etməklə, onda
təlim-idrak maraqları və motivlərin məqsədyönlü inkişafına əsas
Orta məktəbdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisəsində təlim
prosesinə maddi maraq kimi qüvvətli amil təsir göstərir. Etiraf
etməliyik ki, tələbəni təlimin son nəticəsi kimi, əsasən təqaüd
(stipendiya) maraqlandırır. Bu da özlüyündə nəticəyə təsir edən
stimul yaradır, tələbənin təlim məsuliyyətini artırır. Təqaüdün təyin
edilməsi tələbənin təlim müvəffəqiyyətindən asılıdır. Əlaçı
tələbələr yüksək təqaüd alırlar. Təqaüd tələbənin təlim
müvəffəqiyyətinə qüvvətli surətdə təsir göstərsə də, ali məktəbdə
yeganə təlim amili deyil.
Ümumtəhsil məktəbində tərbiyə işi şagirdin ümumi
inkişafının təmin edilməsinə yönəldilir. Ali məktəbdə isə bundan
fərqli olaraq, tələbənin əxlaqi-mənəvi tərbiyəsi onun peşə hazırlığı
ilə vəhdətdə həyata keçirilir. Ali məktəb pedaqogikasını ümumi
pedaqogikadan fərqləndirən bir xüsusiyyət də buradan irəli gəlir.
Tələbə kollektivi içərisində tərbiyə işi aparmaq ali məktəb
müəllimindən zəngin bilik ehtiyatı, yüksək mədəni-mənəvi
səviyyə, xüsusi metodiki hazırlıq tələb edir. Çünki tələbə ümumi
təhsil almış, müəyyən hazırlığa və həyat təcrübəsinə
Professor Fərrux Rüstəmov: Azərbaycan regional güc mərkəzinə çevrilib
44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycanı dünyada qalib ölkəyə, söz və nüfuz sahibinə çevirən Prezident İlham Əliyev dünya azərbaycanlılarının və türk dünyasının qəhrəmanına çevrildi. Onun uzun illər ərzində həyata keçirdiyi müdrik və düşünülmüş xarici siyasəti bu qələbələr üçün zəmin yaratdı. Ali Baş Komandanı olduğu müzəffər Azərbaycan Ordusunun zabit və əsgərləri Qarabağda tarix yazdı, Ermənistan ordusunun işğal etdikləri ərazilərimizdən dərhal çıxması ilə bağlı kağız üzərində qalan BMT qətnamələrini yerinə yetirdi. Millətimizin Məkkəsinə, Kəbəsinə çevrilən Şuşa şəhərini düşməndən azad etdi. Ulu Öndər Heydər Əliyev deyirdi ki, Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız Azərbaycan yoxdur. Prezident XXI əsrdə torpaqlarını işğaldan azad edən ilk dövlət başçısı kimi tarix yaratdı və adını tarixə yazdı. Azərbaycanı regional güc mərkəzinə çevirdi. Cənubi Qafqazda yeni geosiyasi reallıq və nəqliyyat-logistika imkanları yarandı.
Bu fikirləri AZƏRTAC-a açıqlamasında Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin İbtidai təhsilin pedaqogikası kafedrasının müdiri pedaqoji elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmov deyib.
F.Rüstəmov qeyd edib ki, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə multikultural və bəşəri dəyərlərə sadiq Azərbaycan bu gün işğaldan azad etdiyi torpaqlarında erməni vəhşiliyinin acı nəticələrini aradan qaldırır, möhtəşəm infrastruktur layihələri, genişmiqyaslı quruculuq işləri reallaşdırır. Qarabağda min kilometrlərlə ölçülən müasir yolların çəkilməsi, məscidlərin, məktəblərin yenidən inşa və bərpası, Ağalı kəndində həyatın yenidən canlanması, Füzuli və Zəngilan beynəlxalq aeroportlarının istifadəyə verilməsi, Şuşada təmir-bərpa işlərinin sürətlə aparılması onu göstərir ki, çox yaxın gələcəkdə Qarabağ Azərbaycanın incisinə çevriləcək, Böyük Qayıdış təmin ediləcək. Bununla da, Qarabağ torpağına onun tarixi gözəlliyi və mənəvi-psixoloji ruhu qayıdacaq.
