Nitq mədəniyyəti/Natiqlik sənətinin yaranma tarixi

İyon düzeninin görünüşü, Dor düzeninin görünüşünden daha hafiftir. Sütunları daha dar, daha uzun ve daha hafiftir. Dekorasyon yönüyle Dor düzeninden, zarifliğiyle ayırt edilebilir. İyon düzeninde tapınaklar basamaklı bir zemin üzerine inşa edilmiştir. Sütun başlığı da ortadan başlayıp, yanlara doğru çıkarak içe kıvrılan helezon arasına yumurta dizisi denilen bir süs dizisinin yerleşmesiyle oluşmuştur. Yunan adalarında çok popüler olan bir mimari stildir. Sisam Adası’ndaki Hera Tapınağı, İzmir’deki Artemis Tapınağı, Didim’deki Apollon Tapınağı, Manisa’daki Sardes Antik Kenti; İyon düzeninin en ünlü örneklerindendir.

Antik Yunan Mimarisi

Tarihçiler, eski Yunan medeniyetini iki dönemde incelemişlerdir. MÖ 900’den MÖ 323’deki Büyük İskender’in ölümüne kadar olan dönemi “Helen Dönemi”, MÖ 323’dan MS 30’a kadar olan dönemi ise “Helenistik Dönem” olarak adlandırmışlardır. Helen döneminde, önemli mimari eserler MÖ 600 civarında ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu dönemde ortaya çıkan mimari eserler son iki bin yılın mimarisini etkilemiştir ve aynı zamanda Antik Yunan Mimarisi, Roma mimarisini ve mimarlarını derinden etkilemiştir, öyle ki Roma İmparatorluğu mimarisi birçok Yunan unsurunu kendi uygulamasında benimsemiş ve dahil etmiştir. Antik Yunan Mimarisi, Yunan ana karası, Mora, Ege Adaları ve Anadolu ve İtalya’da yaşayan Helen halkı sayesinde ve özgün bir mimari sanat olmasından dolayı büyük bir coğrafyaya yayılmıştır. Günümüzde farklı ülkelerin topraklarında Antik Yunan Mimarisi eserlerini görmek mümkündür.

Antik Yunan Mimarisi Düzenleri

Antik Yunan Mimarisi mimarları, genel olarak Yunan sanatının işçiliğinin hassasiyeti ve mükemmelliği için çabalamışlardır. MÖ 7. yüzyıldan itibaren tapınaklar taştan yapılmaya başlanmış ve bunların biçimi, süslemesi, planı belirli kurallara bağlanmıştır. Antik Yunan Mimarisi üç ana düzen olan Dor, İyon ve Korinte dayanır. Roma döneminde İyon ve Korint düzenin bir araya getirilmesiyle Kompozit düzen meydana gelmiştir. Bu düzenlerin ortaya çıkması, Batı Mimarisi’nde derin bir etki bırakmıştır.

Dor Düzeni

Düzenler ortasında ilk olarak ortaya çıkan ve en sade olan Dor Düzenidir (Dorik Düzen olarak da adlandırılabilir). Genellikle MÖ 7. ve 5. yıllar arasında kullanılmıştır. Yunanistan, Güney İtalya, Sicilya ve Anadolu’daki tapınaklarda görülmektedir. Antik Yunan Mimarisi düzenlerini birbirinden ayıran en önemli fark sütunlarıdır. Dorik sütun diğerlerine göre daha basık ve tıknazdır. Sütunların gövdeleri ortaya doğru genişler ve sütun başlıkları ise sade ve süslemesizdir. Sütun başlıkları iki kısımdan oluşur ve birbirine “arşitrav” denilen taş bloklarla bağlanmıştır. Dor düzeni, Yunan ana karasında ve birçok Yunan kolonisinin bulunduğu İtalyan yarımadasındaki yerlerde daha sık görülmektedir. Atina’daki Parthenon, Sicilya’daki Concordia ve Anadolu’da ise Assos’taki Athena Tapınağı bu nizamın en özgün örnekleri arasındadır.

Parthenon , Antik Yunan’dan günümüze kalan yapılar arasında en iyi bilinenidir ve Yunan mimarisinin en büyük eseri olarak kabul edilir. Dış cephesinde kullanılan heykeltıraşlığın Yunan sanatının en yüksek noktası olduğu düşünülür. Parthenon, Antik Yunan’ın ve Atina demokrasisinin sembolüdür.

Antik Yunan Concordia Tapınağı

Concordia tapınağı, Sicilya’daki en büyük ve en iyi korunmuş Dor tapınağıdır ve genel olarak en iyi korunmuş Yunan tapınaklarından biridir.

Athena Tapınağı

Çanakkale’nin Ayvacık ilçesi yakınlarındaki Behramkale köyü sınırları içerisinde yer almaktadır. Assos Antik Kentinin en yüksek noktasında bulunan Athena Tapınağı, günümüzde hala bulunmaktadır.

