260 Arxeologiya, Etnoqrafiya Tarix və onun problemləri

daşlardan, adi şüşədən, misdən, tuncdan, hətta bəzi meyvələrin çəyirdəklərindən (iydə, xurma

Arxeologiya və Etnoqrafiya Institutu

Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi təşkilat. Direktor: tarix elmləri doktoru, Maisə Nurbala qızı Rəhimovadır.Təşkilatın əsas fəaliyyət istiqamətləri arxeologiya, etnoqrafiya, numizmatika, epiqrafika, antropologiya, etnososiologiya, etnopolitologiya sahəsində elmi tədqiqatların təşkili və əlaqələndirilməsidir.Bir sıra arxeoloji-etnoqrafik elmi ekspedisiyalar təşkil edilmiş, əldə edilmiş çöl materialları sistemləşdirilmiş, üzərində kameral iş aparılıb. Onların əsasında fundamental əsərlər yazılmışdır:

• Azərbaycanlılar
• Azərbaycan arxeologiyası
• Azərbaycan etnoqrafiyası
• Azərbaycanın epiqrafik abidələri
• Azərbaycan numizmatikası

Bir sıra beynəlxalq elmi konfranslar və simpoziumlar

• Qafqaz almanları-almanlar Qafqazda birinci dünya müharibəsinə qədər
• Qafqazın arxeologiya və etnoqrafiyası
• Qafqazın dağ yəhudiləri

Azərbaycanda arxeoloji etnoqrafik tədqiqatların nəticələrinə həsr olunmuş illik elmi sessiyalar təşkil edilib və keçirilib.

260 Arxeologiya, Etnoqrafiya Tarix və onun problemləri

miyyətlə, sənətkarlığın o dövr üçün ən yüksək nəticəsi adlandırıla bilər.

Baş, boyun, bel, əl, ayaq növlərinə ayrılan zinətlərin hər biri yüksək ustalıqla hazır-

lanırdı. Daş-qaş, cəvahiratın gözəllik və magik səciyyəsi ilə bahəm, onlar həm də müalicəvi

xarakter daşıyırdılar. Qədim zamanlarda zümrüdü ilan zəhərinə qarşı ən yaxşı müalicə vasitəsi

hesab edirdilər (2, s.150). Göz ağrısı dərmanları hazırlayarkən də ondan istifadə olunurdu (3,

s.23). İnsanlar hələ uzaq keçmişdə qızılın bəd ruhlardan qoruyucu funksiyasını düşünmüş,

gümüşün orqanizmə xeyirli olduğunu, bəzi daşların xəstələrə şəfa verdiyini (kəhrəba zob

xəstəliyində və s.) müşahidə edib yadda saxlamışlar. Məhz bu səbəblərdən də mədəni

tərəqqinin başlanğıcından ta bugünlərədək bəzəklər kasıb və varlı geyimlərini tamamlamışdır.

Bəhs olunan dövrdə ənənəvi qadın zinətlərini tac, yarımtac, cıqqa, gülsinə, gərdənbənd,

silsilə, bilərzik, üzük, sırğa (güşvarə), xalxal və s. təşkil edirdi.Qadınlar araqçının üstünə

mirvari ilə bəzədilən qızıl cıqqa, yaxud tovuz quşu və dan quşunun lələyini taxırdılar. Çarqəd

dəbə düşdüyü zaman cıqqadan istifadə səngiyir. Bunun əvəzinə çarqədin ətrafına aypara

formasında güllər tikilir, ya da yaylığın sol tərəfinə qızıl gül sancılırdı. Çarqədin üstündən

boğazaltı vurulan gülsinə (broş) də zövqlü oxşayırdı. Başın arxasından rubəndi bənd etmək

üçün bəzəkli qızıl və gümüş qüllabdan istifadə edilirdi.

Şahzadə və əyan-əşrəf qadınları toy, bayram və dəbdəbəli qonaqlıqlar rəsmi olardısa,

almaz və bahalı ləl-cəvahiratla bəzədilən tac, qeyri-rəsmi mərasimlərdə isə yarımtac taxırdılar

Arxeologiya, Etnoqrafiya 261

Tarix və onun problemləri,

(4, s.35). Qeyd edək ki, yas mərasimlərində, Ramazan və Məhərrəmlik aylarında bəzəklərdən

istifadə birmənalı qarşılanmırdı. Dövrün bəzəklərində mirvari daha çox diqqəti cəlb edir.