Ölkə Prezidentinin müdrikliklə və uzaqgörənliklə həyata keçirdiyi konstruktiv və praqmatik siyasət nəticəsində türk dövlətləri ilə əməkdaşlıq genişlənib, dost ölkələrlə tərəfdaşlıq və müttəfiqlik münasibətləri möhkəmlənib. Prezident İlham Əliyev Vətənin hüquqi və siyasi xəritəsindən kənarda qalan əzəli torpaqlarımızda yaşayan azərbaycanlıların haqq səsinə çevrilib, onların hüquq və azadlıqlarının kobud şəkildə pozulmasını dünyaya bəyan edib.
Dünyanın aparıcı dövlətləri və şirkətləri ilə bağladığı əməkdaşlıq müqavilələri Azərbaycanda iqtisadi artımın müsbət dinamikası və investisiya mühitinin yaxşılaşmasını, beynəlxalq əlaqələrin və əməkdaşlığın genişlənməsini təmin edib. Bunun da nəticəsində sənaye, energetika, nəqliyyat və digər sahələrdə iri layihələr uğurla həyata keçirilib. Ölkədə həyata keçirilən səmərəli iqtisadi islahatlar müasir dövrün mürəkkəb çağırışları şəraitində milli inkişaf potensialını dinamik şəkildə reallaşdırıb, dövlətimizin beynəlxalq nüfuzunu əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirib və xalqımızın rifahını yaxşılaşdırıb. Bu gün Avropanın qaz təchizatını təmin edən Cənub Qaz Dəhlizi, TANAP, TAP və bu layihələrin davamı olan Yunanıstan-Bolqarıstan Qaz İnterkonnektorunun açılışı Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə reallaşan uğurlu layihələrdəndir.
Prezident İlham Əliyevin həyatı, strateji baxışları və həyata keçirdiyi tədbirlər xalqa sədaqət nümunəsidir. Bu səbəbdən də həm ölkəmizdə, həm də onun hüdudlarından kənarda yaşayan azərbaycanlılar Prezidentə həmişə olduğu kimi, ad günündə də dəstək və həmrəylik nümayiş etdirir, sonsuz məhəbbət, dərin etimad bəsləyir və minnətdarlıqlarını ifadə edirlər.
Fərrux Rüstəmov
Rüstəmov Fərrux Abbas oğlu — pedaqoji elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, Beynəlxalq Pedaqoji Akademiyanın həqiqi üzvü, Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının akademiki.