İyon Düzeni

İyon düzeninin kökenleri MÖ 6. yüzyılın ortalarına kadar dayanmaktadır. İyonik düzende ince el işçiliğiyle zengince süslenmiş ve oyulmuş kolonlar ön plandadır.

İyon düzeninin görünüşü, Dor düzeninin görünüşünden daha hafiftir. Sütunları daha dar, daha uzun ve daha hafiftir. Dekorasyon yönüyle Dor düzeninden, zarifliğiyle ayırt edilebilir. İyon düzeninde tapınaklar basamaklı bir zemin üzerine inşa edilmiştir. Sütun başlığı da ortadan başlayıp, yanlara doğru çıkarak içe kıvrılan helezon arasına yumurta dizisi denilen bir süs dizisinin yerleşmesiyle oluşmuştur. Yunan adalarında çok popüler olan bir mimari stildir. Sisam Adası’ndaki Hera Tapınağı, İzmir’deki Artemis Tapınağı, Didim’deki Apollon Tapınağı, Manisa’daki Sardes Antik Kenti; İyon düzeninin en ünlü örneklerindendir.

Hera Tapınağı
Artemis Tapınağı
Apollon Tapınağı
Sardes Antik Kenti

Korint Düzen

Korint düzeni, sütun başlarının akantus yapraklarıyla süslendiği ve sütunların bir kaide üzerine oturtulduğu, klasik mimarideki üç düzenden biridir. Dor ve İyon düzenlerinden daha sonra muhtemelen MÖ 5. yüzyılda Atina’da ortaya çıkmıştır. Adını Antik Yunan şehri Korint’ten almıştır.

Korint Düzen’i Atina’lı mimar Kallimakhos yaratmıştır. Mimar bu düzeni, İyon düzeninden ilham alarak türetmiştir. İyon düzeniyle hemen hemen aynıdır. Aralarındaki tek fark sütun başlıklarıdır. Sütun başlıklarında çiçek motifleri, bitkisel değişik motifler görülmektedir. Muğla’daki Hekate Tapınağı bu düzenin en önemli örneklerinden biridir.

Hekate Tapınağı

Antik Yunan Mimarisi Yapıları

Tapınaklar

Tapınaklar, tanrının evi olarak görülmektedir. Antik Yunanlılar, farklı stillerle yaptıkları tapınaklarıyla ön plana çıkmıştır. Yunan tapınaklarının kentin yüksek tepelerine yapılması, özgünlüğünün sembolüdür. Kentler, yüksek tepelerde yer alan tapınakların etrafında gelişmiş ve büyümüştür. İlk Yunan tapınaklarının birçoğu ahşap veya kerpiçten inşa edildiğinden ötürü günümüze kadar gelmeyi başaramamıştır fakat daha sonraki zamanlarda yapılan tapınakların inşasında kireç taşı, mermer gibi maddeler kullanılmaya başlanmıştır ve bu özellik de yapıların kalıcılığını arttırmıştır. Yunan tapınakları yapısal olarak kutsal tanrı heykellerinin önünde bulunan giriş bölümü ve dış kısımda bulunan sütunlardan oluşmaktadır.

Antik Yunan Mimarisi tapınaklarının çoğu dikdörtgen şeklindedir ve genişliğinin yaklaşık iki katı uzunluğundadır, ancak genişliğinin yaklaşık iki katı olan devasa Olympian Zeus Tapınağı, Atina gibi bazı önemli istisnalar da bulunmaktadır. Farklı planlarda inşa edilmiş tapınaklar bulunmaktadır.Tapınaklar, genellikle zemin planlarına ve sütunların düzenlenme şekline göre kategorize edilmiştir. Prostyle tapınağı, yalnızca önde sütunları olan bir tapınaktır. Amfiprostil tapınak, önde ve arkada sütunlara sahip olan tapınak çeşididir. Peripteral düzenlemeye sahip olan tapınak, bina dışının her tarafına yerleştirilmiş tek bir sütun satırına sahiptir. Dipteral tapınaklarda basitçe yapıyı çevreleyen çift sıra sütun vardır.

Tiyatrolar

Dünya kültürüne bir başka ayırt edici Yunan katkısı da amfitiyatrolardır. Tiyatroların en eski kesin arkeolojik kanıtı, MÖ 6. yüzyılın sonlarına aittir. Antik Yunan döneminde Yunanlılar, her Yunan kasabasına bir açık hava tiyatrosu inşa etmeye özen göstermişlerdir. Bu yapılar, hem halka açık toplantılar hem de çeşitli performanslar için kullanılmıştır. Tiyatrolar genellikle şehrin dışına, bir yamaç üzerine inşa edilmeye çalışılmıştır. Tiyatrolar yarı dairesel olacak şekilde inşa edilmiştir. Orta performans alanı olan orkestra etrafında yarım daire şeklinde oturma sıraları vardır. Orkestranın arkasında mağaza odası, giyinme odası ve orkestrada gerçekleşen eylemin zeminini oluşturan alçak bir bina bulunmaktadır.

