AZƏR ELİ`ndən…

Ammo tarixchilar odatda “antiqa” so’zini ijobiy ma’noda ishlatmaydilar. Agar matn “antikvar” deb ta’riflansa, uning mazmuni tor bo’lganligidan kelib chiqadi; Qaysi tafsilotlar bilan to’la; Ammo siz “katta rasm” ni ko’rmaysiz.

Antik davr tarixi nima?

The antik davr tarixi Bu tarixiy ma’lumotlar va faktlarni tanlash va yig’ish sifatida ta’riflanadi, keyinchalik ularni tarixshunoslik orqali saqlab qolish mumkin. Bu hikoyaning o’ziga xos xususiyati, ilmiy jihatdan talabchan hikoyaga teng, namunali intellektual rivoyat bilan chegaradosh.

Nitsshe tarixshunoslikni tanqid qiladigan (u tarixiy harakat, tarixiy oqim yoki tarixiy ong deb nom olgan) madaniyat shifokori edi. Uning fikricha, odamlar “xavfli tarixiy isitma” bilan og’rigan.

Nitsshe uchun tarixning tegishli sohasi mavjud edi va ushbu yondashuv tarixga oid uchta turdagi hayotga xizmat qilishi mumkin bo’lgan muvozanatni o’z ichiga oladi:

Monumental – Bu buyuklik namunalari, buyuk insonlar va ajoyib voqealar edi.
Antikvar: an’analarga sog’lom muhabbatni o’z ichiga oladi.
Tanqid: O’tmishning eskirgan jihatlari sud hukmi uchun sud hukmiga etkazilishi kerak edi.

Shunday qilib, qadimgi tarix – bu o’tmishimizni eslatish uchun ba’zi modellarni yoki urf-odatlarni saqlaydigan tarixdir.

Bunga ba’zi misollarni diniy marosimlarda yoki armiya an’analarida bajariladigan marosimlarda topish mumkin. Odamlar nima uchun ularni qilayotganlarini bilmasliklari mumkin, ammo ular hali ham muhimdir.

Antik davr tarixining asoslari va istiqbollari: antiqiylar va tarixchilarga nisbatan

Antik davr har doim ham tarix bilan chambarchas bog’liq edi, ayniqsa ikkala fan ham asosan qadimgi dissertatsiya bilan shug’ullanadi.

Ammo tarixchilar odatda “antiqa” so’zini ijobiy ma’noda ishlatmaydilar. Agar matn “antikvar” deb ta’riflansa, uning mazmuni tor bo’lganligidan kelib chiqadi; Qaysi tafsilotlar bilan to’la; Ammo siz “katta rasm” ni ko’rmaysiz.

Maqsadlarni taqqoslash

Antiqiyolik stipendiyasini sinchkovlik bilan tekshirish mumkin, ammo ko’pincha mavzu uzoqdan, mutaxassisdan boshqa hech kimga foyda keltirmaydi va ilmiy bo’lmagan tafsilotlar orasida argument yo’qoladi degan taxminlar mavjud.

Buning o’rniga, tarix qadimiyni o’rganishga, tushunishga va namoyon etishga intiladi. U ikkala ta’limotga va artefaktga qiziqadi va umumiy va o’ziga xos narsalar haqida mulohaza yuritadi. Bu haqiqiy tahlilni qat’iy tan olishdan ko’ra, o’tmishning talqini.

Jon Erlning antiqa tarixga oid tarixiy ifodasi

Antik davrni tarixga nisbatan ushbu salbiy tasavvurining ajoyib afsonasi mavjud. Darhaqiqat, 1700-1800 yillarda antiqiyochilarning profilini quyidagi ibora masxara qilgan:

“O’tmishdagi g’alati chanqoq odam va haqiqatan ham dushman, u erda u ko’p narsalarni hozirdan beri chirigan va hidlanib qolgan. U keksa yoshga va ajinlarga oshiq bo’lish kabi g’ayritabiiy kasallikka duchor bo’lgan va mog’orlangan va qurtga kirgan barcha narsalarni (Gollandiyaliklar pishloqni yaxshi ko’rgani kabi) sevadi. “

Antikvarning bu surati eskirgan narsalarga nosog’lom patologik obsesyonni taklif qiladi, bu ob’ektlarni mazmuni yoki ahamiyati uchun emas, balki ularning holati va dekadensiya isrofgarchiligi uchun farqsiz ravishda qadrlaydi.

Jon Erlning tanqidlari shafqatsiz aqlga sazovor, ammo bugungi kunda antiqiylar faoliyati to’g’risida kam ma’lumot beradi.

Antiqiy davrlar jamiyatlari va ularning faoliyati

“Antikvar” so’zining salbiy assotsiatsiyasini hisobga olgan holda, hozirda ozgina odam o’zini birinchi navbatda shunday deb ta’riflashi ajablanarli emas.

Shu bilan birga, 1707 yilda tashkil etilgan va hozirgi kunda 2000 dan ortiq kishini birlashtirgan antiqa dilerlarning katta va gullab-yashnagan jamiyati mavjud.

Xuddi shunday, o’zlarining yorliqlarida “antikvar” atamasidan foydalanadigan ko’plab mintaqaviy va mahalliy jamiyatlar mavjud, masalan Kembrij antikvarlari jamiyati, Galifaks antiqa jamiyat, Bredford tarixiy va antiqa jamiyat yoki Filadelfiyaning Numizmatik va Antikvar Jamiyati.