Mündəricat
Fərrux Rüstəmov 1 yanvar 1961-ci ildə Qərbi Azərbaycanın Göyçə mahalının Cil kəndində anadan olmuşdur. 1978-ci ildə Cil kənd orta məktəbini əla qiymətlərlə başa vurmuş, həmin ildə V.İ.Lenin adına (indiki ADPU) APİ-nin pedaqoji fakültəsinə qəbul olunmuşdur. Tələbəlik illərində fakültə əlaçılar şurasının və tələbə elmi cəmiyyətinin sədri kimi fakültənin və institutun ictimai-pedaqoji həyatında fəal iştirak etmiş, “Əla təhsilə görə”, “Əla təhsilə və ictimai işə görə” SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyinin, ÜİLKGİ-nin döş nişanları, Azərbaycan Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyinin I-II dərəcəli diplomları (tələbə elmi tədqiqat işinə görə), ÜİLKGİ-nin və institut rektorluğunun Fəxri Fərmanları ilə təltif olunmuşdur. Təhsil əlaçısı, bacarıqlı tədqiqatçı və ictimaiyyətçi tələbə kimi təhsil illərində ən yüksək təqaüdə – Lenin təqaüdünə layiq bilinmiş, Lenin təqaüdü ilə oxuyan ali məktəb tələbələrinin 1982-ci ildə Bakıda keçirilən Ümumittifaq konfransında iştirak (həm də çıxış) etmişdir. 1982-ci ildə institutu fərqlənmə diplomu ilə başa vurmuş, təyinatla Quba rayonunun Rəngidar kəndindəki səkkizillik məktəbdə 1982-1985-ci illərdə müəllim və məktəb direktoru işləmişdir. Az vaxt ərzində məktəbin maddi-texniki bazasını yaxşılaşdırmış, məktəbi ixtisaslı kadrlarla təmin etmiş, kollektivdə işgüzar mühit yaratmış, şagirdlərin, müəllimlərin və kənd əhalisinin sevimlisinə çevrilmişdir. 1985-ci ildə elmi işə maraq onu yenidən V.İ.Lenin adına APİ-yə gətirmiş, o, pedaqogikanın nəzəriyyəsi və tarixi üzrə əyani aspiranturaya qəbul olunmuşdur. 1985-1987-ci illərdə sovet ordusu sıralarında Qazaxıstanın Leninski şəhərində xidmət etmişdir. Hərbi xidmətdən sonra aspirantura təhsilini davam etdirmiş, akademik Hüseyn Əhmədovun elmi rəhbərliyi altında “Azərbaycan sovet pedaqoji elminin inkişafı (1961-1981-ci illər)” mövzusunda elmi axtarışlarını başa çatdırmış, vaxtından xeyli əvvəl, 1989-cu ildə müdafiə edərək pedaqoji elmlər namizədi, 2003-cü ildə “Azərbaycanda pedaqoji elmin inkişaf yolları (1920-1991-ci illər)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, pedaqoji elmlər doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. ADPU-nin Ümumi pedaqogika kafedrasının nəzdindəki “Şagirdlərin peşəyönümü” problem elmi laboratoriyasında kiçik elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayan F.Rüstəmov, az sonra kafedrada müəllim kimi əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. “Dədə Qorqud” elmi-tədqiqat laboratoriyasının “Pedaqogika, psixologiya, fəlsəfə” bölməsinin rəhbəri olmuşdur. 1998-2006-cı illərdə Bakı Qızlar Universitetinin pedaqogika kafedrasının müdiri olmuşdur. 22 aprel 1998-ci ildə Beynəlxalq pedaqoji Akademiyanın (Moskva) həqiqi üzvü (akademiki) seçilmişdir. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. “Akademik Mehdi Mehdizadə”, “Gənc alimlər” və “Qızıl qələm” mükafatları laureatıdır. ADPU-nun “Xəbərlər” nin pedaqoji-psixoloji elmlər seriyasının redaktorudur. 2007-ci ildə ADPU-nun pedaqoji fakültəsinin dekanı, böyük Elmi şuranın üzvü və pedaqoji fakültənin Elmi Şurasının sədri seçilmişdir. ADPU -nun Elmi şurasının qərarı ilə ” İlin müəllimi və İlin alimi” muüsabiqəsinin qalibi olmuşdur. 2007-2012-ci illərdə ADPU-nun ibtidai təhsilin pedaqogikası kafedrasının müdiri olmuşdur. 2004 -cü ildən professordur. ADPU-də fəaliyyət göstərən ümumi pedaqogika, pedaqogika və təhsilin tarixi üzrə ixtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurasının sədr müavinidir. 2010-cu ildə “Azərbaycan Respublikasının qabaqcıl təhsil işçisi” döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. 2010-cu ilin aprelində Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (akademiki) seçilmişdir. Təhsildə və elmdə qazandığı uğurlara görə Azerbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Tərəqqi medalı” (2006) ilə təltif olunmuş , “Əməkdar Elm Xadimi” (2012) fəxri adı verilmişdir.
