İnnovasiya menecmenti» fənni üzrə tədris proqrami bakı 2015 FƏSİl I. İnnovasiya nəZƏRİYYƏSİNİn və metodologiyasinin əsaslari

Bu tədqiqatda innovasiya menecmentinin Azərbaycanda tətbiq edilməsinin ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafı və

He ne M. C. AtakiŞİyev n. M.ŞIXƏLİyeva r. N. NurəLİyeva maliYYƏ menecmenti (Dərslik)

Kitabda maliyyə menecmentinin təzahür və sualları müasir biliklər tələbdən tədqiq edilmiş, tələbə və magistrlərin biliklərini zənginləşdirən nəzəri məsələlər, onlara aid təcrübi həllərin nümunələri verilmişdir.

qrifli nəşr Şıxəliyeva N.M.

Elmi redaktor, i.e.d., professor: T.N.Əliyev

Rəyçilər, i.e.d., professor Q.S.Süleymanov

GiRiŞ
1920-ci illərdən başlayaraq bizim ölkəmizdə təsərrüfat fəaliyyətinin təhlil (bəzən də bu iqtisadi təhlil adlandırılırdı) kursu geniş öyrənilməyə başlanmışdı. Bütün iqtisadi ali məktəblərində kafedralar yaranır, böyük tirajlarla ədəbiyyat çap edilirdi. Lakin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili, müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarəedilməsi ilə əlaqədar məsələləri demək olar ki, öyrənmirdi. Odur ki, məhz maliyyə təhlili sahəsində iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini öyrənmək çox vacib hesab edilir .

Maliyyə təhlili, həm ayrıca götürülmüş müəssisə, kompaniya, həm də bütünlükdə ölkə iqtisadiyyatında maddi, əmək və maliyyə ehtiyatlarının əlverişli bölüşdürülməsini təmin edir. Aydındır ki, hər bir ehtiyat məhduddur və maksimum səmərə, təkcə onların həcmlərinin tənzimlənməsi hesabına deyil, həm də müxtəlif ehtiyatların səmərəli nisbəti yolu ilə alına bilər.

Maliyyə təhlili üzrə ədəbiyyat müəssisə və kompaniya rəhbərləri, investorlar və mühasiblər, statistiklər və iqtisadçılara, ən başlıcası isə maliyyə direktorlarına lazımdır.

Müasir kompaniyanın inkişafında maliyyə direktorunun rolu artmaqdadır. Əgər XX əsrin birinci yarısında maliyyə direktoru əsasən fondların artırılması və maliyyə hesabatları ilə məşğul olurdularsa, 50-ci illərdə cari dəyər konsepsiyasının (fondların müasir qiymətləndirilməsi) kapital qoyuluşlarının layihəsinin seçilməsi üzrə həllərin qəbulu hesabına yayılması maliyyə direktorunun cavabdehlik dairəsini genişləndirdi.

Xarici amillərin, rəqabət, texnoloji dəyişikliklər, böhran və faiz stavkaların dəyişkənliyi, iqtisadi vəziyyətin qeyri-müəyyənliyi gündəlik məlumatların təhlilini tələb edir. Maliyyə direktoru bu dəyişilən vəziyyətə həmişə uyğunlaşmalıdır, çünki istənilən firmanın yaşaması bunu tələb edir.

Müasir maliyyə menecmenti, aktivlərin alınması, birləşməsi, maliyyələşməsi və idarəedilməsilə əlaqədar olan fəaliyyəti öyrənir. Buna uyğun olaraq, maliyyə menecmentinin əsas funksiyaları üç istiqamətdə həllərin qəbuluna yönəldilir: investisiyalar, maliyyə qərarları və aktivlərin idarəedilməsilə əlaqədar qərarlar. Beləliklə o, aktivlərin quruluşunun nə cür olması sualına cavablar axtarır: pul resursları və əmtəə material qiymətlərinin nisbəti, onların firma bölmələri arasında bölüşdürülməsi qaydaları, divident siyasətinin müəyyən edilməsi, dövriyyə vəsaitləri və pul aktivləri ilə işləməyin xüsusi metodlarının formalaşması, firma və banklar arasındakı münasibətlər.

Bu kitab maliyyə idarəedilməsi əsasları ilə tanış edir, odur ki, çox sadə metodik üsullardan istifadə olunur.

Maliyyə menecmenti həm nəzəriyyə, həm də təcrübədə tez dəyişilir. Vergi qanunçuluğundakı dəyişikliklər korporasiyanın fəaliyyətindən əmələ gələn maliyyə xəbərdarlığı səmərəli, bazara, korporasiyalar tərəfindən nəzarət edilməsi mümkünlüyü, böhranın davametməsi şəraitində faiz normaları və valyuta kurslarının dəyişilməsi, bazardakı fasiləsiz maliyyə yenilikləri, qiymətləndirmənin yeni metodikası, işgüzar riskin azaldılması və ya bölüşdürülməsinin yeni üsulları və başqa hallar belə dəyişikliklərə səbəb olur.

BÖLMƏ 1. MALİYYƏ MENECMENTİNİN MAHİYYƏTİ

Bazar münasibətləri prosesində material və ya qeyri-material xarakterli istənilən qiymətli, müəyyən məqsədlərə çatmaq, ən əvvəl iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün istifadə edildikdə maraq doğurur. Bu iqtisadi məlumatlara da aid edilir. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin məlumat təminatı müxtəlif amillərlə, idarəetmə səviyyəsi, məlumatın məqsədli təyinatı, istifadəçilərin tərkibi ilə müəyyənləşir. Müəssisə səviyyəsində məlumat təminatının əsasını mühasibat məlumatları təşkil edir.

Maliyyə hesabatları kapitalizmin yaranması ilə əmələ gəlmiş, lakin ayrıca sahə kimi XIX əsrdə formalaşmışdır. Bu «kommersiya hesabları» və ya «kommersiya arifmetikası» idi.