Hazırda Tehranda Milli Cəvahirat muzeyində saxlanılan vəliəhd Abbas Mirzəyə məxsus

tackulah mirvarili tikmənin ən gözəl nümunələrindəndir. Tac şəklində olan papaq qırmızı atlas

və məxmərdən düzəldilmiş, üzəri büsbütün pulək, güləbətin və mirvari ilə işlənərək muncuqla

haşiyələnmişdir. Baş hissəsində bərkidilən iri zümrüd daşı tackulaha xüsusi yaraşıq verir.

Ömrünün böyük hissəsini Təbrizdə keçirən Abbas Mirzə rəsmi tədbirlərdə, əsasən Novruz

bayramındakı “salam” mərasimində həmin tackulahı başına qoyurdu.

XIX əsrin əvvəllərində Qacar şahzadələrinin çəkildiyi rəsm əsərlərində onların sadə

daş-qaşla işlənmiş tac, üzük, bazubənd, sallanma kəmər, toqqa, cib saatı, təsbeh, çubuq qəl-

yandan istifadə etdiyi müşahidə edilir. Onların geydiyi sərdarinin çiyinliyi, qılıncının qını və

xəncərləri üzərində də zəngin bəzəklərə – qiymətli metaldan olan “həbbabi” adlı düymələr,

muncuq, pul, qızıl pulək, çəkili işləmələr və s. rast gəlinir. XIX əsrdə yaşamış yəhudi əsilli

Avstriya-Macarıstan tədqiqatçısı (həkim, etnoqraf) Yakob Eduard Polak öz səyahətnaməsində

geyim və bəzəklərə xüsusi fəsil həsr etmişdir. O yazır ki, kişilər adətən qapağı düymə ilə

açılan cib saatlarından istifadə edirlər. Saat zəncirinin bir ucu saatın özünə, digər ucu isə cibə

bərkidilir və celiqənin (jilet – İ.M) cibinə qoyulur. Saatı şal materialdan hazırlanan saatqabıda

saxlayırlar. Saat Ramazan ayında ən sevimli əşyaya çevrilir, çünki hər vaxt insanları aclıq və

susuzluqdan qurtulmağa, qəlyan çəkməyə xəbərdar edir. Üzüklərin qaşı firuzədəndir. Üzərində

yazısı olan əqiq qaşlı sadə üzük taxırlar. Bu üzüklərin keyfiyyəti şəxsin cəmiyyətdə tutduğu

mövqe ilə əlaqədardır (5, s.156-157).

Üzüklər orta əsrlərdə olduğu kimi bəhs edilən dövrdə yenə də dəbdə idi. Kişilər gümüş,

qadınlar qızıl və gümüş üzüklərdən istifadə edirdilər. Bəzən bir barmağa bir neçə üzük

taxırdılar. Varlıların əlində 5-6, bəzən 15-16 gümüş üzük görünürdü. Nişan üzüyünü adaxlı

qızlar sağ, evli qadınlar sol əlin barmağına, digərləri isə istər qadın, istərsə də kişilər şəhadət

və baş barmaqdan savayı qalan üç barmağa taxırdılar. Üzük taxmaq bəzək məqsədindən əlavə,

ibtidai inanclar və İslam dini etiqadıyla bağlı idi. Hədislərdən məlum olur ki, Məhəmməd

Peyğəmbər üzük daşımağı təqdirəlayiq saymışdır.

Orta əsrlərdə kişilərin barmağında arvadlarının sayına görə üzüklər olardı. Varlı kişilər

əlindəkindən əlavə boynundan da bir neçə üzük salladardılar (6, s.12). Üzüklər hələ qədim

zamanlardan möhür funksiyası da daşıyırdı. Kişilər pul kisəsində saxladıqları möhür üzüklə-

rini geydikləri qəbanın altında gizlədərdilər. Bəziləri isə onları nümayişkarcasına cib saatının

zəncirindən asardılar. Lakin namaz vaxtı bütün bəzəklər kimi, üzüklər də çıxarılırdı. Şəriətə

görə, insan Allahın dərgahında maddi deyil, mənən zəngin olmalıdır. İnanca görə, yaradan in-

sanı fəqir görərsə, ona bərəkət nazil edər. Dövrün muzey materiallarına nəzər saldıqda məlum

olur ki, əksəriyyətinin üzərində dini yazılar, ələxsus da “La ilahə illəllah, Muhəmmədən

Rəsulallah” (Allahdan başqa Allah yoxdur, Məhəmməd Allahın elçisidir) ifadəsi və İxlas

surəsinin ayələri yazılmışdır. Əvvəlki dövrlərə nəzərən XIX əsrə məxsus üzüklər daha

cəlbedicidir. Belə ki, onların üzərində xətlər cızılmış, müxtəlif həndəsi naxışlar oyulmuş,

bununla da rəngli oval daş üzərinə düşən işıq oymalara daha da parlaqlıq verməkdədir.

