Amerika tarixi xronologiyasi: 1783-1800

24 sentyabr: Federal sud tizimi to’g’risidagi qonun olti kishilik Oliy sudni yaratadi. Jon Jey bosh sudya nomiga tayinlangan.

Avropa və Amerika ölkələri tarixi fənnindən imtahan suallarının cavabları (az)

1 Avropa və Amerika ölkələri tarixi fənnindən imtahan suallarının cavabları (az) 1.Yunanıstanda ictimai-siyasi həyat Qədim Yunanıstanda cəmiyyətdə insanlar kölələr və azad insanlara ayrılırdı. İnanılan dinə, cinsiyyətə, əhəmiyyətli bir mövqedə olan qohuma sahib olmağa ya da soylu olmağa görə ictimai vəzifə və məsuliyyətlərdə fərqliliklər var idi. Afinadakı ictimai həyat Spartadakı ilə müqayisədə Yunan dünyasına daha çox nümunə olmuşdur. Yunan şəhər dövlətlərində yalnız azad insanlar qanunların qəti qorumasına malik idi. Roma xaric digər heç bir şəhərdə ictimai sinif fərqlilikləri xüsusi haqqlara sahib olunmasına icazə vermirdi. Məsələn birinin hər hansı bir ailəyə mənsub olaraq doğulması həmin şəxsə birbaşa bir haqq gətirməzdi. Afinada əhali gəlir vəziyyətinə görə dörd təbəqəyə ayrılmışdı. Pul qazanaraq zəngin olan insanlar üst sinfə keçə bilərdilər. Spartada bütün kişi vətəndaşlar təhsil təhsillərinə davam etdikləri müddətcə bərabər idi. Kölələr hər hansı bir haqqa ya da ictimai statusa sahib deyillərdi. Evlənib yuva qurma haqqları olmasına baxmayaraq siyasətlə məşğul olma və ya səs vermə haqqları yox idi. E.ə 600-cü illərdə kənardan kölə gətirmə adəti başladı. E.ə V əsrdə kölələr artıq əhalinin üçdə birini təşkil edirdi. Afinada əhalinin beşdə ikisi (bəzi yazarlara görə beşdə dördü) kölə idi. Sparta xaricində demək olar ki, heç bir yerdə kölələr qiyam qaldırmamışdır, çünki digər yerlərdəki kölələr mütəşəkkil ola bilmək üçün çox seyrək və dağınıq idilər. Bir çox ailə ev işlərində və insan gücünə ehtiyac duyulan işlər üçün kölədən istifadə edirdi. Ən kasıb ailələrin belə kölələri var idi. Sahiblərin kölələri döymə ya da öldürme kimi bir haqqları yox idi. Sahibləri kölələri daha çox işlətmək üçün zaman zaman onları gələcəkdə azad edəcəklərini söyləyirdi. Roma xaric, azad edilən kölələr yenə də bir vətəndaş olaraq qəbul edilməzdi, onun yerinə digər şəhərlərdən gəlib rəsmi olaraq şəhərdə yaşamalarına icazə verilmiş metik adı verilən qrupa qarışırlardı. Bu qrupdakılar nə azad bir vətəndaş kimi haqqlara sahib idilər, nə də bir kölə kimi çalışdırılırldı Bundan başqa şəhər dövlətləri də kölələrə sahib idi. Öz özlərinə yaşayan və yalnız müəyyən vəzifələr icra edən dövlət kölələri, xüsusi kölələrdən (ayrı-ayrı şəxslərə məxsus kölələr) daha çox haqqa sahib idi. Dövlətə işləyən bu kölələrdən Afinada olanlar yalnız bazarda olan saxta pullara nəzarət etməklə vəzifəli idi. Bəziləri isə məbədlərdə təmizlik işlərinə baxırdılar. Sparta bütün şəhər dövlətlərindən daha fərqli bir köləlik sisteminə sahib idi. Helot adı verilən hər bir kölə Spartalıların döyüş əsirləri idi. Bunlar dövlət tərəfindən tutular və ailələrə təsis edilərdi. Sparta vətəndaşları, öz şəhərlərindən olanları kölə etməzdi.sahibləri Spartadakı kölələrə çox sərt və incidici davrandığından bir çox qiyamlar baş vermişdi. 2. Antik Yunan mədəniyyəti Qədim Yunanıstanda yaranan mədəniyyət müasir dövrün sivilizasiyasının təməli olmuşdu. Bu dövrdə yaranmış və inkişaf etmiş bir sıra elmlər: riyaziyyat, nücum,

2 təbiətşünaslıq, astronomiya və s.müasir elmdə çox hallarda ehkama çevrilmişdi. Qədim Yunan mədəniyyəti dünya sivilizasiyasının inkişafında güclü təsir göstərmişdir. Qədim Şərq mədəniyyətləri Mesopotamiya, Fələstin, Finikiya, Suriya, Hettlər, Elam, İran ilk sivilizasiyalarının təməlini qoymuş, sonralar sönməyə başlayaraq b.e.ə.i minillikdə zəngin Şərq mədəniyyətinin davamı Aralıq dənizinin ərazilərində yerləşən regionlarında davam etmişdi. Qeyd olunan regionda b.e.ə.vii əsrdən başlayaraq Yunanıstan mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Yunanıstan qədim dövrlərdə yaranmış sivilizasiyalarının bir növ varisi olmuş, sonralar onu daha da zənginləşdirmişdi. Qədim yunan mədəniyyətinin yaranmasına Krit-Miken, Finikiyalılar, Misir, İran sivilizasiyalarının böyük tövhəsi olmuşdu. Qədim Yunanıstan (Qədim Ellada) tarixi şərti olaraq doqquz inkişaf mərhələlərinə bölünür: 1)Paleolit dövrü 2)Neolit dövrü 3)İlk və orta tunc dövrü 4)Tunc dövrünün son mərhələsi 5)Dəmir dövrü 6)Polis quruluşunun yaranması və inkişafı 7)Quldarlıq quruluşunun klassik dövrü 8)Ellinizm inkişafı və möhkəmlənməsi 9)Ellenizm dövlətlərinin tənəzzülü, Roma tərəfindən Yunanıstanın işğal edilməsi. Qədim Yunanıstan mədəniyyətinin keçdiyi tarixi yol adətən Krit-Miken dövründən başlanır. Krit-Miken mədəniyyətinə aid Minoy mədəniyyəti (e.