Buraya faizlərin hesablanması texnikası (sahə və mürəkkəb faizlər), veksellərin hesablanması texnikası (diskont və diskontlaşma metodları), veksel-kurs hesablamaları, maliyyə əməliyyatları üzrə hesablamalar, faizli kağızlar və səhmlər üzrə hesablamalar aiddir. Bazar iqtisadiyyatı təkamüllü ölkələrdə kommersiya arifmetikası müstəqil sahəni, (“maliyyə menecmentini”) yaratmışdır. Bu elmin tərkib hissəsi, mühasibat uçotunun məlumatlarına əsaslanan maliyyə təhlilidir. Elmin əsas konsepsiyaları: pul ehtiyatlarının müddətli qiymətliliyi, pul axınları, sahibkarlıq və maliyyə riskləri, kapitalın qiyməti, səmərəli bazar və sairə mövzulardır.

Maliyyə menecmenti daima maliyyə mənbələrinin seçimi problemi ilə üzləşir, çünki bu və ya digər mənbəyin xidməti müəssisəyə eyni səviyyədə başa gəlmir. Maliyyə menecmenti – maliyyə-kredit mexanizminin maliyyə ehtiyatlarına təsiri üsulu ilə idarəetmə prosesidir. Maliyyə menecmentinin müxtəlif istiqamətləri idarəetmə obyekti ilə müəyyənləşir. Ölkənin bütün maliyyə-kredit sistemi manqalarında idarəetmə prosesinin vahidliyinə baxmayaraq maliyyə ehtiyatlarının mənbələrindən asılı olaraq, təsir etmə üsulları müxtəlifdir.

Menecerlərin xüsusi əmək əşyaları məlumatlardır ki, onu müxtəlif nöqteyi-nəzərdən öyrənərək obyektinin vəziyyəti və onun dəyişdirilməsi üçün idarəetmə qərarları qəbul edilir. Maliyyə məlumatlarına maliyyə ehtiyatlarının sərfli və onların məqsədli və səmərəli istifadəsinə nəzarət də aid edilir. Kapital qoyuluşları büdcəsinin smetasının tərtibi, maliyyələşdirmə və divident sahəsindəki siyasət və başqa maliyyə həlləri maliyyə nəzəriyyəsinin qaydalarına əsaslanır. Bu nəzəriyyənin böyük hissəsi normativ xarakterdə olmasına baxmayaraq, pozitiv tədqiqatların da əhəmiyyəti böyükdür. Pozitiv tədqiqatlara, dəyişkən kəmiyyətlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin axtarılması ilə yanaşı (məs.: dividentlərin verilməsi siyasəti ilə aksiyaların qiyməti) maliyyə menecerlərinin təcrübədə fəaliyyətinin öyrənilməsi məsələləri də aid olunur.

Normativ nəzəriyyənin vacibliyi məlumdur, lakin pozitiv tədqiqatlar göstərir ki, maliyyə menecerləri nəzəriyyədə olduğu kimi hərəkət etmirlər. Bəzi hallarda nəzəriyyə hadisəni çox sadələşdirir ki, onlar da real vəziyyətə uyğun olmur. Başqa hallarda isə təklif olunan nəzəriyyə lazım olan məlumatların olmamasından istifadə olunmur.

Əgər nəzəriyyə ilə təcrübə arasında aradan qaldırılmayan və izah olunmayan fərqlənmələr olarsa, o zaman nəzəriyyə şübhə altına alınır.

Çox vaxt maliyyə nəzəriyyəsi, insanların və ya firmaların özlərini neçə aparacaqları fikrindən başlayır və sonra bu davranışı konkretləşdirən nəzəriyyə formalaşır. Lakin, nəzəriyyə haqqında fikir söyləmək təkcə ilkin məlumatların reallığına görə deyil, onun gedən fəaliyyətə uyğunluğuna əsaslanmalıdır.

Bunun üçün bir necə metod vardır:

1. Maliyyə həlləri müəyyənləşəndə təhlil aparılaraq insanların və ya firmanın davranışı konkretləşməlidir. Bir çox maliyyə nəzəriyyələrinin əsasını ideal bazar və ya kapitalın mükəmməl bazarı anlayışı təşkil edir. Bunun şərtləri isə belədir: transsəhmdar xərclər tamamilə yoxdur; vergilərin olmaması;

2. Çoxlu miqdarda satıcı və alıcıların olması qiymətli kağızın və ya əmtəənin qiymətinə təsir etmir; məlumat təminatına xərclər yoxdur; hüquqi və fiziki şəxslərin bazara daxil olması bərabərdir; maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar xərclər yoxdur.

Aydındır ki, bu şərtlərdən çoxu real həyatda gözlənilmir: vergi və broker xərcləri mövcuddur, korporasiyaların malik olduğu bazara daxilolma imkanı, fiziki şəxslərdə yoxdur, kənar investorlara nisbətən menecerlər öz firmalarının perspektivi haqqında daha dolğun məlumatlara malikdirlər və s.

Maliyyənin idarə edilməsi ilə məşğul olduqda, maliyyə aktivləri, yəni səhm və istiqrazlar böyük əhəmiyyətə malikdir və onların dəyəri, həmin aktivlərin istifadəsi nəticəsində gözlənilən pul axınından asılı olurlar. Gələcək pul axınlarının qiymətləndirilməsi prosesi diskont pul axınının təhlili adlanır. İlk dəfə olaraq diskont pul axınının təhlili Şon Berrom Uilyams tərəfindən işlənmiş, Mayron Ç.Qordon isə ilk dəfə bu metodu korporasiyanın maliyyəsinin idarə edilməsində və kapitalın qiymətinin tədqiqatlarında istifadə etmişdir.

Təhlil pulun vaxta görə dəyəri anlayışına əsaslanır. Yəni manat bu gün, bir necə vaxtdan sonra əldə ediləcək manata nisbətən daha böyük dəyərə malikdir, bu şərtlə ki, o maliyyə və ya əmlak aktivlərinə qoyularaq, gələcəkdə əlavə gəlir gətirmiş olsun. Belə təhlil dörd mərhələdə aparılır:

1. Proqnozlaşdırılan pul axınlarının hesablanması.

Aktivlərin bəzi növləri, o cümlədən istiqrazlar üzrə proqnozlaşdırılan aktivlərin hesablanması çox da çətin deyil, çünki pul vəsaitlərinin hərəkəti bağlanmış müqavilələrlə tənzimlənir və emitent öz öhdəçiliklərini yerinə yetirdikdə nəzərdə tutulan pul axını real axınla üst-üstə düşür. Lakin başqa növ aktivlər üçün bu hesabat çox mürəkkəb əməliyyat ola bilər.