İlk kitabını 1990-cı ildə nəşr etdirən F.Rüstəmovun qısa bir dövr ərzində 30-dan artıq monoqrafiya, kitab və kitabçanın, 31 tədris proqramının, 200 elmi məqalə və tezisin, 250-yə qədər elmi-pedaqoji və publisistik yazının müəllifidir. 10 kitabın tərtibçisidir. 40-a yaxın kitabın elmi redaktoru olub. Rəhbərliyi ilə 8 nəfər pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası müdafiə edib. 3 nəfərin doktorluq , 20 nəfərin namizədlik dissertasiyasının rəsmi opponenti olub. Təhsil haqqında qanunu hazırlayan işçi qrupunun üzvü olmuşdur.
“Pedaqoji tədqiqatlar” elmi məqalələr məcmuəsinin redaktorudur. Elmi – pedaqoji fəaliyyəti ilə bağlı “Professor Fərrux Rüstəmov 50” kitabı (2011, 576 səh.) nəşr olunmuşdur.
Əsərləri Bakı, İstanbul , Tbilisi, Moskva, Çeboksarı, Səmərqənd, Təbriz şəhərlərində nəşr olunmuşdur.
Prof. F.Rüstəmov akademik Hüseyn Əhmədovun əsərlərinin biblioqarfik göstəricisinin (1996, 2001, 2006), həm də 5 cildlik “Seçilmiş pedaqoji əsərləri”nin tərtibçilərindən biridir.
- Prof. H.Əhmədovun əsərlərinin izahlı biblioqrafiyası (1990). 120 s.
- Azərbaycanda pedaqoji eln inkişaf tarixindən (1992). 112 s.
- Günüuzadılmış qruplarda tərbiyə məsələləri (A.İsmayılovla birlikdə) (1993). 130 s.
- M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin, Q.Zakirin təlim-tərbiyə haqqında fikirləri (İ.İsayevlə). (1994), 112 s.
- Azərbaycan pedaqoji biblioqrafiyası: məktəb və pedaqogika tarixinə aid ədəbiyyat (1995). 96 s.
- Görkəmli pedaqogika tarixçisi Əyyub Tağıyev (1996). 32 s.
- Azərbaycanda pedaqogikanın nəzəriyyəsi və tarixi üzrə tədris planları, proqramları, dərslik və dərs vəsaitlərinin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi tarixi (1997). 26 s.–=-
- Azərbaycanda pedaqoji terminalogiyanın inkişaf tarixindən (1997). 108 s.
- Azərbaycanda pedaqoji elm: təşəkkülü, inkişafı və problemləri (1998). 486 s.
- Pedaqogika kafedrasının tarixi: sələflər və xələflər (1999). 136 s.
- Pedaqogika. Yeni kurs (Ə.Paşayevlə birlikdə) (2002). 512 s.
- Ümumtürk pedaqoji fikrində əxlaqi-mənəvi dəyərlər (2002). 112 s.
- Şərqdə pedaqogika tarixi. I kitab (2003). 256 s.
- Qərb pedaqogika tarixi. II kitab (2003). 256 s.
- Yeni dövrün pedaqogika tarixi. III kitab (2004) 320 s.
- Ən yeni dövrün pedaqogika tarixi. IV kitab (2005). 204 s.
- Akademik Hüseyn Əhmədov və onun yetirmələri (2004). 248 s.
- Pedaqogika tarixi (Xarici ölkələrdə təhsil və pedaqoji fikir tarixi) (2006). 752 s.
- Ali məktəb pedaqogikası (2007). 435 s.
- Pedaqoji oçerklər: sələflərim və xələflərim (2010). 342 s.
- Pedaqoji fakültə -50 (2009). 84səh.
- Pedaqoji (təlim və tərbiyə) tarixi Şərqdə. Tehran (2010) 317 s.
- Pedaqoji qeydlər, resenziyalar, müsahibələr. Bakı(2010) 320 s.
