Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı

Endiriləcək fayla yeni ad verilməsi lazımdırsa onda 2-ci hal istifadə edilir

• href kecmək istənilən resursun URL ünvanı.uzunluğu 255 keçməməsi lazımdır.Resursun ünvanı mütləq və ya nisbi formada verilə bilər.
• hreflang istinad olunan sənəddəki mətnin dili məlumatı
• rel yönəlmək tələb olunan səhifə ilə hazırkı səhifənin əlaqə növünü təyin edir .Dəyərləri
  • alternate – hazırkı səhifənin alternativ versiyasıdı digər səhifə
  • author — sənədin müəllifinin səhifəsi
  • help — səhifə ilə bağlı komək səhifəsi
  • license – müəllif hüquqları ilə bağlı səhifə
  • next – sıralamada digər səhifə
  • nofollow – google-un indeksləməyini istəmədiyimiz digər səhifə
  • noreferrer – brouzere bu səhifədəki HTTP başlıqları digər istinad olunan səhifəyə göndərməməsi üçün
  • prefetch – digər səhifəni keşlənsin deyə
  • prev – sıralamada bir əvvəlki səhifə

  Həmçinin ümumi istifadə olunan atributlar və hadisələrdə istifadə edilə bilər

  teqi sətir elementlərindən olub tərkibində mətn saxlayan konteynerdir.Əsasən blok elementlərinə təsir etmədən daxilindəki mətn hissələrinin stilini dəyişmək üçün istifadə edilir.Bu teqin istifadəsi ilə bağlı bir neçə nümunə

  • mətnin bir hissəsinin rəng,ölçü və şriftinin dəyişməsi üçün
  • mətnin fonuna rəng və ya şəkill artırmaq üçün
  • mətn fraqmentinin çərçivəyə alınıb kölgə verilməsi üçün
  • skript vasitəsi ilə tərkibinin manipulyasiyası

   Pishiyin gözu  style="color: lightblue;">mavidir 

  Həmçinin ümumi istifadə olunan atributlar və hadisələrdə istifadə edilə bilər

  teqi HTML –in sətir elementlərindən biridir.Bu teq vasitəsi ilə mətndə müəyyən söz və söz birləşmələri daha qabarıq oxunması üçün qalın şriftlə təsvir edilir.

  teqinin tərkibindəki mətn alt xəttli təsvir edilir.Bu teq də sətir elementlərindəndir.

  teqindən mətndə məsələn terminləri,başqa dildən frazaları təsvir etmək üçün istifadə edilir. Tərkibindəki mətn kursivlə(maili) təsvir edilir.

   Pishiyin gözu mavidir   
  HTML nişanlama dilidir  
  Bu yazi xətalıdır 

  teqi yazını yerləşdiyi sətrin baza xəttindən daha aşağıda təsvir edilməsi üçündür.Əsasən düsturların yazılması zamanı istifadə etmək olar

  teqi tam tersinə baza xəttindən daha yuxarıda təsvir eləmək üçün işə yarayır.Məsələn ədədlərin üstünü qeyd etmək üçün

  Hər iki teq sətir elementlərindəndir

   
  Ferma Teoremi
     
  X  n  + Y  n  = Z  n 
   hardakı n tam ededi > 2 СН 3 СНО + NH 2 OH= CH 3 C(=NOH)H + H 2 O 

  –HTML-də açılan siyahıların(combobox) yaradılması üçün istifadə edilir.Bu teq öz növbəsində 2 və daha artıq (açılan siyahının elementləri) teqinden ibaret olur.Siyahının eni elementlərin en uzunun ölçüsü ilə təyin edilir.

  • disabled—bütün siyanı passiv etmək üçün .əgər bu atribut daxil edilibsə siyahı açılmır
  • multiple—siyahıdan bir neçə element seçməyə imkan yaradır
  • size–acılan siyahının göstərə biləcəyi element sayı.Əgər siyahıda daha çox element varsa o halda avtomatik olaraq siyahının yanına sürüşdürmək(scroll) üçün alət yerləşdirilir.

  Həmçinin ümumi istifadə olunan atributlar və hadisələrdə istifadə edilə bilər

    value="volvo">Volvo  value="saab">Saab  value="opel">Opel  value="audi">Audi 

  Digər sətir elementləri

  teqi çox sətirli mətn daxil edilməsi üçündür.

  Abreviatura kimi mətn müəyyən edir.

  Səs fayllarının səhifəyə əlavə edir.Brouzerlər bəzi audio fayl formatlarını dəstəkləmədikləri üçün bir neçə fayl formatında təsvir eləmək daha yaxşı olar. Bunun üçün source teqindən istifadə edilir.Teqin tərkibinə yazılan yazı ancaq və ancaq fayl formatı brouzer tərəfindən taninmadıqda təsvir ediləcək

  • autoplay– fayl yuklənməsi başa çatan kimi audio fayl ifa olunsun
  • controls-audio faylın ifası zamanı kontrol düymələrinin göstərilməsi üçün.pause play stop
  • loop-ifa bitdikdən sonra yenidən başdan başlasın
  • preload-autoplay atributu təyin edilməyəndə brouzerin ne edeceyini təyin edir dəyərləri
    • auto səhifə yüklənən kimi audio fayl yüklənəcək
    • metadata audio fayl haqqında meta məlumatlarının yığılması.faylın ölçüsü,audio səsinin uzunluğu,ilk kadr və s.
    • none audio faylın yüklənməsi ancaq və ancaq ifa et(play) düyməsi basılandan sonra baş verəcək

    Qeyd. autoplay və preload atributlarının eynni zamanda isitfadəsi zamanı preload atributu ignore ediləcək.

    • src-audio faylın ünvanını mütləq və ya nisbi ünvanla göstərir.

    Həmçinin ümumi istifadə olunan atributlar və hadisələrdə istifadə edilə bilər

    controls="controls">  src="https://sharifov.wordpress.com/2017/09/09/87/song.mp3" type="audio/mp3"> sizin brouzeriniz mp3 mahni fayllarını desteklemir 

    Mətnin təsvirinin istiqaməti müəyyən edir.Əsasən sağdan sola oxunan dillərdə mətnlər təsvir eləmək üçündür.dir atributu vasitəsi ilə yazının istiqaməti təyin edilir.Dəyərləri ltr(left to right) və rtl(right to left)

     dir="ltr">Mən soldan saga oxunuram dir="rtl">marayaşxo ayizay masnuxo alos nadğas nəM 

    Düyməni yaradır.(bununla biz formalar bolməsində tanış olacağıq)

    Qrafikləri rəsm çəkilməsi üçün sahə (ərazi) müəyyən edir.Əsasən real rejimdə senari ilə(məsələn javascript ilə) səhifəd müəyyən şəkillər çəkmək ondan başqa online oyunlar saatlar animasiyaların hazırlanması zamanı istifadə edilir.HTML 5 də əlavə edilmişdir.

     id="test" width="600" height="200">

    Bu nümunədə hündürlüyü 200 eni 600 olan sahə təsvir edilmişdir.Javascriptdən bu sahəhə müraciət etmək üçün canvasın id-si istifadə edilir.Canvasın eni və ya uzunluğu dəyişən kimi sahədə təsvir edilmiş hər şey silinmiş olacaq.Bəzi köhnə versiya brouzerlər kanvası dəstəkləmədikləri üçün açılan və bağlanan canvas teqi arasına mətn yazib bunu cliente bildirmək olur.

    İşin mahnının kitabın filmin adını təsvir etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.Mətn kursivdə(maili) təsvir ediləcək teqi kimi

    Proqram kodunun təsviri üçün istifadə edilir.Bu zaman kod xususi şriftlə(məsələn Courier) çap edilir.