ə.təqribən 3-2-ci minilliklər) mərkəzi Knos olan Krit dövlətində yaranmışdı. Kritdə piktoqrafik yazı sistemi yayılmışdır. Balkan yarımadasında Minoy mədəniyyəti ilə eyni dövrdə yaranan Ellada mədəniyyəti də Krit-Miken mədəniyyətinə aiddir. Ellada mədəniyyətinin son mərhələsi Mikena mədəniyyəti ilə səciyyələnir. Mikenada müdafiə tikililəri, saraylar, hökmdar sərdabası, ticarətsənətkarlıq məhəllələrinin qalıqları aşkar edilmişdir. Kiklad mədəniyyəti (Mərkəzi Melos) e.ə.təqribən 1400 ildən sonra Minoya və Ellada mədəniyyətinin təsirinə məruz qaldı. Avropa ərazisində Krit-Miken mədniyyət dövründə ilk dəfə sinifli cəmiyyət və dövlət, yazı yaranmış, memarlıq, heykəltəraşlıq və s.yüksək inkişaf etmişdi. B.e.ə.XI-IX əsrlərin Qədim Yunan mədəniyyəti Homer dövrü adlanır. Homerin məşhur İliada və Odisseya əsərləri ilə dünya ədəbiyyatı siyahısına töhfə bəxş etmişdir. B.e.ə.VIII əsrin ortaları VI əsrin axırları arxaik dövr kimi qiymətləndirilərək Yunanıstanda müstəqil polislərin təşəkkül tapdığı çağdır.arxaik dövrün məbədləri əsasən dorik üslubla tikilirdi. Arxaik dövr incəsənətinin mühüm sahələrindən birini də heykəltəraşlıq təşkil edirdi. Arxaik çağın xüsusiyyətlərindən birini də elmin inkişafı təşkil edirdi. Xüsusilə, fəlsəfi sistemin natur fəlsəfənin əsasının qoyulması ilk antik fəlsəfi məktəbin yaranmasınan sübutu idi. Pifaqor və onun ardıcılları, mövcud cisimlərin

3 mahiyyətini kəmiyyət münasibətlərində görürdü. Dövrün ən nəhəng filosoflarından biri Heraklit (b.e.ə ) idi.b.e.ə.vi əsrə doğru yunan ədəbiyyatında təmsil xüsusi bir janr kmi təşəkkül tapır. Onun görkəmli nümayəndəsi Ezop hesab edilir. Qədim yunan mədəniyyətinin çiçəklənmə dövrlərindən birini də b.e.ə.vi əsrləri əhatə edən klassik dövr təşkil edir. Bu dövr erkən klassika (b.e.ə.vi-v əsrin I yarısı), orta klassika (b.e.ə.v əsrin ortaları) və son klassika (b.e.ə.v-vi əsrin sonları) çağlarına bölünür. Dövrün ən məşhur müdriki Sokrat (b.e.ə ), Demokrit idi. Orta klassik dövründə ədəbiyyatda irəliləyiş Esxil, Sofokl, Evripid, Aristofan kimi yazarların adı ilə bağlıdır. Esxil klassik yunan faciəsinin banisi hesab edilir. Teatra dekorasiya, maskaların daxil edilməsi Esxilin adı ilə bağlıdır. Dövrün digər faciə ustadı Sofokl hesab edilir. Klassik dövrünün məşhur komediya ustadı Aristofan hesab edilir. Son klassika dövrünün məşhur filosofları Platon və Aristotel idi. Beləliklə, qədim yunan mədəniyyətində klassika dövrünün, onun ayrı-ayrı çağların çox böyük rolu vardır. Qədim Yunanıstanda şərab tanrısı Dionisin şərəfinə təşkil edilmiş bayram, onun barəsində əfsanələrin səhnələşdirilib nümayiş etdirilməsi ilə qədim yunan teatrının əsası qoyuldu. Qədim Yunanıstanda teatra “böyüklər üçün məktəb” deyirdilər. E.ə. VI əsrin sonu V əsrdə Afinada açıq havada tamaşa göstərmək üçünilk teatrlar tikildi. Yunan sözü olan “teatr” “tamaşa yeri” deməkdir. Xorun çıxış etdiyi yer “orkestra”, aktyorların oynadığı yer “skena” adlanırdı. Yunanlar e.ə. II minillikdə unutduqları öz yazılarına bir daha qayıtmadılar. Onlar e.ə. IX əsrdə finikiyalıların əlifbasına sait səsi bildirən 2 işarə əlavə edib 24hərfdən ibarət yunan əlifbasını tərtib etdilər. Onlar mətni papirus, gil lövhə, üzərinə mum çəkilmiş taxta parçası üzərində stil adlanan metaldan düzəldilmiş ucu şiş çubuqla yazırdılar. Azad yunanların uşaqları 7 yaşından məktəbə gedirdi. Sənətkar və kəndli uşaqları ibtidai məktəbdə, dövlətli uşaqları 18 yaşınadək gimnaziyada oxuyurdu. Onlar Homerin, Hesiodun və başqa yazıçıların əsərlərini əzbər bilirdilər. Şagirdlərə şəkil çəkməyi, rəqs etməyi, mahnı oxumağı və lirada çalmağı, valideynlərinə və yaşlılara ehtiramla yanaşmaq qaydalarını öyrədirdilər. Qızlar və qullar oxumurdular. 3.Pelopennes müharibəsi I. Peloponez müharibəsi, e.ə cı illər arasında, Spartanın əsas güc olduğu Peloponnes Birliyi ilə Afina İmperatorluğu və bəzi müttəfiqləri arasında reallaşan bir silsilə bir müharibədir. Müharibə bir neçə səbəblə izah olunur. Bunlar, Afinanın şəhər ilə liman arasında “uzun divarlar”ı tikməsi, Attikadakı Megara şəhərinin Peloponnes Birliyindən ayrılması və Afina İmperatorluğunun inkişafından Spartanın narahat olmasıdır. Müharibə e.ə 460-cı ildə başlamışdır. Afina döyüşün ilk mərhələlərində üstün donanması sayəsində dənizdə bəzi müvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. Quru müharibələrində də müvəffəqiyyətli nəticələr əldə etdilər. Bununla birlikdə e.ə 457-ci ildə Sparta və müttəfiqləri qarşısında məğlubiyyətə uğradılar. Ancaq Afinanın Misirə göndərdiyi donanma və ordunun