A’zolari London antiqa jamiyat Ular tarkibiga arxeologlar, san’atshunoslar, arxitektura bo’yicha tahlilchilar, arxaik xronologiyaning istalgan davrida tajribaga ega bo’lgan tarixchilar, arxivchilar va meros va parvarish bilan shug’ullanadigan mutaxassislar kiradi.

Biroq, a’zolarning aksariyati arxeologiya, badiiy asarlar, varaqlar va kitoblar yoki qurilgan inshootlar orqali o’tmishdagi moddiy qoldiqlarning ayrim jihatlari bilan shug’ullanishadi.

Arxeologik tadqiqotchilar boshqa mutaxassislardan ko’p London antiqa jamiyat. Va yaqinda qadimiy yodgorliklar jamiyatining tarixini nishonlaydigan ko’rgazma “tarixni yaratish” deb nomlangan bo’lsa-da, Jamiyatning arxeologiyani kasb va intizom sifatida rivojlantirishga qo’shgan hissasi va a’zoligiga shubhasiz e’tibor qaratildi.

Shu sababli, antiqa dilerlar bugungi kunda ham o’tmishga ob’ektiv yo’naltirilgan yondashuv va ularning qoldiqlarini qazish va saqlash bilan bog’liq.

Antik davr tarixga nima taklif qiladi?

An’anaga ko’ra, antik davr tarixi “xizmatkor qiz” sifatida qaraldi, u asl nusxani yaratish mumkin bo’lgan xom ashyoni ta’minladi va tarixiy voqealarni, masalan, tangalar va yozuvlar dalillaridan olingan tasdiqlovchi materiallar bilan tasdiqladi.

Ammo antik davr va tarix o’rtasidagi munosabatlarning mohiyatini anglash bu tarixni yozish, biz tushunganimizdek, izlanish vazifasi emas, balki asosan adabiy harakat bo’lgan davrda bayon etilgan.

Tarixchi tomonidan ohangda nafis va mazmunan tuzatuvchi rivoyat yozish uchun katta kuch sarflandi.

Tarixiy voqealarni yozib olishdan maqsad hozirgi kun uchun harakat namunasini taqdim etish edi. O’z navbatida antiqa diler shunchaki o’tmishdagi empirik tafsilotlarni tiklash bilan shug’ullangan.

Biroq, batafsil arxiv tadqiqotlariga asoslangan zich ma’lumotnoma monografiyasi o’tmishdagi ko’plab tarixiy yozuvlarda mavjud bo’lgan sabablardan qochib qutulmoqda.

Haqiqiy tarixiy yozuv deb qaraladigan narsalarning aksariyatiga qaraganda, u avvalgi davrlarning antiqa davridagi ilm-fan bilan ko’proq o’xshashdir.

Antiqiyolik jamiyatlari taxmin, xayol, buzilish va mubolag’a qilmaslikdan faxrlanishadi.

Xronikachilar axloqiy, ijtimoiy yoki siyosiy mafkurani sinab ko’rish uchun tortishuvli natijalarni qidirib yozishganda, antiqa voqealar sodir bo’lganidek namoyish etiladi. Antikvar ehtiyotkorlik bilan xolisdir.

Adabiyotlar

John Earle. (1897). Mikro-kosmografiya, Yoki Ocherklar va Belgilarda Kashf etilgan Dunyo Parchasi. Google Books: W. Crofton Hemmons.
Devid Starki, Devid Geymster, Bernard hamshira. (2007 yil 1-noyabr). Tarixni yaratish: Britaniyadagi antiqa buyumlar, 1707-2007. Google Books: Garri N. Abrams.
Syuzan M. Pirs, London antikvarlari jamiyati. (2007). Antik davr qarashlari: London antikvarlari jamiyati, 1707-2007. Google Books: London antikvarlari jamiyati.
Maykl Xyuzon Krouford, C. R. Ligota. (o’n to’qqiz to’qson besh). Qadimgi tarix va antikvar: Arnaldo Momigliano xotirasi esselari. Google Books: Warburg instituti.
Ser Richard Kolt Xoare. (1975). Wiltshire-ning qadimiy tarixi, 2-jild. Google Books: Wiltshire County Library kutubxonasi uchun nashr etilgan nashr.
Bibariya shirin. (2004 yil 28-may). Antikvaralar: O’n sakkizinchi asr Britaniyasida o’tmish kashfiyoti. Google Books: A&C Black.
Momigliano, A. (1950). Qadimgi tarix va antikvar. Warburg va Courtauld institutlari jurnali, 13 (3/4), 285-315. doi: 10.2307 / 750215.

Antik dövr və orta əsr tarixçiləri və səyyahları Azərbaycan təbiəti haqqında – 1-ci hissə

Uzaq keçmişdən Azərbaycanın zəngin təbii sərvətlər diyarı olması barədə tarixçilər, salnaməçilər və səyyahlar maraqlı məlumatlar verirlər. Apadığımız tədqiqatlar göstərir ki, ölkəmizin qədim və orta əsrlər dövrünə aid zəngin təbiəti Azərbaycana səfər edən səyyahların və salnaməçilərin diqqərtini özünə cəlb edib. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ eramızdan əvvəl V əsrdə yaşamış, “Tarixin atası” sayılan qədim yunan tarixçisi Halikarnaslı Herodot (e.ə 484-425-ci illər) özünün 9 kitabdan ibarət məhşur “Tarix” əsərində Azərbaycanın da qədim tarixinə nəzər yetirmiş, yaşadığı dövrdə əhalinin ətraf mühitə münasibəti ilə bağlı maraqlı fikirlər söyləmişdir. Məsələn, o, mağların adamlardan və itlərdən başqa bütün heyvanları öldürdüklərini, Misir kahinlərindən fərqli olaraq, ölüləri əvvəlcə vəhşi quşların və itlərin ixtiyarına verdiklərini, yalnız sümükləri dəfn etdiklərini qeyd edir (1, s.125). Bununla mağlar sanitariya baxımdan ətraf mühitin qayğısına qalıblar. Biz, buna sonralar zərdüştilərin fəaliyyətində də rast gəlirik [2].