    Səhifədə səhv olan və ya silinməli olan mətn hissələrini təsvir etmək üçün istifadə edilir.Bu zaman mətn üstündən xətt çəkilmiş formada təsvir edilir.Əsasən teqi ilə birlikdə istifadə edilir.Bu teq düzəliş olunmuş yeni versiya mətni göstərmək üçündür.

    • cite – düzəliş və ya silinmə səbəbi yazılan resursun unvanı
    • datetime – duzəliş vəya silinmə tarixini qeyd edir .Formati YYYY-MM-DDThh:mm:ssTZD

    Mətn yeni bir termin göstərilərkən onu maili(italic kursiv) təsvir etmək üçün

    Mətndə əhəmiyyət kəsb edən bir hissənin təsviri üçün istifadə edilir.Görünüş olaraq teqi ilə eynidir.

    teqi GIF, JPEG və ya PNG qrafik formatlarında təsvirlərin veb səhifəsində təsviri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Şəkil faylınım ünvanı src atributu vasitəsilə təyin edilir. Əgər şəkili başqa bir linkə yönəlmə kimi istifadə eləmək lazımdırsa onda teqi teqi arasına yerləşdirmək lazımdır. Bu halda təsvirin ətrafında çərçivə əks olunur.Çərçivəni götürmək və ya qalınlığını tənzimləmək üçün border atributunu əlavə eləmək lazımdır.

    Şəkil əgər hansısa qovluğun içində və ya bir üst direktoriyada və tamami ilə başqa saytdada yerləşə bilər.

    Bir üst direktoriyada —

    Şəkillərin yerləşdirilməsi zamanı istifadə edilə biləcək atributlar aşağıdakılardır.

    • align Şəkilin ətrafdakı elementlərə nisbətən yerləşmə vəziyyətini təyin edir.Dəyərləri top,bottom,middle, left,right,
    • alt Şəkilin qisa adı.Brouzer şəkili göstərə bilməyəyəndə bu yazını istifadə edir
    • vspace Vertikal olaraq şəkilin yuxarısında və aşağısında buraxılacaq boşluğun piksellə ölçüsünü vermək üçün
    • hspace Horizontal olaraq şəkilin sağında və solunda buraxılması tələb olan boşluğun piksellə qalınlığını vermək üçün
    • width Şəkilin enini pikselle təyin etmək üçün
    • height Şəkilin hündürlüyünü pikselle təyin etmək üçün
    • border Şəkil ətrafındakı çərçivənin qalınlığı bu atribut vasitəsi ilə tənzimlənir.
    • usemap Xəritələrin şəkillə əlaqələndirilməsi üçün.Bu atributu a və ya button teqinin tərkibində olanda istifadə eləmək olmaz
    • ismap Brouzere şəkilin serverdəki xəritənin bir hissəsi olduğunu göstərir.Şəkil üzərinə basılarkən basılma koordinatlari URL-də servərə göndərilir.Bu atribut ancaq və ancaq və button teqlərinin tərkibində olarkən istifadə eləmək olar.

    Şəkillərin eni və uzununun təyin edilməsi çox vacibdir.Əgər daxil edilməyibsə brouzer özü ölçünü götürməyə çalışır.Bu da internetin sürətinin zəif olduğu vaxtlarda gecikmə səbəbindən səhifənin dizaynını korrekt olmayan formada göstərir.

    Bundan başqa şəkili bütün səhifənin arxa fonu kimi istifadə etmək istədikdə həmin şəkili body teqinde background atributu olaraq göstərmək lazımdır.

    HTML sənəddə şəkillər yerləşdirib onun müxtəlif hissələrini bağlantıda(link) etmək olur.Bunun üçün teqindən istifadə olunur.Sintaksis

    Burda area teqleri vasitəsi ilə hazırlanacaq xəritədə koordinatlar daxil edilir. Area teqinin atributlari shape ,coords ,href,nohref,target,alt və s –dir.

    • shape xəritədəki sahənin növünü göstərir.Mümkün dəyərləri rect,circle,poly-dir.
    • coords isə sahənin koordinatlarını təyin edir. Məsələn
    • nohref həmin sahəyə mousla toxunduqda heç bir bağlantıya getməməsi üçün istifadə edilir.
    • target acılacaq səhifə harda acılacagını göstərir.Məsələn bu səhifədə yoxsa yeni bir səhifədə.Dəyərləri _blank,_self,_parent,_top
    • alt xəritədə sahənin üzərinə mouse ilə gətirdikdə cixacaq yazı daxil edilir.

    Xəritə hazırlandıqdan sonra həmin xəritəni səhifədəki şəkillə əlaqələndirmək olur.

    

    Nümunədən göründüyü kimi planetMap adında xəritə daxil edildikdən sonra o img teqi ilə usemap atributu vasitəsi ilə əlaqələndirilir.

    məlumatların daxil edilməsi üçün müxtəlif formalı sahələr yaradır.Bu barədə formalar bölməsində danışılacaq

    teqində dediyimiz kimi silinməli və ya düzəliş olunmalı mətn əvəzinə yazılan mətnin təsviri üçün istifadə edilir.Brouzerlər bu mətnləri altdan xətt çəkilmiş formada təsvir edirlər.cite və datetime atributları vasitəsi ilə düzəlişin səbəbi resursunun ünvanı və düzəliş tarixləri təyin edilir.

    Klaviaturadan daxil edilən və ya klaviatura düymələrinin adlarını mətndə tsəvir etmək üçün istifadə edilir.Mətn xususi şriftlə(monospace) təsvir edilir.

    Mətndə mühim hissələri qeyd eləyir.Məsələn axtarışın nəticəsinə uyğun tapılmış hissələri,siyahıya yeni artırılmış elementi və ya kalendarda cari tarixi bu teq vasitəsi ilə qeyd etmək olar.Teq arasındakı mətn əsasən arxa fonu sarı rəngdə nümayiş etdiriləcək.

    Müəyyən diapazonda skalyar ölçünü təsvir etmək üçündur.HTML 5-də əlavə edilmişdir. Məsələn istifadə olunan disk həcmi ,sorğuların sıxlığı və s . başqa məlumatlar üçün istifadə oluna bilər

    • form– elementin aid olduğu formanı təyin edir
    • high– diapazonun böyük adlandırılan ölçüsü.Əgər daxil edilməyibsə o halda max dəyəri high olaraq götürüləcək
    • low– diapazonun kiçik adlandırılan ölçüsü.Əgər daxil edilməyibsə o halda min dəyəri low olaraq götürüləcək
    • max-diapazonun maksimal ölçüsü
    • min-diapazonun minimal ölçüsü
    • optimal –optimal ölçü
    • value – cari qiymeti

    Islerin vəziyyəti:

     100 ishden 10 hazirdir 

    Qısa sitatı müəyyən edir.Mətndə bəzən sitatların olmasın ehtiyac olur bu zaman “” əvəzinə bu teq istifadə olunur.cite atributu vasitəsi ilə sitatın götürüldüyü unvanı göstərmək olur.Bu ünvan adi brouzerlərdə görünmür.Ancaq sayt oxuyucular bu məlumatı təsvir edə bilir.Bir sətirdən artiq sitat olduqda isə blok sitatından istifadə olunur

    teqi dəstəkləmirsə brauzerə göstərmək üçün olan mətni müəyyən edir.

    elementinin tərkibində yuxuri indekslə və aşağı indekslə qeydləri təsvir edir.

    Hər iki teq elementinin tərkib hissələridir.Əsasən şərqi asiya dillərindəki heroqliflərin təsviri vı acıqlamasının verilməsi üçün istifadə edilir

    daha düzgün olmayan mətni müəyyən edir və bu mətn silinmişləri əks etdirir.Brouzer bu mətni üstündən xətt çəkilmiş formada təsvir edir.