Bodrum Antik Tiyatrosu

Yunan tiyatrolarının en ünlü olanlarından biri, Atina akropolünün güney yamacında bulunan ve Sophocles, Euripedes, Aeschylus ve Aristophanes’in büyük oyunlarının ilk kez sergilendiği Dionysos Eleutherius tiyatrosudur. En büyüklerinden biri ise 20.000 seyirci kapasiteli Argos tiyatrosu ve en iyi korunanlardan biri de her yaz büyük dramatik performanslara ev sahipliği yapmaya devam eden Epidaurus tiyatrosudur.

Dionysos Eletherius Tiyatrosu
Epidaurus Tiyatrosu
Efes Büyük Tiyatrosu
Bergama Tiyatrosu

Antik Yunan Şehirleri

Antik Yunan şehirlerinde, ülkemizde kullanılan terimlerden farklı olarak adlandırılan bazı terimler vardır. Birincisi “yukarıdaki şehir” anlamına gelen Akropolis terimidir. O zamanlar şehrin önemli insanları Akropollerde yaşamaktaydı; tiyatrolar, kamu binaları gibi yapılar Akropollerde bulunmaktaydı. Halkın alışveriş yaptıkları pazar yerleri “Agora” olarak adlandırılmıştı, mezarlara ise “Nekropolis”denmekteydi.

Pompei Şehir Planı

Yunan şehirlerinde kamu binaları zarif bir şekilde inşa edilmeye özen gösterilmiştir. Mimari olarak birbirleriyle ilişkilendirilecek şekilde konumlandırılmıştır. Yunan stadyumları, kutsal oyunların bir parçası olarak düzenlenen ayak yarışlarının yeri olmuştur; Olympia ve Epidauros’taki Panhelenik tapınaklarda olduğu gibi, bu yapılar genellikle kutsal alanlar bağlamında bulunmaktadır. Uzun ve dar, at nalı şeklinde olan stadyumlar oldukça düz bir araziyi işgal etmektedir.

Bizimle iletişime geçin.