- Azərbaycanda ümumi pedaqogika, pedaqogikanın və təhsilin tarixi ixtisası üzrə elmi-pedaqoji kard hazırlığı. Bakı (2010) 96 s.
- Azərbaycanda təhsil və tərbiyə nəzəriyyəsinin inkişafı 1961-81 ci illər. Bakı (2011) 136s. və s.
Məqalələri
- “Türk xalqlarının məktəb tarixinə dair qiymətli əsər”, Xalq qəzeti.- 2012.- 24 iyun.- S. 6. (Həsən Bayramoğlu və Şamil Vəliyev ilə ortaqlı)
İstinadlar
- “Tələbəlik illərinin uğurlarından ruhlananda. “. Vidadi Xəlilov. Ömür yollarında. Bakı: Nərgiz, 2012. – səh. 117.
Avqust 05, 2021
Ən son məqalələr
Çin Mədəniyyət Mərkəzi (Ədəbiyyat İnstitutu)
Çin Respublikası
Çin Respublikası (1912-1949)
Çin Səddi
Çin Taybeyi
Çin Xalq Azadlıq Ordusu
Çin Xalq Azadlıq Ordusu Hərbi Hava Qüvvələri
Çin Xalq Respublikası
Çin Xalq Respublikası himni
Çin Xalq Respublikasının vitse-prezidenti
Ən çox oxunan
Rita Levi-Montalcini
Rita Ora
Rita Renuar
Riteryay FK
Ritorika
fərrux, rüstəmov, rüstəmov, fərrux, abbas, oğlu, pedaqoji, elmlər, doktoru, professor, əməkdar, xadimi, beynəlxalq, pedaqoji, akademiyanın, həqiqi, üzvü, pedaqoji, sosial, elmlər, akademiyasının, akademiki, fərrux, abbas, oğlu, rüstəmovdoğum, tarixi, yanvar, 1. Rustemov Ferrux Abbas oglu pedaqoji elmler doktoru professor emekdar elm xadimi Beynelxalq Pedaqoji Akademiyanin heqiqi uzvu Pedaqoji ve Sosial Elmler Akademiyasinin akademiki Ferrux RustemovFerrux Abbas oglu RustemovDogum tarixi 1 yanvar 1961 60 yas Dogum yeri Cil Cemberek rayonu Ermenistan SSR SSRIVetendasligi SSRI AzerbaycanElm sahesi pedaqogika nezeriyyesi ve tarixiElmi rehberi Huseyn Mustafa oglu EhmedovMukafatlari Mundericat 1 Heyati 2 Eserleri 3 Meqaleleri 4 Istinadlar 5 MenbeHeyati RedakteFerrux Rustemov 1 yanvar 1961 ci ilde Qerbi Azerbaycanin Goyce mahalinin Cil kendinde anadan olmusdur 1978 ci ilde Cil kend orta mektebini ela qiymetlerle basa vurmus hemin ilde V I Lenin adina indiki ADPU API nin pedaqoji fakultesine qebul olunmusdur Telebelik illerinde fakulte elacilar surasinin ve telebe elmi cemiyyetinin sedri kimi fakultenin ve institutun ictimai pedaqoji heyatinda feal istirak etmis Ela tehsile gore Ela tehsile ve ictimai ise gore SSRI Ali ve Orta Ixtisas Tehsili Nazirliyinin UILKGI nin dos nisanlari Azerbaycan Ali ve Orta Ixtisas Tehsili Nazirliyinin I II dereceli diplomlari telebe elmi tedqiqat isine gore UILKGI nin ve institut rektorlugunun Fexri Fermanlari ile teltif olunmusdur Tehsil elacisi bacariqli tedqiqatci ve ictimaiyyetci telebe kimi tehsil illerinde en yuksek teqaude Lenin teqaudune layiq bilinmis Lenin teqaudu ile oxuyan ali mekteb telebelerinin 1982 ci ilde Bakida kecirilen Umumittifaq konfransinda istirak hem de cixis etmisdir 1982 ci ilde institutu ferqlenme diplomu ile basa vurmus teyinatla Quba rayonunun Rengidar kendindeki sekkizillik mektebde 1982 1985 ci illerde muellim ve