2. Pul axınları üçün risk dərəcəsinin hesablanması.

Proqnozlaşdırılan pul axını hesablandıqda, bir qayda olaraq, həmin axına məxsus olan potensial risk dərəcəsi də nəzərə alınmalıdır.

3. Təhlilə risk dərəcəsinin daxil edilməsi.

Bu zaman iki metoddan istifadə edilir:

a) gözlənilən pul axını bilavasitə risk dərəcəsi nəzərə alınmaqla dəqiqləşir, risk yüksək olduqca pul axınının dəqiqləşmiş elementlərinin mənası aşağı olur;

b) risk dərəcəsi, pul axınının dəqiqləşməsi ilə deyil, diskont stavkasının dəyişilməsi ilə nəzərə alınır, yəni risk yüksək olduqca diskont stavkası da yüksək olur.

4. Pul axınının gətirilmiş dəyərinin müəyyən edilməsi.

Təhlilin son mərhələsi pul axınının gətirilmiş dəyərinin müəyyən edilməsidir.

İstənilən təhlildə alternativ xərcləri nəzərə alan diskont stavkası istifadə olunmalıdır. Belə stavka, aşağıdakı üç amilin təsirini əks etməlidir.

1. Konkret pul axınının risk dərəcəsi. Diskont stavkası, təhlil olunan axınların risk dərəcəsini əks etməlidir: bu risk yüksək olduqca, onun mənası da artır. Məsələn, istənilən vaxtda korporasiyaların istiqrazlarını qiymətləndirməkdən ötrü istifadə olunan diskont stavkası, dövlət istiqrazlarının qiymətləndirilməsində istifadə olunan stavkadan yüksək olacaqdır.
2. Gəlirlilik göstəricilərinin üstünlüyü səviyyəsi. Gəlirlilik stavkası iqtisadiyyatda olan orta gəlirliliyi əks etməlidir.
3. Pul axınlarının dövrlüyü. Bu amil, hər bir axının hansı vaxt intervalında, yəni il, yarım il və ya başqa vaxtda öyrənilməsini əks etdirir. Belə hallarda, dövrlüyə hər hansı düzəlişin verilməsi vacib deyildir. Lakin, pul axınının təhlilində vaxt intervalı ildən fərqli olub, məsələn yarım il təşkil edərsə, bu amil diskont stavkasının kəmiyyətində əks olunacaqdır.

1.2. Firmanın fəaliyyətinin məqsədi
Firma çərçivəsində kapitalın hərəkətinin səmərəli idarə olunması, onun inkişafının müəyyən məqsəd daşıdığını göstərir ki, bu da bu və ya digər maliyyə həllinin səmərəliliyini qiymətləndirməyə imkan yaradır. Bütün hallarda həllər müəyyən standartlar əsasında qəbul olunmalıdır. Müxtəlif məqsədlərin olmasına baxmayaraq firmanın əsas məqsədi, onun sahiblərinin rifahının maksimum artırılmasıdır.

Korporasiya üzvlərinin mülkiyyəti, səhmdar kapitalının müəyyən uyğun payı ilə təsdiq olunur. Hər bir səhm, onun sahibinə həmin kompaniyanın kapitalının müəyyən hissəsinin aid olduğunu göstərir. Bu halda səhmdarların rifahı firma səhmlərinin bazar qiyməti kimi başa düşülür. Baxmayaraq ki, bazar qiyməti səhmdarların rifahının ölçülməsi meyarı kimi əlverişli deyil, lakin o qiymətləndirmə üçün mümkün olan ən yaxşı metoddur. Əgər firmanın səhmləri bazarda dövr etmirlərsə, başqa alternativ qiymətlərdən istifadə etmək olar. Uyğun kompaniyaların vəziyyətini təhlil edərək (səhmləri bazarda dövr edən) firmanın təxmini bazar qiymətini müəyyən etmək olar.

Çox vaxt mənfəətin maksimumlaşmasına firmanın fəaliyyət məqsədi kimi baxılır. Lakin, mənfəətin ümumi həcmi əvəzinə səhmə düşən mənfəətin maksimum olması daha əlverişli olar. Bu göstərici də məqsədi o qədər də düzgün əks etdirmir, çünki o göstərilən mənfəətin alınması anını və müddətini müəyyən etmir. Doğrudan da, 5 il sonra 100 min manat gəlir gətirəcək layihəyə nisbətən, hər il 15 min manat gəlir gətirən layihə daha qiymətli olarmı? Bu sualın cavabı həm də firma üçün gələcək dövrlərin gəlirlərindən pulun dəyəri nəzərə alınmaqla, asılıdır.

Səhmə olan mənfəətin maksimum olması məqsədinin başqa çatışmayan cəhəti, mənfəətin gözlənilən axınında riskin nəzərə alınmamasıdır. Kapital qoyuluşları layihələrindən bəziləri vəsaitlərin qoyuluşu riski ilə müşahidə olunur. Digər tərəfdən kompaniya, öhdəçiliklərin məbləği ilə kapital quruluşundakı xüsusi vəsaitlərin nisbətlərinə görə də riskə məruz qala bilər.

Nəhayət, belə bir məqsəd qoyulduqda, səhmlərin bazar kursları ilə əlaqədar olan divident siyasəti nəzərə alınmır. Əgər məqsəd yalnız səhmlərə olan mənfəəti artırmaq olsaydı, o zaman firma heç vaxt divident ödəməzdi. Firma mənfəəti artırmaqdan ötrü, ödənişi saxlayıb, həmin məbləği bazarda tələbat çox olan qiymətli kağızlara investisiya edərdi.