Kübar xanımlar almaz, mirvari, zümrüd (yaşıl qaş), yaqut (qırmızı daş), füruzə daşlarla

işlənən qızıl boyunbağılar, ortabablar isə kəhrəba, sədəf, mərcan, süni daşlar və gümüş pullar-

dan ibarət bəzəklər taxırdılar. Bu qiymətli daşlardan bir çoxu ölkəyə karvan ticarəti vasitəsilə

Şərq ölkələrindən gətirilirdi. Kombinə edilmiş şəkildə (qiymətli metallarla ləl-cəvahiratın

kombinəsi) hazırlanan zinət və zər-zəbərcəd baha başa gəldiyindən imkansız qadınlar ucuz

Arxeologiya, Etnoqrafiya

Tarix və onun problemləri,

daşlardan, adi şüşədən, misdən, tuncdan, hətta bəzi meyvələrin çəyirdəklərindən (iydə, xurma

və s.) sapa düzməklə bəzək şeyləri hazırlayıb gəzdirirdilər (7, s.146).

Bəzəklər içində xüsusilə, minalı bazubəndlər qadın və kişilər arasında daha geniş

yayılmışdı (8, s.347). Uzun sallanma və ya qısa qızıl sırğalar aypara, damla, badami, zəng,

zoomorf (əsasən quş şəklində) vəmüxtəlif formalarda düzəldilir, üzəri almaz, yaqut, zümrüd

və s. qiymətli daşlarla işlənirdi. Belə bağlanan toqqalar geyim elementi sayılsa da, onların

bəzək səciyyəsi az deyildi.

Bəzəklər ayaq üçün də nəzərdə tutulurdu. Topuğa “xalxal” adlanan halqalar keçirilir,

onlara fındıq boyda, içi boş olan girdə bəzəklər bəndlənirdi. Kübar xanımlar xalxalı qızıl və

gümüşdən, şəhərin yoxsul qadınları isə mis və bürüncdən hazırlatdırardılar. Xalxal rəqqasə

bəzəklərində xüsusi yer tuturdu. Dövrün tələbinə görə zinət əşyaları zərgərlik emalatxana-

larında şəxsi sifarişlə düzəldilir, hər bir əşya fərdilik təşkil edirdi. Zərgərlər arasındakı qızğın

rəqabət göstərilən dövrdə zərgərlik sənətinin intişarının təkanverici amillərindən idi.

Nəsrəddin şahın Avropa səfərlərindən sonra geyimlər kimi bəzəklərdə də kəskin

dəyişikliklər baş verdi. Şah Avropadan yonulmamış almas almış və ölkəsinə qayıdarkən onu

təraş etdirərək geydiyi sərdarisinə düymə tikdirmişdi (9, s.454). XIX əsrin II yarısında geyim

və bəzəklərin Avropa modasına sıx yaxınlaşması müşahidə edilsə də, ənənəvi Şərq üslubu,

daha dəbdəbəli görünüş hələ də qalmaqda idi. Hətta uşaq fotolarında da bilərzik, boyunbağı və

xalxal diqqəti cəlb edir.

Xüsusi zövq və baxımlılıq əlaməti olaraq kosmetik vasitələrdən qadınlarla bahəm,

kişilər də istifadə edirdilər. Qadınlar sürmə vasitəsilə gözlərini iri və xumari, qaşlarını isə

vəsmə ilə hilal formasında düzəldirdilər. Qaşlar gicgahadək uzadılır, onların ortasına qara xal

qoyularaq birləşdirilirdi. Çatma qaşlar, dodaq və yanağa xal qoymaq dəbdə idi. Yeddi adda

kosmetik vasitədən –xına, sürmə, vəsmə, surxab, sefidab, zərək və qaliyədən istifadə olunurdu

(4, s.33). Bunların hər biri bəzək qutusunda saxlanırdı.