4 e.ə 454-cü ildə məğlubiyyətə uğraması vəziyyəti Afina baxımından pisləşdirmişdir. Bunun üzərinə Sparta ilə beş illik bir atəşkəs andlaşması edilmişdir. Bu atəşkəs müddətinin sona çatmasının ardından e.ə 448-ci ildə müharibə yenidən başlamışdır.i. Peloponnes müharibəsi, Afina ilə Sparta arasında, Otuz il sülhü olaraq bilinən bir barış andlaşmasıyla sona çatdırılmışdır. Andlaşma MÖ qışında edilmişdir. Bu andlaşmanın hökmlərinə görə hər iki tərəf də öz torpaqlarına çəkiləcək. Afina dənizdə hakim vəziyyətini davam etdirərkən Sparta da quruda hakim vəziyyətdə qalmışdır. Döyüş sonunda Megara Peloponez Birliyinə qayıtdı. Aegina isə Delos Birliyinin vergisini ödəyən bir üzv oldu. II Peloponnes müharibəsi (e.ə ), Antik Yunanıstanda böyük şəhər dövlətlərindən Afina və onun imperatorluğunun, Sparta və Peloponnes Birliyi qarşısında iştirak etdiyi döyüşdür. E.ə 431-ci ildə Afina və Sparta arasındakı müharibənin səbəbi qaynaqdan qaynağa dəyişir, amma bütün bunların arasında ən tutarlıları köhnə Yunan tarixçiləri Fukidid və Plutarxının söylədikləridir. Yazılanlara görə Korinf və koloniyalarından biri olan Korfu, Afinanın təsiri ilə bir-birinə düşmən olur. Daha sonra Afina ilə Korinf arasında Potidaeanın idarəsi üzərinə, Afinanın Potidaeanı mühasirəsi ilə nəticələnən bir rəqabət başladı. Sonunda Afina, Megoria Fərmanı adı ilə iqtisadi fərmanlar silsilə qəbul etdi və bununla 30 illik Peloponnes Sülh Andlaşmasını pozmaqla günahlandırıldı. Beləcə, hər iki tərəfin də əvvəldən qərarlaşdırdıqları hökmlərə əsasən Sparta, Afinaya müharibə elan etdi. Afina ilə Sparta arasında uzun zamandan bəri münaqişə mövcud idi. Bunun əsas səbəblərindən biri onların fərqli dövlət quruluşlarına malik olmasında idi. Afinada demokratiya, Spartada isə oliqarxiya üsul-idarəsi bərqərar idi. Hər iki tərəf onlara müttəfiq olan polislərdə eyni idarə üsulunu hakim etməyə çalışırdı. Bunlardan əlavə münaqişənin səbəblərindən biri də bu şəhərlərin əhalisinin fərqli xalqlara mənsub olmasında idi, belə ki, afinalılar (və onların müttəfiqlərinin böyük hissəsi) ioniyalı, öz növbəsində spartalılar və onun müttəfiqləri dorilər idi. Tarixçilər ənənvi olaraq Peloponnes müharibəsini iki hissəyə bölür. Birinci mərhələdə (Arxidam müharibəsi) spartalılar müntəzəm olaraq Attikaya soxulur, afinalılar isə Peloponnes ətrafında dəniz reydləri edir və öz mütttəfiqləri arasındakı narazılıqları yatırırdılar. Bu mərhələ e.ə. 421-ci ildəki Niki sülhü ilə başa çatdı. Lakin bu sülh Peloponnesdəki toqquşmalara görə uzun sürmədi. E.ə. 415-ci ildə afinalılar Sirakuzaya hücum etmək məqsədilə, Siciliyaya ekspedisiya yolladılar. Hücum afinalıların sarsıdıcı məğlubiyyəti ilə bitdi; ekspedisiya qüvvələri tamamilə məhv edildi. Bu müharibənin son mərhələsi olan Dekeliya və ya İoniya müharibəsi adlanır. Bu dövrdə İrandan böyük yardım alan Sparta qüdrətli donanma yaratdı. Bu da onlara Egey dənizi və İoniyada yerləşmiş, Afinadan asılı olan dövlətlərə yardım göstərməyə, Afinanın qüdrətini tamamilə yox etməyə və afinalıların dənizdəki ağalığına son verməyə imkan verdi. E.ə. 405-cü ildə Eqospotam döyüşündə Afina donanmasının tamamilə məhv edilməsi nəticəsində onların müharibəni davam etdirmək imkanları tamamilə tükəndi və Afina sonrakı il təslim oldu. Müharibəni Sparta qazanmasına baxmayaraq, bu iqtidar mübarizəsindən zamanla Afina qalib çıxmışdır. E,ə Kserkesin məğlubiyyətindən sonra Pelopennes müharibəsinin başlanğıcına qədər olan müddət başda Afina olmaqla,

5 bütün Yunan dünyası üçün bir qızıl çağ olaraq görülə bilər. Sülh və birlik gətirməyən bu döyüşlər Antik Yunanıstanın qızıl çağının da sonu olmuşdur. Afina müharibə nəticəsində Sparta tərəfdarı olan aristokratik və otuz tiranlar olaraq adlandırılan bir despot rəhbərliyin əlinə keçdi. E.ə. 404-cü il Afinaya oligarxiyanıın gəldiyi tarix hesab olunur. Qısa bir müddət sonra Afinada demokratiya təkrar qurulmuşdur. Ancaq bütün Aralıq dənizi coğrafiyasında son qalib Fars İmperatorluğu olaraq göstərilə bilər. 4.Pun müharibələri «Karfagen» Finikiya dilində «yeni şəhər» deməkdir. Şimali Afrikada quldar şəhər dövləti olan Karfagen şəhəri dənizə uzanmış daşlı burun üzərində yerləşmişdi, coğrafi mövqeyi əlverişli idi. Dəniz ticarəti aparırdı. Şəhər ətrafındakı münbit torpaqlar quldarlara məxsus idi. Şimali Afrikanın bir hissəsi, İspaniyanın cənubu, Aralıq dənizinin bir sıra adaları Karfagenə tabe idi. E.ə. III əsrdə Karfagen və Roma Siciliya adasını ələ keçirməyə çalışırdı. Bu hər iki dövlət arasında müharibəyə səbəb oldu. Romalılar karfagenliləri «pun» adlandırdıqlarına görə bu müharibəyə Pun müharibəsi deyilir. E.