Herodot massagetlərdən bəhs edərkən onların taxıl əkmədiklərini vurğulayır, maldarlıqla və balıq ovlamaqla dolandıqlarını və bir də süd içdiklərini qeyd edir: “Onların səcdə etdikləri bircə Allah var ki, o da Günəşdr. Onlar Günəşə ən yaxşı atı qurbanı kəsirlər və bunun mənasını belə yozurlar ki, dünyada ən sürətli Allaha ən bərk yerişli heyvanı qurban vermək lazımdır” Herodot massagetlərlə bağlı başqa maraqlı bir məsələyə toxunur. Onun məlumatına görə massagetlər insan ömrü üçün heç bir hədd qoymurdular. Lakin, qocalana qədər ömür sürən adamı bütün qohumları yığılıb qurban kəsir, ətini isə başqa qurbanlıq heyvan əti ilə birlikdə bişirib yeyirdilər. “Belə ölüm onlarda böyük xoşbəxtlik hesab edilir. Hər hansı xəstəlikdən ölmüş adamı isə yeməyiblər, torpağa tapşırıblar. Bununla yanaşı, yaşlı olub xəstəlikdən ölənləri qurban kəsmək mümkün olmadığı üçün beləsini bədbəxtlik sayırlar”[1, s.93]. Burada da massagetlər, mağlarda olduğu kimi ətraf mühitdə xəstəliklərin yayılmamasının qarşısını almaq üçün ölü heyvanları, yaxud adamları yeməkdən çəkinib torpağa basdırıblar.

E.ə. 64 – b.e.-nın 24-cü illərində yaşamış yunan coğrafiyaçısı və tarixçisi Starbonun “Coğrafiya” əsərində Azərbaycanla bağlı oxuyuruq: “bu torpaq nəinki, cürbəcür bostan məhsulları, həm də hər cür bitkilər yetişdirir, həqiqqətən orada, hətta həmişəyaşıl bitkilər yetişir. Həm də torpaq heç bir xırda qulluq tələb etmir.” Torpağın münbitliyi, məhsuldarlığı da antik dövr tarixçisinin diqqətini cəlb etmişdir: “Üzüm tənəklərinin dibini orda heç vaxt axıradək belləmirlər və yalnız beş ildən bir budayırlar. Cavan tənəklər artıq ikinci il məhsul verir, yetkinliyə çatanda isə artıq o qədər salxım gətirir ki, onların çox hissəsini saxlamaq lazım gəlir”[3].Münbit torpaq qidalı maddələrlə zəngi olduğu üçün buradakı bitkilərlə qidlanan heyvanın balaverimi (çoxalması) ehtimalı da çox olur. Qida rasionu tərkibcə zəngin və müxtəlif olan heyvanlar, həm sağlam və gümrah, həm də nəsilartırması baxımdan davamlı olurlar. “Mal-qara, ev heyvanları da, çöl heyvanları da onların ölkəsində yaxşı çoxalır”, deyəndə Starbon bunu nəzrdə tuturdu. O, bu ölkədə bir çox zəhərli sürünənlər, həmçinin əqrəblər və zəhərli hörümçəklər olduğunu göstərir.

Nizamülmülk. XI əsrdə yaşamış və dövlət işlərində yüksək mənsəb sahbi olmuş Xacə Nizamülmülk Həsən ibn Əli səlcuq sultanlarından Alp Arslan (1063-1072-ci illər) və Məlik şahın (1072-1092-ci illər) vəziri vəzifəsində çalışıb və Səlcuqilər dövlətinin inkişafında çox böyük işlər görüb.

Nizamülmülkün dövrünün hökmdarlarını və məmurlarını tərbiyə etmək məqsədilə yazdığı “Siyasətnamə” kitabı sonrakı yüzilliklərdə də şahların dövləti ədalətlə idarə etmələrində, əhaliyə münasibətlərində mühüm əhəmiyyətə malik olub. Bu əsər tarixən heç vaxt qiymətini itirməyib, hüquq və vəzifəsindən asılı olmayaraq əhalinin mənəvi cəhətdən formalaşmasında sözünü deyib. İnsan ekologiyası baxımından onun bu əsəri tarixi əhəmiyytə malikdir. Örnək gətirdiyimiz nümunələr də bunu sübut edir. Məsələn, Nizamülmülkə görə Şah – dünyanın abadlığı ilə məşğul olmalı, kəhrizlər çəkdirməli, arxlar qazdırmalı, böyük çaylar üzərində körpülər saldırmalı, kəndləri abad etməli, qalalar ucaltmalı, yeni şəhərlər saldırmalı, yüksək binalar, gözəl malikanələr tikdirməli, böyük cadələrdə (böyük karvan yollarında) karvansaralar yaradılmasına əmr etməlidir. “Bu işlərdə onun adı əbədi olaraq qalar, savabı isə o dünyaya çatar, ona həmişə xeyir-dua oxunar” [4, s.33]. O, tövsiyə edirdi ki, “xidmətçilərdən kim yaxşı bir iş gördüsə, dərhal onu tərifləmək və mükafatlandırmaq, kim səbəbsiz olaraq səhv etsə, nöqsan buraxsa qulaqburması vermək lazımdır ki, qulların işə həvəsi artsın, günahkarın canına qorxu düşsün, işlər düz getsin…”[4, s. 116].