Xına kollarında salxım formasında bitən ağ gülləri dərib qurudur və sonra üyüdürdülər.

Xınadan həm kişilər, həm də qadınlar istifadə edirlər. Kişilər saç-saqqalına, ayaq və əl

dırnaqlarına, qadınlar da həmçinin saç, əl-ayaq və bədənin müxtəlif hissəsini naxışlayarkən

xına yaxırdılar. Tünd rəng almaqdan ötrü xınanın üzərinə qaynadılmış qoz yarpaqları və ya

soğan qabığının suyunu əlavə edirdilər. Bəzən xına başa qoyulduqdan sonra üstünü qoz

yarpaqları ilə örtürdülər. Xınayaxma mərasimi hamamda icra olunurdu.

Vəsmə bitkisini suda qaynadır və alınan qara rənglə qadınlar qaşlarını boyayırdılar.

Apardığımız sorgular zamanı məlumatçılar vəsməni “qara xına” adlandıraraq onu nil (lil)

yarpağı, bəziləri isə qara daşın üyüdülməsindən alınan maddə kimi təqdim etdilər. Xalq

arasında vəsmə həm də “Məcnun xına” adıyla tanınır.

Surxab və ya surxidən yanaq və dodaqların qızardılması üçün istifadə edilirdi. O, sabun

kimi girdə düzəldilir, onunla üzlərini yuyurdular. Yanaqların çəhrayi rəngə çalması üçün

kirşan çəkilirdi.

Sürmə qara parlaq daşı əzib tozuna xüsusi maye qarışdırılaraq alınırdı. Gözün kənar-

larına çəkilən sürmə “sürmədan” adlı filiz qabda saxlanılır, “sürməçub” adlı millə sürtülürdü.

Sürməçub adətən, adi metal, gümüş və ya fil sümüyündən düzəldilirdi. Bəzən badam tumunu

yandırıb sürmə yerinə işlədirdilər.

Zərək və ya zərvənəq qızıl ovuntuları olub, parlaqlıq məqsədilə üzə səpilirdi. Qaliyə

müşk-ənbər qarışığı olan xoş qoxulu, qara rəngdə maddə idi. Onunla saçları qara rəngə bo-

yayırdılar. Saç-saqqalın qaraldılmasında xəzab adlı vasitədən də istifadə edirdilər. Ərəb mən-

şəli olan xəzab xına, vəsmə və xüsusi gül yarpaqlarının qarışığından alınırdı.

Arxeologiya, Etnoqrafiya 263

Tarix və onun problemləri,

Ənlik üz dərisinin ağardılması üçün istifadə edilirdi. Sefidab də bu məqsədə xidmət

edirdi. Bəzi məlumatçılar sefidab və ruşuru eyniləşdirirlər.

Toy, bayram, qonaqlıq mərasimlərində qadınların üzünün bəzədilməsi ilə xüsusi peşə

sahibi ― məşşatə məşğul olurdu. O, barmaqlarının arasına keçirdiyi səkkizvari sap və maqqaş

vasitəsilə xanımların qaş və üz tüklərini alıb təmizləyirdi. Bundan sonra yuxarıda adı çəkilən

kosmetik vasitələri sifətə sürtürdü. Xoş qoxu məqsədilə saç və bədənə gülab, ənbər və ətir

çilənirdi. Niqarbənd isə hamamda qadınların əl-ayağına xına ilə naxış vururdu. Nadir hallarda

sifət və bədən dərisinə yazı və naxışlardan ibarət tatu da olunurdu.

Bu dövrdə qadınlar uzun saçlar saxlayır, qara və xınayi rəngə boyayırdılar. Saçlar

təpənin ortasından iki yerə bölünür və hörülürdü. Fotolarda bəzən ucuna lent bağlanmış

çoxsaylı hörüklər müşahidə edilir. Saray qadınları hörüklərin ucuna sikkələr, mirvari və ya

fındıq, badam, püstə şəklində qızıl və gümüş zinətlər asırdılar. Saçın hörüyə gəlməyən qısa

cığaları qızıl, ya gümüş qüllabla (süs) yığılıb bəzənirdi. Hörükdən əlavə, saçlar qızdırılmış

maşa ilə burularaq arxaya atılırdı. Eşitdiyimiz şifahi məlumata görə, saçları lazımi formaya

salmaqdan ötrü heyva tumunu qaynadaraq alınan mət mayedən istifadə edirdilər. XX əsrin ilk

onilliklərində isə Avropa modasının təsirilə qadınların artıq süni saçlar (şinyon) qoyduğu