ə cı illərdə fasilələrlə üç pun müharibəsi olmuşdu. Birinci pun nıüharibəsinə səbəb (e.ə ) Roma və Karfagenin Siciliyanı işğal etmək cəhdi idi. Müharibə 20 il davam etdi. Romalılar quruda, karfagenlilər dənizdə üstün idilər. Romalılar müharibənin gedişində güclü donanma yaradaraq Siciliyanı işğal etdilər. E.ə. 241-ci ildəbirinci Pun müharibəsi qurtardı. Karfagen Siciliyanı Romaya güzəştə getdi, təzminat verməyi öhdəsinə götürdü. Çox keçmədi Roma Sardiniya və Korsika adalarını da tutdu. İkinci pun müharibəsi e.ə ci illərdə olmuşdu. Roma Sardiniya və Korsika adalarını tutduğu bir vaxtda e.ə. 219-cu ildə karfagenlilər İspaniyada Romanın müttəfiqi olan Saqunt şəhərini ələ keçirdilər. Bu isə ikinci Pun müharibəsinin başlanması üçün bəhanə oldu. Hər iki dövlət Aralıq dənizinin qərb sahillərinə sahib olmaq istəyirdi. Karfagen qoşununa gənc sərkərdə Hannibal başçılıq edirdi. O, Romaya ömürlük nifrət edəcəyinə uşaqlıqda and içmişdi. Romalılar müharibəni İspaniya və Afrikada aparmağı nəzərdə tutdular. Lakin gözlənilmədən Hannibalın qoşunu Şimali İtaliyada göründü. Hannibal İspaniyadan hərəkət edərək, Alp dağlarına gəlib çıxmış, döyüş filləri və qoşunları ilə Alp buzlaqlarından keçib Şimali İtaliyada Po çayı vadisinə çıxdı. Onun bütün filləri, qoşunun yarısı Alp dağlarında məhv olmuşdu. Hannibal İtaliyanın simalında qallarla birləşmiş, digər narazı xalqları öz tərəfinə çəkmiş, Roma üçün təhlükə törətmişdi. Bir neçə vuruşmada Roma legionlarını məhv etmiş,roma dövlətində vahimə yaratmışdı. E.ə. 216-cı ildə Roma ordusu ilə Karfagen ordusu arasında Kanna kəndi yaxınlığında vuruşmabaşlandı. Hannibal Romanın 80 min piyada, 6 min süvarisinə qarşı özünün 40 min piyada, 14 min atlı döyüşçüsünü aypara şəklində düzdü. Ortada zəif, cinahlarda ən güclü hissələri yerləşdirdi. Dördbucaq şəklində düzülmüş Roma legionu Hannibalın ordusunun içərisinə yeridi, cinahdan güclü zərbə alıb mühasirəyə düşdülər. Karfagenlilər 70 min Roma döyüşçünü qırdı və əsir aldılar.

6 Kanna vuruşmasından sonra karfagenlilər sülh bağlamaq istədilər. Lakin Roma senatı onların elçisini heç dinləmədi. Karfagenlilər Romanı təhlükə altına aldılar. Hannibal İtaliyanın cənubuna gəldi, orada yaşayan xalqları Romaya qarşı qaldırdı, Siciliyadakı Sirakuz şəhərindən və Makedoniyadan kömək istədi. Roma onların hər ikisinə müharibə elan etdi. Sirakuz şəhərini tutdu. Məşhur alim-riyaziyyatçı Arximed burada öldürüldü. Romalılar Hannibalın qoşunu ilə üzbəüz vuruşmayaraq karfagenlilər tərəfinə keçmiş şəhərləri mühasirəyə alır, karfagenlilərin kiçik dəstələrinə hücum edir, böyük döyüşlərdən çəkinir, beləliklə, «qüvvə tükədən» müharibə aparırdılar. Onların qoşununda vuruşan gənclər inadla döyüşür, Hannibalın qoşunu azalır, romalıların qoşunu artırdı. Bu müharibə Hannibalın qüvvəsini tükəndirdi. Kanna vuruşmasından 12 il sonra e.ə. 204-cü ildə Roma sərkərdəsi Ssipionun başçılığı ilə Afrikaya qoşun çıxarıldı. Bunu eşidən Hannibal Karfagenə qayıtmağa məcbur oldu. E.ə. 202-ci ildə Zama şəhəri yaxınlığında vuruşmada romalılar Hannibala qalib gəldilər. Bir il sonra İkinci Pun müharibəsi qurtardı. Karfagen hərbi donanmasını Romaya təslim etdi, çoxlu miqdarda pul verməyə, bütün torpaqlarından əl çəkməyə məcbur oldu. Afrikadakı ərazisi ilə kifayətləndi. Senat Hannibalı tələb etdi. O, Kiçik Asiyaya qaçdı. Buradakı evi tapılıb mühasirəyə alındı. Hannibal ələ keçməmək üçün özü həyatına qəsd etdi. İkinci Pun müharibəsində qələbədən sonra Roma həm Aralıq dənizinin Qərb sahillərinə sahib oldu, həm də başqa əraziləri işğal etmək üçün yeni imkan əldə etdi. Üçüncü Pun müharibəsi e.ə cı illərdə oldu.karfagen dəniz ticarəti aparır və varlanırdı. Roma aristokratları və tacirləri Karfageni yer üzərindən silməyi tələb edirdilər. Roma Karfagenin Numidiya dövləti ilə müharibə aparmasını bəhanə edərək, Afrikaya qoşun çıxartdı. Şəhər üç il qəhrəmancasına müdafiə olundu. Xəstəlik və aclıq əhalinin taqətdən saldı. Gənc Roma döyüşçüsü Tiberi Qrakx qala divarları üzərinə birinci çıxdı və qızıl çələnglə mükafatlandı. E.ə. 146-cı ildə şəhər tamamilə dağıdıldı, sakinləri qul kimi satıldı, şəhərin yeri şumlandı. Karfagen Romanın Afrika əyaləti elan edildi.roma Aralıq dənizində ən güclü dövlətə çevrildi. 5. Romanın Şərqdə işğalları II Pun müharibəsi Romaya çox böyük itkilər hesabına başa gəldi. Roma Aralıq dənizi hövzəsində ən güclü dövlətə çevrildi. II Pun müharibəsi bitən kimi Romanın əsas işğalçılıq obyekti Balkan yarımadası oldu. Romalılar yunanlara istiqlaliyyət vəd edib Makedoniya ilə mübarizədə öz tərəflərinə çəkdilər. Makedoniya ilə birinci müharibə e.