    Kompüter proqramının nəticəsinin göstərilməsi və kod nümunələrinin numayiş edilməsi zamani istifadə edilir.Mətn xususi (monospace) şriftlə əks olunur.

    Kiçik ölçünün mətni təsvir edir.Əsasən böyük mətnlərdən sonra gələn kiçik qeydləri,müəllif hüquqları haqqında informasiyanı təsvir etmək üçün istifadə edilir.Şriftin ölçüsü səhifənin əsas şrift ölçüsündən müəyyən proporsiya ilə balaca olur.Bu teqi başqa small teqlərinin içindədə istifadə eləmək olar.Bu halda hər daxildəki small teqinin tərkibi bir üstəkindən mütənasib olaraq az olur.

    Çox əhəmiyyətli mətni qalına şriftlə təsvir edir.

    kompyuter proqramlarında istifadə olunan dəyişənləri əks eləmək üçün istifadə olunur. Mətn kursivlə(maili italic) təsvir edilir

    Video fayllarının səhifəyə əlavə edir.Brouzerlər bəzi video fayl formatlarını dəstəkləmədikləri üçün bir neçə fayl formatında təsvir eləmək daha yaxşı olar.Bunun üçün source teqindən istifadə edilir.Teqin tərkibinə yazılan yazı ancaq və ancaq fayl formatı brouzer tərəfindən taninmadıqda təsvir ediləcək

    • autoplay– fayl yuklənməsi başa çatan kimi video fayl nümayiş olunsun
    • controls-video faylın ifası zamanı kontrol düymələrinin,sürüşdürmə aləti(scrool),tam ekran formasında nümayiş düyməsi,səsin artırılıb azaldılması düyməsi və s göstərilməsi üçün.
    • loop-ifa bitdikdən sonra yenidən başdan başlasın
    • height– videonun ekran hündürlüyünu piksellə müəyyən edir
    • muted-videonun səssiz edir
    • poster-video yüklənənə qədər göstəriləcək şəklin ünvanı
    • width – video ekranının enini piksellə təyin edir
    • src-video faylın ünvanını mütləq və ya nisbi ünvanla göstərir.
    • preload-autoplay atributu təyin edilməyəndə brouzerin ne edeceyini təyin edir dəyərləri :
      • auto səhifə yüklənən kimi video fayl yüklənəcək,
      • metadata video fayl haqqında meta məlumatlarının yığılması.faylın ölçüsü,videonun müddəti,ilk kadr və s.,
      • none video faylın yüklənməsi ancaq və ancaq ifa et(play) düyməsi basılandan sonra baş verəcək

      (Qeyd. autoplay və preload atributlarının eynni zamanda isitfadəsi zamanı preload atributu ignore ediləcək)

      Həmçinin ümumi istifadə olunan atributlar və hadisələrdə istifadə edilə bilər

      Universal elementlər

      Bu elementlər istifadə edildiyi kontekstdən asılı olaraq həm blok elementləri kimi həmdə sətir elementləri kimi istifadə edilə bilər.Məsələn del və ins teqləri

      Səhifədə səhv olan və ya silinməli olan mətn hissələrini təsvir etmək üçün istifadə edilir.Bu zaman mətn üstündən xətt çəkilmiş formada təsvir edilir.Əsasən teqi ilə birlikdə istifadə edilir.Bu teq düzəliş olunmuş yeni versiya mətni göstərmək üçündür.

      teqində dediyimiz kimi silinməli və ya düzəliş olunmalı mətn əvəzinə yazılan mətnin təsviri üçün istifadə edilir.Brouzerlər bu mətnləri altdan xətt çəkilmiş formada təsvir edirlər.cite və datetime atributları vasitəsi ilə düzəlişin səbəbi resursunun ünvanı və düzəliş tarixləri təyin edilir.

      • cite – düzəliş və ya silinmə səbəbi yazılan resursun unvanı
      • datetime – duzəliş vəya silinmə tarixini qeyd edir .Formati YYYY-MM-DDThh:mm:ssTZD

      HTML –də rənglər

      HTML-də rənglər 2 üsulla verilə bilər.Rənglərin adına görə və ya 16-lıq kodlarla.16-lıq kodlarla verilməsi daha geniş imkanlar yaradır.16-lıq say sistemi 10 luq say sistemindən burda fərqi əlavə olunmuş latınca A B C D E F hərfləridir.10 luq və 16 lıq kodların qarşıqoyması aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

      10-luq	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
      16-lıq	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F

      15-dən böyük rəqəmlər 16 lıq kodlaşmada 2 rəqəmin birləşməsi ilə təyin edilir.

      10-luq	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	…	254	255
      16-lıq	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	1A	1B	..	FE	FF

      Qarışıqlıq yaranmaması üçün 16-liq kodların qarşısına # işarəsi qoyulur.HTML-də rəngin istifadəsinə nümunə olaraq

       bgcolor="#fa8e47"> 

      Burda fonun rəngi olaraq #fa8e47 göstərilmişdir.Rənglər RGB (RED GREEN BLUE)standartı ilə təyin edildinə görə ilk iki rəqəm qırmızı rəngi sonrakı iki rəqəm yaşıl rəngi sonuncu iki rəqəm isə mavi çaları göstərir.Bu model additiv modeldir.Hər üç rəngin tam qarışığı ag rəngi yaradır.Bir neçə qaydaya nəzər yetirək

      • Hər üç rəngin eyni dəyərlərində boz çalarlı rənglər alınır məsələn #D6D6D6.Rəqəm nəqədər böyük olsa rəng bir o qeder açıq olacaq.Rəqəmlər #000000 #FFFFFF arasında dəyişir.
      • Al-qırmızı rəng qırmızı komponent maksimal (FF) etməklə yaranır amma qalan komponentlər sıfırlaşdırmaq lazımdır. FF0000. Yaşıl və göydə vəziyyət analoji olur # 00FF00 # 0000FF
      • Digər rənglər daha yaxin rənglərin qarışdırılmasından əmələ gəlir.Rənglərin yaxınlığı aşağıdakı şəkildə təsvir edilmişdir.

      Hər 3 rəqəm 00-dan FF ə qədər yəni 256 calar özündə saxlayır yekun mümkun rənglərin sayı

      HTML-də ölçü anlayışı

      HTML-də elementlərin və ya məsafənin ölçüləri piksellərdə və ya faizlər təyin edilir. Piksel — bu monitorun ekranında elementar nöqtə, nisbi ölçü vahididir, onun ölçüsü ekranın təyin edilmiş ölçüsündən asılıdır məsələn, monitorun ölçüsü 1024×768 piksel olarsa və şəkildə eyni ölçüdə olarsa bu halda şəkil ekranın tam sahəsini tutur. Pikseli ölçü vahidi kimi istifadə etdikdə ölçü vahidi daxil edilmir. məsələn: width=” 380″

      img src="https://sharifov.wordpress.com/2017/09/09/87/colors.png" alt="Rengler" width="100" height="111" hspace="4" vspace="4" border="2">

      Bu nümunədə hündürlüyü 111 piksel eni 100 piksel olan şəkil kənar xəttinin qalınlığı 2 olan çərçivənin kənarlarından yuxarıdan aşağıdan və yanlardan 4 piksel aralı yerləşdirilmişdir.

