Rməniyyə bir türk dövləti idi

Hakimiyyətə keçən qardaşı oğlu Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə ( 1191- 1210 ) hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın digər oğlanları Əmir Əmiran, Qutluq İnanc, Həbsdən qaçan sultan III Toğrul hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayırlar. Qutluq İnanc Xarəzmşah Təkəşlə ittifaqa girərək 1194-cü ildə III Toğrulu məğlub edib öldürdü. Təkəş bundan istifadə edib Xorasan, Rey və Həmədanı ələ keçirdi. Qutluq İnancla Təkəş arasında baş verən döyüşdə Qutluq İnanc öldürüldü.( 1196 ). Əbu BəkrXarəzm qoşunları üzərində bir neçə dəfə qələbə çalsa da qələbələrini möhkəmləndirə bilmədi və Təkəş tutduğu torpaqları əlində saxlaya bildi.

Atabəylər dövləti

Orta əsr mənbələrinin çoxu Şəmsəddin Eldənizin gənclik illərinə aid yalnız cüzi məlumatlar verir, həm də bu məlumatlar bir-biri ilə eynidir.

Mirxondyazır: ”Məlumatlı tarixçilər xəbər verirlər ki, qıpçaqların ölkəsində qədim çağlarda belə bir adət var idi:
Əgər hər hansısa bir tacir bir dəfəyə 40 qul alsaydı, onları satan yalnız otuz doqquzunun pulunu alır, qırxıncını pulsuz verirdi.

Belə olmuşdu ki, Sultan Mahmudun hakimiyyəti dövründə (1118-1131) bir qul alverçisi 39 qulu satıb, qırxıncı
üçün pul götürməmişdi. Həmin qul da yöndəmsiz və çirkin Eldəniz olmuşdur.

Hicri 516-cı ilin səfər ayında (may,1122) ismaililər vəzir Sümeyrəmini Həmədanda öldürürlər. Eldəniz də
sultanın xidmətinə keçir. Sultan onu bacarığını görüb, tərbiyəsini Əmir Nəsrə tapşırır.

Sultan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə (1132-1135) Eldəniz sultanın şəxsi məmlükləri sırasına keçirildi və o,
vəzifə pillələrində sürətlə irəli getdi. Sultan Eldənizin sadiqliyi qiymətləndirdi və ona əmir rütbəsini verdi. Bir
qədər keçməmiş II Toğrul Eldənizi azyaşlı oğlu Arslan şaha atabəy təyin etdi.

Sultan II Toğrul öləndə isə yeni Sultan Məsud Şəmsəddin Eldənizi II Toğrulun dul qadınına evləndirdi. Həmin
qadın Möminə xatun idi.

1136-cı ildə Sultan Məsud Arranı atabəy Eldənizə iqta torpağı verdi və o, Bərdəyə öz iqamətgahına yola düşdü.
Eldəniz burada yerli əmirləri tezliklə öz tərəfinə çəkdi, sultan xidmətinə asılılıqdan çıxdı, saraya nadir hallarda
gəlirdi. Yavaş-yavaş o, bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda əmirlikləri özünə tabe etdi.

Əmirlərin çıxışları nəticəsində Süleyman şah taxtdan salınıb öldürülən zaman, qəsdin təşkilatçıları Eldənizə müraciətlə xahiş etdilər, öz oğulluğu Arslan şahı İraq sultanlığı taxtına çıxarmaq üçün Həmədana gətirsin.

1160-cı ilin noyabrında atabəy Eldəniz 20 minlik ordunun başında Arslan şahla Həmədana gəldi. Burada
dövlətin bütün əyan və əmirləri qarşılaşdılar və təntənəli mərasimdən sonra Arslan şaha tac qoydular. Eldəniz
özünün bütün əmirlərini dövlətdə yüksək vəzifəyə təyin etdi.

Atabəy Şəmsəddin Eldəniz dövlətin müqəddəratının həlledici və əsil hakimi idi. Sultan Arslan şah atabəyib
iradəsinin müti icraçısı idi.

1161-ci ildə şahzadə Mahmud şah ibn Məhəmmədin tərəfdarları Həmədan yàxınlığında darmadağın edildi.
Eldəniz Rey şəhərini tutdu və oranı Cahan Pəhləvana iqta kimi verdi. Rey hakimi İnanc Sultan Arslan şahdan
vassal asılılığını qəbul etməyə və öz qızı İnanc xatunu Cahan Pəhləvana ərə verməyə məcbur oldu. Bunun ardınca Qum və Ərdəbil hakimləri sultanın tərəfinə keçdilər.

Bundan sonra Qəzvin hakimi Alp Arqun məğlub edildi və Qəzvin sultanın mülklərinə qatıldı. Daha sonra Marağa hakiminin üzərinə Cahan Pəhləvan yürüş etdi. Səfidrud çayındakı döyüşdə Cahan Pəhləvan uduzdu. Yalnızca
Qızıl Arslan hakimiyyətə gəldikdən onu tabe edə bilmişdi.

Eldənizin bir düşməni də-Fars hakimi Sunqur ibn Mədud qalırdı. Eldəniz onun üzərinə yürüş etməyə çalışanda
vəfat etdi. Qardaşı Zəngi ibn Mədud onun yerinə keçdi. Müəlliflərdən birinin verdiyi məlumata görə Zəngi ibn
Mədud Sultandan və Atabəy Eldənizdən vassalığı qəbul etmişdi.

Xuzistan hakimi Şimlə də Atabəy Eldənizib vassalı idi. Bağdadda Sultan Arslan şahın adına xütbə oxunmasına xəlifənin etirazında sonra Şimlə Eldənizin göstərişi ilə Bağdadın hüdudlarına hücum etdi və xəlifə Müstəciddən
Bəsra ilə Vasit arasındakı bir sıra torpaqları güzəştə getməsini tələb etdi. Yalnız bir neçə aydan sonra xəlifə
qoşunları Şimləni tutduğu torpaqlardan çıxartmağa nail oldu.

Beləliklə, atabəy Şəmsəddin Eldəniz Qafqaz dağlarından İran körfəzinə qədər uzanan nəhəng bir ərazini öz hakimiyyətinə tabe etdirdi.

Öyrənilən dövrün ən böyük xadimi atabəy Eldənizin fəaliyyəti, ara mübarizələrinin zəiflədilməsinə gətirib çıxartdı.

1161-ci ilin avqustunda gürcü qoşunları çar III Georginin başçılığı altında Azərbaycana hücum edib Arran
ölkəsindəki Ani şəhərini tutdu.

Sultanın vassalı -Xilatın hakimi Seyfəddin Bəy-Teymur mühasirəyə alınmış şəhərə kömək göstərmək istədi, ancaq gürcülər tərəfindən məğlub edildi. Gürcü qoşunu Dvini tutdu. Bir müddətdən sonra gürcü qoşunları yenidən Azərbaycana soxuldu, Gəncə şəhərini taladılar.

Bundan xəbər tutan atabəy Eldəniz öz qoşunlarını gürcü feodallarının qarşı yürüşə hazırladı. 1163-cü ilin yanvar ayında 50 minlik qoşunla Gürcüstanla hücum etdi.

1163-cü ilin iyulunda Dvini gürcülərdən geri aldı və III Georgini məğlubiyyətə uğratdı.

1175-ci ilin avqustunda atabəy Eldəniz, sultan Arslan şah, Xilat hakimi Şahərman və Diyarbəkr hakiminin qoşunu Cahan Pəhləvanın başçılığı altında gürcülərə qarşı daha bir yürüş etdilər.

Böyük Atabəy Şəmsəddin Eldəniz 1175-ci ildə öldü. Onun ölümündən bir ay sonra Sultan Arslan şah da vəfat etdi.