Bütün bu deyilənlərə görə belə nəticəyə gəlmək olar ki, səhmə olan mənfəətin artması, heç də səhmlərin bazar kursunu maksimumlaşdırmır. Firmanın səhmlərinin bazar kursu, qiymətli kağızlar bazarının bütün iştirakçıları tərəfindən ümumiləşmiş qiymətləndirmədir. Bütün yuxarıda göstərilən amillər nəzərə alınır, səhmlərin kursu, firma fəaliyyətinin səmərəlilik dərəcəsinin indikatoru kimi çıxış edir. Bununla da firma rəhbərliyi həmişə nəzarətdə olur. Onların fəaliyyəti ilə razılaşmayan səhmdarlar, öz səhmlərini sataraq, kapitalı başqa kompaniyaya investisiya edir. Əgər belə hərəkət çoxlu səhmdarlar tərəfindən yerinə yetirilərsə, bu firmanın səhmlərinin kursunun aşağı düşməsinə səbəb olacaqdır.

Səhm sahiblərinin rifahının yüksəlməsi, idarə heyətini sosial məsələlərin həllindən azad etmir: istehlakçının maraqlarının müdafiəsi, əməyin təhlükəsiz şəraiti və işə qəbul etmənin əlverişli şərtləri, təhsil proqramlarına kömək və ətraf mühitin mühafizəsi. Lakin, sosial cavabdehlik kriteriyaları aydın müəyyən edilmədiyindən, məqsədi dəqiq formalaşdırmaq mümkün deyildir.
1.3. Maliyyənin idarə edilməsi funksiyaları

Son illərdə maliyyə direktorunun rolu müəssisənin bütövlükdə idarə olunmasına qədər genişləndirilmişdir. Firmalar arasında rəqabətin artması, texnoloji təkmilləşdirmə, böhranın mövcudluğu, faiz stavkalarının, vergi qanunauyğunluğunun, dünyada iqtisadi dəyanətliliyin dəyişilməsi, maliyyə bazarlarında mənəvi narahatçılığın, müəyyən alver xüsusiyyətlərin olması və daha başqa amillər maliyyə direktorunu baş idarəedici rəhbər roluna qədər yüksəltmişdir.

Maliyyə direktoru iki əsas məsələ: 1) müəssisə daxilində fondların səmərəli bölüşdürülməsi; 2) daha əlverişli şərtlərlə vəsaitlərin mobilizə edilməsi ilə məşğul olur. Bu funksiyaların realizəsində məqsəd isə yenə də səhmdarların rifahının yüksəlməsidir.

Birinci məsələ üzrə düzgün maliyyə həllərinin qəbulu üçün, maliyyənin idarə edilməsi üzrə hüquqi şərtlər, maliyyə bazarların və institutlarının funksiyaları və faiz normaları, pul dəyərinə aid olan bəzi anlayışlar öyrənilməlidir.

Vəsaitləri mobilizə edərək onları bölüşdürmək üçün maliyyə direktoru bu prosesləri dəqiq planlaşdırmalıdır. Ən əvvəl nağd pulun hərəkəti proqnozlaşmalı və onun firmanın maliyyə vəziyyətinə təsiri qiymətləndirilməlidir. Bu proqnoz əsasında, hesabların və başqa öhdəçiliklərin vaxtında ödənişi üçün planda kifayət qədər ləğv edilə bilən vəsaitlər nəzərdə tutulmalıdır. Kompaniyada işlərin vəziyyətini nəzarətdə saxlamaqdan ötrü maliyyə direktoru normativlər müəyyən etməlidir.

Maliyyə direktoru firmanın müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri arasında vəsaitlərin bölüşdürülməsinə nəzarət edir. Odur ki, nağd pul, tez ləğv olunan qiymətli kağızlar, debitor borcları və əmtəə-material ehtiyatları ilə bağlı məsələlər öyrənilməlidir. Ləğvetmənin lazımi səviyyədə olmasının müəyyən edilməsi maliyyə menecmentinin əsas məsələlərindən biridir. cari aktivlərin əlverişli ölçüsü onun rentabelliyindən asılıdır.

Maliyyənin idarə edilməsinin ikinci tərəfi fondların əldə edilməsidir. Onların mənbələri isə müxtəlifdir. Onlardan hər biri kapitalı təmin edən tərəfindən müəyyən edilərək, xarakterizə olunurlar: qiymət, ödəniş müddəti, müəyyən vaxtda mövcudluğu, mümkün olan maneələr və b. şərtlər. Bu amillərin əsasında maliyyə direktoru firmanın maliyyələşmə mənbələrinin əlverişli uyğunlaşmasını müəyyən etməlidir.

Maliyyənin idarə edilməsi həm vəsaitlərin firma daxilində bölüşdürülməsi, həm də əldə edilməsindən ibarətdir.

BÖLMƏ 2. MALİYYƏ SİSTEMİ
2.1. Maliyyə bazarlarının təyinatı
Maliyyə sistemi bir sıra təşkilat və bazarlardan ibarətdir ki, onlar da firma, vətəndaş və həmçinin hökumətlərə öz xidmətlərini göstərirlər. Odur ki, maliyyə sistemi və kapitalın mobilizəsinin daima dəyişən şərtləri öyrənilməlidir .

Maliyyə aktivləri iqtisadiyyatda ona görə mövcuddur ki, vətəndaşların, firmaların hökumətlərin əmanətləri, onların real aktivlərə olan investisiyalarından, yəni binalar, tikililər, avadanlıq, əmtəə-maddi ehtiyatlar və uzun müddət istifadə olunan əmtəələrdən fərqlənir. Əgər əmanətlərin məbləği, bazarın bütün subyektlərinin əsas fondlara etdikləri investisiyaların tam məbləğinə bərabər olarsa, xarici maliyyələşdirmə, maliyyə aktivləri, pul və kapital bazarları olmazdı. Belə halda hər bir bazar subyekti özünü təmin etmiş olardı, yəni cari xərclər və kapital qoyuluşları cari gəlirlərdən ödənilərdi. Bazar subyektinin investisiyaları onun xüsusi əmanətlərdən çox olduğu halda maliyyə aktivləri əmələ gəlir. O zaman belə kənarlaşma borclar və səhmlərin buraxılışı ilə maliyyələşdirilir. Lakin, belə halda bazarın başqa subyekti kapitalı borc verməyə maraqlı olmalıdır. Borclu ilə kreditorun qarşılıqlı fəaliyyəti faiz stavkasını müəyyən edir.