      Ölçülərin faizlə ifadəsi də mümkündür.Bu halda ölçü hansısa ana elementin ölçüsünə nəzərən verilir.Məsələn brauzerin ölçüsü.Ölçünü faizlə vermək üçün rəqəmin sonuna % işarəsi qoyulur. Məsələn width=”40%”

      Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı

      Sayt 2012-ci il fevral ayının 14-də Bakı şəhərində gerçəkləşdirilən “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində istifadəyə verilib. E-mail:edebiyyat-az.com@mail.ru Əlaqə telefonu: 051 785 44 33; 070 815 12 96 Ünvan: Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri

      Təhminə VƏLİYEVA.”Nitq etiketləri: 6.ETİKET QAYDALARININ VƏ NİTQ ETİKETLƏRİNİN ÜNSİYYƏTDƏ ROLU”

      AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin kiçik elmi işçisi,
      Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) “Publisistika” şöbəsinin redaktoru.

      ETİKET QAYDALARININ VƏ NİTQ ETİKETLƏRİNİN
      ÜNSİYYƏTDƏ ROLU

      Açar sözlər: etiket qaydaları, nitq etiketi, cəmiyyət, situasiya, ünsiyyət
      Ключевые слова: этикет, речевой этикет, общество, ситуация, общение
      Keywords: etiquette norms, speech etiquette, society, situation, communication