Nitq mədəniyyəti/Natiqlik sənətinin yaranma tarixi

Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, lap qədim zamanlardan məzmunlu, aydın, yığcam, təsirli nitqə malik olan adamlar cəmiyyət tərəfindən həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. Nitqin gözəlliyi və ona sahib olmağın yolları böyük şəxsiyyətlərin daima diqqəti mərkəzində olmuşdur.
Miladdan əvvəl Qədim Misirdə, Hindistanda, Çində, Babilistanda və digər bir sıra yerlərdə görkəmli natiqlər yetişmişdir. Lakin natiqlik sənətinin, gözəl nitqin, nitq mədəniyyətinin əsl vətəni qədim Yunanıstan olmuşdur. Natiqlik də bir elm kimi Yunanıstanda meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Qədim Yunanıstanın ictimai-siyasi həyatındakı mübarizələr, iqtisadiyyatda baş verən irəliləyiş, elmi tərəqqi ilə bağlı Afina şəhər dövlətində natiqlik sənəti inkişaf etməyə başlayır. Ölkəni idarə edənlər ideyalarını müdafiə etmək, məqsədlərini kütlələrə çatdırmaq məqsədilə sözdən, natiqlik sənətindən təsirli və kəsərli silah kimi istifadə etməyə çalışırdılar. Eramızdan əvvəl VII-IV əsrlərdə fəaliyyət göstərən yunan natiqlik məktəbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, İsey, İsokrat, Molon, Kvintilian, Demosfen, Hipeorid, Likurq, Esxil, Dinarx kimi görkəmli natiqlər yetirmişdir. Onlar natiqlik sənətini, onun nəzəriyyəsini, təlimini qurmuş və sistemini yaratmışlar. Həmin məktəblərdə dərs deyən Aristotel, Qorqiy, Frasimax, İsokrat, Demosfen, Esxin kimi görkəmli natiqlər bu sənəti həm nəzəri, həm də praktik şəkildə öyrənənlərə aşılamışlar. Bu dövrdə natiqlik sənətinin nəzəriyyəsindən bəhs edən “Ritorika” elmi də yaranır və inkişaf edir. Ritorika e.ə.V əsrdə Qədim Yunanıstanda yaranmış, III-II əsrlərdə orada, e.ə.I əsrdə Romada sistemləşdirilmişdir. Aristotel, Siseron, Kvintilian ritorikanın görkəmli nəzəriyyəçiləri olmuşdur. Sonralar ritorika termini zahirən qəşəng, dəbdəbəli, lakin məzmun və dil cəhətdən zəif, bəsit əsərlər, sözçülük mənalarında işlənmişdir. Dövrün tarixi şəraitindən qaynaqlanan natiqlik sənəti bizim eradan əvvəl V və IV əsrlərdə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Qədim yunan ritorikası, orada işlədilən terminlər bu gün belə qiymətlidir, diqqəti cəlb edir və ixtisas sözləri kimi işlədilir.
Antik yunan natiqlik sənətinin yaranması və inkişafında Aristotelin xüsusi rolu olmuşdur. Aristotel e.ə.335-ci ildə “Ritorika” adlı əsərini yazıb natiqlik sənətinin elmi əsaslarını vermiş, sənəti insan fəaliyyətinin xüsusi növü kimi qiymətləndirmiş, natiq nitqinin quruluşunu, üslubunu, orfoepiyasını, ifadəlilik vasitələrini geniş şəkildə izah etmişdir. “Ritorika” əsəri üç hissədən ibarətdir:
a) Nitqin tərtibi prinsipi;
b) Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;
c) Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları.
Aristotel nitqin üsluba, məqsədə və şəraitə uyğun qurulmasına daha çox fikir verir və göstərirdi ki, üslubun əsas mahiyyəti onun aydınlığı ilə bağlıdır. Üslub nitqin predmetinə uyğun olmalıdır. Aristotel natiqin məharətinin beş cəhətini xüsusi qeyd edirdi:
1. Materialın icadı və onun hazırlanması.
2. Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması.
3. Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması.
4. Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi.
5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intonasiya, emosiya və s. məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl olunması.
Aristotel yaxşı nitq üçün materialın düzgün seçilməsi, planın tutulması, onun mükəmməl öyrənilməsi, söyləmə zamanı uyğun üslubun müəyyənləşdirilməsi, orfoepik və intonasiya qaydalarına əməl edilməsi, emosiyaların özünəməxsus forma ilə verilməsini mühüm şərt sayırdı.
Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına güclü təsir göstərən səbəblərdən biri də Solon qanunları olmuşdur. Bu qanunlara görə hər bir afinalı məhkəmədə öz hüququnu müdafiə etməyi bacarmalı idi . Belə bir tələb əsasında afinalılar hüquqi biliklərə yiyələnməyə, həm də öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün aydın, təsirli, məntiqli, rabitəli danışmağa xüsusi səy göstərirdilər. O zaman məhkəmədə vəkillər fəaliyyət göstərmədiyindən vətəndaşlara loqoqraflar kömək edirdilər. Loqoqraflar hüquqi təhsil almış adamlar idilər, onlar xüsusi muzdla məhkəmədə baxılacaq işin məzmun və mahiyyəti ilə bağlı nitqlər yazırdılar. İşi məhkəməyə düşən afinalı həmin nitqi əzbərləyir və məhkəmə prosesində özünü müdafiə edirdi. Lisi, Hiperid, Esxin, Trasimax, Demosfen öz dövrlərinin görkəmli loqoqrafları, natiqləri olmuşlar. Bunlardan Demosfen antik natiqliyin yaranması və inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Demosfenin yaradıcılığı dünya natiqlik mədəniyyətinin inkişafında mühüm mərhələdir. Demosfen xalq qarşısında çıxış etməyi uşaq ikən arzu edirdi. Hələ gəncliyində Demosfen öz müəllimindən onu məşhur natiqlərin dilinə qulaq asmaq üçün məhkəmə iclasına aparmağı xahiş edir. Oğlan xalqın natiqləri necə alqışladığını görür və qəlbləri fəth edən natiqlik sənətinin gücünə heyran olur. O, həmyaşıdları ilə oynadığı bütün digər oyunları atır və natiqlik sənətinin öhdəsindən gəlməyə çalışır. O, qətiyyətlə natiq olmaq qərarına gəlir.