Məhəmməd Cahan Pəhləvan (1175-1186)

Böyük Atabəy Eldənizin ölüm xəbəri Cahan Pəhləvana yetişən kimi o, dərhal Həmədandan Naxçıvana yola düşdü, dövlət xəzinəsini və taxt-tacın əmlakını öz nəzərəti altına aldı.

Eldənizin siyasətindən narazı qalan İraq əmirləri Cahan Pəhləvanın sultanlığın paytaxtından getməsindən istifadə edərək, sultanı Azərbaycana hücum etməyə təhrik etdilər. Lakin sultan ölüm döşəyində olarkən dövləti Cahan Pəhləvana tapşırır. Bəzi mənbələrə görə Sultan Arslan şahı Cahan Pəhləvanın zəhərlədiyi yazılır.

Rəqibini aradan götürdükdən sonra atabəy Cahan Pəhləvan sultan taxtına Arslan şahın yeddi yaşlı oğlu III Toğrulu çıxarır, eyni zamanda onun atabəyi olur.

Arslan şahın ölüm xəbərini eşidən kimi şahzadə Məhəmməd Şərafəddin Əmirandan İsfahana gəlir. Cahan
Pəhləvanla onun arasında ciddi müqavimət yaranır və onu Sərcahan qalasına saldırır.

Qardaşı Qızıl Arslanı Azərbaycan və Arrana canişin təyin edib, atabəy Cahan Pəhləvan Həmədana yola düşür.
Bütün orta əsr müəllifləri belə bir cəhətdən eyni fikirdədilər ki, mərkəzin hakimiyyətin möhkəmləndirilməsinə
yalnız Cahan Pəhləvan böyük qüvvə sərf edirdi. O, itaət etməyən əmirləri, xüsusilə İran İraqının əmirlərini sakitləşdirirdi, fərsiz qoşun başçılarını və məmurları vəzifədən çıxarır, onları öz sadiq adamlarla əvəz edirdi.

Atabəy Cahan Pəhləvanın inzibati bacarığı və sərt tələbkarlığı sayəsində dövlət idarəsinin bütün sahələrində qayda-qanun möhkəmləndirilmişdi. Atabəyin hakimiyyətinin on ili ərzində dövlət heç bir xarici basqına məruz qalmışdı. Atabəylə Xarəzmşah Təkəş arasında dostluq münasibəti yarandı.

Cahan Pəhləvan xəlifə Əl-Müstədi, eləcə də onun vərəsəsi Abbasi xəlifələrinin ən qüvvətli hakimlərindən olan xəlifə
Əl-Nasir ilə elə münasibət saxlayırdı ki, bu da ona öz müsəlman ruhanilərinə ehtiram pərdəsi altında Bağdaddan
asılı olmadan öz müstəqil siyasətini yeritməyə imkan verirdi.

Atabəy Cahan Pəhləvan 1175-ci ilin yayında Təbrizi özünün hakimiyyətinə birləşdirdi.

1186-cı ildə isə Məhəmməd Cahan Pəhləvan vəfat edir.

Qızıl Arslan (1186-1194)

Cahan Pəhləvan ölməmişdən öncə öz vəsiyyətində ondan sonra hökmdarın Qızıl Arslan olacağını bildiŕmişdir.

Sultan III Toğrulun fərmanı ilə Qızıl Arslan atabəy təyin edilir. Bundan sonra Qızıl Arslanın mövqeyi möhkəmlənir, ordu onun tərəfinə keçir və Sultanın hakimiyyəti az qala onun əlindən çıxacaqdı. Atabəy o dərəcədə qüvvətlənir
ki, sultanı artıq ciddi rəqib kimi görmürdü.

Əmirlərlə bilavasitə əlaqə yaratdıqdan sonra Sultan qərara gəlir ki, zəl-qolunu tamamilə açmaq və atabəy Qızıl Arslanın hakimiyyətindən azad olmaq vaxtı çatmışdır. Öz qoşunları ilə 1188-ci ildəHəmədana yürüş edir. Atabəy
Qızıl Arslan məğlub olub geri çəkilir.

Atabəy Qızıl Arslan intiqam almaq üçün III Toğrulu dövlətin daxili işlərinə qarışmaq imkanından məhrum edir, bütün şəhərlərdə sultan tərəfdarlarını həbsə alır.

1188-ci illdə Xəlifə ilə Qızıl Arslan III Toğrulun üzərinə hücum edir. IIIToğrul qalib gəlir. Nəhayət,1190-cı ildə Qızıl Arslan III Toğrulu həbsə saldırır.

Azərbaycanda atabəy Qızıl Arslan gürcülərə qarşı hərəkəta keçir. Onun qoşunları Bitlis şəhərini tutur. Həm də o,
gürcü sarayından qovulmuş Georgi Rusa hərbi yardım göstərir. Onu Gəncə əmiri təyin edir.

Həmədandan Qızıl Arslan İsfahana yönəlir. Çünki orada Atabəylərə qarşı üsyanlar baş vermişdi. İki-üç il ərzində İsfahanda çox böyük sayda üsyançı öldürülür.

Qızıl Arslan Həmədana qayıdır. Xəlifə ona xütbə oxutdurur, adına pul kəsdirir.

Lakin ən yüksək hakimiyyət zirvəsinə çatsa da, onun sarayında əyyaşlıq hökm sürür, onu nadir halda ayıq görmək olardı.

Qızıl Arslan əleyhinə sui-qəsd hazırlanır və 1191-ci ildə Əbu Bəkr tərəfindən öldürülür.

Dövlətin süqut etməsi.

Hakimiyyətə keçən qardaşı oğlu Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə ( 1191- 1210 ) hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın digər oğlanları Əmir Əmiran, Qutluq İnanc, Həbsdən qaçan sultan III Toğrul hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayırlar. Qutluq İnanc Xarəzmşah Təkəşlə ittifaqa girərək 1194-cü ildə III Toğrulu məğlub edib öldürdü. Təkəş bundan istifadə edib Xorasan, Rey və Həmədanı ələ keçirdi. Qutluq İnancla Təkəş arasında baş verən döyüşdə Qutluq İnanc öldürüldü.( 1196 ). Əbu BəkrXarəzm qoşunları üzərində bir neçə dəfə qələbə çalsa da qələbələrini möhkəmləndirə bilmədi və Təkəş tutduğu torpaqları əlində saxlaya bildi.

Eldənizlər sarayındakı vəziyyətdən Şirvanşahlar və gürcülər istifadə etməyə cəhd etdilər. IAxsitan qızını Əmir Əmirana ərə verdi. Əmir Əmiran Şirvanşahlar və gürcülərdən kömək alaraq 1194-cü ildə Şəmkir və Beyləqan ətrafında Əbu Bəkri məğlub etdi. O, gürcülərin köməyi ilə Gəncəni ələ keçirdi. Lakin gürcülər gedən kimi əhali
üsyan qaldırıb onu öldürdülər. Gəncə yenidən Əbu Bəkrin hakimiyyəti altına keçdi. Əbu Bəkr sərxoşluq edir,
ölkənin müdafiəsinə diqqət vermirdi. Bundan istifadə edən gürcülər 1203- cü ildə hücum edib Gəncəni qarət
etdilər. Sonra isə gürcü feodallarının dəstələri Azərbaycanın cənubuna hücum edib şəhər və kəndləri qarət etməyə başladılar. Təbrizi idarə edən Zahidə xatun ( Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı ) xərac verməklə şəhəri
gürcülərin talanından xilas etdi. Ölkənin müdafiəsini təşkil edə bilməyən Əbu Bəkr gürcü çarının qızı ilə evlənməklə vəziyyəti qaydaya salmaq istədi .Əbu Bəkrin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Özbəyin (1210- 1225 ) hakimiyyəti dövründə Eldənizlər dövlətini süqutu daha da sürətləndi. 1225- ci ildə Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddin bu dövlətin varlığına son qoydu.