Kosmetik vasitələrin hər biri müxtəlif materialdan (parça, taxta, şüşə, dəri və s.) düzəl-

dilən xüsusi qablarda saxlanırdı. Sürmədan (sürmə qabı), sürmə mili, daraq, daraqqabı, xına-

bənd (xına yaylığı, gəlinlər üçün qələmkar parçadan hazırlanırdı), zirpayı (ayağa xına qoyar-

kən ayaqaltı taxta, yaxud mis əşya), sefidab qutusu, ətir qabı, vəsməcuş (vəsmə qaynadılan

mis və gümüşdən olan qab), onun qaşığı və süzgəci və s. kimi kosmetik vasitə qabları vardı.

Sürmədanlar metal, parça, nadir hallarda isə balqabaq saplağından düzəldilirdi (10, s.41). Ən

çox işlədilən parça sürmədanlar məxmər və tirmədən kiçik kisə formasında olub, üzəri

məliləduz, nəqədəduz, mirvari tikmələrlə, hətta qızılı və gümüşü sapla da bəzədilirdi.

Daraqlar taxtadan və daha davamlı olmaqdan ötrü fil sümüyündən hazırlanırdı. Parça

daraqqabılar, qayçıqabılar güləbətin, muncuqlarla bəzədilirdi. Geyim dəstləri üzərində də

bəzək elementləri çoxluq təşkil edirdi. Belə ki, hakim zümrə qiymətli metal və cəvahiratdan

düymələr, muncuq, pul, qızıl və gümüş puləklərdən, habelə qızılı sapla müxtəlif tikmələr

vasitəsilə öz libaslarını zinətləndirirdilər. Bəhs edilən dövrdə geyim nümunələri dərzilər

arasında formalaşan müxtəlif tikmələrlə ― haşiyəduz (geyimin kənarının parçadan fərqli

rəngdə sapla naxışlanması), güləbətin, məliləduz (qızıl və gümüşdən hazırlanan nazik tel ilə

parça üzərində naxışların salınması), tirməduz, şəmsduz (günəş şəkilli naxışların vurulması),

qeytanduz (diametri 1 sm-dən artıq qalın iplə yaxa və ətəyin bəzədilməsi), nəqədəduz (ipək

sapla gül və buta naxışlarının salınması), tikəduz (ola bilsin ki, parçanı hissələrə, yəni tikələrə

bölüb tikirdilər),zərduz, zərəndaz, puləkduz, (parça üzərinə pul-pul aksesuarların tikilməsi),

piləkduz, sırıma və s. hazırlanırdı.

Gaspard Drouville. Voyage en Perse fait en 1812 et 1813. A Paris chez Masson

et Yonet, Libraires, 1828, 282 p.

Sübhi Bəktaşi. Yüz bir hekayət. Bakı: Yazıçı, 1990, 350 s.

GÖYTƏPƏ ARXEOLOJİ PARKI 2022-Cİ İL | “Şuşa İlİ”

İnstitut 1993-cü ildə yaradılmışdır.
Azərbaycanda arxeologiya, etnoqrafiya və antropologiya elmləri sahəsində fundamental və innovasiya xarakterli elmi tədqiqatların həyata keçirilməsi.
Azərbaycan arxeoloqlarının uzun illər ərzində apardıqları tədqiqatlar nəticəsində ölkəmizin dünyada ən qədim insan məskənlərindən, erkən sivilizasiya mərkəzlərindən biri olması maddi faktlarla sübuta yetirilmişdir.

Əsas elmi istiqamət

Azərbaycanda arxeologiya və etnoqrafiya elmləri sahəsində fundamental və innovasiya xarakterli elmi tədqiqatların həyata keçirilməsi.

Beynəlxalq əməkdaşlıq

Azərbaycanda arxeologiya və etnoqrafiya elmləri sahəsində fundamental və innovasiya xarakterli elmi tədqiqatların həyata keçirilməsi.

Arxeoloji qazıntılar

Azərbaycanda arxeologiya və etnoqrafiya elmləri sahəsində fundamental və innovasiya xarakterli elmi tədqiqatların həyata keçirilməsi.