Maliyyə bazarlarının təyinatı – son istehlakçılar arasında yığılmış vəsaitlərin səmərəli paylanmasıdır. Müasir iqtisadiyyatda bazar subyektləri, əsasən kapitalın mobilizəsi ilə məşğuldur, onların real aktivlərə investisiyaları əmanətlərinə nisbətən daha çoxdur . Digər tərəfdən ev təsərrüfatları xərcləməkdən çox pulları yığırlar. Gözlənilən investisiyaların həcmləri ilə əmanət məbləğləri arasında fərqlənmə artdıqca, səmərəli maliyyə bazarlarına ehtiyac artır. Son investorla vəsaitlərin son sahibləri arasındakı görüş ən az xərclərlə və optimal olmalıdır.

Səmərəli maliyyə bazarları azad kapitalın uyğun həcminin təmini və dövlətin iqtisadi artımına kömək etməkdən ötrü lazımdır. Puldan başqa, ayrı maliyyə aktivləri olmasaydı, bazar subyektləri yığılmış əmanətdən başqa investisiya edə bilməzdilər və investisiya aktivliyi məhdud olardı. Əgər nəzərdə tutulan investisiyaların ölçüsü cari əmanətlərdən çox olarsa, bazar subyektləri belə investisiyaları təxirə salmağa məcbur olardılar. Maliyyənin belə sistemində ən yaxşı layihələr tətbiq olunmaz və kapital səmərəsiz istifadə olunar.

Maliyyə bazarlarının səmərəliliyinin artırılması üçün bir çox institutlar mövcuddur. Onlardan biri kredit brokerləridir ki, pul sahiblərini və həmin vəsaitlərə ehtiyacı olan bazar subyektlərini axtarmaq, onların əsas fəaliyyətini təşkil edir. Brokerlər professional bacarığa malik olduqlarından bu məsələni öz xərcləri ilə yerinə yetirirlər .

Əmanət axınının səmərəli hərəkətini artıran institutlardan biri də ikinci bazardır ki, burada qiymətli kağızlar alınıb satılır. Fəaliyyət imkanlı ikinci bazar olduqda maliyyə alətlərinin ləğv edilməsi yerinə yetirilir. İnkişaf etmiş ikinci bazarın olması ilkin bazarı möhkəmləndirir. Bunun üçün iqtisadiyyatda maliyyə vasitəçisi olmalıdır. Bunlara kommersiya, əmanət bankları, sığorta kompaniyaları, təqaüd fondları aid edilir. Onlar ilkin qiymətli kağızları alıb, öz qiymətli kağızlarını buraxırlar. İlkin qiymətli kağızlar girovlar, buraxılan dolayı tələbnamələr isə – əmanət hesabı və ya depozit sertifikatlarıdır. Digər tərəfdən sığorta kompaniyası sənaye istiqrazlarını da alaraq, həyatın sığortalanması polislərini buraxırlar.

Maliyyə vasitəçiləri, investorlar üçün öz qiymətli kağızlarını maraqlı etməyə çalışırlar. Sazişlərin miqyasında qənaət mümkündür ki, bu da güzəştlər sistemi vasitəsilə, vasitəçinin xidməti borclu və ya kreditor tərəfindən olan ödənişlərlə olur. Bundan başqa maliyyə vasitəçiləri borclular haqqında, ayrı-ayrı şəxslərə nisbətən daha çox məlumat yığmaq imkanına malikdirlər.

Vasitəçilər, müxtəlif dəyərdə olan qiymətli kağızlar almaq üçün vəsait toplaya bilirlər. Xidmətin başqa bir növü (fərdi investor üçün mümkün olmayan) riskin diversifikasiyasıdır. Belə ki, vasitəçilər bir ödəniş müddəti olan ilkin qiymətli kağızı müxtəlif ödəniş müddətləri olan ikinci kağızlara bölüşdürə bilər. Nəticədə, kağızların ödəniş müddətləri investorlar üçün daha maraqlı olur. Nəhayət, vasitəçilər çox vaxt ilkin qiymətli kağızlara investisiya edildikdə lazım olan ekspert xidmətlərini də göstərirlər.

Lakin, bəzi hallarda vasitəçilik çox çətin olur və ondan kənarlaşmaq lazım gəlir. Belə halda qiymətli kağızların, bazar münasibətlərinin və ssuda kapitalının hərəkətinin tənzimlənməsi aləti kimi istifadəsi, yəni sertifikasiya edilməsi lazım gəlir. Bu zaman girov kağızı kimi aktivlər, pul kimi (pul – sahibkarlar arasındakı reallığa görə, adətən müvəqqəti xarakterdə olur, onların mənfəətləri ümumi fonda daxil olur və əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətlə onların arasında bölüşdürülür) birləşdirilir və ona görə qiymətli kağız buraxılır. Əvvəlcə bu metod yaşayış evləri üzrə zakladnoylarda tətbiq edilirdi, 80-ci illərin axırından isə avtomobillər üçün zəmanət üzrə ssudalara, kredit kartları üzrə debitor borclarına, kommersiya girovları və lizinq kontraktlarına aid edilməyə başlandı.

2.2. Maliyyə institutları
Maliyyə sistemini təşkil edən təşkilatların formalarının müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların çox az hissəsi kommersiya firmalarına vəsait qoyurlar.

Kommersiya bankları həmin firmalara qoyulan vəsaitlərin əsas mənbəyidir. Banklar, fiziki şəxslər, kompaniyalar və dövlət təşkilatlarından tələbata görə əmanətləri və müddətli əmanətləri qəbul edir və öz növbəsində ssudalar verir, investisiyaları yerinə yetirir. Bu ssudalar içərisində mövsümi və başqa qısamüddətli, ortamüddətli və daşınmaz əmlakı girov kimi verilən ssudalar vardır.

Banklardan başqa depozit institutlara ssuda-əmanət assosiasiyaları, qarşılıqlı kredit fondları və kredit birlikləri (əsasən, fiziki şəxslərlə işləyən) daxil olur.