Demosfenin natiqlik sənətinə yiyələnməsi heç də asan yolla olmamışdır. Belə ki xalq qarşısında gənc natiqin ilk çıxışı uğursuz qurtarır: səs-küy, gülüş izdihamı ona nitqini bitirməyə imkan vermir. Bu uğursuzluq tamamilə təbii idi. Çünki Demosfenin səsi çox aşağı tonda idi, danışığı ifadəsiz idi. O kəkəliyir, “r” və “1” səslərini düzgün tələffüz etmirdi. Onun çiyinlərini çəkmək vərdişi var idi və ictimaiyyət qarşısında özünü idarə edə bilmirdi. Onun xalq yığıncağı qarşısındakı ikinci çıxış etmək səyi dil baxımından uğursuz olmuşdur. O ruhdan düşmüş və üzünü örtmüş halda, evə tələsir və heç hiss etmirdi də ki, onun izi ilə məşhur Afina aktyoru gəlir. Onlar birlikdə yol gedirlər. Demosfen öz uğursuzluğu barədə dostuna acı-acı şikayətlənməyə başlayır və deyir ki, xalq dilin dərin məzmununu qiymətləndirmir və anlamır. “Hər şey belədir, -aktyor cavab verir, – amma mən sənə kömək etməyə çalışacağam. Mənə Sofokl və ya Evripidadan parça oxu”. Demosfen oxuyur. O qurtaranda aktyor şeiri yenidən özü oxuyur. Bu zaman Demosfenə elə gəlir ki, sanki o, tamamilə digər şeiri eşidir. O, indi başa düşürdü ki, nitq gözəlliyinə onda olmayan dilin ifadəliliyi ilə nail olunur və o, ikiqat səylə işə başlayır. Nəticə etibarı ilə, Demosfen öz dilinin çatışmazlığını islah etməyi qərarlaşdırır. Heç kimin ona mane olmaması üçün tənha bir yerə çəkilir, gündə bir neçə saat tələffüzünün anlaşılmazlığını düzəltmək üçün tapşırıqlarla məşğul olur. O, ağzına daşlar toplayır və ucadan danışmağa çalışır. O, dağa qalxarkən və ya dəniz sahilində gəzərkən şeirləri ucadan tələffüz etməyi öyrənir və öz səsi ilə dalğaların səsini boğmağa çalışırdı. Demosfen danışarkən çiynini atmağı tərgitmək üçün tavandan asılı cidanın altında durarmış. Bəzən gənc iki ay, üç ay, nəhayət heç evdən bayıra çıxmır və nəhayət, tamamilə səs və jestə yiyələnir. Uzun və israrlı səylərdən sonra Demosfen öz məqsədinə nail olur və görkəmli natiqə çevrilir. Amma o, hazırlaşmadan heç vaxt danışmaz, həmişə yazılmış mətni əzbərdən öyrənərdi; axşamlar lampanın işığında o, çıxışa səylə hazırlaşar, diqqətli tərzdə hər bir sözü götür-qoy edərdi. Bütün bunların nəticəsində böyük natiq rəqiblərinin tənqidinə tuş gəlir. Onlar Demosfenin ilham və təbii istedadının olmadığını iddia edirlər. Bir dəfə rəqiblərindən biri onu tənqid edir: “Sənin dilindən yağ iyi gəlir”, daha doğrusu, “sən bütün gecəni yağ çırağının işığının altında oturursan”. Uzunmüddətli məşqlər Demosfeni natiqlik sənətinin zirvəsinə yüksəltdi. Hətta rəqibləri belə onun natiqlik məharətinin gücünü və ustalığını etiraf etməyə məcbur olurlar. Onun dilinin qeyri-adi sadəliyinin ifadəsi ən böyük duyğu və düşüncələri, aydınlıq və inandırıcılıq gücü ilə birləşir. Demosfen həmişə öz nitqinin məzmununa ciddi şəkildə sadiq qalır, boş cəfəngiyatı sevmirdi. O, nitqini sakit şəkildə deyirdi, dinləyicilərin ağlına təsir edərək, onları duyğu hissi ilə fəth edirdi, müdafiə edilən işin düzgünlüyündə onlara həddindən artıq inanırdı. Siseron onun haqqında demişdir: “Kim Demosfen olmaq istəmirsə, o natiq deyil”.
Demosfenin 30 yaşı olanda, o, artıq dövlət işlərində iştirak etməyə başlayır və natiqlik istedadının var gücü ilə Yunanıstanın bütün təhlükəli düşmənlərinə – Makedoniya çarı Filippə qarşı belə çıxır. Onun vətənə olan hədsiz sevgisi böyük natiqi makedoniyalılara və onların bütün Yunanıstandakı yardımçılarına qarşı mübarizəyə ilhamlandırır.
Demosfen natiqlik sənəti nəzəriyyəçilərindən biri idi. O, ritorika ilə bağlı bir sıra əsərlər yazmış, bu elmi nəzəri və praktik cəhətdən şərh etmiş, faydalı fikirlər söyləmişdir. Məsələn, ona görə, natiqlik sənətində aşağıdakı tələblərə əməl olunmalıdır: 1) materialın toplanması; 2) materialın məqsədəuyğun söylənilməsi üçün planın tərtibi; 3) nitqin məzmununun öyrənilməsi, mənimsənilməsi; 4) məzmunun dinləyicilər qarşısında söylənilməsi.
Demosfenin tələffüzü aydın, anlaşıqlı idi. O, özünün dərin məntiqi, rəngarəng intonasiya çalarları, müraciət formaları, ritorik sualları ilə dinləyiciləri cəlb edə bilirdi. Demosfen nitqlərində Afinanın satqın və fəaliyyətsiz hakimlərini ifşa edir, onları ədalətli olmağa çağırırdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə afinalılar böyük inamla danışan Demosfenin nitqinə həvəslə qulaq asır, onu axıra qədər dinləyirdilər.
Afina şəhər dövlətinin tənəzzülü ilə bağlı yunan natiqlik sənətində də geriləmələr baş verir. Gözəl nitq öz siyasi xarakterini itirir, canlı, konkret şəraitdən uzaqlaşır, daha çox təntənə nitqinə çevrilir. Yunan natiqliyinin tənəzzülündən sonra onun mərkəzi qədim Romaya köçür. Roma demokratiyası üçün günün tələblərinə cavab verən, canlı fəaliyyətdə olan natiqlik sənəti lazım idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sənətinin yaranması və inkişafına güclü təkan verirdi. Qədim dünyanın bu dövləti natiqlik sənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Katon, Qrakxi, Antoni Mark kimi söz ustaları Roma natiqlik məktəbinin yetişdirmələri olmuşlar. Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış görkəmli dövlət xadimi, mütəfəkkir Mark Tuli Siseron xüsusilə fərqlənirdi. Siseron natiqlik sənəti ilə bağlı “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında” və “Natiq” traktatlarını yazmışdır. Bu üç traktat natiqlik sənətinin tarixi, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti məsələlərinin nəzəri və praktik şərhi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu əsərlərdən ikisində (“Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında”) Siseron dövrün məşhur natiqləri ilə aparılan dialoqlarla natiqlik sənətinin mahiyyəti, bu sənətin fəlsəfəyə münasibəti kimi məsələləri şərh etmiş, özünün təsəvvür etdiyi ideal natiq surətini yaratmışdır. Üçüncü traktatda (“Natiq” əsərində) müəllifin natiqlik sənəti barədə qiymətli fikirləri söylənilmişdir: “Natiq olmaq üçün birinci və zəruri şərt təbiətin ona bəxş etdiyi istedaddır”. “Əgər istedad insanın gözəlliyidirsə, bu gözəlliyin rəngi natiqlikdir”. “Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər, . kim gözəl danışırsa, o, bütün xeyirxah cəhətləri özündə təcəssüm etdirir və buna görə də müdrikdir”. Siseron həm də yeni natiqlər üçün maraqlı praktiki göstərişlər və tövsiyələr, öz nitqindən nümunələr verir, “nitq stili” nəzəriyyəsini ifadə edir, öz sələflərini xarakterizə edir və müasirləri ilə mübahisəyə girişir. Siseron yaxşı, müstəqil natiq olmaq üçün geniş fəlsəfi təhsili vacib hesab edirdi və əxlaqi və siyasi xarakterli fəlsəfi problemlərə az diqqət yetirirdi.
Siseronun nitqindəki süjet xətti və məqamına görə işlədilən natiqlik priyomları diqqəti cəlb edir. Xatırladaq ki, yunan dilini gözəl bildiyi üçün Demosfenin nitqlərində ritorika məktəblərində təbliğ olunan “attika üslubu”ndan geniş istifadə etmişdir. Siseron eyni sxemliliyi, demək olar ki, gözləmişdir: giriş, təhkiyə və fikri təsdiq edən sübutlar, faktlar, nəticə. Natiq nitqinin təhkiyə hissəsini daha təsirli, daha maraqlı qurmağa çalışmış, yeri gəldikcə tarixi lətifələrdən, haqqında danışdığı hadisələrdən, atalar sözü və xalq məsəllərindən, bədii sual, xitab və nidalardan, antitezislərdən məharətlə istifadə etmişdir. Siseronun nitqlərindən 53-ü tamamilə saxlanılmışdır, 35-ni isə başlıqlarla tanıyırıq. Onun “Natiqlər barəsindəki” traktatı zəmanəmizə qədər məhkəmə ritorikasının dərs vəsaiti kimi xidmət edir. Natiqlik məharəti qarşısında duran vəzifələri Siseron aşağıdakı kimi qısaca ifadə edir: «Forumda və məhkəmədə çıxış edən, sübut etməyi, məftun etməyi və inandırmağı bacaran adamı gözəl natiq hesab etmək olar. Sübut etmək vacibdir, məftun etmək zövqverəndir, əgər işi udmaq istəyirsənsə, məhz bu sonuncu xüsusiyyət daha vacibdir; natiqlər qarşısında nə qədər vəzifələr dayanır, nə qədər natiqlik istedadı növləri mövcuddur: incəliklə sübut etmək lazımdır, ölçü ilə məftun etmək, hərarətlə inandırmaq; bütün bunlara natiqin gücü daxildir». Siseron uzunmüddətli natiqlik fəaliyyətində müxtəlif qəbildən olan dinləyicilər qarşısında müxtəlif məsələlər barəsində – məhkəmədə vətəndaş və cinayət məsələləri üzrə, senatda və komitiorumda siyasi mövzular barəsində çıxış etməli olmuşdur. Məhkəmə işlərində Siseron əksər hallarda müdafiəçi kimi çıxış etmişdir.
Siseronun nitqinin daha zəif tərəflərini onların quruluşunda hesab etmək olar. Siseron əvvəlcədən özünə nitq planı təyin edən və ona qəti surətdə əməl edən, özünü qibtə ilə yaşca ondan böyük olan Qortensiya ilə müqayisə edir; Siseron daha fəal və emosionaldır, əksinə, Qortensiya isə özü ifadə etdiyi plandan tez-tez uzaqlaşırdı. Onun nitqinin digər böyük çatışmazlığı bir fıkrin və ya eyni fikirlərin gərəksiz uzunçuluq və təkrarlardan ibarət olmasıdır.
Qədim Roma natiqlik məktəbinin nümayəndələrindən biri də Mark Fabiy Kvintilian olmuşdur. O, natiqlik nəzəriyyəçisi kimi tanınmışdır. Açdığı ritorika məktəbi ona şöhrət gətirmişdi. Kvintilian “Natiqlik təhsili” adlı kitabdan ibarət əsər yazmışdı. Həmin kitabda natiqlik sənətinin elementləri və ritorikanın mahiyyəti, nitq üzərində işin mərhələləri (mövzunun seçilməsi, yerləşdirilməsi, yadda saxlanılması, nəqli, aydın tələffüzü), natiqlik sənətinə, natiqlərin fəaliyyətinə verilən tələblər şərh olunmuşdur. Kvintilian natiqlik sənətinə yiyələnməyi təhsilin zirvəsi hesab edirdi. O, bunu obrazlı şəkildə belə ifadə edirdi: “Şair doğulurlar, natiq isə olurlar. Natiqlik sənətinə isə təlimin köməyi ilə yiyələnmək mümkündür”.
Qədim Romada natiqlik sənətinə böyük maraq göstərilirdi. Adamlar məşhur söz ustalarının nitqini öyrənir, hətta çox halda əzbərləyirdilər. Danışanlar öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün lazım gəldikdə natiqin nitqindən müəyyən parçaları nümunə kimi verir, ona istinad edirdilər. Roma natiqlik sənətinin inkişafı üzün sürmür. Respublikanın süqutundan sonra natiqlik sənəti tənəzzülə doğru gedir. İmperiya natiqliyin qarşısını alır, bu sənət din xadimlərinin əlində moizə söyləmək, dini qanunları, ehkamları təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1. Babayev A.M. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı, “Elm və təhsil”, 2011
2. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
3. Qasımov Ə.Ə. Bakı Universitetinin xəbərləri (sosial-siyasi elmlər seriyası). Nitq mədəniyyətinin tarixi. Siseron, Sokrat, Demosfen. Bakı, 2013