mekteb direktoru islemisdir Az vaxt erzinde mektebin maddi texniki bazasini yaxsilasdirmis mektebi ixtisasli kadrlarla temin etmis kollektivde isguzar muhit yaratmis sagirdlerin muellimlerin ve kend ehalisinin sevimlisine cevrilmisdir 1985 ci ilde elmi ise maraq onu yeniden V I Lenin adina API ye getirmis o pedaqogikanin nezeriyyesi ve tarixi uzre eyani aspiranturaya qebul olunmusdur 1985 1987 ci illerde sovet ordusu siralarinda Qazaxistanin Leninski seherinde xidmet etmisdir Herbi xidmetden sonra aspirantura tehsilini davam etdirmis akademik Huseyn Ehmedovun elmi rehberliyi altinda Azerbaycan sovet pedaqoji elminin inkisafi 1961 1981 ci iller movzusunda elmi axtarislarini basa catdirmis vaxtindan xeyli evvel 1989 cu ilde mudafie ederek pedaqoji elmler namizedi 2003 cu ilde Azerbaycanda pedaqoji elmin inkisaf yollari 1920 1991 ci iller movzusunda doktorluq dissertasiyasi mudafie etmis pedaqoji elmler doktoru alimlik derecesi almisdir ADPU nin Umumi pedaqogika kafedrasinin nezdindeki Sagirdlerin peseyonumu problem elmi laboratoriyasinda kicik elmi isci kimi fealiyyete baslayan F Rustemov az sonra kafedrada muellim kimi emek fealiyyetini davam etdirmisdir Dede Qorqud elmi tedqiqat laboratoriyasinin Pedaqogika psixologiya felsefe bolmesinin rehberi olmusdur 1998 2006 ci illerde Baki Qizlar Universitetinin pedaqogika kafedrasinin mudiri olmusdur 22 aprel 1998 ci ilde Beynelxalq pedaqoji Akademiyanin Moskva heqiqi uzvu akademiki secilmisdir Azerbaycan Jurnalistler Birliyinin uzvudur Akademik Mehdi Mehdizade Genc alimler ve Qizil qelem mukafatlari laureatidir ADPU nun Xeberler nin pedaqoji psixoloji elmler seriyasinin redaktorudur 2007 ci ilde ADPU nun pedaqoji fakultesinin dekani boyuk Elmi suranin uzvu ve pedaqoji fakultenin Elmi Surasinin sedri secilmisdir ADPU nun Elmi surasinin qerari ile Ilin muellimi ve Ilin alimi muusabiqesinin qalibi olmusdur 2007 2012 ci illerde ADPU nun ibtidai tehsilin pedaqogikasi kafedrasinin mudiri olmusdur 2004 cu ilden professordur ADPU de fealiyyet gosteren umumi pedaqogika pedaqogika ve tehsilin tarixi uzre ixtisaslasdirilmis Dissertasiya Surasinin sedr muavinidir 2010 cu ilde Azerbaycan Respublikasinin qabaqcil tehsil iscisi dos nisani ile teltif olunmusdur 2010 cu ilin aprelinde Pedaqoji ve Sosial Elmler Akademiyasinin heqiqi uzvu akademiki secilmisdir Tehsilde ve elmde qazandigi ugurlara gore Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyevin serencami ile Tereqqi medali 2006 ile teltif olunmus Emekdar Elm Xadimi 2012 fexri adi verilmisdir Ilk kitabini 1990 ci ilde nesr etdiren F Rustemovun qisa bir dovr erzinde 30 dan artiq monoqrafiya kitab ve kitabcanin 31 tedris proqraminin 200 elmi meqale ve tezisin 250 ye qeder elmi pedaqoji ve publisistik yazinin muellifidir 10 kitabin tertibcisidir 40 a yaxin