ə ci illərdə olmuşdur. Romalılar bu müharibədə qələbə çalsalar da Karfagenlə müharibə hələ başa çatmadığından Makedoniya üçün çox da ağır olmayan şərtlərlə sülh müqaviləsi bağlamışdılar. Romalılar Balkanlardakı mürəkkəb siyasi vəziyyətdən istifadə edib yenə Makedoniyaya qarşı koalisiya yaratdılar (Perqam, Rodos, Axey və Etoliya daxil olmaqla). E.ə. 201-ci ildə Rodos və Perqam Makedoniya ekspansiyasının qarşısını almaq üçün onunla müahribəyə başlamışlar. Lakin üstünlük V Filipin tərəfində idi. Rodos və Perqam yardım üçün Romaya müraci etdi. E.ə. 200-cü ildə V Filipə qarşı yeni müharibə elan olundu (II Makedoniya müharibəsi). E.ə. 197-ci ildə Fessaliyada V Filio məğlub edildi. O,

7 Makedoniaydan kənardakı bütün mülklərini itirdi və hərbi donanmasını Romaya verdi. Roma Yunanıstanda keçmiş müttəfiqlərinin mənafeləri ilə hesablaşmadan hərəkət edirdi ; dövlətlərin sərhədlərini özbaşına müəyyənləşdirirdi. Korinf, Demitriada, Xalkidada öz qarnizonlarını yerləşdirirdi. Romalılar müttəfiqlərindən Romaya boyun əyməyən Spartaya qarşı müharibəyə girməyi tələb etdi. E.ə. 192-ci ildə Sparta öz müstəqilliyini itirdi və Axey İttifaqına daxil edildi. Aralıq dənizinin şərq sahilində Romanın hakimiyyətinin yayılması onu Selevki çarlığı ilə üz-üzə qoydu. Suriya çarı III Antiox şərqdə bir sıra yeni əraziləri özünə tabe etmişdi. Antiox Roma ilə müharibənin labüdlüynü anlayır və hazırlaşırdı. Hannibal onun ən yaxın məsləhətçisi olmuşdu. Hannibal Antioxa Karfagen-Makedoniya-Suriya üçlüyünü yaratmağı təklif etdi. Ancaq Antiox bu planı qəbul etmədi və Yunanıstanda uzun sürən müharibə yolunu seçdi. E.ə 190-cı ildə Maqneziyada Antiox qəti məğlub oldu. Roma ilə imzalanan müqaviləyə görə Antiox Avropadakı bütün mülklərindən, Asiyada isə Tavr çayından şimaldakı torpaqlardan əl çəkdi. Romanın Selevkilər üzərində qələbəsindən sonra ellin dövlətlərindən heç biri daha Aralıq dənizinin Şərq hövzəsində hegemonluğa iddia edə bilməzdi. Makedoniya çarı V Filip yenidən öz gücünü bərpa etməyə, yeni ərazilər ələ keçirməyə çalışırdı. V Filipin varisi Persey də Balkanlarda Roma hegemonluğuna son qoymaq istəyirdi. E.ə. 171-ci ildə III Makedoniya müharibəsi başlandı. E.ə. 168-ci ildə Perseyi və onun müttəfiqlərini darmadaöın edən romalılar Makedoniya şahlığını ləğv etdilər. Makedoniya və Yunanıstanı itaətə məcbur edən Roma Kiçik Asiya dövlətlərinə hücuma başladı. E.ə 168-ci ildə Roma diplomatiyası Suriya çarı IV Antiox üzərində parlaq qələbə çaldı. E.ə. 64-cü ildə Pompey onu Suriya əyaləti kimi Romaya birləşdirdi. Beləliklə, e.ə. II əsrdə Roma işğalçı müharibələr nəticəsində nəhəng dövlətə çevridi və bütün Aralıq dənizi sahillərində hegemonluöu ələ keçirdi. 6. Roma imperiyasının tənəzzülü və süqutu Romada sərkərdələr arasında gedən mübarizədə Konstantin ( ) qalib gəldi. O, Romanı sevmirdi və şərqdə yaşayırdı. Konstantin Bosfor boğazının Avropa hissəsində yerləşən qədim Vizanti (Bizans) yunan şəhərini paytaxt seçdi. 330-cu ildə paytaxt Vizantiyə köçürüldü. Şəhər Konstantinopol (indiki İstanbul) adlandı. IV əsrin sonlarından başlayaraq barbarların Roma imperiyasına hücumu gücləndi. Roma imperatorları barbarlara xərac verməyə məcbur olurdular, bəzən barbar tayfalarından muzdla istifadə edirdilər. IV əsrin sonunda Xəzərətrafı çöllərdən hunlar qərbə doğru hərəkət etdilər. Onlar Qara dənizin şimalında yaşayan ostqot tayfalarını qərbə sıxışdırdılar. Ostqotlar Dunay sahillərinə çəkildilər. Roma imperatoru imperiyanın sərhədlərini müdafiə etmək üçün ostqotlara imperiya sərhədlərində məskən salmağa icazə verdi və onları ərzaqla təmin etməyi öhdəsinə götürdü. Lakin imperator vədini yerinə yetirmədi, bir parça çörək üçün oğlunu və

8 özünü satmağa məcbur olan ostqotlar üsyan etdilər. 378-ci ildə üsyançılar imperator qoşununu məğlub etdi və imperator Valenti öldürdülər. Yeni imperator Böyük Fedosi üsyançıların başçısını ələ alıb üsyanı yatırdı. Qotları Balkan yarımadasının şimal-qərbində yerləşdirdi. İmperator Böyük Fedosi ölümündən əvvəl imperiyanı iki oğlu arasında bölüşdürmüşdü. 395-ci ildə Roma imperiyası Qərb və Şərq imperiyalarına ayrıldı. Balkan yarımadası, Misir və Asiyadakı Roma torpaqları Şərq imperiyasına, yəni Bizansa daxil idi. Paytaxt Konstantinopol oldu. Bizansın başında kiçik qardaş Arkadi dururdu. Qərb imperiyasına İtaliya, Qərbi Avropa və şimali Afrikadakı qərb əyalətləri daxil idi. Ona böyük qardaş Honori başçılıq edirdi. Roma imperiyasının zəifləməsindən istifadə edən Alarixin başçılığı ilə qotlar Yunanıstan və Makedoniyanı tutdular. Onlar təcrübəli döyüşçü Alarixin başçılığı altında hücumu davam etdirib İtaliyaya soxuldular. 