Ədəbiyyat siyahısı:
1. Ziya Bünyadov- Azərbaycan Atabəylər Dövləti
2. Azərbaycan Tarixi VII cilddə I cild

YAZAR: Zeynəb Hüseynzadə

• ← Qan-damar
• Yarpağın daxili quruluşu →

Ərməniyyə bir türk dövləti idi

Dövrümüzədək ulaşan Parfiya sikkələrinin üzərindəki yazılar da eyni əlifba ilə – 22 hərfli (saitlər işarə olunmurdu) arami əlfbası ilə yazılmışdır. Sonralar farslar (Sasanilər) bu əlifbanı parfiyalılardan qəbul edərək, öz dillərinə (orta fars, tat) uyğunlaşdırmışdılar. İrəlidə görəcəyimiz kimi, Parfiya əlifbası və yazı sistemi V əsrə qədər Albaniyada və Xəzər xaqanlığında keçərli olmuşdur. Çox – çox sonrakı dövrlərdə Ərməniyyə (əski Urartu) ərazisinə köç edərək buranın türk, yəni sak əhalisinin tarixinə sahib çıxan erməni (hay) tarixçiləri Ərməniyyə əhalisinin tarixindən, ilk növbədə də onun türk mənşəli şahlarının şəcərəsindən danışarkən, eynən alban tarixçisi Musa Kağankatlı və Xəzər xaqanı İosif kimi, bu şəcərə ağacını türklərin ulu babası hesab edilən Yafəslə (Olcayla) başlamış, Toqarmanın da adını çəkməyi unutmamışlar. Mövzu ilə bağlı Firidun Ağasıoğlu haqlı olaraq yazır: “Məsələn Ərmən ölkəsinə (Ərməniyyəyə) hayların (bugünkü ermənilərin) ilkin ata yurdu yox, ikinci ata yurdu demək olar… Nuh əfsanəsinin hay versiyasındakı “Yafet (Yafəs, Olcay) → Qamer → Tiras →Torqom (Toqarma) → Hayk” soy şəcərəsinin (Xorenatsi, l. Xll) haylardan əvvəl verilən boyların yerli miflərinə kökləndiyini düşünmək olar, belə ki, Haykın saqa (sak) boyları qamər, tiras və Xəzər xaqanı İosifin məktubundakı xəzər soykökü Toqarma (Torqom) boylarından sonra verilməsi də onu göstərir ki, haylardan qabaq Ərmən ölkəsində həmin türk boyları yaşamışlar”.
Tarixçi Bəxtiyar Tuncay yazır: “Hay (erməni) tarixçisi M. Xorenatsinin tarix kitabında Ərməniyyənin haylaraqədərki tarixi ilə bağlı aşağıdakı sözləri də çox maraqlıdır: “Bizim ilk hökmdarımız, Varbak (Maday – Midiya hökmdarlarından birinin erməni – hay mənbələrindəki adıdır) tərəfindən təyin edilən Skayordinin (Skayordi hay – erməni dilində “sak oğlu” deməkdir) oğlu Paruyr idi”.M. Xorenatsinin sözlərindn belə məlum olur ki, Ərmniyyənin, yəni əski Urarunun midiya tərəfindən işğalından sonrakı hökmdarlar (məliklər) sülaləsi sak, yəni türk əsilli idilər. Eyni müəllifin Şərq ölkəsinin, Albaniyanın hökmdarı haqqında söylədikləri də diqqətəlayiqdir: “Vağarşak Haykakın nəvəsi Paskamın soyundan qabarq cizgili sifəti, dik burnu, batq gözü, vəhşi baxışı, hündür boyu ilə seçilən, lakin idbar görkminə görə Angeğ – Tun adlanan Torku (Türkü) Şərq ölkəsinin hökmdarı təyin etdi. Əgər istəsən sənə onun haqqında ağlasığmaz hekayələr danışaram. Necə ki, farslar Saqcik Rüstmdə 120 fil gücü olduğunu deyirlər, Onun haqqındakı nəğməlrdə də elə igidlik və qoçaqlıqdan bəhs olunur ki, bunları nə Samson, nə Herkules, nə də Saqcik haqqında demək olmur”.
Maraqlıdır ki, M. Xorenatsi həmin qəhrəmanlıqlardan söhbət açarkən Təpəgöz haqqında məşhur türk – oğuz mifini danışır. Çox güman ki, tarixçi bu halda e.ə Vll əsrdə baş vermiş hadisədən – Quzey Azrbaycanda Alp Ər Tonqanın başçlığı altında işkuzlarn (İç Oğuz) hakimiyyətinin bərqərar olmasından söhbət açmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, erməni (hay) tarixçisi, Torkdan (Türkdən) danışarkən, Paskamın, yəni Pəşəngin, eləcə də Saqcik Rüstəmin adını da çəkir ki, bu da söhbətin Alp Ər Tonqanın şəcərəsindən getdiyini təsdiqləyir. Məsələ burasndadır ki, 1259 – cu ildə qələmə alınmış “Təbakəti – Nəsəri” adl əsərdə də bənzər şəcərənamə yer almaqda, orada Əfrasiyab adı altında Alp Ər Tonqadan da söz açılmaqdadır. Həmin kitabda deyilir ki, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) Bəşəncin (Pəşəng, Paskam), Bəşənc Rüstəmin, Rüstəm isə Türkün oğludur. M. Xorenatsinin sözügedən əsərində dolayısı ilə Alp Ər Tonqa ilə bağlı olan başqa bir türk mənşəli əfsanə də yer almaqdadır. Söhbət Altay türklərində “Alp Manaş”, özbəklərdə isə “Alpamış” adı ilə məşhur olan dastanın süjeti ilə üst – üstə düşən bir süjetdən gedir. Bu süjetdə əsərin qəhrmanı Majan adlanır. “Kitabi – Dədə Qorqud”un Bamsı Beyrəkdən söz açılan boyu ilə səsləşən həmin süjetin Altay və özbək süjetləri ilə eyniliyi məsələsinə ayrı – ayrı vaxtlarda V. Jimunskiy və M. H. Tantəkin toxunmuşlar. Eyni əfsanənin Firdovsi tərəfindən qeydə alınmış variantında (Bijən və Mənijə) həm Kiaksarın (Keyxosrov), həm də Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyab) adına rast gəlinir. Firdovsinin yazdığına görə, Ərməniyyə elçiləri Keyxosrovun yanına gələrək ölkələrini basmış donuz sürülərindən onları xilas etmələrini xahiş edirlər. Keyxosrov bu məqsədlə Bijəni Ərmniyyəyə göndərir. Gərgini ona bələdçi kimi qoşur. Ərməniyyəni düşdüyü fəlakətdən xilas edən Bijən Gərgidən Turan şahı Əfrasiyabın qızı, gözəllər gözəli Mənijə barədə eşidir və görmədən qıza aşiq olur. Onun ardınca Turana yola düşür. Burada Əfrasiyab onu zindana salır və Rüstəm gəlib onu xilas edənə qədər zindanda qalır. Bu müddətdə Mənijə ona həmişə baş çəkir. Sonda o, Mənijə ilə birlikdə öz ölkəsinə dönür. Maraqldır ki, həm Musa Kağankatlı, həm Pamfila oğlu Yevseviy, həm Portlu İppolit, həm də hay (erməni) tarixçiləri türklərin ulu babası hesab edilən Yafəsin soyunun hakim olduğu ölkələrdən söz açarkən, Midiya, Atropatena və Albaniya ilə yanaşı Ərməniyyənin də adını çəkmişlər. Eyni fikrə dolayısı ilə Əl -İstəhridə (X əsr) də rast gəlirik: “Azərbaycan, Ərməniyyə və Arranın dili ərəb və əcəm (Azərbaycan türkcəsi) dilləridir. Yalnız Dəbil şəhəri istisnadır. Orada və ətrafda erməni dilində danışırlar…”
Bəzi tədqiqatçılar buradakı “əcəm” (ərəb olmayan) sözünü “fars dili” kimi tərcümə etməklə mövzunu sapdırmağa çalışmışlar. Halbuki, ərəblər həm farslar, həm də azərbaycanlıları “əcəm” adlandırmışlar. Əcəmləri isə “fars əcəmlri” və “azəriyyə (Azərbaycan) əcəmləri” deyə bir – birlərindən fərqləndirmişlər. Bu məlumatdan göründüyü kimi, hətta X əsrdə Ərməniyyədə (Van gölü və ətrafı) türk dili əsas dil olmuş, erməni dilində isə sadəcə Dəbil və ətrafında danışılmışdır. Lakin Əl – İstəhrinin “erməni dili” kəlməsini hansı anlamda işlətdiyi məlum deyil. Çünki bu şəxs əsərinin başqa bir yerində ermənilərdən xəzərlərin bir qolu kimi söz açmaqdadır. Əgər bu halda haylar nəzərdə tutulmuşsa belə, onların sadəcə Dəbildə yaşadıqlarını tam əminliklə söyləmək olar. Fakt isə budur ki, Mahmud Kaşğarlının (Xl) xəritəsində bütün Qafqaz ərazisi “Dərbənd – Xəzəran” (Xəzərlər ölksi) kimi qeyd edilmiş, Azəbaycan isə həmin ərazidən cənubda göstərilmişdir. Bu xəritədə nə “Ərməniyyə”, nə də “Gürcüstan” adlarına rast gəlinmir. Anadolunun şərqində oğuz türklərinin bir boyu olan beçeneqlərin adı yazılmışdır.
Dəbil əski Ərməniyyənin tərkib hissəsi idi. Bütövlükdə Ərməniyyə bir türk dövləti idi. Erməni – haylar da bu ölkədə əhəmiyyətsiz bir azlıq kimi yaşayırdılar və təbii ki, onu öz ölkələri və dövlətləri sayırdılar. Tarix kitablarında da Ərməniyyəni öz ölkələri və dövlətləri adlandırmışlar. Lakin bu heç də o demək deyil ki, həmin dövlət bir hay dövləti idi. Necə ki, bu gün çukçalar vətəndaşı olduqları Rusiyanı öz dövlətləri hesab edirlər və rusiyalı adlanırlar, haylar da erməni, yəni ərməniyyəli adlandırılırdılar. Fakt isə budur ki, ermənilər özlərini “erməni” yox, “hay” adlandırırlar. Ölkələrinə də “Hayastan” deyirlər. Maraqlıdır ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan türkcəsində də ermənilərin yaşadıqları ərazilər “Ərmniyyə” və ya “Ermənistan” adı ilə deyil “Hayastan” adı ilə tanınmışdır. Bu baxımdan deyilənlərə ən gözəl sübut A. Abeeğyan adlı bir erməninin “İrşad” qəzetinin 27 fevral 1906 – cı il tarixli nömrəsində dərc edilən və Azərbaycan türkcəsində qələmə alınmış məqaləsidir: “Tarix bizi bir böyük millət ilə birləşdiribdir. O da bizim babalarımızın xahişi ilə Rusiya dövlətindən ibarətdir ki, bizi dirilik zəmininə və siyasətinə və tayfamızın çoxalıb artmaq dərəcəsinə yetiribdir. Nə qədər Qafqaz sərhəddində və bizim Hayastanda (“Hayastanın” Qafqaz səhədlərindən kənarda göstərilməsi diqqətçəkicidir) onun hökuməti qaimdir, biz ümid edə bilərik ki, dirilik edib artaq. Hərgah məzkur hökumət məhv olsa, o vaxt hamımız yüz il bundan qabaqkı qaydaya düşər”.
Görünən budur ki, qədim ərməni xalqının adını (erməni) haylara siyasi məqsədlərlə ruslar şamil etmişlər, yalnız bundan sonra “erməni” etnonimi bizim dildə də rus dilinin təsiri ilə “hay” adının sinoniminə çevrilmişdir. Ərməniyyə, Azərbaycan və Aranda eyni dildə danışıldığı barədə Əl – İstəhrinin dediklərini tanınmış türkiyəli alim Fuad Köprülünün sözləri də təsdiqləyir. Bu böyük alim tarixi Ərməniyyənin vaxtilə yerləşdiyi Şərqi Anadolunun şivəsi barədə yazmışdır: “… Şərqi Anadolunun ədəbi dili, bu sahələr Osmanlı dövləti tərəfindən fəth edilincəyə qədər, Azəri ləhcəsi idi. Və indiyə qədər də həmin ərazidə Azərbaycan dili şivələri işlənir.”
(ardı var)