Nizamimülk ehtiyac olmayan qulları incitməyi lüzumsuz sayır və hesab edirdi ki, “Şahlar Allahı razı salmalıdırlar, Allahın (adı böyük olsun) razılığı ilə xalqa ehsan vermək, onlar arasında yayılan ədalətlə olar” [4, s.34]. O, deyirdi: “Elə ki, rəiyyət itaət edib öz işləri ilə məşğul olmağa başladı, onları incitmək olmaz, rahat güzaran keçirmələrinə imkan yaradılmalıdır” [4, s.32].

Nizamülmülkün dövlət başçılarına tövsiyyələrindən biri də ölkənin rifahı üçün çalışan, iqtisadi cəhətdən özü ehtiyac içində yaşayan əkinçiyə kömək göstərməklə bağlıdır: “Rəiyyətdən biri yoxsullaşıb, öküzə, toxuma ehtiyacı olsa, ona əl tutub borc vermək, yükünü yüngülləşdirmək lazımdır ki, yerində qalsın, evini tərk edib, qürbət vilayətlərə getməsin… Rəiyyətdən nə isə artıq alınsa, onu dərhal geri qaytarmaq və rəiyyətə verdirmək lazımdır. Belə iş tutanların öz malı müsadirə edilməlidir ki, başqalarına ibrət olsun və əluzunluq etməsinlər” [4, s.41-42].Nizamülmülk dövlətin möhkəm olması və inkişafında başlıca amillərdən biri kimi onun başında dayanan şəxsin bilik səviyyəsini və yaxşı ənənələrini əsas götürürdü: “Onun biliyi elə məşələ bənzər ki, ondan çoxlu işıq yaranar və xalq bu işıqlı yolu tapıb, zülmətdən xilas olar” [4, s.33]. O,qeyd edirdi ki,padşah hər kəsi necə gəldi cəzalandırmamalı, eləcə də cinayətkara layiqli cəza verməlidir ki, digərləri üçün ibrət olsun: “Çarə yoxdur, padşah ən azı həftədə iki gün şikayətə baxıb zalımlara cəza verməli, bilavasitə öz qulağı ilə rəiyyətin sözünü eşitməlidir. Elə ki, şahın həftədə iki dəfə məzlumları, şikayətçiləri qəbul edib onlara qulaq asmaq xəbəri ölkədə yayıldı, bütün zalımlər vahiməyə düşüb yerlərində rahət oturar və cəzanın qorxusundan heç kəsə əziyyət verməyə cəsarət etməzlər” [4, s.35]. Təkcə hökmdarlar deyil, məmurlar da, varlı-imkanlı adamlar da öz ölkəsində nüfuza malik olmalı, xalq arasında hörmət qazanmağı bacarmalıdırlar. O, bununla həmçinin padşahın etimadını qazanmış olur: “Dövlətli olan bir şəxs şahdan fəxri fərman almaq, xalq içərisində hörmət qazanıb “böyük”, “ağsaqqal” çağrılmaq istəyirsə, hər gün süfrə açmalıdır. Dünyada kim ad qazanıbsa, çoxu çörək verməkdən qazanıb” [4, s.116].

Azərbaycanın ekoloji mühiti və təbii sərvətlərinin qədim və orta əsrlərdəki vəziyyəti barədə ölkəmizə səfər etmiş bir çox səyyah və tarixçilər, şair və yazıçılar öz müşahidələri, səfərnamələri ilə maraqlı və zəruri məlumatlar qoyub getmişlər. Araşdırmalarımız nəticəsində əldə etdiyimiz bu məlumatlardan bəzilərini təqdim edirik.

İstəxri və İbn Haqvəl. X-X əsr ərəb səyyahları İstəxri və İbn Haqvəl Azərbaycanın ixracatında mühüm əhəmiyyətə malik nadir boyaq – qırmız haqqında məlumat verirlər. Səyyahlara görə, bu qəribə həşərat təbii boyaq alınmasında yaxşı xammaldır.Həmin həşərat növləri Kürün dənizə töküldüyü yerin qarşısındakı və Xəzər dənizində yerləşmiş adalarda çox olur. Onlar Bərdə ərazisində də qeyd edilib [5, s.36-42[.

Marko Polo. Orta əsrlərdə Azərbaycanda olmuş müxtəlif ölkə səyyahları öz qeydlərində burada təbii sərvətlərdən istifadəyə və təbii ətraf mühitin real vəziyyətinə də toxunublar. Məsələn, italyan səyyahı Marko Polo (XII əsr) Xəzər dənizində çoxlu balıq olduğunu qeyd edir: “Bu dənizdə, çayların ağzında çoxlu balıq olur. Nərə balığı, qızıl balıq və başqa böyük balıqlar çoxdur”[5, s.69[.

Rubrik Vilehelm.XIII əsr flamand səyyahı rahib Rubrik Vilehelm Kür çayında “əla qızıl balıqlar olduğunu” bildirir.