410-cu ildə onlar Romanı tutdular. Avropa, Asiya, Afrika xalqlarını itaətdə saxlayan Roma barbarların hücumuna dözə bilmədi. Qullar, kəndlilər və kolonlar barbarlara kömək edirdilər. Şəhər üç gün qarət edildikdən sonra qotlar çıxıb getdilər. Qotlarla yanaşı, Roma imperiyasına başqa xalqlar da hücum edirdi. Vandallar Qalliyanı, daha sonra İspaniyanı tutdular, daha sonra Afrikaya köç edib burada Vandal Alan krallığı yaratdılar. V əsrin əvvəllərində hunlar Romaya hücum etdilər. 451-ci ildə hun imperatoru Atilla ilə Roma sərkərdəsi Aetüs arasında Fransa ərazisində gedən Katalaun vuruşmasında hər iki tərəf böyük itki verdi. Bir ildən sonra 452-ci ildə Atilla Roma şəhərini mühasirəyə aldı. Roma papası I Leon başda olmaqla nümayəndə heyəti şəhərə aman verilməsini xahiş etdilər. Atilla onların xahişini yerinə yetirdi. Bandal-Alan kralı Kayzerix 455-ci ildə Afrikadan İtaliyaya keçib Romanı ələ keçirdi və talan etdi. Vandallar heykəlləri sındırır, kitabları yandırır, incəsənət əsərlərini məhv edirdilər. Vandalların hücumundan sonra Romada cəmi 7 min əhali qalmışdı. Romanın qarət edilməsindən sonra «vandalizm» sözü meydana gəldi. Bu söz, incəsənət və digər maddi-mədəniyyət abidələrinin amansızlıqla məhv edilməsi mənasında işlənir. Roma imperiyasında ağalıq edən barbar başçıları imperatorlarla oyuncaq kimi rəftar edirdilər. Onlar imperiyada istədikləri kimi davranır, imperatorlara məhəl qoymurdular. 476-cı ildə german qoşununun başçısı Odoakr sonuncu Roma imperatoru Romul Avqustu taxtdan saldı, imperatorluq nişanını Şərqi Roma imperiyasına göndərdi və Roma imperiyasının məhv olduğunu elan etdi. Bizans imperiyası isə çətinliklə olsa da, barbarlara qarşı müqavimət göstərir və öz varlığım qoruyurdu. 476-cı ildə Qədim Roma imperiyası süqut etdi, beləliklə, Qərbi Romada quldarlıq quruluşu dağıldı, qədim dünya tarixi sona çatdı. Orta əsrlər tarixi başlandı. 7.Qədim Roma mədəniyyəti Roma Qədim Yunanıstandan sonra antik dünyanın ən böyük quldar dövləti olmuşdur. E.ə. I əsrdə Balkan yarımadası və Kiçik Asiya ölkələri Roma imperiyasının tabeliyində olduğuna görə Roma mədəniyyətində yunan

9 mədəniyyətinin güclü təsiri müşahidə olunur. E.ə. 88-ci ildə diktator Sulla Apellikonun kitabxanasının Afinadan Romaya köçürülməsi nəticəsində Aristotelin əsərləri aşkar olundu və getdikcə onun fəlsəfı baxışları sönməz bir maraq obyektinə çevrildi. Bir çox elm sahələri tədqiqata cəlb olundu. Göy cismlərini planlı şəkildə müşahidə edən isgəndəriyyəli Menelay həm də sferik həndəsə və triqonometriyaya aid əsərlər yazdı. Onun həmyerlisi Heron isə (e.ə. 1-ci əsr) tətbiqi mexanikaya, həndəsi optikaya aid əsərlər yaratdı. Heronun elmi-nəzəri fikirləri Ptolemeyin yaradıcılığında daha da inkişaf etdirildi. Ptolemey özünün məşhur Almagest əsərində dünyanın geosentrik sisteminə dair geniş izahat verdi. III-II əsrlərdə yunan ədəbiyyatının təsiri altında Roma ədəbiyyatı meydana çıxmağa başlayır. IV-III əsrlərdə Roma yazılı ədəbiyyatının əsasını Anni Klavdi qoymuşdur. Romanın ilk yazarları azad edilmiş qullar olmuşdur. Qul Livi Andronik Odisseya ilə bərabər digər yunan faciə və komediyalarını da latın dilinə çevirmişdir. Milli eposun banilərindən sayılan Kvint Enni yunan ədiblərinin əsərlərini latın dilinə çevirir və bu əsərlər əsasında latınca əsərlər yaradırdı. O, İlliada və Odisseya nı təqlid edərək Salnamə adlı böyük həcmli bir mənzumə yazmışdı. Bu mənzumədə əfsanəvi dövrlərdən eradan əvvəl II əsrə qədər olan Roma tarixindən bəhs olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Romada böyük şöhrət qazanan komediya janrında da mövzu və ideya cəhətdən yunan komediyaları təqlid edilirdi. Romada ilk faciə müəllifləri Pakuvi və Aktsi, ilk komedislər isə Plavt və Terensi idilər. Plavt yunan komediyalarını Roma şəraitinə uyğun dəyişdirir, öz zəmanəsinin adət və əxlaqında müşayiət olunan gerilik və eybəcərlikləri gülüş obyektinə çevirirdi. O, öz əsərlərini canlı xalq dilində yazmışdı. Klassik dövr Roma ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri M.P.Vergili, Horatsi və Ovidi olmuşdur. Bu dövrdə Roma ədəbiyyatının şöhrəti yalnız Roma imperiyasında deyil, bütün İtaliyada geniş yayılmışdı. Maron Publi Vergili (e.ə. 70. Mantuya – e.ə. 19) yaradıcılığa şerlə başlamışdır. Bukolik şerlər məcmuəsinə (yunanca bykolos çoban mənasındadır. Bukolik poeziya antik janrdır. Bu janr yeni Avropa ədəbiyyatında da inkişaf etmişdi. Burada kənd həyatı, təbiət cizgiləri, çoban həyatı idealizə edilərək, şəhər mədəniyyətinə qarşı qoyulur. Həmin janrın banisi Feokritdir E.