TARİH VE ARKEOLOJİ

Əgər Subar Eli ilk türk boyadı kimi tarixə düşən subar boyları baxımından diqqəti çəkirsə, Güney- Azərbaycanda qurulmuş Aratta Eli tarixə bəlli olan ilk türk dövləti kimi önəm daşıyır. Sumerdilli qaynaqlarda adı keçən bu dövlətin siyasi və iqtisadi durumunu, etnik əsasını və coğrafiyasını tədqiq edən, ilk dəfə bu mövzunu Azərbaycan tarix elminə gətirən elamşünas prof. Yusif Yusifov haqlı olaraq, Arattanı ilk Azərbaycan-Türk dövləti kimi dəyərləndirmişdir. (123) Aratta haqqında söylənmiş fikirlər üzərində geniş dayanmağa ehtiyac yoxdur, burada yalnız Y.Yusifovun diqqətindən yayınmış bəzi detallara toxunulacaq, Urmu teoriyası baxımından Arattanın coğrafiyası, dövlət qurumu və ümumi durumu veriləcəkdir.

Arattaya aid bəlgələrin əhəmiyəti bundadır ki, prototürk dövrünü «Altun çağ» kimi verir və sumer-türk əlaqələrinin ilkin mərhələsinə aid bilgini ortaya qoyur, ilk türk dövləti Arattanın dövlət qurumu, iqtisadi durumu, təsərrüfatı və coğrafiyası haqqında təsəvvür yaradır. Aratta adı sumer yazılarında m.ö. III minilin birinci yarısına aid olaylarla, Hind qaynaqlarında isə bu ad iki minil sonrakı hadisələrlə bağlı yad olunur. Bu isə bəzi subar və toqar (toxar) boyları kimi, arattalı boyların da, Y.Yusifovun vurğuladığı kimi, Azərbaycandan doğuya miqrasiyasını göstərir. (124)

Aratta ölkəsi haqqında məlumat Enmerkar və Luqalbanda ilə bağlı Sumer qəhrəmanlıq dastanlarında verilir. (125) Bu epik qəhrəmanlar müasir elmdə Nuh tufanından sonra Sumerdə hakimiyətdə olmuş yarımifik beş çardan və məşhur Bilqamısın babalarından sayılır. (126) İlk dəfə S. N. Kramer İstanbulun Qədim-Doğu muzeyində kiçik bir gil lövhə üzərində tapıb oxuduğu və şərti olaraq «Enmerkar və Aratta hökmdarı» adı verdiyi bu sumer eposunun yazıya alındığı çağlarda populyar olduğunu vurğulayır. (127)