Professor Ə.Əlizadə orta əsr mənbələrinə istinadən Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yeraltı sərvətlərdən biri kimi suvarma işlərində kəhrizlərdən istifadə olunduğunu yazır. O, H.Qəzvinə istinad edərək, təkcə Təbriz şəhərində kəhrizlərin sayının 900-dən çox olduğunu bildirir [6, s.41]. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda ermənilərin işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərində yüzlərlə bu cür kəhrizlər fəaliyyət göstərirdi. İndi onların taleyi qaranlıqdır.

XII-XIV əsrlərdə Azərbaycan özünün təbii ehtiyatları ilə şöhrət qazanmışdı. Ölkədə faydalı qazıntılardan qızıl, gümüş, neft, mis, qurğuşun, civə və s.-nin bol ehtiyatı var idi. Orta əsrlərdə Bakı neftinin sorağı hər yerə yayılmışdı. Hələ X əsrdə Bakı nefti dünyanın müxtəlif ölkələrinə daşınırdı. Bundan başqa, Bakı duz mədəni kimi də tanınırdı. Onların istismarından xeyli gəlir əldə olunurdu[6, s.25-29]. Ölkənin münbit torpağı, əverişli iqlim şəraiti ölkədə mədəni bitkilərin inkişaf etdirilməsinə şərait yaradırdı. Şəhər və kəndlərdə meyvə və giləmeyvə, bostan və texniki bitkilər əkilirdi. Yabanı meyvə ağaclarından ibarət meşə sahələri geniş yayılmışdı[6, s.60-65].

Əbdürrəşid Bakuvi. XIV-XV əsrlərdə yaşamış Şərqin tanınmış səyyah, coğrafiyaşünas və astronomu Əbdürrəşid Bakuvi Azərbaycanın təbii şəraitindən, onun son dərəcə zəngin maddi nemətlərindən bəhs edərək çoxlu məlumatlar verib. Məsələn, Güney Azərbaycanda müalicəvi əhəmiyyətli isti və soyuq mineral suların, əkinə yararlı torpaqların və bol su sərvətinin, faydalı qazıntılardan mis, dəmir, malxit, göydaş, lazurit və s. olduğunu qeyd edir. O, eyni zamanda Quzey Azərbaycanın təbiətindən bəhs edərək, öz doğma şəhəri Bakı və Abşeron haqqında çoxlu məlumatlar verib. Bakıda güclü küləklərin əsməsindən danışan müəllif qeyd edir ki: “Bakı neft mədənləri və qətranın olması ilə məşhurdur. Ona görə, burada ildə 200 dəvə yükündən çox neft çıxarılır.”

Bakı ətrafı təbii sərvətlərə toxunan Ə.Bakuvi yazır: “Orada ardı-arası kəsilmədən gecə-gündüz ağımtıl yasəməni rəngdə ağ neft çıxır. Bu püskürmə mənbəyinin yanında torpağa bənzər bərk maddə var. O şam kimi yanır. Ondan parçalar kəsib şəhərə aparır, evləri və hamamı qızdırmaq üçün istifadə edirlər. Şəhərdən bir fərsəng məsafədə heç vaxt sönməyən alov yanır. Bu, təbii qazdır. Bu alovun yanında yerləşən kəndin əhalisi əhəng daşını yandırır və miniklə şəhərə gətirir. Buradakı duz gölündən duz istehsal edilir və başqa ölkələrə göndərirlər”[7, s.87-89]. Azərbaycandafaydalı qazıntı yataqlarının bol olduğunu digər qaynaqlar da təsdiq edir.

Həmdulla Qəzvini. Tanınmış orta əsr coğrafiyaçısı – kosmoqraf Həmdulla Qəzvini “Nüzətül qülub” əsərində metal və mineralların çıxarıldığına toxunub:

Dəmir – Aranda Gəncə yaxınlığında və Azərbaycan hüdudunda Kələnbər yaxınlığında mədənləri var.

Mis – Bu metal çıxarılan mədənlər olduqca çoxdur, öz məhsuldarlığına görə ən tanınmışları isə Gilan və Azərbaycandır. Azərbaycanda Səbəlan dağı (Savalan-müəll.) yanında çox gözəl mis verən mədən var.

Xalsedon – Azərbaycanda xalsedon mədəni Dizmardadır; orada su qayanın içindən çıxaraq donub buza çevrilir və daş kimi bərkiyir.

Yaqut – Azərbaycan dağlarının hündür bir yerində mədəni var, ancaq burada çıxarılan yaqutlar sütül olub, maviyə çalan qara rəngdədir. Buna görə böyük qiymətə getmir.

Lyanis – lazur (lazurit – qiymətli daş). Dizmarda onun mədəni var.

Neft – Neft quyuları çoxdur və onlardan ən çox yanacaq verəni Bakıdadır. Burada torpaqda dayaz quyular qazıb neftli laya çatırlar və bu quyulara vurulan su nefti basıb yuxarı qaldırır. Mənbədə həmçini, ölkədəki dağların da adı çəkilir [8, s. 191]. Səbilan (Savalan), Səhənd, Siyahkuh (Qaradağ), Qəbələ, Gülüstan dağlarının coğrafiyası və təbiəti yığcam təsvir olunur. Təəssüf ki, müəllif ərazidəki digər məhşur dağlar barədə heç bir məlumat vermir.