ə. IV əsrin sonu III əsrin I yarısında yaşamış bu yunan şairinin 90-a yaxın şeri bizə gəlib çatmışdır.) daxil edilmiş Çoban nəğmələri, Georgiklər ( Əkinçilər haqqında poema e.ə ) əsərlərində çoban həyatı, təbiət gözəllikləri və sadə kəndli əməyi tərənnüm olunur. Vergiliyə dünya şöhrəti qazandıran Homerin İliada sının təsiri ilə yazdığı Eneida poeması olmuşdur. İmperator Avqustun əfsanəvi əcdadı hesab olunan troyalı Eneyin səyahət və müharibələrindən danışılan bu əsərdə Romanın aktual siyasi problemləri öz əksini tapmışdır. dövründə Roma ədəbiyyatı ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdı. Bu dövr Roma ədəbiyyatının qızıl dövrü adlandırılır. Lakin imperiya dövrü Roma ədəbiyyatının gələcək inkişafı üçün həm əsas olmadı, həm də onun tənəzzülünə səbəb oldu. Belə ki, imperator Avqustun Ovidini

10 sürgün etdirməsi bu prosesi daha da sürətləndirdi. Klassik dövrdən sonrakı Roma ədəbiyyatı üç mərhələyə ayrılır: l. Eramızdan əvvəl I əsrin I yarısı və ortaları; 2. Eramızın I əsrinin sonu, II əsrinin əvvəli; 3. Eramızın II əsri və III əsrinin əvvəli. Eramızın IV-V əsrlərində xristian ədəbiyyatı geniş yayılır. VI əsrin sonlarında isə Roma ədəbiyyatı zəifləyir və tarixin keçmiş səhifəsinə çevrilir. Roma musiqisi ellinizm mədəniyyətinin təsiri altında inkişaf edərək, məişətə əsaslanan musiqili poetik janrlar (toy, yas, ziyafət və s.) yaranırdı. İmperiya dövründə musiqi mədəniyyəti xüsusilə rəngarəng olmuşdur. Roma musiqi aləmində yunan kifaraçıları, İsgəndəriyyə müğənniləri, Əndəlis rəqqasələri fəaliyyət göstərmişlər. Eramızın I əsrinin sonunda imperator Domisian Kapitoli yarışları nın əsasını qoymuşdur. Burada həm şairlər, həm də musiqi xadimləri təmsil olunmuşlar. Bu dövrdə müğənni Tigelli, aktyormüğənni Apelli, kifaraçı Kritli Mesomed və s. şöhrət qazanmışdır. Roma incəsənəti Antik bədii mədəniyyətin inkişafında sonuncu mərhələdir. (E.ə. VIII-IV əsrlərdə, yəni qədim Roma bədii mədəniyyətinin formalaşdığı dövrdə Roma memarlığında etruskların güclü təsiri olmuşdur. Etrusklar e-ə. I minillikdə Apennin yarımadasının şimal-qərbində, indiki Toskanada yaşamış tayfadır. Onlar romalılardan əvvəl zəngin bir mədəniyyət yaratmışlar. E.ə. VII əsrdə Etruskla50 rın yazısının, mədəniyyətlərinin çiçəkləndiyi dövrdə onların dini və dünyəvi ədəbiyyatları olmuşdur. Təxminən 10 min etrusk yazılı abidəsi elmə məlumdur.) E.ə. II əsr, I əsrin I yarısında qədim Roma tikililərinin əsas tipləri, yəni bazilika, term, tağlı körpülər, su kəmərləri və s. yaradılmış və getdikcə təkmilləşdirilmişdir. E.ə. III-I əsrlərdə təsviri sənətdə portret-heykəllər və büstlər əsas yer tutmuşdur. Memarlığın əsas müvəffəqiyyəti imperiyanın yüksəlişi dövrünə, yəni e.ə. I əsrin 20-ci illəri və eramızm II əsrinə təsadüf edir. Memarlıqdan imperatoru şöhrətləndirmək və imperiyanın qüdrətini təbliğ məqsədilə daha geniş istifadə etmişlər. I əsrin ortalarında möhtəşəm memarlıq kompozisiyaları yaradılmışdır. Roma şəhərində Qızıl ev adlandırılan Neron sarayı, Flavilər sarayı, Flavilər dövründə Kolizey, Adrianın zamanında Panteon abidələri gözəl memarlıq nümunələridir. Son dövr Roma incəsənətində yaradılmış bədii formalar orta əsr Avropa bədii mədəniyyətinin təməli sayılır. 8. Səlib yürüşləri və onların nəticələri Səlib yürüşləri (xaç yürüşləri də adlanır) ideyasını 1095-ci ildə Roma papası II Urban Fransanın Klermon şəhərində elan etmişdir. Müəyyən fasilələrlə 200 ilə yaxın müddətdə davam etmişdir. Sonradan Şimali Avropa və Fransadakı bütpərəstlərə və katolik kilsəsinə tabe olmayan qüvvələrə (katarlar, qusçular və s.) qarşı həyata keçirilən hərbi yürüşlər də Xaç yürüşləri adlandırılır. Yürüşlərin əsas məqsədi xristianlığı yaymaq və yeni ərazilər işğal etmək və Avropa feodallarının və katolik kilsəsinin Yaxın Şərq ölkələrini işğal etməklə yeni torpaqlar ələ