Aratta mövzusu «Enmerkar və Ensuxkeşdanna» dastanında davam edir. (128) Luqalbanda ilə bağlı «Luqalbanda və Hurrum dağı», «Luqalbanda və Enmerkar» dastanlarında da Aratta ölkəsi ön plandadır. (129) Mövzu baxımından bir-birini tamamlayan bu tarixi-epik dastanların qısa özətləri belədir: Sumerdə m.ö. XXVIII-XXVII əsrlərdə Uruk şəhər-dövləti ilə Sumerdən quzey-doğuda yerləşən Aratta ölkəsi arasında ticarət əlaqələri vardır. Əkinçiliyə nisbətən, təsərrüfatında heyvandarlıq və sənətkarlıq inkişaf etmiş dağlıq Aratta ölkəsinə Urukdan taxıl, Arattadan isə ora daş, ağac kimi tikinti materialı, qızıl, gümüş, lacivərd və başqa minerallar aparılırdı. Düşmən ordusunun hücumuna məruz qalanda da uruklular hərbi yardımı Arattadan istəyirdilər. Lakin bu dostluq bəzən pozulduğundan dastanlardakı epizodlar çox vaxt qarşıdurma olaylarını sərgiləyir və təbii ki, sumer dastanında savaş hər dəfə sumerlərin qələbəsi ilə bitir, necə ki, «Enmerkar və Ensuxkeşdanna» hekayəsi Aratta bəyinin yenilməsi ilə nəticələnir:

«Beləcə, Enmerkar ilə Ensuxkeşdanna dartışmasında Enmerkar Ensuxkeşdannanı üstələdi. Alqış sənə, tanrıca Nisaba!» (130)

Bu mübahisəni Uruk çarı deyil, Aratta elbəyi başlamışdı. O, Uruk şəhərinə nota göndərir ki, Arattaya tabe olsunlar və Enmerkar tanrıca İnanna tapınağını Aratta şəhərinə köçürməyə razılıq versinlər. Enmerkar bu tələbi rədd etməklə kifayətlənməyib, Arattanı özündən asılı etmək və Uruk dövlətinin vassal bir bölgəsinə çevirmək istəyini hədə-qorxu ilə bildirir. Bu xəbəri eşidən Aratta sarayı təşvişə düşür. Elbəy şura ilə, görünür, ağsaqqallar şurası ilə gənəşir. Ona məsləhət görürlər ki, göndərilən tələbi qəbul edib razılaşsın. Lakin elbəy şuranın bu qərarına tabe olmayacağını əsəbi şəkıldə bəyan edir. Bu vaxt Aratta elinin başqamı (maşmaş) Ur-Girnunna bu işi sehr və cadu ilə yoluna qoymağı təklif edir və hətta, bu üsulla Uruka qələbə çalmağın da mümkün olduğunu deyir. Bu planını gerçəkləşdirməyi onun özünə həvalə edirlər. Bundan sonra uzun-uzadı sehr-cadu səhnələri təsvir olunur və yuxarıda deyildiyi kimi, sonda Ensuxkeşdanna məğlubiyətini etiraf edir. (131)

«Enmerkar və Aratta elbəyi» dastanında S. N. Kramerin Altun çağ kimi verdiyi 21 sətirlik bir pritça vardır. Qısa məzmunu belədir: O vaxtlar ki, hələ əqrəb-ilan, it-qurd, qorxu-hürkü yoxuydu və o çağda ki, insanın rəqibi yoxuydu, onda dağlıq Şubur-Xamazi, çoxdilli Sumer, Akad və dağlıq Mardu ölkəsi – bütün Dünya tanrının verdiyi bir dildə danışır, tanrı Enlilə hamı bir dildə alqış deyirdi. Onda ki, insanoğlu bir dildə danışırdı, onda söz (bəlağətli nitq), bolluq və tanrıların ağıllı öndəri qısqanc Enki bir dildə danışan insariların dilini dəyişib, ayrı-ayrı dillərə çevirdi. (132)

Bu pritçada bir-iki önəmli bəlgə vardır: «çoxdilli Sumer ölkəsi» deyimi altında sumer və akad dilləri ilə yanaşı, Sumeröncəsi dövrdə (Altun çağ) burada işlənən və tədqiqatçıların «prototiqrid (banana) dili» adlandırdığı dil subar (prototürk) dili olmalıdır, çünki burada ikidilli yox, çoxdilli epiteti işlənmişdir; «Altun çağ» dönəmində insanların bir dildə danışması hərfi mənada işlənmişsə, onda bu, İkiçayarasına hələ sumer və samidilli boyların gəlmədiyi Subar eli çağına işarədir, çünki mətndəki coğrafiya prototürk subar boylarının Atayurdunu göstərir. (133) S.N.Kramerin «Altun çağ» adlandırdığı dövr əgər İkiçayarasının prototürük çağı saydığımız dövrə uyğun gəlirsə, onda güman etmək olar ki, tanrı Enlilə bir dildə alqış deyənlər, əslində, bura sonradan gələn sumerlərin tanrısına deyil, məhz prototürk subar boylarının Tenqer (teñer), sumerlərin Dingir (diñir) dediyi Bir Tanrıya tapınmışlar. Burada diqqəti çəkən məsələlərdən biri də, bu motivin Bibliyada belə əks olunmasıdır: Babil qülləsini qura-qura yuxarı qalxıb, tanrı məqamına yaxınlaşan insanların qarşısını almaq üçün tanrı onları birləşdirən bir dili dəyişib, insanları çoxdilli etməklə qarşıdurma olaylarına meydan vermişdir.

Belə bir motivin məhz Arattaya gedən qasidin söyləməsi, görünür, sumer yazarının düşündüyü psixoloji təzyiq vasitəsidir; çünki həddini aşan insanlara qəzəblənən tanrı onların dilini dəyişərək qovğalara yol açdığı kimi, tanrı Enkinin Abzu məbədinə lazım olan bər-bəzək, tikinti materialı vermək istəməyən arattalılar da Enki qəzəbinə düçar ola bilər, necə ki, vaxtilə arattalıların soydaşları yaşayan birdilli Subar eli parçalanıb, çoxdilli ölkəyə çevrildi.

Sonralar Tövratda təkrar olunan Nuh tufanı, Nuhöğulları səcərəsi, tanrının istəyilə Babildə bir dildən çoxdilli duruma keçilməsi kimi sumer motivləri türk divan ədəbiyatında dərin iz buraxmışdır. Samın şəcərəsində Elam, Asur, Arpokşad adlarının yanaşı verilməsi və Nuh tufanından iki il sonra doğulan Arpokşadın soyundan törəyənlər sırasında Yoktan və Peleq (Böləg?) qardaşları, yerüzü yenidən bölünən dönəmdə yaşamış Peleg soyundan Seruc (başqa variantda Seruq//Saruq), onun soyundan Terax (tanrı elçisi İbrahimin atası) kimi adlar subar-türk adları ilə paralellik təşkil edir. Belə ki, Peleg və subar bəyi Balaq, Arpokşad və Türkşad, Terax və Terek (türük?) adları göstərir ki, Tövrat çox qədim qaynaqlar əsasında yazılmışdır. (134)

Çöx güman ki, tanrı elçisi İbrahimin dili də sumercə idi, çünki o, Sumer ölkəsində Urda doğulmuşdu. Ançaq soykökü baxımından sumer deyildi, ata-babaları Mada (Midiya) elindən, yəni o çağda Aratta adlanan qədim Azərbaycandan Sumer ölkəsinə köçüb gəlmişdilər. Qədim Bizans tarixçisi F. Simokatta da Midiyanı İbrahimin vətəni adlandırır. Bibliyada verilən İbrahimin babalarının adı müxtəlif qaynaqlarda (Təbəri, Əbül Fərəc və b.) Nuh, Arpakşad, Salih, Eber, Peleg, Arqu, Saruq, Terax (=Azər) kimi də qeyd olunur ki, bunların bəzisi şəxsadı yox, sonrakı çağlarda da geniş işlənən türk (arqu, saruq, terax, azər) boylarının adıdır.