Antik yunanistan natiqlik sənəti

Video: Antik Yunanistan

İçerik

• Şehir Devletinin Doğuşu
• Sömürgeleştirme
• Zorbaların Yükselişi
• Arkaik Rönesans?
• Fotoğraf Galerileri
• Sparta

Antik veya Arkaik, Yunanistan terimi, sanatı, mimarisi ve felsefesi ile bilinen Klasik Çağ (480-323 B.C.) değil, 700-480 B.C. yıllarını ifade eder. Arkaik Yunanistan sanat, şiir ve teknolojide gelişmeler gördü, ancak polisin veya şehir devletinin icat edildiği çağ olarak biliniyor. Polis, yüzlerce yıldır Yunan siyasi yaşamının belirleyici özelliği oldu.

Şehir Devletinin Doğuşu

Arkaik dönemden önce “Yunan Kara Çağları” sırasında, insanlar Yunanistan’da küçük tarım köylerinde dağınık yaşadılar. Büyüdükçe, bu köyler gelişmeye başladı. Bazı duvarlar inşa etti. Çoğu, bir pazar yeri (agora) ve bir topluluk buluşma yeri inşa etti. Hükümetler geliştirdiler ve vatandaşlarını bir tür anayasaya ya da yasalara göre örgütlediler. Orduyu yükselttiler ve vergi topladılar. Ve bu şehir devletlerinin her birinin (poleis olarak bilinir), polis vatandaşlarının büyük bir saygı, saygı ve fedakarlığa sahip oldukları belirli bir tanrı veya tanrıça tarafından korunduğu söylenir. (Örneğin Atina’nın tanrısı Athena’ydı; Sparta’nın da öyleydi.)

Biliyor musun? Yunan askeri liderleri ağır silahlı evsiz askerleri, bir falanks adı verilen kitlesel bir formasyonda savaşmak için eğitti: omuz omuza duran, erkekler komşularının kalkanları tarafından korunuyordu. Bu korkutucu teknik, Pers Savaşlarında önemli bir rol oynadı ve Yunanlıların imparatorluklarını kurmalarına yardımcı oldu.