Ə.Bakuvi Pirallahı adasını təsvir edərkən, şəhərin yaxınlığında sakinlər tərəfindən suiti ovlandığını yazır: “Onun dərisini çıxarır, yağını əridirlər, həmin yağı çıraqlara töküb yandırırlar. Dərisindən tuluq hazırlayıb neftlə doldurub gəmilərlə başqa ölkələrə göndərirlər”. Ə.Bakuvi indi yalnız qoruq ərazisində saxlanan ceyranların bu adada böyük sürülərini xüsusi qeyd edir: “Orada çoxlu ceyran var, bu qədər ceyran heç yerdə yoxdur” [7, s. 91]. O, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin təbiətinə də diqqət yetirib. Səyyah, Şirvanın dağları, mağaraları və bitki örtüyünə toxunaraq qeyd edir ki, burada “tülkü yumurtası” adlanan təəccüblü bitki var: “Həmin bitki iki yumurtaya oxşayır, biri soluxmuş, o biri isə təzədir. Soluxmuş yumurta cinsi əlaqəni zəiflədir, o birisi isə əksinə qüvvətləndirir”. Müəllif burada yalnız bitkinin adı və yayıldığı yeri deyil, müəyyən morfoloji xüsusiyyətlərini və müalicə əhəmiyyətini də qeyd edir. Ola bilsin ki, bitki haqqında ümumi anlayışlar bioloji baxımdan səhvdir. Şübhəsiz, bitkinin adı yerli xarakter daşıyır. Hər halda tanınmış səyyahın diqqəti ölkənin florasının zənginliyinə yönəltməsi maraqlıdır. Həmçinin Ə.Bakuvi Şabranda rəng almağa yararlı müxtəlif boyaq otlarının, Gəncə şəhəri yaxınlığındakı dağlarda Suriya tutuna oxşayan “hur” adlı bitkinin olduğunu yazır. O, hur bitkisinin qara ciyər xəstəliyinə faydasını bildirir. Bizə görə, hur bitkisinin adı da sakinlərin işlətdiyi yerli addır.

Bu gün daha çox Abşeronda geniş becərilən zeytun ağaclarının o vaxt Bərdə ərazisində böyük plantasiyalarının mövcudluğunu qeyd edən Bakuvi, müharibələr nəticəsində işğalçıların vaxtaşırı hucumları və yerli əhalinin neqativ təsirindən zeytunun tamamilə sıradan çıxdığını bildirir. Bərdə ətrafında çətin keçilən sıx meşələr və bu meşələrdə bol yabanı meyvələr olduğundan bəhs edir. Muğan düzünün təbii otlaqlarının, çəmənliyin çoxluğu da Bakuvi tərəfindən diqqətdən yayınmayıb. Naxçıvanın təmiz havası, şəfalı suyu barədə məlumat verən səyyah burada sıx meşə örtüyündən danışır 9, s.94-95]. Təəssüf ki, hazırda onun izləri xeyli məhdud formada Biçənək aşırımında qalıb.

Kirakos. Gəncəli Kirakos “Ermənistan tarixi” əsərində Muğan düzənliyinin varlı, bərəkətli, hər cür nemətlə dolu (su, ağac-bitki, meyvə, ov-heyvan) ilə dolu təbiətini qisaca xarakterizə edir[8, s.180]

Moisey Kabankatuklu. Alban tarixçisi Moisey Kabankatuklu Arran (Albaniya) torpağının münbitliyi və yeraltı sərvətləri haqqında yazır: “Uca, Böyük və Kiçik Qafqaz dağının qoynunda yerləşən Albaniya ölkəsi öz saysız – hesabsız təbii sərvətləri ilə həddindən artıq gözəl və heyranedici bir məmləkətdir. Böyük Kür çayı sakit-sakit bu ölkənin düz ortasından axır, iri və xırda balıq gətirb sularını Xəzər dənizinə tökür. Çayın sahilləri boyu münbit çöllərində külli miqdarda taxıl və üzüm, neft və duz, ipək və pambıq, çoxlu zeytun ağacları var. Dağlarında qızıl, günmüş, mis və oxra çıxarılır. Vəhşi heyvanlara gəldikdə, burada şir, bəbir, panter, çöl eşşəyi, çoxlu quşlardan isə qartallar, qırğılar və buna bənzərlər var. Ölkənin paytaxtı əzəmətli Bərdədir.” [10]

Ziya Bünyadov. Akademik Ziya Bünyadov Arranda yaxşı suvarma sisteminin olduğunu göstərir və bununla əlaqədar Kür çayı sahilindəki torpaqların çox yaxşı dənli bitkilər və bağ-bostan məhsulu verdiyini qeyd edir[11] O, orta əsrlərə aid mənbələrə (Əbu Diladi, Əl-Biruni, Həmdullah Qəzvin, Əl-Bakuvi və b.) istinadən Azərbaycan Atabəylər dövlətində faydalı qazıntıların çıxarılması işinin hazırda eyni mineral və metalların çıxarldığı yerlərdə aparıldığını söyləyir. Qeyd olunur ki, bu dövrdə Azərbaycanda (Gəncə, Urmiya, Gədəbəy, Təbriz, Şiz, Bakı, Mərənd, Naxçıvan, Dizmar, Bəyz) çoxlu mis, malaxit, lazurist, dəmir, civə, neft, arsen, qurğuşun, kolçedan, daş duz, rubin, qırmızı zəyin ehtiyatı var idi. Müəllif həmçinin bu dövrdə Azərbaycanın məhşur müalicə əhəmiyyətli mineral suları (isti bulaqlar, kükürdlü-yodlu sular ) və dərman bitkiləri haqqında da məlumat verir, onların əsasən Şirvan, Gəncə, Xoy, Təbriz, Marağa və başqa bölgələrdə olduğunu göstərir [12].