Sumerdən Arattaya gedən yolun yönü Aratta ilə bağlı coğrafi adlar ilə müəyyən olunur. Urukdan çıxan qasid müasir Bağdad-Kərkük yolu ilə deyil, Süleymaniyə bölgəsində olan Qaradağa çatana qədər Zaqros dağları boyunca quzeyə qalxır. Öncə, doğudakı Zubi dağını aşıb, Elamın bir bölgəsi olan Anşan dağlarına və sağda qalan Suz şəhərinə uzaqdan «balaca siçan kimi» baxıb, gizlincə təzim edir, sonra «beş dağ, altı dağ, yeddi dağ» aşıb Arattaya çatır. Bu marşrutun yönünü müəyyən etmək üçün müasir xəritələrə baxmaq kifayətdir.

Uruk-Aratta yolu Dəclə çayının doğu tərəfınə keçəndən sonra Əhəməni çağında da işlək olan Suz-Ərbil «şah yolu»na çıxır. Bu yolla Zaqros dağlarının batı ətəkləri ilə yuxarı qalxıb, müasir Qaratəpə və Qaradağ bölgələrinə çatandan sonra Diala (qədim Turna) və Qızıl-üzən çaylarının başlandığı dağlıq Aratta ölkəsinə girmək olur. Sumer qasidindən iki minil sonra II Sarqon da Diala çayının yuxarı qollarından birı olan Aratta çayını məhz bu bölgədə keçir. (135) Ona görə də, Aratta elini İranın doğusunda axtarmağın heç bir elmi əsası yoxdur. (136)

Y.Yusifov doğru olaraq, yazır ki, «Aratta anlayışı, yəqin, Sənənc, Kirmanşah, Həmədan bölgələrini də əhatə edirdi». (137) Müasir Saqqız ətrafındakı bölgələri əhatə edən Aratta ölkəsi lulu boylarının yaşadığı, sonra kassi boylarının gəlib oturduğu və akad-asur yazılarında Zamua adlanan bölgəni də içinə alırdı. İç-Zamua isə Urmu gölünə tərəf uzanan yerlər idi. Luqalbanda haqqında bir-birıni mövzuca tamamlayan iki dastanda verilən epizodlarda onun Urukdan uzaqda yerləşən Zabu (Zamua?) ölkəsində və Hurrum (Urum?) dağlarında dolaşması da diqqəti çəkir.

Biri «Luqalbanda və Hurrum dağı», digəri «Luqalbanda və Enmerkar» adlanan bu dastanların qısa məzmunu belədir: Uruk hökmdarı Enmerkar böyük bir dəstə ilə Arattaya getmək üçün yola çıxır. Onu müşayiət edənlər arasında olan Luqalbanda Hurrum dağına çatanda xəstələnir. Dost və qardaşları Luqalbandanın nəfəs almadığını görüb, öldüyünü güman edirlər və onu hələlik burada qoyub, Arattadan qayıdanda vətənə aparmağı qərara alırlar. Lakin iki gündən sonra Luqalbanda gözünü açır və taqətsiz halda bir-bir Günəş, Venera və Ay tanrılarına yalvarır ki, «dostu-qardaşı, ata-anası olmayan» bu qərib ölkənin «xaşur» ağaclı Hurrum dağında onu həyata qaytarsınlar. Utu ona təpər, İnanna həyat nəfəsi, Sin yaşam verir.

Bu yardım üçün tanrılara təşəkkür edən Luqalbanda sağalır. (İkinci dastan isə mövzunu belə davam etdirir): Bir neçə dostu ilə Zabu ölkəsində qalmış Luqalbanda doğma şəhərinə qayıtmaq istəyir, bu üzaq yolu keçmək üçün İmduqud adlı quşun balalarına qayğı göstərir, quş da ona sürətli hərəkət etmə bacarığı verir. Luqalbanda Zabu ölkəsindən çıxıb, uca dağları, yeraltı mifik Kur çayını uğurla keçərək Uruk elinə qayıdır. Bu vaxt Uruk şəhərini batıdan gələn sami tayfaları mühasirəyə almışdı. Ağır duruma düşən Enmerkar yardım üçün Arattaya, «bacısı» tanrıca İnannaya qasid göndərmək istəyirdi. Lakin heç kim bu ağır səfərə könüllü getmək üçün səsini çıxarmır. Luqalbanda isə Enmerkara yaxınlaşıb, deyir ki, bu xəbəri Aratta elinə çatdırmaq üçün yola çıxmağa razıdır. Dostları onu bu istəkdən çəkinməyə çalışsalar da, fikrindən dönmür. Anşan ölkəsini başdanayaga kəsən yeddi dağı (Zaqros dağlarını) aşıb, Aratta elinə çatır və Enmerkarın yardım istədiyini İnannaya deyir. Bunun üçün İnanna müxtəlif qurbanlar verməyi məsləhət görür və dastan burada bitir. (138)

Burada İmduqud quşu ilə bağlı epizodun Azərbaycan nağıllarında Simurq quşu ilə təkrar olunması, Məlikməmmədin qaranlıq dünyaya düşməsi və yuxarıdakı pritçada subar boyadı kimi diqqəti çəkən Şubur- Xamazi adlı dağlıq ölkənin Zaqros dağında verilməsi müəyyən paralellər aparmağa imkan yaradır. Müasir Xorram-abadın Hurrum (və ya Xurrum) dağadına bənzəməsi, Hurrumun bu bölgədə, indiki Luristan ərazisində olması fikrini mümkün edir, çünki Hurrum dağı Urukdan Arattaya gedən yolun sağında qalır. Eyni zamanda, Hurrum adı ilə urum boyadı arasındakı əlaqəni də istisna etmək olmaz. Beləliklə, Aratta ölkəsinin güney sınırları Güney Azərbaycanın güney bölgələrini əhatə edir. Aratta elindən sonralar doğuya miqrasiya edən boyların bir qismi burada arattalı kimi tanınmış, ola bilər ki, Herat yeradı da Arat (Aratta) adından yaranmışdır.

Sumer qaynaqları Aratta ölkəsinin çox uzaqda olmadığını aydın göstərir. Belə ki, bu iki ölkə arasında intensiv ticarət əlaqəsi, hər ikisində İnanna tapınağının olması, məbəd tikmək və onu bəzəmək üçün ustaların, o cümlədən ağac-daş kimi ağır tikinti materialının Arattadan gətirilməsi, bu ölkələrdən birinin digərini vassal bölgəyə çevirmə istəyi və sair bu kimi bəlgələr bu dövlətlərin bir-birindən çox uzaqda olmadığını açıqca ortaya qoyur. Urukla Aratta arasında olan əlaqədə daha qədim gələnəyin mövcudluğu görünməkdədir. Enmerkarın qasidi «arı törənlər yurdu» olan Aratta ölkəsinin elbəyinə Uruk çarını belə təqdim edir:

Arı törənlər yurdunda qutlu İnək süd verən,
Aratta torpağında boy ataraq yüksələn,
Utu yavrusu Enmerkardır!
. . .(tanrıca) Onu sahibə kimi şubarlı qul tək,
Eanna məbədinə aparmaq şərəfini
Mənim Başqam ağama (Enmerkara) verdi. (139)

Əgər Uruk hökmdarı Enmerkar Arattada boya-başa çatıbsa, deməli, Uruk şəhərini salıb, dövlət quran sülalənin kökü Aratta boyları ilə bağlıdır. Belə ehtimal özünü doğrultsa, onda dastanların birində İnanna tapınağının Urukdan Arattaya aparılması arzusunun o biri dastanda artıq gerçəkləşdiyini görəndə təəccüb etməməliyik. Urukda sonra bu soydan baş kahin və çar seçilən Bilqamıs haqqındakı dastanlarda da Koroğlu və Dədə-Qorqud motivlərinə təbii baxmamız gərəkir. (140)

Dağlıq ölkə olan Arattanın coğrafi durumundan asılı olaraq, onun təsərrüfat növləri və sosial-iqtisadi səviyəsi formalaşmışdır. «Burada dəmyə əkinçiliyi geniş yayılmışdır. Əkin sahələrinin məhsuldar olması isə yağışdan asılı idi. Mövsüm quraqlıq keçəndə Sumerlə və başqa əkinçilik mərkəzlərilə taxıl mübadiləsi genişlənirdi. Qaynaqdan məlum olur ki, Aratta əhalisi əkinçiliklə məşğul olur, buğda və noxud becərirdilər». (141) Zaqros dağlarının yuxarı hissələrində hələ Carmo kulturu çağından dəmyə əkinçiliyi ilə yanaşı, qoyun-keçi saxlanan təsərrüfata rast gəlmək olur və təbii ki, Azərbaycanın Aratta bölgəsində heyvandarlıq artıq uzun keçmişi olan bir təsərrüfat növünə çevrilmişdi.