      Nitqin etik məsələləri nəzakətli davranış qaydalarına və etik normalara düzgün riayət edilməsini tələb edir. Etika müəyyən cəmiyyət daxilində insanların bir-birinə münasibətini tənzimləyən, nəzakətli danışıq və əxlaq normalarını özündə ehtiva edir. Nəzakətli rəftar, hərəkət, davranış milli mənəviyyat və mədəniyyətimizin başlıca, əsas komponentlərindən sayılır. Nitqin mədəni səciyyə və keyfiyyətlərinə yiyələnmədən, etik-mədəni ünsiyyət prosesində iştirak etmək qeyri-mümkündür. İstər yazılı, istərsə də şifahi nitq bacarıqlarından məhrum yaxud onlara istənilən səviyyədə yiyələnməyən insan ünsiyyətdən kənar qalır. Ünsiyyət isə insanların mənəvi tələbatıdır və bu tələbatın ödənməməsi əsəb pozuntularına və daha ciddi xəstəliklərə səbəb olur. Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Jestika, mimika və nitq ünsiyyətin qurulmasında daha geniş istifadə olunan vasitələr hesab olunur. Bildiyimiz kimi, dilin başlıca funksiyası onun əsas ünsiyyət vasitəsi olması, ünsiyyətə xidmət etməsidir. Ünsiyyət vasitəsilə insan yaşadığı cəmiyyətdə özünün daşıdığı ictimai vəzifə və sosial funksiyasını yerinə yetirir, zəruri rəftar və davranış normalarına yiyələnir. Bu prosesdə insan həm də özünənəzarət və idarəetmə funksiyalarını həyata keçirir. Ünsiyyət anlayışı etiketdən daha genişdir. Etiket hər zaman ünsiyyət prosesində həyata keçsə də, hər ünsiyyət etiket ola bilmir. Çünki etik normaları bilmək heç də ona hər zaman əməl etmək demək deyil. Bəzən insan şüurlu şəkildə etik normanı poza bilir.
      Etiket qaydaları cəmiyyətdə insanların bir-birinə hörmət və ehtiramını, sevgi və rəğbətini göstərən mühüm amillərdəndir. Etiket qaydalarının tətbiqində cəmiyyətdə mövcud davranış və danışıq stereotipləri nəzərə alınmalıdır. Məhz etiket qaydalarının şifahi və yazılı nitqdə gözlənilməsi müəyyən məqsədli nitqin səmərəliliyini və düzgün ifadə qabiliyyətini səciyyələndirir. Nitqdə riayət edilməsi vacib hesab edilən etiket qaydalarına yerində və zamanında məqsədəuyğun şəkildə istifadə edilməsi üçün insana kiçik yaşlarından davranış və nitq bacarıqları aşılanmalıdır. Gündəlik həyat təcrübəsində bu bacarıqlar vərdiş halını alıb, istənilən situasiyada tətbiqi nəzərdə saxlanmalıdır. Etik davranış, etik nitq ictimai davranış-danışıq normaları ilə tənzimlənir. Bu istiqamətdə dövlət səviyyəsində bir sıra əməli tədbirlər həyata keçirilir. Məsələn, “Baku-Bus” sərnişin marşurtlarında etik normalara riayət olunması tövsiyə edilir və “avtobusa daxil olarkən yaşlılara, əlillərə, körpələrə, hamilə qadınlara yer verin və ehtiyac yaranarsa onlara nəzakətlə köməklik göstərin. Avtobusa etik davranış qaydalarına əməl etmək lazımdır. Digər sərnişinləri narahat edəcək əşyalarla avtobusa daxil olmaq qadağandır” şəklində nitq səsləndirilir. Yaxud ictimai nəqliyyat olan metrolarda da etik davranışın təmin edilməsi məqsədilə nitq verilir. Ayrı-ayrı qatar vaqonlarında stansiyaların birindən digərinə keçid ilə bağlı məlumat verildikdən sonra “əlillərə, qocalara, hamilə qadınlara yer verin” formasında nitq səsləndirilir. Beləliklə, ictimai nəqliyyatda da təbliği geniş yer alan etik qaydaların şagirdlərə onların mənimsədilməsi istiqamətində işin aparılmasını zəruri edir. İctimai yerlərdə, müəyyən cəmiyyət daxilində, kollektivdə və ya ailədə insanın özünü necə aparması, kimə necə müraciət etmək qaydaları etiket qaydalarına daxil edilir. Etiket qaydaları daxilində danışıq etikası xüsusi rola malik olub, bir sistem təşkil edərək məxsusi normalara malikdir. Səmimi və mədəni ünsiyyətin yaradılmasında danışıq etikasının gözlənilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Danışıq etikası bir sıra tərkib komponentlərindən ibarətdir: 1) müraciət qaydaları; 2) şad və ya bəd xəbərləri çatdırma qaydaları; 3) dinləmə qaydaları; 4) söhbətə qoşulma; 5) verilən suallara mədəni cavab qaydaları; 6) mimika və jestlərdən məqamında düzgün istifadə etmə qaydaları. Danışıq etikasına istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə riayət edilməsində nitq etiketlərindən düzgün və səmərəli istifadə gərəkdir.
      Nitq etiketi cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilmiş, müxtəlif nitq situasiyalarında istifadə olunan, insanlar arasında mədəni ünsiyyət və nitq davranışını tənzimləyən etik qaydalar sistemini ehtiva edən nitq formullarıdır. Onlar nitq daşıyıcısının davranış norma və qaydalarını ehtiva etməklə, etik davranış mədəniyyətini formalaşdırır. Bundan başqa, insanların verbal və qeyri-verbal davranışını müəyyənləşdirməklə insanların bir-birinə olan münasibətinin təzahürüdür. Verbal ünsiyyət kommunikasiya vasitələrinin – dilin, söz və ifadələrin köməyi ilə yaradılır. Qeyri-verbal ünsiyyət isə mimika, jestika, pantomimika, işarələr sistemi ilə qurulur. Nitq etiketlərindən müxtəlif ünsiyyət situasiyalarında geniş istifadə olunur. Mədəni nitq etiketində situasiya əsas meyardır, dialoqun hansı istiqamətdə getməsi, mədəni ünsiyyətin məramının açılması situasiyadan bilavasitə asılıdır. Nitq etiketi formalarından istifadə situasiya tipləri ilə əlaqədar olaraq müəyyənləşir. Situasiya tipləri rəsmi, qeyri-rəsmi, yarırəsmi məqamlarda mövcud olur və onlara tanışlığın dərəcəsi, söhbət iştirakçılarının sosial statusu, təhsili, söhbət iştirakçıların sayı da təsirini göstərir. Məhz etiket situasiyaların düzgün qiymətləndirilib həmin situasiya üçün düzgün, norma hesab edilən ifadələrin seçilməsini tələb edir. Məlumdur ki, ünsiyyət müraciətlə başlanır. Azərbaycan dilində xalqımızın milli təfəkkürünə, əxlaqi-etik dəyərlərinə müvafiq müraciət formaları mövcuddur. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin bir-birinə – kişinin qadına, qadının kişiyə, böyüyün kiçiyə, kiçiyin böyüyə, tabeliyində işləyənin rəhbərə, rəhbər şəxsin işçilərinə dair məxsusi müraciət formaları vardır. Müraciət formalarının asılı olduğu bir sıra xüsusiyyətlərə diqqət yetirilməlidir: danışan ilə adresat arasındakı tanışlıq dərəcəsi, onlar arasında qohumluğun mövcudluğu yaxud qeyri-mövcudluğu, danışanın yaşı ilə adresatın yaşının nisbəti, adresatın ictimai mövqeyi və tutduğu vəzifəsi, peşə və məşğuliyyəti, mövcud situasiyada müraciət edənin funksiya və məqsədi.
      Nitq etiketləri cəmiyyətdə insanlar arasında sağlam münasibətin tənzimlənməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu və ya digər situasiyalarda nitqin səlis, məqsədəuyğun qurulmasında hər situasiyaya müvafiq söz və ifadələrdən lazımınca və məqsədli surətdə istifadə insanlar arasında anlaşıqlı dialoqun qurulmasını təmin edir. Müxtəlif nitq-ünsiyyət prosesində işlədilən nitq etiketləri aşağıdakı etik söz və ifadələrdən ibarətdir. Salamlaşma situasiyasında bu nitq etiketlərindən istifadə edilir: “Salam” yaxud “Salaməleyküm” deyər, günün hansı çağında qarşılaşdıqlarından asılı olaraq, “Sabahın (sabahınız) xeyir!”, “Günortanız xeyir!”, “Axşamınız xeyir!” ifadələrindən birini işlədər, müsahibi isə öz növbəsində, “Hər vaxtın xeyir!”, “Aqibətin xeyir!” ifadələrindən biri ilə qarşılıq verər. Vidalaşma situasiyasında işlədilən nitq etiketləri: “Xudahafiz!”, “Sağlıqla qalın!”, “Salamat qalın!”, “Sağ olun!”, “Görüşənədək!”, “Görüşərik!”, “Sabaha qədər!”, “Həmişə şadlığa gələk!”, “Sizə də əziyyət verdik!”, “Yolunuzu tez-tez buradan salın!”, “Hər zaman qapımız üzünüzə açıqdır”, “Bizi tez-tez yad edin!”, “Allah yolunuzu açıq eləsin!”, “Yenə gözləyirik!”