Adam Oleari. XVII əsr alman səyyahı, görkəmli alim Adam Oleari Muğan düzü ilə bağlı maraqlı müşahidələrindən birində qeyd edir: “Biz, bir neçə böyük sürü-tabun vəhşi heyvan gördük. Türklər (azərbaycanlılar) onu “ceyran”, farslar isə “ahu” adlandırırlar. Bu heyvanlar görünüşcə demək olar ki, maral kimidirlər. Lakin, rəngləri qırmızıdır və buynuzları çıxıntılı deyil, keçi buynuzları kimi arxaya yatıqdır. Çox bərk qaçırlar. Deyirlər ki, ceyrana ancaq Muğanda, həmçinin Şamaxı, Qarabağ və Marağa tərəflərdə olur” [7].

Göründüyü kimi, alim gündəliyində təsvir etdiyi heyvanın adını çəkməklə kifayətlənməyib, həm də morfoloji əlamətlərini, davranış xarakterini, yayılma arealını dəqiq görsədməyə çalışıb. Buradan məlum olur ki, ceyran vaxtilə Azərbaycanın düzən rayonlarında geniş yayılmış bioloji növ olub. Ancaq indi ona yalnız Şirvan Milli Parkında məhdud sayda rast gəlmək mümkündür, “Qırmızı kitab”a daxil edilib, qorunur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin gördüyü səmərəli işlər nəticəsində Qobustan yaxınlığına və İlisi Dövlət Qoruğuna müəyyən sayda buraxılıb. Çox güman, onların azalmasında təbii amillərlə bərabər, antropogen faktorlar da böyük təsirə malik olub. Xüsusilə, qidalı ətinə və göbəyindən alınan xoş qoxulu maddəyə (müşk) görə ovçuların amansız təsirinə məruz qalıb.

Xəzər dənizi və Kür çayındakı qızıl balıqların və “başqa böyük balıqların” nəslinin kəsilməsi qorxusu bu heyvanlara antropik və antropogen faktorların intensiv neqativ təsirindən irəli gəlib.

Azərbaycan qiymətli balıq sərvəti ilə keçmişdən dünyada tanınıb. Əvvəlcə Kür çayından nərələr, qızıl balıq və şəmayı tutulub, XIX-cu yüzilliyin axırlarında naxa, sıf, çəki və xəşəm ovu da başlanıb, XX yüzillikdən dəniz vətəgələri də yaradılıb. Azərbaycan sularında yaşayan 30 növdən çox balığın 2/3 hissəsinin nəsil verməsi Kür çayı ilə bağlıdır. Hələ X-cu əsrdə coğrafiyaşünas-səyyah İbn-Haqvəl yazırdı ki, Kür və Araz çaylarının hər ikisinin suyu içməli və yüngüldür [8, s.163]. Hazırda Araz çayının suyu tamamilə çirkli və istifadəyə yararsızdır. Kür isə içmək üçün istifadə olunmasına baxmayaraq, tərkibinə və çirkllənmə səviyyəsinə görə heç bir standarta və normativə uyğun gəlmir. Mingəçevir və Varvara bəndi isə balıqların kürüləmə miqrasiyasının qarşısını kəsib

Qarabağ salnamələrində “Kür, Araz, Xaçın, Tərtər, Əkərə, Bərgüşad çaylarında qiymətli balıqların”, “Qarabağın nəinki dağlıq hissəsində, hətta ovalıqlarında sıx meşələr”in olduğu vurğulanıb. Xüsusilə qeyd edilib ki, “meşələrin faunası olduqca zəngin idi. Burada qaban, Qafqaz maralı, cüyür, ayı, canavar, tülkü, porsuq, çaqqal və s. heyvanlarla yanaşı, pələngə də var idi”[13, s.158-159].

Yusif Dirili

Ətraf mühit üzrə tədqiqatçı, şair

Antik ədəbiyyat. İnkişaf tarixi. Antik dövrün təmsilçiləri

“Qədim ədəbiyyat” termini ilk dəfə qədim Yunanıstan və Roma ədəbiyyatını çağırmış Renaissance humanists tərəfindən təqdim edilmişdir. Terim bu ölkələr üçün qorunub saxlanılmış və klassik antik dövrlərlə – yəni Avropa mədəniyyətinin formalaşmasına təsir göstərən dünya ilə müqayisə edilmişdir.

Antik dövr ədəbiyyatının dövriyyəsi

Qədim ədəbiyyatın tarixi əsasən qədim Yunanıstan mədəniyyətinə əsaslanır . Bununla əlaqədar onun inkişafının üç dövrü fərqlənir.

1. İlk dövrə klassik və ya arxaik deyilir. Ədəbiyyat digər xalqların dinindən irəli gələn şifahi xalq sənəti ilə təmsil olunur. Bu ilahilər, incantasiyalar, tanrılar, hekayələr, atalar sözləri və folkloru təmsil edən bir çox başqa janrları əhatə edir. İlk dövrün vaxt çərçivəsi dəqiq müəyyən edilə bilməz. Ağız janrları çox əsrlər boyu yaranmışdır, lakin sonuncu təxmini müddəti ilk minilliyin ilk üçliyidir.