Arattanın mineral yataqları burada bər-bəzək əşyaları hazırlayan ustaların yetişməsinə, metalişləmə sənətinin inkişafına şərait yaratmışdı. Sumer məbədlərinin tikintisində qiymətli mineral daşların, qızıl-gümüş və tikinti materialının Arattadan gətirilməsi ilə yanaşı, bu tikintilərdə işləməyi bacaran ustaların da Arattadan cəlb edilməsi qaynaqda əks olunmuşdur. Aratta ölkəsində sənətkarlığın inkişafı sonrakı çağlarda da özünü göstərir. Belə ki, Luristanın silahları, bəzəkli qab-qacaq çeşidləri, cizgi-rəsm sənətində «an» üslubunun ilk nümunələri m.ö. II minilin sonlarına aid arxeoloji abidələrdə, Ziviyə-Saqqız dəfnələrində aşkar edilmişdir. Görünür, burada metalişləmə ilə yanaşı, daşyonma və dülgərlik sənəti də inkişaf etmişdi, çünki sumer dastanları məbəd tikmək üçün bu ustaların da çağrılmasını qeyd edir.

Aratta elinin sosial durumu və dövlət qurumu haqqında, dolayı da olsa, qaynaqlar müəyyən bilgi verir. Bəlli olur ki, elbəy Aratta şəhərində sarayda oturur, burada «şura» (ağsaqqallar şurası) və müşavirlər vardır. Burada milli və dini törənlərə nəzarət qamların əlindədir, ölkənin və dövlətin sumercə «maşmaş» termini ilə verilən baş kahini (başqam) yeri gələndə vəzir və ya başbuğ statusunda savaş meydaınında görünür. Dövlət başçısı elbəy bəzən qaynaqda baş kahin adlanır ki, bu müəyən çağlarda onun həm də başqam vəzifəsi daşıdığını göstərir. İnanna tapınağının bu rada olması və Aratta ölkəsinin «saf, arı törənlər yurdu» sayılması da diqqəti çəkir. (142) Bu bölgədə sonralar lulu elbəyinin akad dilində yazdırdığı bəlgədə də İştar tanrıcaya tapınma əks olunub. Təəssüf ki, qaynaqlar bu tanrıcanın sumer-akad dilindəki İnanna-İştar adlarını verir, lulu-arattalı boyların dilində isə onun necə adlanması bəlli olmur.

Aratta elində Sumerdə olduğu kimi, hakimiyətin tanrı tərəfindən verildiyi (qut) inancı vardı və elbəy məqamı qutlu sayılırdı, lakin Sumerdən fərqli olaraq, Arattanın dövlət simvolu əsa (skipetr) deyildi, ona görə də, Enmerkarın Aratta elbəyinə əsa göndərməsi onu bərk əsəbləşdirir və o, sumer qasidinə deyir ki, onun skipetri «göy qübbəsidir». (143) Sonrakı türk dövlətlərində geniş işlənən şad titulu Aratta sarayında da görünür. Uruk dövlətinin göndərdiyi «Arattanın Uruka tabe olması» təkliflərinə elbəy birbaşa cavab yermir: bir halda ağsaqqallar şurası ilə məsləhətləşir, başqa bir epizodda isə saraydakı şatammu ilə gənəşir, bundan sonra öz qərarını bildirir. Dastanı ilk oxuyub tərcümə edən S.N.Kramer şatammu sözünün mətnə uyğun «vəzifəsi o qədər də aydın olmayan müşavir anlamı daşıdığını» qeyd etmişdir. (144) İ.M. Dyakonov m.ö.1821-ci ilə aid bir sumer alqısatqı sənədində işlənən şatammu sözünün vəzifə deyil, müxtəlif vəzifələrdə olanlara verilən «nəzarətçi» funksiyası anlamı daşıdığını yazır. (145)

Aratta elinin dövlət qurumu haqqında dəqiq məlumat olmasa da, önəmli olayların çözüldüyü sarayın, saray qarşısında toplantı meydanının olması və taleyüklü məsələlərin müzakirəsində ağsaqqallar şurasının iştirakı, saray qarşısında xalq nümayəndələri və ərənlərin söz demək hüqüqu göstərir ki, T.Yakobsen və S. Kramerin təbirincə desək, Aratta eli «Qədim demokratiya» siyasi qurumuna malik idi. (146) Lakin bu görkəmli alimlərin sözü Arattaya deyil, Sumerə aiddir: Yuxarı palatanı təşkil edən konservativ ağsaqqallar şurası «senat» və xalq nümayəndələri ilə döyüşçüləri təmsil edən aşağı palata Sumerdə «ikipalatalı parlament» sistemi olduğunu ortaya qoyur. Sumerdə yuxarı palatanın çıxardığı qərara çarın veto qoymasını çox vaxt aşağı palata alqışla qarşılayır. Eyni durum Arattada təkrar olunursa, deməli, bu idarəçilik üsulunu Aratta elinə də aid etmək olar. Həm də bu durum sonrakı türk dövlətlərində uzun müddət, mərkəzləşmiş və irsi hakimiyət sisteminə keçən İkiçayarasında isə az davam etmişdir.

Aratta çağında biri digərini özündən asılı vəziyətə salmaq istəyən və bu yöndə diplomatik danışıqlar nəticə verməyəndə savaş yolunu seçən iki xalqın tarixi əlaqələri daha çox ticarət sahəsində özünü göstərir. Türk-sumer əlaqəsində çətinə düşən sumerlərin Arattadan yardım umduğunu da görmək olur. Bu durumun sonrakı çağlarda davam etməsi sumer-qut əlaqələrində özünü göstərir. XXIII əsrin sonunda Akad tərəfindən çox əziyətlərə düçar olan Sumer əhalisi xilas yolunu qutlara tabe olmaqda görür. «Akadın lənətlənməsi» adlı epik əsərdə tanrı Enlilin çağrışı ilə qutların Sumerə köməyə gəlməsi, «Vaydner xronikası» adlı qaynaqda Qutların İkiçayarasına hücum edib, Akad və Sumeri tutması tanrı Mardukun iradəsilə gerçəkləşdiyi yazılır. Bu qaynaq qeyd edir ki, Akad çarı Naram-Suen Babil əhalisini məhv etdiyi üçün o, iki dəfə (!) Qut ordusunu (ummān Qu-ti-i) köməyə çağırır və burada hakimiyəti qutlara verir. (147)

Beləliklə, tarixdə ilk türk dövləti olan Aratta elinin coğrafiyası, iqtisadi durumu, təsərrüfatı və dövlət qurumu ilə, ötəri də olsa, tanış olduq. Aratta elində işlənən şəxs adları da diqqəti çəkir: elbəy Ensuxkeşdanna və ya En-Sukeşdan (İ. M. Dyakonov), başqam Ur-Girnunna, vəzır Ansiqqaria. Bu adların müxtəlif oxunuşu məsələsinə və təhlilinə sonrakı bitiklərdə qayıdacağıq. Hələlik, Arattadan sonra yaranan türk dövlətlərini izləyək.