. Qarşılaşma məqamında: “Xoş gördük!”, “Nə gözəl təsadüf!”, “Həmişə siz gələsiniz!”, “Lap vaxtında gəlmisiniz!”, “Buyurun, buyurun!”, “Buyurun, əyləşin!”, “Keçin içəri!”, “Gəlişinizə şadıq!”, “Lap vaxtında gəlmişsiniz!”, “Uzun zamandır sizi gözləyirdik!”, “Nə yaxşı edib gəlmisiniz!”, “Qədəmləriniz var olsun!”, “Sizi görməkdən məmnunuq!” kimi xoş təəssürat yaradacaq etik ifadələrdən istifadə olunması mühüm cəhətlərdəndir. Hal-əhval tutma situasiyalarında nəzakətli söz və ifadələrdən istifadə tanış yaxud tanış olmayan kimsə ilə səmimi münasibət yaratmaq və şirin söhbət aparmaq məqsədilə “Necəsiniz?”, “Əhvalınız necədir?”, “Özünüzü necə hiss edirsiniz?”, “Necə dolanırsınız?”, “İşləriniz necədir?”, “Xanımınız necədir?” tipli ifadələrlə həmsöhbəti ilə soraqlaşmaq olar. Xahiş, rica məqamlarında: “Xahiş edirəm”, “Mümkünsə”, “Zəhmət olmasa”, “Mənə kömək edə bilərsiniz?”, “Kömək əlinizi məndən əsirgəməyin!”, “Bu məsələdə mənə yardımçı olsanız sevinərdim”, “Xahiş edirəm məni qəbulunuza yazasınız”, “Xahiş edirəm, ərizəmi qəbul edəsiniz”. Kömək əli uzatmaq, yardım etmək, qulluğunda olmaq məqsədilə danışan digərinə “Sizə necə kömək etmək olar?”, “Köməyə ehtiyacınız varmı?”, “İcazə verin, kömək edim”, “Nə buyurursunuz?”, “Mənim köməyim dəyə bilər?”, “Sizi narahat edən nədir?”, “Məndən istədiyin qulluğun?” nitq yarlıqları ilə müraciət edə bilər. İcrası bu və ya digər səbəbdən mümkün olmayan işin, məsələnin müqabilində şəxs “Sizə zəhmət verdim!”, “Əziyyət çəkdiniz!”, “Daha nə etmək olar?!”, “Siz bacardığınızı etdiniz!” ifadələri ilə iş görənin zəhmətini qiymətləndirib, öz məmnuniyyətini bildirə bilər. Dəvətlə bağlı işlədilən nitq etiketləri: “Sabahkı tədbirə hamınız dəvətlisiniz!”, “18.10.2017-ci il tarixdə keçiriləcək xalq yazıçısı Anar Rzayev haqqında yazılmış kitabın təqdimatına hər kəs dəvət olunur!”, “Dəvət olunur: AYB-nin kollektivi, şair və yazıçılar!”. Üzr istəmə situasiyasında işlədilən nitq etiketləri: “Bağışlayın”, “Üzr istəyirəm”, “Narahat etdiyimə görə üzrlü sayın!”, “Sizə zəhmət verdim”. Şad gün münasibəti ilə insanları təbrik etmək, xoş niyyət və arzularını sözün məna imkanları daxilində çatdırmaq arzu, təbrik etiketlərinin köməyilə reallaşır. Arzu (alqış), təbrik etiketləri: “İşiniz avand olsun!”, “Gözünüz aydın olsun!”, “Allah işinizə fərəc versin!”, “Həmişə şənlikdə!”, “Əlin-qolun var olsun!”, “Allah sizə yar olsun!”, “Min budaq olun!”, “Başın var olsun!” “Allah səni bəd-nəzərdən, bəd nəfsdən saxlasın!”, “Xeyirli olsun!”, “Bərəkətli olsun!”, “Bəhrəsini görəsiniz!”, “Uğurlu olsun!”, “Ad günün mübarək!”, “Qurban bayramınızı təbrik edirəm!”, “Uğurların davamlı olsun!”. Alqış bildirən nitq etiketləri: “Halal olsun!”, “Zəhmətin alqışa layiqdir”, “Uğurlu iş ortaya gətirmisən!”, “Əhsən!”, “Afərin!”, “Əllərin dərd görməsin!”, insanın daxili və zahiri keyfiyyətlərinə əsasən işlədilən: “Sənin kimi övlada halal olsun”, “Çalışqan tələbədir”, “Üzündən tərbiyə yağır, hiss olunur ki, yaxşı ailə tərbiyəsi alıb”, əzizləmə məqsədli etik ifadələr: “Başına dönüm!”, “Qurbanın olum!”, “Canım qurban!” , “Baş üstə!”, “Göz üstə yerin var!”, “Xala qurban!”, “Gözəlim!”, “Sonam!”, “Əzizim!”, “Quzum!”. Təşəkkür bildirən nitq etiketləri: “Təşəkkür edirəm!”, “Minnətdaram!”, “Allah sizdən razı olsun!”, “Çox sağ ol!” (Çox sağ olun!), “Diqqətinizə görə minnətdaram!”, “Qulluğunuzda olum! (Qulluğunuzda olaq!)”, “Allah səni (sizi) bizə çox görməsin!”. İntizama dəvət etmə: “Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim”, “Bu cür (belə) hərəkət sizə yaraşmır!”, “Siz adınıza layiq hərəkət etmirsiniz!”, “Danışığınıza fikir verin!”, “Nəzakətli olun!”, “Səsinizi yüksəltməyin!”, “Bir qədər səmimi olun!”, “Səhvinizi etiraf edin!”, “Çalışın, bir az nəzakətli olasınız ki, başqaları sizdən ibrət götürsün!”, “Mənə elə gəlir ki, siz səhv edirsiniz!”, “Özünüzü ələ alın!”, “Emosiyalarınıza hakim olun!”, “Sizin belə danışmağa haqqınız çatmır!”, “Səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin!” kimi nitq etiketlərindən istifadə bu zaman yararlıdır. Xəstə yanına getmə, xəstələrə baş çəkmə situasiyalarında: “Allah şəfa versin!”, “Yastığınız yüngül osun!”, “Allaha şükür, indi yaxşısınız!”, “Sizi daha yaxşı gördüm!”, “Belə görürəm, siz tezliklə sağalacaqsınız!”, “Həmişəki kimi gümrahsınız!”, “Gözümə yaxşı dəyirsiniz, belə getsə iki-üç günə qalmaz ayağa qalxarsınız!” və s. ; Sualvermə, söhbətəqoşulma situasiyalarında: “İcazənizlə, fikrimi bildirim”, “Mənə söz verdiyiniz üçün minnətdaram!”, “Bağışlayın, müdaxilə edirəm”, “Üzr istəyirəm, sual vermək olar?”, “Mane olduğum üçün dəfələrlə üzr istəyirəm”. Bir məsələyə aydınlıq gətirmək, müsahibi söhbətə cəlb etmək məqsədilə işlədilən ifadələrə misal olaraq: “Deyə bilərsiniz ki”, “Zəhmət olmasa, deyin görüm”, “Zəhmət olmasa, başa salın”, “Sizin fikriniz necədir?”, “Bir məsələyə aydınlıq gətirməyinizi istərdim”. Söhbət, məruzə və s. adresatı qənaətləndirmirsə, danışana müəyyən ifadələrlə müraciət edib, niyyətini bildirə bilər: “Fikriniz aydın olmadı, xahiş edirəm, bir də təkrarlayın”, “Zəhmət olmasa, nümunə göstərin”, “Sizin şəxsi münasibətiniz necədir?, “Siz belə fikirləşmirsiniz ki?”. Deyilənlərlə razılaşmaq, mübahisədən qaçma və imtina situasiyasında: “Razıyam”, “Etiraz etmirəm!”, “Tamamilə razıyam”, “Fikrinizə şərikəm”, “Bu məsələdə sizinlə həmfikirəm”, “Bu məsələ barədə danışmaq istəmirəm”, “Məsələ mənə tamamilə aydındır”, “Sizin fikrinizə şərikəm”, “Hər şey aydındır”, “Bu barədə söhbət açmağa gərək duymuram”, “Daha bu məsələni uzatmaq istəmirəm”, “Məsələ mənə tam aydındır”. Etiraz etmək, razılıq verməmək kimi hallarda: “Etirazımı bildirirəm”, “Bu, məni təmin etmir” “Etiraz edirəm”, “Bu mənim xoşuma gəlmir”, “Sizin fikrinizlə şərik deyiləm”, “Mən başqa cür düşünürəm”, “Bağışlayın, sizin kimi düşünmürəm”, “Bu məsələdə sizinlə razılaşa bilmirəm”. Cavabvermə məqamında: “Lütfən, buyurun!”, “Sizə məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram”, “Buyurun, eşidirəm”. Sualı eşidən kəsin məsələ barədə məlumatı yoxdur və ya azdırsa, o zaman: “Bağışlayın, bu barədə məlumatım azdır”, “Bu dəqiqə öyrənib məlumat verərəm” dəqiqləşməyə ehtiyac duyulduqda: “Bir dəqiqə gözləyin, dəqiqləşdirim”, “İndi dəqiqləşdirib məlumat verərəm” tipli nitq vahidlərindən biri ilə cavab vermək olar. Məruzə, çıxış zamanı verilən sualları qəbul edərkən: “Sualınız mənə aydındır”, “Çalışaram bu məsələ aydınlıq gətirəm”, “Sualınıza görə təşəkkür edirəm, bu məsələ ilə məruzəmdə ətraflı danışacağam” ifadələrindən birini seçib istifadə etməklə sualı qəbul etməli və müvafiq cavabı verməlidir. Cavabın sual verən üçün qənaətbəxş, aydın olub-olmadığını öyrənmək məqsədilə “Razı qaldınızmı?”, “Cavabda qaranlıq qalan bir şey qaldımı?”, “Cavab sizi qane etdimi?”, “Deyilənlərə etirazınız yoxdur ki?” tipli etik ifadələrdən istifadə etmək olar. Şad xəbərlərin verilmə situasiyasında: “Sənə əla xəbərim var”, “Muştuluğumu ver, deyim”, “Bir xəbərim var ki, duysan uçmağa qanad axtaracaqsan” kimi nitq etiketlərindən istifadə etmək informasiya verənin məqsədini düzgün şəkildə ifadə etməsinə kömək edəcəkdir. Bəd xəbərlərin çatdırılması situasiyasında: “Narahat olma, hər şey düzələcək”, “Sən qoçaqsan, hər şeyi yoluna qoyacaqsan”, “Dərd etmə” kimi təsirli, ruhlandırıcı və insana mənəvi “güc” verən ifadələrə müraciət olunmalıdır. Adamlar birisinə çox yaxını, əzizi barədə pis xəbər verərkən olduqca həssas yanaşılmalıdır. “Özündə deyil”, “Vəziyyəti ağırdır”, “Huşunu itirib”, “Hələ özünə gəlməyib”, “Halı yaxşı deyil” qəbildən olan nitq yarlıqlarından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. “Bəd xəbərlərin münasib formada başqasına çatdırılması insanlara qayğıdır, mərhəmətdir”(1, 92). Rəy, münasibət bildirmə situasiyalarında: “İşiniz olduqca uğurlu alınıb”, “Əhsən”, “Mən bu cür gözəl işin ortaya çıxacağını gözləmirdim”, “Məsələ ilə bağlı qeyd etdiyiniz nüanslar olduqca doğrudur”, “Bu, çox dəqiq, düzgün vurğulanmış məsələdir”. Danışan isə öz növbəsində, “Fikrinizi bildirdiyiniz üçün təşəkkür edirəm”, “Rəyiniz mənim üçün olduqca önəmlidir”, “Rəyinizə görə çox sağ olun”, “Sizdən bu cür xoş sözlər eşitməyi özümə şərəf hesab edirəm”, “Sizin münasibətinizi bilmək mənə görə çox vacib idi, minnətdaram”. Təskinlik etmək, razı salmaq məqamında: “Əsəbləşməyin!”, “Darıxmayın!”, “Səbrli olun!”, “Narahat olmayın, hər şey yaxşı olacaq!”, “O qədər çətinliyin öhdəsindən gəlmisiniz,inanıram ki, bunu da tezliklə həll edəcəksiniz”, “Bir qədər səbrli olun!”, “Nə etmək olar axı?!”, “Özünüzü darıxdırmayın!”, “Mən sizə inanıram!”, “Bir qədər ətraflı düşünün!”, “Sakitləşin!”. Məsləhət vermə situasiyasında: “Bu, sizin xeyrinizədir”, “Bunları nəzərə alsan, əminəm ki, böyük uğur qazanacaqsan!”, “Bu məsələnin həllində dediyim amilləri nəzərə alsanız, çatışmazlıqları asanlıqla aradan qaldıra bilərsiniz!”, “Məhz bu, sizə başucalığı gətirəcəkdir”. Məsləhətin qəbul edilməsi situasiyasında: “Məsləhətiniz üçün təşəkkür edirəm!”, “Düşünürəm ki, bunlar mənim xeyrimə olacaq!”, “Dəyərli məsləhətinizə görə minnətdaram!”, “Çalışacağam ki, dediklərinizə əməl edim”, “Bu faydalı məsləhətinizi heç vaxt unutmaram!”, “Bu məsləhət mənə çox lazımlı olacaq!” nitq etiketlərindən yararlanmaq olar.