Sığorta kompaniyalarının biznesi sığortaçılardan dövrü ödənişləri yığaraq, onların qarşısında olan öhdəçiliklərin yerinə yetirilməsi sərfindən ibarətdir. Sığorta haqlarından kompaniya ehtiyatları formalaşdırır ki, öz xüsusi kapitalının bir hissəsi ilə birlikdə maliyyə aktivlərinə investisiya edir. Sığorta kompaniyaları sığorta fəaliyyətini iki sahədə yerinə yetirir:

1. Əmlak və gözlənilməyən vəziyyət;

Birinci sahə üzrə yanğından, oğurluqdan, avtomobil qəzasından və s. sığorta olunur. Belə kompaniyalar gəlirə görə verginin tam stavkası ilə ödəyirlər. Odur ki onlar öz vəsaitlərinin çox hissəsini bələdiyyə istiqrazlarına, qoyurlar ki, bu kağızların gəlir faizləri vergi ödənilir . Az həcmdə isə vəsaitlər korporasiyaların səhm və istiqrazlarına qoyulur.

İkinci növ kompaniyalar insanların həyatını sığorta edir. Böyük qrup əhalinin ölümü ehtimal olunmur, odur ki, sığorta təşkilatlarının uzunmüddətli qiymətli kağızlar əldə etmək imkanı vardır. Bundan başqa belə təşkilatların gəlirlərinin müəyyən hissəsi vergidən azad edilir (ehtiyatların yaradılmasına görə). Odur ki, gəliri çox olan vergiqoyulan investisiyalara üstünlük verirlər.

Təqaüd və b. fondlar, əmək fəaliyyətini bitirmiş insanların gəlirini təmin etmək üçün yaradılır. Əmək fəaliyyəti müddətində həm işləyənlər, həm də iş verənlər bu fonda vəsaitləri keçirir. Yığım dövründə daxil olan vəsaitlərə vergi qoyulmur, lakin pullar qaytarıldıqda vergi ödənilir. Təqaüd təşkilatlarının passivləri uzunmüddətli xarakterdə olduqlarına görə, fondun onları uzunmüddətli qiymətli kağızlara investisiya etmək imkanları yaranır .

Qarşılıqlı kredit fondları korporativ səhm və istiqrazlara müəyyən vəsaitlər qoyurlar. Onlar fiziki şəxslərdən pul götürərək, aktivlərin spesifik növlərinə yerləşdirirlər. Adətən, belə fondlar, müəyyən ödənişlə investisiyaları idarə edən kompaniyalarla əlaqədar olurlar. Hər bır fiziki şəxs, əmanətin ölçüsündən asılı olaraq fondun müəyyən payına malik olur. İstənilən vaxt həmin şəxslər öz səhmlərini sata bilərlər. Çünki fondlar onları almağa məcbur olurlar. Bəzi fondlar öz pullarını adi səhmlərə, bəziləri isə korporativ istiqraz vərəqələrinə, bazar pul öhdəçiliklərinə, yəni qısamüddətli kommersiya veksellərinə qoya bilərlər. Müxtəlif fondların investisiya siyasəti, sabit gəlir alma və əmanətçilərin təhlükəsizliyini qorumaq siyasətindən, mənfəət almaq kimi təcavüz siyasətə qədər dəyişilə bilər.

Maliyyə kompaniyaları xüsusi korporasiyalar olub, istehlak ehtiyacları üçün ssudalar verir. Bir tərəfdən bu firmalara səhmləri buraxmaqla vəsaiti mobilizə edir, kommersiya banklarından kreditlər alır, digər tərəfdən ssudalar verir. Belə növ kompaniyalar – kiçik müəssisələr üçün əsas maliyyə mənbəyidir.

Müəyyən maliyyə təşkilatları lazım olan broker funksiyalarını yerinə yetirirlər. Nə vaxt ki, brokerlər, vəsaitlərə ehtiyacları olanları vəsaiti olanlarla görüşdürür, onlar kredit funksiyasını yox, kapitala olan tələbat və təklifi birləşdirmiş olur.

İnvestisiya bankları korporativ səhm və istiqraz vərəqələrinin satışı ilə məşğul olur. Firma vəsaitləri cəlb etmək istədikdə, investisiya bankı buraxılışın bütün qiymətli kağızlarını alaraq, onları investorlara satır. Banklar daima kapitalın təklifi və tələbatını birləşdirdiklərindən, onlar emitentlərə nisbətən qiymətli kağızları daha səmərəli yerləşdirir. Xidmətlər üçün ödəniş qiymətli kağızı buraxan kompaniyaya verilmiş məbləğlə alıcılardan alınan məbləğ arasındakı fərq təşkil edir.

İpoteka bankları. ya birbaşa fiziki şəxslər və firmalar, ya da tikinti kompaniyaları və daşınmayan əmlakın satışı üzrə agentlərdən daxil olan ipoteka girovlarının alınması və yerləşdirilməsi ilə məşğul olur. Baxmayaraq ki, ipoteka bankları broker kimi fəaliyyət göstərirlər və özləri kapitalı cəlb etmirlər, onlar, adətən, investorlar üçün girovlara xidmət edir, yəni girov şərtlərinin yerinə yetirilməsini, ödənişlərin alınmasını izləyirlər. Bu fəaliyyət üçün komission mükafatları alırlar.

Maliyyə sisteminin fasiləsiz işi çoxlu sayda birjalar və qiymətli kağızlar bazarları ilə təmin edilir. Dövriyyədə olan maliyyə aktivləri ikinci bazarda alınır və satılırlar. İkinci bazardakı sazişlər bazarda olan qiymətli kağızların sayını artırmır, lakin bu bazarın fəaliyyəti maliyyə aktivlərinin likvidliyini artırır, bununla da ilkin bazarın genişləndirilməsinə səbəb olur. Bu cəhətdən, fəaliyyətdə olan Nyu-York fond birjası, Amerika fond birjası, Nyu-York istiqraz birjalarının köməyi ilə satış və alış üzrə sifarişlər bir-birini tapır. Bu prosesin gedişində tələb və təklifdən asılı olaraq maliyyə alətlərinin bazar qiyməti müəyyən edilir.