Her ne kadar vatandaşları Herodot’un “aynı hisse senedi ve aynı konuşmada, tanrıların ve dini ritüellerin ortak tapınaklarımız, benzer geleneklerimiz” olarak adlandırdıkları ortak noktaya sahip olsalar da her Yunan şehir devleti farklıydı. En büyük olan Sparta, yaklaşık 300 kilometrekarelik bir alanı kontrol etti; en küçüklerin sadece birkaç yüz kişisi vardı. Ancak, yedinci yüzyılda, Arkaik dönemin şafağında, şehir devletleri bir dizi ortak özellik geliştirmişlerdir. Hepsinin ticarete dayalı, tarıma dayalı ekonomileri vardı: Bu nedenle, toprak her şehir devletinin en değerli kaynağıydı. Ayrıca, çoğu kalıtsal krallarını ya da bazilüsünü devirmişti ve az sayıda varlıklı aristokrat tarafından yönetiliyordu.

Bu insanlar politik gücü tekelleştirdiler. (Örneğin, sıradan insanların konseylere veya meclislere hizmet etmelerine izin vermeyi reddettiler.) Ayrıca en iyi tarım alanını tekelleştirdiler ve hatta bazılarının Yunan tanrılarından geldiğini iddia ettiler. Çünkü “karı ve çocukları ile fakirler zenginlere köleleştirilmiş ve hiçbir politik haklara sahip değildi” dedi Aristoteles, “soylular ve halk arasında uzun süredir çatışma vardı” dedi.

Sömürgeleştirme

Göç bu gerilimi hafifletmenin bir yoluydu. Toprak, şehir devletlerinde en önemli servet kaynağıydı; ayrıca, belli ki, sonlu arzdaydı. Nüfus artışının baskısı, pek çok erkeği ev direğinden ve Yunanistan ve Ege çevresindeki seyrek nüfuslu alanlara itti. 750 B.C. ve 600 B. C., Yunan kolonileri Akdeniz’den Küçük Asya’ya, Kuzey Afrika’dan Karadeniz kıyılarına kadar fırladı. Yedinci yüzyılın sonlarına doğru, C.C., 1.500’den fazla sömürge poleisi vardı.

Bu kutupların her biri bağımsız bir şehir devletiydi. Böylelikle Arkaik dönem kolonileri, aşina olduğumuz diğer kolonilerden farklıydı: Orada yaşayan insanlar geldikleri şehir-devletler tarafından yönetilmiyor ya da bunlara bağlı değillerdi. Yeni kutuplar kendi kendini yönetiyor ve kendi kendine yetiyordu.

Zorbaların Yükselişi

Zaman geçtikçe ve nüfusları büyüdükçe, bu tarımsal şehir devletlerinin birçoğu seramik, bez, şarap ve metal gibi tüketim malları üretmeye başladı. Bu mallarla yapılan ticaret bazı insanları genellikle eski aristokrasinin çok zengin üyelerine değil. Bu insanlar oligarşlerin denetlenemeyen gücüne kızdılar ve bazen yeni liderleri sorumlu kılmak için uykular adı verilen ağır silahlı askerler yardımıyla biraraya getirdiler.

Bu liderler zorbalar olarak biliniyordu. Bazı zorbalar, değiştirdikleri oligarşiler kadar otokratik, bazıları ise aydınlanmış liderler oldu. (Argos Pheidon, örneğin Megara Tiyatrosu kentine akan su getirirken düzenli bir ağırlık ve ölçü sistemi kurdu.) Ancak, bu kurallar sürmedi: Klasik dönem, beraberinde getirdiği bir dizi siyasi reform getirdi. demokratya olarak bilinen Eski Yunan demokrasisi sistemi veya “halk tarafından yönetilir”.

Arkaik Rönesans?

Arkaik dönem sömürge göçleri sanatı ve edebiyatı üzerinde önemli bir etkiye sahipti: Yunan stillerini geniş ve geniş bir alana yaydılar ve halkı her yerinden yaratıcı devrimlere katılmaya teşvik ettiler. İonia’lı epik şair Homer, Arkaik dönemde “İlyada” ve “Odyssey” yi üretti. Heykeltraşlar, kouroi ve korai’yi yarattı, dikkatle ölülere anıt olarak hizmet eden insan figürlerini paylaştı. Bilim adamları ve matematikçiler de ilerleme kaydetti: Anaximandros bir yerçekimi teorisi geliştirdi; Xenophanes fosilleri keşfettiği hakkında yazdı ve Kroton Pisagoru ünlü Pisagor Teoremi’ni keşfetti.

Arkaik dönemdeki ekonomik, politik, teknolojik ve sanatsal gelişmeler, Yunan şehir devletlerini önümüzdeki birkaç yüzyıldaki anıtsal değişimler için hazırladı.