      Ədəbiyyat:
      1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2013
      2. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Azərbaycan dilində nitq etiketləri (məqalələr toplusu). Bakı, , 2016
      3. Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2003
      4. Qarayeva H. Azərbaycan dilində nitq etiketlərinin öyrədilməsi məsələləri. Bakı, 1999

      Tahmina Valiyeva
      The role of tag rules in communication
      Summary: Etiquette rules have a great role and importance in the cultural communication process. Use of them in different communication situations regulates ethical conduct and negotiation norms. Speech etiquettes are widely used in etiquette rules. Speech etiquettes provide expressing human ideas and senses within process of communication.

      Тахмина Велиева
      Роль правил тегов в общении
      Резюме: Правила ярлыков имеют большую роль и значение в процессе культурной коммуникации. Использование их в разных ситуациях общения регулирует этические нормы поведения и ведения переговоров. Речевои этикети широко используются в правилах этикетовки. Речевои этикети обеспечивают на процесс общение человек мысли и чувства выражение.

      Rəyçi: dos.Vaqif İsrafilov

      Son Yazılar

      • II Türk Dünyası Ədəbiyyat və Kitab Festivalı
      • Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev ilə görüş
      • Xalq yazıçısı Afaq Məsudun “Sərçələr” adlı yeni hekayələr kitabı Təbrizdə işıq üzü görüb
      • Xalq şairi Nəriman HƏSƏNZADƏ.”Yaşadanın – yaşamağa haqqı var -“
      • Azərbaycanın müasir şair və yazıçılarının kitabları Təbriz və Qoşaçayda nəşr olunub

      Danışıq etikası və nitq etiketləri

      İfadə olunan bu və ya digər fikir nitq mədəniyyətinin tələbləri baxımından düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, səlis, zəngin, canlı, ahəngdar, sadə, dəqiq və anlaşıqlı olmalıdır. Dilin ifadə imkanları o qədər zəngin və o qədər rəngarəngdir ki, söz və söz formaların hansı sintaktik birləşmədə, hansı mətndə necə işlənməsi haqqında konkret resept vermək mümkün deyil. Buna görə də eyni dildə danışan hər fərdin öz danışıq tərzi, öz ifadə üsulu var. Lakin dilin müqəddəsliyini qorumaq, onun ədəbi dil kimi daha da püxtələşməsi və səlisləşməsi naminə yazıda və nitq prosesində heç kəs ədəbi dilin müəyyən edilmiş normalarından kənara çıxmamalıdır və bu normalara əməl etmək hamının şərəfli vəzifəsidir.

      Məlum olduğu kimi, insanlara məxsus ümumi mədəniyyət müxtəlif komponentlərin məcmusundan ibarətdir. Mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biri də nitq mədəniyyətidir. Biz nitq mədəniyyəti anlayışına danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyətini də daxil edirik. Əgər hər hansı bir şəxs öz fikrini nitq mədəniyyətinin yuxarıda sadalanan on bir komponentinin dialektik vəhdəti əsasında ifadə edə bilmirsə, həmin şəxsin özünü mədəni adam adlandırmağa heç bir mənəvi haqqı yoxdur.

      Hər bir xalqın cəmiyyət üzvləri arasındakı müraciət etiketləri həmin xalqın ümumi mədəniyyətinin bir hissəsidir.

      İnsanlar arasındakı ünsiyyət bir-birinə müraciətdən başlanır. Müraciət forması isə müraciət edənlə müraciət olunan arasındakı münasibətdən asılıdır. Hətta bu asılılıq o dərəcədədir ki, ünsiyyətin başlanması və inkişafı müraciətlə müəyyənləşir.

      Mədəni nitqin etiketləri

      Adamlar onları əhatə edənlərlə ünsiyyətdə müxtəlif məqsədlərlə əksəriyyətin işlətdiyi bir sıra ifadələrdən istifadə edirlər ki, onların böyük bir qismini mədəni danışığın etiketləri təşkil edir. Vaxtilə monarx saraylarında, diplomatik dairələrdə və s. davranış qaydaları “etiket” adlanırdı. Hal-hazırda hər hansı bir cəmiyyətdə qəbul edilmiş davranış və nəzakət formalarına da “etiket” deyilir. Xalqımızın milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına, ənənələrinə uyğun işlənilən bu ifadələr, hazır nitq modelləri bütün hallarda adamları razı salır, onlarda xoş ovqat yaradır, müsahibin fəaliyyətini istiqamətləndirir, qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir. Dilimiz belə ifadələrlə zəngindir. Adamların gündəlik nitq fəaliyyətində onların dünyagörüşü, savad dərəcəsi, dilə şüurlu münasibətindən irəli gələn rəngarəng ifadələr tez-tez işlədilir.

      Elmi dilçilikdə sözün bir neçə vəzifəsi olduğu göstərilir: a) adlandırma (nominativ); b) ünsiyyət (kommunikativ); v) müraciət (apelyativ).

      Öz tarixi inkişafına görə müraciət növlərini belə qruplaşdırmaq olar: a) ailə-qəbilə daxilində müraciətlər; b) xalq dilində müraciətlər, milli dildə müraciətlər.

      Nitqlə ünsiyyətə başlamazdan əvvəl natiq müraciət etiketlərindən istifadə edir. Bunu nəzərə alaraq, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin ədəbi müraciət, danışıq etiketləri haqqında bir neçə söz demək lazım gəlir:

      1. Kömək etmək, qulluq göstərmək məqsədilə: İcazə verin kömək edim; Siz əziyyət çəkməyin, bunu mən edərəm; Qulluğunda olum; Sizə kömək etmək lazımdır?; Köməyə ehtiyacınız varmı?; Mən sizi eşidirəm; Cavab verməyə tələsməyin, bir qədər fikirləşin; Sizi narahat edən nədir?; Sizə nə kömək edə bilərəm?; Nə buyurursunuz? və s.
      2. İş gördürmək, soruşmaq, üzrxahlıq etmək məqsədilə: İnciməyin, sizə zəhmət verəcəyəm; əgər mümkünsə; zəhmət olmasa; Buyruq olmasın; vaxtınız varsa; imkanınız olsa; Sizə əziyyət olacaq; Sizi yormayım; Rica edirəm danışın; Lütfən söyləyin; Üzr istəyirəm; Əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və s.
      3. Məmnun olmaq məqamında: Razıyam; Etiraz etmirəm; Sizinlə şərikəm; Xoşuma gəlir; Çox şadam; Minnətdaram; Məmnuniyyətlə; Xoşdur; baş üstə; göz üstə; Arxayın olun; Sizi unutmaram; Sizinlə işləmək mənim üçün böyük şərəfdir; Allah köməyin olsun; Tanrı sənə yar olsun.
      4. Etiraz etmək, razılıq verməmək məqamında: Bu, məni təmin etmir; Etirazımı bildirirəm; Etiraz edirəm; Sizin fikrinizlə şərik deyiləm; Mən başqa cür düşünürəm; Bağışlayın, bu məsələdə sizinlə razı deyiləm; Bu, mənim xoşuma gəlmir; Belə etməyin; Bu, ürəyimcə deyil və s.
      5. Təskinlik vermək, razı salmaq məqamında: Bir qədər ətraflı düşünün; Əsəbiləşməyin; Darıxmayın; İcazə verin danışım; İmkan verin fikrimi izah edim; Özünüzü ələ alın; Səbr edin; Bir qədər səbrli olun; Nə etmək olar, qismət belə imiş və s.
      6. İntizama dəvət, məzəmmət etmə:Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim; Belə hərəkət sizə yaraşmaz; Siz adınıza layiq hərəkət etməlisiniz; Danışığınıza fikir verin; Allah xatirinə razı olun; Nəzakətli olun; Çalışın ki, başqaları sizdən razı qalsın; Bir qədər səmimi olun, səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin və s.
      7. Qarşılama məqamında: Xoş gördük; Nə gözəl təsadüf; Xoş gəlmişsiniz; Lap vaxtında gəlmişsiniz; Həmişə siz gələsiniz; Sizin gəlişinizə şadam; Sizi arzulayırıq; Səni çoxdan gözləyirdim; Gələn qədəmləriniz var olsun və s.
      8. Dəvət etmək məqsədilə: Xoş gəlmisiniz; Buyurun qonağımız olun və s.
      9. Vidalaşma məqamında: Sizi səbirsizliklə gözləyirik; Salamat qalın; Zəhmət çəkdiniz; Sizə əziyyət verdik; Gecəniz xeyrə qalsın; Yuxunuz şirin olsun; Allah amanında; Eviniz abad olsun; Həmişə şadlığa gələk; Sizləri bir daha evimizdə görsək, şad olarıq; Allah yolunuzu açıq eləsin, işinizi xeyrə calasın və s.
      10. Görülən işin müqabilində razılıq, rəğbətləndirmə: Afərin; Əhsən; Minnətdaram; Hər şey üçün minnətdaram; Təşəkkür edirəm; Sizə zəhmət verdim; Sizə borcluyam; Zəhmət çəkmə; Narahat olma; Sağ olun; Allah sizdən razı olsun; Allah köməyin olsun; Biz bundan məmnun olduq; Sizin əl qabiliyyətinizə heyranam; Sizə qibtə edirəm; Çox sağ olun; Afərin, mərhaba; Allah səni dərd-bəladan uzaq eləsin; Allah ürəyinizə görə versin; Allah sizi bizə çox görməsin; Qəm, kədər sizdən uzaq olsun; Səni Allah saxlasın və s.
      11. İcrası hər hansı bir səbəbdən mümkün olmayan işin müqabilində: Çox sağ olun; Sizə zəhmət verdim; Əziyyət çəkdiniz; Nə etmək olar, siz bacardığınızı etdiniz və s.
      12. Arzu-istək və təbrik etmək məqamında: Yaxşı yol; Sağlıqla qalın; Uğur olsun; Xoşbəxt olun; İşiniz avand olsun; Allah işinizə fərəc versin; Allah sənə yar olsun; Ürəyincə ömür sürəsən; Min bir budaq olun; Var olasan; Gözünüz aydın olsun; Yolunuz uğurlu olsun; Bayramınız mübarək; Ad gününüz mübarək; Yeni dərs iliniz mübarək; Həmişə şənlikdə; Halal olsun; Xeyirli olsun; Allah balalarını saxlasın; Allah köməyin olsun; Allah səni ümid yeri eləsin; Allah imdadına çatsın; Ananın südü sənə halal olsun; Əlin-qolun var olsun; Üzün ağ, başın uca olsun; Bərəkətli olsun; Göz dəyməsin; Ömrün uzun olsun; Allah iltifatını artıq eləsin; İlahi, mərhəmətinə min şükür və s.
      13. Hal-əhval tutmaq məqamında: Əhvalınız necədir? Necə dolanırsınız?;Güzəranınız necədir?; Xanımınız necədir?; Həyat yoldaşınız necədir?; Özünüzü necə hiss edirsiniz? və s.
      14. Öyrənmək məqsədilə verilən suala cavab məqamında: Buyurun, soruşun; Lütfən buyurun; Sizə məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram; Bu mənim üçün xoşdur; Bu, mənim vəzifə borcumdur; Bu dəqiqə öyrənib sizə deyərəm; Bir dəqiqə gözləyin, öyrənim; Cavabım sizi qane etdimi? Daha nəyi bilmək istəyirsiniz?; Bağışlayın, bu barədə məlumatım azdır (yoxdur); Xeyr, tanımıram; Yaxşı tanımıram; Xeyr, bilmirəm.
      15. Əzizləmə, yalvarış məqsədilə: “Canım qurban”, “baş üstə”, “Göz üstə yerin var”, “qurban olum”, “quzum”, “sonam”, “dilbərim”, “ağrın alım”, “canım qurban”, “başına dönüm” və s.
      16. Danışmağa başlamaq məqamında: İcazənizlə fikrimi bildirim. Mənə söz verdiyiniz üçün minnətdaram. Məni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm və s.
      17. Deyilənlərlə razılaşmaq, mübahisədən imtina etmək məqamında: Bu məsələyə hazır deyiləm. Sizin fikrinizə şərikəm. Məsələ mənə aydındır. Bu barədə söhbət açmağa ehtiyac duymuram.
      18. Məsləhət vermək məqamında: Bunları nəzərə alsanız, yaxşı olar. Bu, sizin xeyrinizədir. Bu, sizə başucalığı gətirər. Çalışın müsahibinizi axıra qədər dinləyə biləsiniz və s.
      19. Məsləhəti qəbul etmək məqamında: Dediklərinizlə razıyam. Bunlar mənim xeyrimədir. Faydalı məsləhətiniz üçün çox sağ olun. Sizin bu xeyirxah məsləhətinizi heç vaxt unutmaram. Sizin təklifinizi qəbul edirəm. Çalışacağam ki, dediklərinizə əməl edim. Sizin üçün bu işi etməyə çox şad olardım və s.
      20. Telefonla danışanda; Zəng edəndə: Alo, sabahınız (axşamınız, hər vaxtınız) xeyir olsun. Bağışlayın, mən kiminlə danışıram? Sizi narahat edən Kamilədir. Bilmək istəyirəm… Fikrimi sizə çatdıra bildimmi? Çox sağ olun. Bağışlayın, vaxtınızı aldım. Deyəsən, sizi yordum. Təşəkkür edirəm. Minnətdaram. Zəngə cavab verəndə: Alo, salam, eşidirəm sizi. Buyurun. Zəhmət olmasa bir qədər ucadan danışın. Bağışlayın, zəng edən kimdir? Xoşdur. Bu saat çağıraram. Mütləq yetirərəm. Arxayın olun! Sağ olun!
      21. Süfrə etiketləri: “Bismillah”, “Bərəkətli olsun”, “Allah bol eləsin”, “Nuş olsun”, “Buyurun”, “Çox sağ olun”.
      • Teqlər:
      • danışıq etiketi
      • , danışıq qabiliyyəti
      • , danışıq
      • , nitq mədəniyyəti
      • , ünsiyyət
      • , danışıq tərzi
      • , etiket

      Related posts:

      1. Woid kodlarının mirasını necə geri ala bilərəm
      2. Prestashop menyusunu nece qura bilerem
      3. Men ip adresimi nece bilerem
      4. Mən hardan bilirəm ki, mənim Providentə borcum var?