Birjadan kənar bazarlar, birjalarda qeydiyyatdan keçməyən səhm və istiqraz vərəqələri üçün ikinci bazar olur. Orada broker və dilerlər müəyyən edilmiş qiymətlərlə qiymətli kağızları alıb-satmaqla məşğuldular.

Birjadan kənar bazarlarda çoxlu korporativ istiqrazlar satılır. onlar son vaxtlarda avtomatlaşdırıldıqlarına görə rəsmi birjalarda olduğu kimi, müəyyən yerdə toplanmırlar.

Fond dilerlərinin milli assosiasiyasının avtomatik kotirovka xidməti (National Assaciation Securitiies Dealers Avtomatical Quotatıon Service -NASDAQS) bu şəbəkəyə xidmət edir və orada qiymətlərin kotirovkası həmişə yeniləşir. İndi bir çox firmalar öz səhmlərini birjadan kənar bazarlarda satırlar, baxmayaraq ki, bu qiymətli kağızlar birjaların listinqinin tələblərinə cavab verir.

«İnnovasiya menecmenti» fənni üzrə tədris proqrami bakı 2015 FƏSİl I. İnnovasiya nəZƏRİYYƏSİNİn və metodologiyasinin əsaslari

METODOLOGİYASININ ƏSASLARI
İnnovatika nəzəriyyəsinin inkişafı və müasir konsepsiyaları. Elm, texnologiya, iqtisadiyyat və təhsil innovasiya fəaliyyəti sisteminin komponentləri kimi. İnnovasiya proseslərinin əsas mərhələləri və onların maliyyələşdirilməsi mənbələri.

FƏSİL II. YENİLİKLƏR İNNOVASİYA

MENECMENTİNİN OBYEKTLƏRİ KİMİ
İnnovasiya menecmentində yeniliklərin və innovasiya proseslərinin təsnifatı. Davamlı iqtisadi inkisafın təmin edilməsində innovasiya prosesinin yeri və rolu.

FƏSİL III. İNNOVASİYA MENECMENTİNİN FUNKSİYALARI VƏ VƏZİFƏLƏRİ.
İctimai, maddi və fərdi tələbatın təmin edilməsi strukturu. Sosial mühit və onun inkişaf mərhələləri innovasiya prosesinə təhrik edilmə əsası kimi. Süni mühitin təşəkkül tapması və problemləri.

FƏSİL IV. İNNOVASİYA PROSESLƏRİNİN

İDARƏ EDİLMƏSİ
İnnovasiyaların planlaşdırılması. İnnovasiya potensialı və innovasiya şəraiti. Təşkilatın innovasiya mühitinin SWOT – təhlil metodu ilə diaqnostik təhlili. İnnovasiya fəaliyyətinin lahiyə formasında idarə edilməsi. Layihə və məqsədli – proqram idarəetmə üsullarının nisbəti. İnnovasiyaların idarəetmə strategiyası.
FƏSİL V. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN TƏŞKİLATİ
FORMALARI (DÜNYA TƏCRÜBƏSİ).
İnnovasiya fəaliyyətinin təşkilati formalarının kompleksi. İnnovasiya fəaliyyətində mütəxəssislərin rolu. İnnovasiya bölmələrinin formalaşması. Kiçik innovasiya sahibkarlığının formaları. İnnovasiya sahibkarlığının inkisafının dünya təcrübəsi. Yaponiya və ABŞ firmalarında innovasiya menecmenti.
FƏSİL VI. İNNOVASİYA PROSESİNDƏ

İNVESTİSİYALAR
İnnovasiya fəaliyyəti investisiyanın obyekti kimi. İnvestisiya fəaliyyətində layihələrin və proqramların investisiya cəlediciliyi. İnnovasiya layihələrinin maliyyələşdirilməsində mənfəət norması. İnvestisiya layihələri və proqramlarının gəlirliliyinin qiymətləndirilməsi.
FƏSİL VII. MİLLİ İNNOVASİYALAR SİSTEMİ.
İnnovasiyalar sisteminin əsas anlayışları. Milli innovasiya sisteminin formalaşması. Milli innovasiya konsepsiyanın əsas müddəaları. İnnovasiyanın inkişafının dünya və yerli tendensiyaları. İnnovasiya fəaliyyətinin elmi əsasları – innovatika.
FƏSİL VIII. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN

İNFORMASİYA TƏMİNATI
Elmi-informasiya fəaliyyətinə müasir yanaşma. İnformasiya resursları, məhsulları və xidmətləri. İnnovasiyanın və innovasiya fəaliyyətinin informasiya təminatının əsas istiqamətləri. İnnovasiya fəaliyyətində innovasiyalar statistikasının əsas mahiyyəti. Elmi fəaliyyətdə müasir informasiya texnologiyaları. İnnovasiya layihələrini idarəetmədə informasiya sistemləri.

FƏSİL IX. İNNOVASİYA LAYİHƏLƏRİNİN BAZAR XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ ÜSULLARININ TƏHLİLİ .
İnnovasiya fəaliyyətinin proqnozlaşdırılmasmın ekspert üsulları. İnnovasiya layihələrini analitik şəbəkə ekspertizası əsasında ranjirləmə metodikası. İnnovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin təhlili prinsipləri və qiymətləndirmə üsulları. İnnovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi meyarlarının seçilməsi. İnnovasiya layihələrinin səmərəliliyinin iqtisadi qiymətləndirilməsinin metodik əsaslarının təkmilləşdirilməsi.
FƏSİL X. İNNOVASİYA TEXNOLOGİYALARININ

TRANSFERİ
Elmtutumlu sahələrin inkişafı. Texnologiyaların transferi. İqtisadi inkişaf etmiş ölkələrin transfer təcrübəsi. Texnoloji inteqrasiya. Biznes-inkubatorlar, texnopolislər. Vençur biznesi, injinirinq və tətbiqi şirkətlər. İnnovasiya müəssisələrində kontrollinq.

İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN İNKİŞAF
YOLLARI VƏ ELMİ-TEXNİKİ POTENSİALI
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması üsulları. Azərbaycan Respublikasının milli innovasiya sisteminin konseptual əsasları. Milli innovasiya sisteminin formalaşdırılması və onun inkişaf etdirilməsi proqramı. Elmi-texniki potensialın əsas göstəriciləri. İnnovasiyanın inkişafında elmin rolu. Respublikanın elmi-texniki potensialının təhlili

FƏSİL XII. İNNOVASİYALARI İDARƏETMƏ

İnkişaf etmiş ölkələrdə innovasiya proseslərinin dövlət tənzimlənməsi. Müstəqil dövlətlərin innovasiya siyasəti. İnnovasiya sahəsinin inkişaf strategiyası. Elmi-texniki inkişafın idarə edilməsi strategiyasının formalaşması. Azərbaycanda innovasiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi. Azərbaycan Respublikasında innovasiya sisteminin inkişaf prioritetləri.

FƏSIL XV. İNNOVASIYA YÖNÜMLÜ İQTİSADİYYATDA KADRLARIN HAZIRLANMASI

Ali təhsil sistemində innovasiya modernizasiyası. Layihə ideyasının marketinq tədqiqatı. Kadr hazırlıgında innovasiya texnologiyalarından istifadənin təkmilləsdirilməsi. Milli innovasiya sistemində informasiya resursunun istifadə mexanizminin təkmilləşdirilməsi.

FƏSİL XIII. İNNOVASİYA YÖNÜMLÜ INKİSAFIN İDARƏ EDİLMƏSİNiN TƏSKİLATI-İQTİSADİ MEXANİZMİ

İntellektual mülkiyyətin idarə edilməsinin innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın formalasmasında rolu. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkisaf siyasəti və innovasiya fəaliyyətinin resurs təminatı məsələlərinin həlli. İqtisadiyyatın innovasiyalı inkisafının institusional-hüquqi əsasları. Milli innovasiya sistemində innovasiya infrastrukturunun inkisaf problemləri.

FƏSİL XIV. YENI İQTİSADİ SƏRAİTDƏ İNNOVASİYA YÖNÜMLÜ İNKİSAFIN İDARƏ EDİLMƏSİNİN TƏKMİLLƏSDİRİLMƏSİ

İnnovasiyaların maliyyələsdirilməsi mexanizmi. İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkisafın stimullasdırılması mexanizminin təkmilləsdirilməsi. Elmi-texnoloji məhsul və xidmətlər bazarında qiymət mexanizminin formalasması. İntellektual mülkiyyət obyektlərinin qiymətləndirilməsi texnologiyası və metodları. İnnovasiya yönümlü inkisaf strategiyalarının formalasması xüsusiyyətləri.

1. Axundov M.A. Strateji idarəetmə. Dərs vəsaiti. Bakı 2001
2. Şahbazov K.A., H.S. Həsənov, M.H. Məmmədov, Menecment 2007
3. Atakişiyev M.C. İnnovasiya menecmenti, Bakı 2004
4. Tağıyev A.H., İ.B. Əmirov, İnnovasiya menecmenti, Bakı 2010
5. Qasımov F.H., Nəcəfov Z.M. İnnovasiyalar: yaranması, yayılması və inkişaf perspektivləri, Bakı 2009
6. Tağıyev A.H. -Bazar iqtisadiyyatının əsasları. Bakı 2000
7. Tofiq Quliyev Menecmentin əsasları, Bakı 2006
8. Валдейцев В. «Управление инновационным бизнесом». Москва 2010
9. Герчикова И.Н. «Менеджмент» М. 2011
10. Иванов «Инновационный менеджмент» М. 2002

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Nnovasiya menecmenti V

The user has requested enhancement of the downloaded file.

İNNOVASIYA MENECMENTI VƏ AZƏRBAYCANDA TƏTBIQININ SƏMƏRƏLILIYI

Yrd.Doç.Dr.Meral DİNÇER

meraldincer@hotmail.com

Elçin SÜLEYMANOV

İqtisadiyyat və İdarəetməfakültəsi,

e.suleymanov@qu.edu.az

Aybeniz HEYDEROVA

İqtisadiyyat və İdarəetmə fakültəsi,

Innovasiya termini elmi-texniki inkişaf, keyfiyyəti artırmaq və mövcud sistemi daha da təkmilləşdirmək

mənasını ifadə edir. Başqa bir ifadə ilə yeni ideyaların, təkliflərin, elmi- texniki ınkışaf nəzəriyyələrinin praktiki

tətbiq edilməsinin kompleks həyata keçirilməsi prosesidir. Təhsil və tədqiqat sonrası ortaya çıxan yeni ideyalar və

yeniliklərin istehsala tətbiq edilməsidir ki, nəticədə istehsal sisteminin həm özü həm də keyfiyyət göstəriciləri

İnnovasiya menecmentinin fərqli xüsusiyyəti onun elmi- texniki nəaliyyətlərdən geniş istifadə edilməsinə,

yeni texnologiyanın geniş tətbiqinə, istehsal edilən məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin artırılmasına və, idarəetmədə

yeni metodlar tətbiq edilərək istehlakçıların tələbatının ödənilməsinə və beləliklə də iqtisadi artımın əldə edilməsinə

yönəldilmişdir. Yeni problemlər elmi- texniki və innovasiya fəaliyyətinə yeni prizmadan baxmaqla, elmi- texniki

məhsula yeni yanaşmaların və onların düzgün idarə edilməsinin də formalaşmasını şərtləndirir. Beləliklə, qarşıda

duran əsas məsələ ölkənin innovasiya sisteminin düzgün formalaşmasından və düzgün idarə edilməsindən ibarətdir.

Bu tədqiqatda innovasiya menecmentinin Azərbaycanda tətbiq edilməsinin ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafı və

neft gəlirlərinin idarəedilməsində zəruri bir alternativ olaraq əhəmiyyəti tətqiq edilmişdir.Dünya təcrübəsinin

Azərbaycanda tətbiqinin neft gəlirlərinin ilbəil azalma riskindən dolayı daha da zəruri olduğu vurgulanmışdır.

Açar sözlər.

İnnovasiya.İnnovasya menecmenti.Elmi Texniki Tərəqqi