kitabin elmi redaktoru olub Rehberliyi ile 8 nefer pedaqogika uzre felsefe doktoru dissertasiyasi mudafie edib 3 neferin doktorluq 20 neferin namizedlik dissertasiyasinin resmi opponenti olub Tehsil haqqinda qanunu hazirlayan isci qrupunun uzvu olmusdur Pedaqoji tedqiqatlar elmi meqaleler mecmuesinin redaktorudur Elmi pedaqoji fealiyyeti ile bagli Professor Ferrux Rustemov 50 kitabi 2011 576 seh nesr olunmusdur Eserleri Baki Istanbul Tbilisi Moskva Ceboksari Semerqend Tebriz seherlerinde nesr olunmusdur Prof F Rustemov akademik Huseyn Ehmedovun eserlerinin biblioqarfik gostericisinin 1996 2001 2006 hem de 5 cildlik Secilmis pedaqoji eserleri nin tertibcilerinden biridir Eserleri RedakteProf H Ehmedovun eserlerinin izahli biblioqrafiyasi 1990 120 s Azerbaycanda pedaqoji eln inkisaf tarixinden 1992 112 s Gunuuzadilmis qruplarda terbiye meseleleri A Ismayilovla birlikde 1993 130 s M V Vidadinin M P Vaqifin Q Zakirin telim terbiye haqqinda fikirleri I Isayevle 1994 112 s Azerbaycan pedaqoji biblioqrafiyasi mekteb ve pedaqogika tarixine aid edebiyyat 1995 96 s Gorkemli pedaqogika tarixcisi Eyyub Tagiyev 1996 32 s Azerbaycanda pedaqogikanin nezeriyyesi ve tarixi uzre tedris planlari proqramlari derslik ve ders vesaitlerinin hazirlanmasi ve tekmillesdirilmesi tarixi 1997 26 s Azerbaycanda pedaqoji terminalogiyanin inkisaf tarixinden 1997 108 s Azerbaycanda pedaqoji elm tesekkulu inkisafi ve problemleri 1998 486 s Pedaqogika kafedrasinin tarixi selefler ve xelefler 1999 136 s Pedaqogika Yeni kurs E Pasayevle birlikde 2002 512 s Umumturk pedaqoji fikrinde exlaqi menevi deyerler 2002 112 s Serqde pedaqogika tarixi I kitab 2003 256 s Qerb pedaqogika tarixi II kitab 2003 256 s Yeni dovrun pedaqogika tarixi III kitab 2004 320 s En yeni dovrun pedaqogika tarixi IV kitab 2005 204 s Akademik Huseyn Ehmedov ve onun yetirmeleri 2004 248 s Pedaqogika tarixi Xarici olkelerde tehsil ve pedaqoji fikir tarixi 2006 752 s Ali mekteb pedaqogikasi 2007 435 s Pedaqoji ocerkler seleflerim ve xeleflerim 2010 342 s Pedaqoji fakulte 50 2009 84seh Pedaqoji telim ve terbiye tarixi Serqde Tehran 2010 317 s Pedaqoji qeydler resenziyalar musahibeler Baki 2010 320 s Azerbaycanda umumi pedaqogika pedaqogikanin ve tehsilin tarixi ixtisasi uzre elmi pedaqoji kard hazirligi Baki 2010 96 s Azerbaycanda tehsil ve terbiye nezeriyyesinin inkisafi 1961 81 ci iller Baki 2011 136s ve s Meqaleleri Redakte Turk xalqlarinin mekteb tarixine dair qiymetli eser Xalq qezeti 2012 24 iyun S 6 Hesen Bayramoglu ve Samil Veliyev ile ortaqli Istinadlar RedakteMenbe Redakte Telebelik illerinin ugurlarindan ruhlananda Vidadi Xelilov Omur yollarinda Baki Nergiz 2012 seh 117 Menbe https az wikipedia org w index php title Ferrux Rustemov amp oldid 6006469, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.