dipnotlar:
123) Юсифов, 1987; Jyсифов, 1993, 125-128, 331-335; AT, 1994, 61-69; Xızıda oturub söhbət etdiyimiz vaxtlar dəfələrlə Azərbaycanda türklərin m.ö. III minildən mövcud olduğunu vurğulayan bu görkəmli tarix uzmanı ömrünün son aylarında bir daha ümumi tarixşünaslıqda Aratta dövləti mövzusuna qayıtdı, əvvəlki bəlgələrə qədim Hind qaynaqlarını da əlavə edib iki samballı məqalə yazdı (Jyсифов, 1997, №1, №2).
124) Jyсифов, 1997, №2, 110, 128.
125) Крамер, 1965 (II basqı, 1991); Wilcke, 1969; Berlin, 1979; Афанасьева, 1979, 97-98; Белицкий, 1980, 80-93; МОД, 1987, 9; Юсифов, 1987.
126) МОД, 9-10.
127) Крамер, 1991, 32-36.
128) Berlin, 1979; Крамер, 1991, 206-208.
129) Wilcke, 1969; Афанасьева, 1979, 97.
130) Крамер, 1991, 208.
131) Eyni qaynaq
132) Eyni qaynaq, 221.
133) Son tədqiqatlara görə, mətndəki coğrafı hüdudlar batıda Aralıqdənizi, doğuda İran dağları, quzeydə Güney-doğu Anadolu (Ermən dağları), güneydə isə Bars körfəzi, idi (Kpaмep, 1991, 223; MOД, 1987, 10).
134) Sumer yazısını təkrar edən Tövratda belə deyilir: «Və bütün dünyanın dili bir və sözü birdi. Və dedilər: bütün yerüzünə dağılmayaq – deyə, gəlin özümüzə bir şəhər və başı göylərə yetişən bir qüllə tikək və özümüzə bir ad verək. Və adamoğullarının tikdiyi şəhəri və qülləni görmək üçün Rəb endi. Və Rəb dedi: İndi bir uruqdurlar və hamısının bir dili var. Bundan dolayı onun adına Babil deyildi, çünki Rəb bütün dünyanın dilini orada qarışdırdı» (Tekvin, 10-12; 11, 1-9).
135) Doğrudur, Sarqon da «yeddi dağ» aşıb bura girir, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Sumer qasidi yeddi dağı güneydən quzeyə gedərkən keçir, Sarqon isə bu dağları batıdan doğuya gedərək, həm də Kollar-dağ silsiləsini aşandan sonra keçir. Ona görə də, Y.Yusifovun «yeddi dağ» deyimini sübut kimi verməsi özünü doğrultmur. Sumercə hursaq Zubi deyiminin də «qaradağ» kimi oxunub, Süleymaniyə şəhərindən güneydə olan Qaradağ ilə müqayisəsi yerinə düşmür, çünki qasid Zubi dağını Aratta yaxınlığında yox, öz ölkəsindən çıxarkən keçir. Həm də, subar boylarının yaşadığı Qaradağ bölgəsinin adı elə sumer yazısmda Qardaka şəklində m.ö.XXI əsrdə qeyd olunmuşdur (Дьяконов, 1956, 118).
136) Bəzi tarixçilər qaynaqlarda Aratta ilə bağlı məlumatın məntiqi və onomastik bəlgələr ilə deyil, yalnız Uruka Arattadan lacivərd (lazurit) göndərilməsi faktından çıxış edərək, bu mineralın Bədəxşandan gətirildiyini vurğulayır, Arattanı Sumerin doğusundakı böyük bir ölkə olan Elamın üzərindən atladıb, Əfqanıstan və Hindistanda yerləşdirmək istəyirlər. Əvvəla, bu məntiqlə lacivərd çıxan istənilən ölkəni Aratta saymaq olar; ikincisi, qaynaqlar bu mineralın Azərbaycanın Dizmar, Mazandaran bölgələrində olduğunu da qeyd edir (Jyсифов, 1997, ¹2, 123); üçüncüsü də, Arattada lacivərd yatağı olmasaydı da, doğudan gəlib, Həmədandan keçən ticarət yolunda Aratta tranzit ölkə ola bilərdi; nəhayət, tarixçilərin gözdən qaçırdığı bu faktı da nəzərə almaq lazımdır ki, Uruk Aratta elindən lacivərd tələb etdiyi kimi, bəzən ticarət malı kimi Aratta da Urukdan lacivərd tələb edirdi (Крамер, 1991, 34); S. Kramer də yazır ki, Aratta ölkəsi Xəzər dənizi yaxınlarında idi (Крамер, 2002, 56).
137) Jyсифов, 1997, №2, 125-126.
138) Крамер, 1991, 208-212; Wilcke, 1969.
139) Крамер, 1991, 39.
140) Ümumiyətlə, sumer-türk əlaqələrində ortaq sözlərlə yanaşı, mifik və epik əsərlərin də dərindən öyrənilməsi vacibdir. Əgər Aratta-Uruk əlaqələrinin alt qatında bilmədiyimiz daha bir dərin qat varsa, onda sumerlərin uzaqdan deyil, Luristandan İkiçayarasına gəlməsi fikrini fərziyə kimi irəli sürmək olar. Bu halda, prototürk etnosunun güney qonşusu elamlılar deyil, sumerlər olur, yəni sumerlər türk və elam arasında yerləşir.
141) AT, 1994, 66.
142) Ola bilər ki, bu deyim aratta adının etimologiyası üçün açar olsun. Məsələn, Aratta adı dağla deyil, inancla bağlı Ar-Ata (ər-ata) deyimidirsə, onda Arattanın batı qonşusu Arapha (Kərkük) adı da Ar-Apa (ər-apa) kimi izah oluna bilər, çünki bəzən Araphanın adı Alilani (Tanrılar şəhəri) kimi də verilir (ИДВ, 1988, 75); Əlbəttə, bu yozum sübuta ehtiyacı olan bir fərziyədir.
143) S. N. Kramer qeyd edir ki, elbəy hakimiyət simvolu olan əsanı görəndə nədənsə bərk qəzəblənir (Крамер, 1991, 34, 39); Əlbəttə, hakimiyət simvolu yay olan türk törəsinə görə, qarşı tərəfin öz hakimiyət simvolunu (əsanı) göndərməsi dövlətçilik gələnəyini dəyişmə təklifi kimi qəbul oluna bilər, bu halda elbəyin qəzəblənməsinin səbəbi aydın olur.
144) Крамер, 1991, 34.
145) Дьяконов, 1990, 173, 239-240, 353; Onun verdiyi yozum doğrudur, çünki sonrakı çağlarda da türk prinsləri müəyyən vəzifə alandan sonra adlarına şad titulu qoşulur. O, alqı-satqıdan vergi ödəyən Kuvar kəndlilərinin – ərənlərin («eren Kuvari») imzalarını möhürü ilə təsdiq edən şatammunu «nəzarətçi» kimi verir və həmin sumer sənədində keçən Şatvak adını gümanla elam tanrıadı sayır. Babil dövləti çağında şatammu titulunun böyük məbəd və məbəd təsərrüfatının başçısı kimi işlənməsini, hətta B. Landsbergerin bunu «yepiskop» kimi tərcümə etdiyini vurğulayır. İ. M. Dyakonova görə, tamkârum termini də tacir deyil, vergi yığan anlamına uyğun gəlir (səh. 192). Bu sözün isə qədim türkcədən alınma tamqa ilə bağlı olduğunu I Bitikdə vermişdik.
146) Крамер, 1991, 40-44.
147) Mirzəyev, 2003, 6.