2. İkinci dövrün qədim ədəbiyyatı 7-4-cü cillərdir. BC. E. Klassik olaraq adlandırmaq çox vacibdir, çünki bu, Yunanıstanda klassik köləlik formasının formalaşma vaxtı ilə bərabərdir. Bu dövrdə çoxsaylı lirik və epik əsərlər, eləcə də nüsxələr, fəlsəfələr və tarixçilər tərəfindən böyük bir töhfə verən nəsillər var idi. Ayrı-ayrılıqda M.Ö. V əsrini qeyd etmək lazımdır. E., Qızıl adlanır. Bu dövrün ədəbiyyatında mərkəzi yer teatr tərəfindən işğal edildi.

3. Qədim ədəbiyyat tarixinin üçüncü, yunanist dövrü köləliyin inkişafı ilə bağlıdır. Güc quruluşunun hərbi-monarxik formasının gəlməsi ilə, insan həyatının kəskin bir fərqlənməsi, köklü olaraq klassik dövrün sadəliyindən fərqlənir.

Bu zaman tez-tez ədəbi böhran dövrü kimi qəbul edilir. M.Ö. III əsrdən etibarən bir müddət işğal edən erkən və mərhum yellenizm mərhələsini fərqləndirir. E. 5-ci əsrə qədər. E. Bu dövrdə Roma qədim ədəbiyyatı ilk dəfə ortaya çıxdı.

Qədim mifologiya

Qədim mifologiyanın əsası qədim tanrıların, tanrılar-olimpiadaların və qəhrəmanların hekayələridir.

Ən qədim tanrıların əfsanələri, cəmiyyətin matriarxal olduğu dövrdə Yunanlılar və Romalılar arasında ortaya çıxdı. Bu tanrılar “chthonic” və ya canavar kimi deyildi.

Patriarxiyanın başlanğıcı ilə, tanrılar daha çox insanlara bənzəyir. Bu zaman Olympus dağında yaşayan ən böyük tanrı olan Zeus və ya Yupiterin görüntüsü görünür. Buradan Olimpiya tanrılarının adı verilir. Yunanlıların təmsilçiliyində, bu canlılar cəmiyyətdə mövcud olan eyni qaydaya əsaslanan sərt bir iyerarxiyaya malik idi.

Qədim miflərin qəhrəmanları sıravi insanlarla Olimpiya tanrıları arasındakı əlaqə nəticəsində ortaya çıxan qeyri-adi insanlar idi. Məsələn ən məşhur biri Hercules – Zevs oğlu və adi qadın Alkmena. Yunanlılar qəhrəmanların hər birinin xüsusi bir məqsədi var idi: Gaia yığıldığı canavarlar Yerini təmizləmək.

Epos

Epik janrda qədim ədəbiyyatın əsərləri Homer və Virgil kimi adlar ilə təmsil olunur.

Homer, ən köhnə epik şeirlərin müəllifi olan “İliad” və “Odyssey” adlı əfsanəvi bir şairdir. Bu əsərlərin yaradılmasına dair mənbələr miflər, xalq mahnıları və əfsanələrdir. Homer tərəfindən epik şeirlər hexametri ilə yazılmışdır.

Virgil qədim bir Roma şairidir, əfsanəvi epik şerinin “Aeneid” in müəllifidir. Burada müəllif Roma xalqının əfsanəvi mənşəyini ifa edir.

Lyrics və drama

Lirik janrın ən tanınmış nümayəndələrindən biri şair Sappho. O, ənənəvi folklor motivlərindən istifadə etdi, lakin onları canlı təsvirlər və güclü hisslər ilə doymuşdu. Şair həyatı boyunca belə geniş yayılmışdı. Onun əsərləri 9 şeir kitabından ibarət idi, lakin bu günə qədər yalnız iki şer və yüz lirik keçid sağ qaldı.

Teatr istehsalları qədim Yunanıstanda ən məşhur əyləncələrdən biri idi. Bu istiqamətin Qızıl əsrinin antik ədəbiyyatı iki əsas janrda təmsil olunur: faciələr və komediyalar.

Əslində, qədim faciə bir opera idi. Onun təsisçisi qədim yunan dramaturq Aessilusdur. Onun qələmi 90-dan çox əsərə aiddir, lakin bu günə qədər yalnız yeddi adam sağ qaldı. Aeschylus’un ən məşhur facialarından biri də, hələ də yazıçıları tərəfindən istifadə olunan Prometheus Chained.

Qədim komediya siyasi yönümlü idi. Məsələn, bu janrın nümayəndələrindən biri – Aristophanes – komediyalarında “Mir” və “Lysistrata” Yunanıstan və Sparta arasındakı müharibəni pisləyir. “Riders” komediyası Afinada inkişaf edən demokratiyanın çatışmazlıqlarını ciddi şəkildə tənqid edir.

Nəsrin janrının mənşəyi

Nəsr janrında qədim ədəbiyyatın siyahısı ilk növbədə Platonun dialoqları ilə təmsil olunur. Bu əsərlərin məzmunu, həqiqəti tapmaqda olan iki mübahisənin arqumentləri və mübahisələri ilə izah olunur. Platonun dialoqunun əsas qəhrəmanı onun müəllim Sokratı idi. Bu informasiya forması “Sokratik dialoq” adlandırıldı.

30 Platonun dialoqları var. Onların ən məşhurları Atlantis, “Bayram”, “Fedon”, “Fyodr” haqqında mifdir.