11 keçirmək və öz gəlirlərini artırmaq idi. Səlib yürüşlərinin işğalçılıq məqsədləri “müqəddəsin qəbri”nin və “Müqəddəs torpağ”ın (Fələstinin) “kafirlər”dən (müsəlmanlardan) azad edilməsi kimi dini şüarlarla bəzədilmişdi. Bəhanələr bir olsa da, səbəblər hərə üçün müxtəlif idi: feodalların varlanmaq hərisliyi, cəngavərlərin nüfuzlarını bərpa etmək istəyi, xristian ruhanilərinin yeni torpaqlar ələ keçirmək arzusu, yoxsulların isə azad olmaq cəhdi. Səlib yürüşlərinin əsas qüvvəsini var-yoxdan çıxmış cəngavərlər təşkil edirdi. Birinci səlib yürüşü ( ) üçün bəhanə 1071-ci ildə səlcuq türklərinin Yerusəlimi tutmaları oldu. İlk səlib yürüşü xaçlılar tərəfindən Yerusəlimin səlcuq türklərindən alınması və Yerusəlim krallığının yaradılması ilə başa çatdı. XII əsrdə müsəlman dövlətlər birləşməyə başladılar. Bunun nəticəsində səlibçilər öz mülklərini itirməyə başladılar. İkinci səlib yürüşü ( ) üçün bəhanə 1144-cü ildə Şərqdə yaradılmış və Yerusəlim krallığından vassal asılılığında olan Edessa qraflığının səlcuq türkləri tərəfindən tutulması oldu. İkinci xaçlı səfərinin nəticələri qeyri-qənaətbəxş olduğuna görə, Fələstin torpaqlarında vəziyyət dəyişməyə başlamışdı. Səlibçilər mövqelərini əldən verirdilər və qüvvələr nisbəti onların əleyhinə çevrilirdi. Kiçik xaçlı dövlətləri artıq qüvvətlənməkdə olan müsəlman-türk hökmdarları ilə bacara bilmirdilər və məğlubiyyətlər sıralanırdı. Edessa qraflığının 1144-cü ildə itirilməsindən sonra, Qüdsün də vəziyyəti ağırlaşmışdı. Bütün bu məğlubiyyətlər son olaraq Qüdsün 2 oktyabr 1187-ci ildə, Səlahəddin Əyyubi tərəfindən fəth edilməsi ilə nəticələnmişdi. Üçüncü səlib yürüşü üçün bəhanə 1187-ci ildə Səlahəddin Əyyubinin Yerusəlimi xaçlılardan geri alması oldu. İkinci və üçüncü səlib yürüşləri nəticəsiz başa çatdı. Roma papası III İnnokentinin təşəbbüsü və Venesiya tacirlərinin qüvvəsi ilə təşkil olunan dördüncü səlib yürüşü ( ) Bizansa qarşı yönəlmişdi və Konstantinopol xaçlılar tərəfindən tutulandan sonra 1204-cü ildə imperiyanın bir hissəsində səlibçilərin dövləti – Latın imperiyası yaradıldı ci ildə beşinci səlib yürüşü başladı. Bu dəfə Misir hədəf olaraq seçilmişdi. Səlibçilər 1219-cu ildə Dimyat şəhərini ələ keçirsələr də, uğurun davanı gəlmədi və nəhayət 1221-ci ildə heç nə əldə etmədən geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar ci ildə yeni səfər başladı. Orduya, Almaniya imperatoru II Fridrix başçılıq edirdi. Bu dəfə müharibə deyil, danışıqlara üstünlük verən imperator Misir sultanı ilə razılığa gəldi və 17 mart 1229-cu ildə Qüdsə sahib oldu. Ancaq bu dəfə Qüds cəmi on beş il səlibçilərin əlində qaldı cü ildə misirlilər şəhərə yenidən sahib çıxdılar. Beləliklə daha bir səfər uğursuz sona yetdi. Yeddinci Səlib Yürüşü 1249-cu ildə Misir üzərinə hücumla başladı. Xaçlılara Fransa kralı IX (Müqəddəs) Lüdoviq başçılıq edirdi. Əsgərlərin demək olar ki, hamısı fransız idi. Dimyatı ələ keçirən səlibçilər, Misir sultanı Turan Şahın onları blokadaya alması nəticəsində, acınacaqlı vəziyyətə düşmüş, sonunda isə kral da əsir alınmışdı. IX Lüdoviq ağır girov verərək qurtulsa da, yürüş məğlubiyyətlə başa çatmışdı ci ildə, dindarlığı ilə seçilən kral IX Lüdoviq yeni bir səlib yürüşünə başladı. Amma bu dəfə marşrut Yaxın Şərq deyil, Tunis seçilmişdi. Gəmilərlə sahilə yan alan kral, şəhəri mühasirəyə aldı. Lakin qəfil baş verən epidemiya

12 nəticəsində kral, onun oğlu və bir çox əsilzadə vəfat etdi. Sağ qalanlar da mühasirəni ataraq Fransaya qayıtdılar. Beləliklə də səlib yürüşləri epopeyası başa çatdı. Ard-arda baş verən uğursuzluqlar Fələstindəki səlibçi dövlətlərinin son qalıqları üzərindəki qara buludları daha da sıxlaşdırırdı. Misir sultanı Baybars 1265-ci ildə Qeysəriyyə və Arsufu almışdı. Daha sonra Antakyanın üzərinə gedən sultan, 18 may 1268-ci ildə bu şəhəri fəth etdi və səlibçi knyazlığına son vermişdi. Ondan sonra hakimiyyətə gələn sultan Kalavun 1287-ci ildə Lazikiyyəni, 1289-cu ildə isə Tripolini tutmuşdu. Səlibçilərin əsas mərkəzi olan Qüds krallığından geriyə qalan son böyük şəhər olan Aqranın 1291-ci ildə müsəlmanlara keçməsi ilə xaçlılar Yaxın Şərqdə əldə etdikləri torpaqlarını tamamilə itirdilər. Nəticə olaraq onu demək olar ki, Səlib yürüşləri ideyasının uğursuzluqla başa çatmasının bir neçə mühüm səbəbi vardır. Birincisi, hətta Fələstin ərazisində də xaçlılar öz köhnə ədavətlərindən əl çəkməmiş, yenə də tez-tez taxt-tac davalarına çıxmış və daxili müharibələrin də ardı-arası kəsilməmişdir. Həm də, bir çox Avropa hökmdarları Səlib Yürüşü fikrindən yalnız öz şəxsi məqsədləri üçün istifadə edərək daha çox öz maraqlarının yerinə yetirilməsinə diqqət ayırmış, Xaçlı səfərlərinə barmaqarası yanaşmışlar. Buna misal olaraq, birinci yürüşdə heç bir kralın iştirak etməməsi, üçüncü səfərdə Fransa kralı II Filippin Qüdsə çatmadan tezliklə qayıtmasını göstərmək olar. Almaniya imperatoru II Fridrix isə yalnız anafema(dindən çıxarılma) qorxusu altında müharibəyə yollanmağa razılıq vermişdi, lakin bu da onu qurtarmadı və Papa IX Qriqori imperatoru katolisizm xaricində elan etdi. Bundan başqa səlibçilər yerli xalqın dəstəyinə sahib deyildilər. Avropadan kömək üçün tez-tez müxtəlif şəxslər Fələstinə gəlsə də, iqlimin əlverişsiz olması səbəbindən onların bir çoxu tez ölürdü. Səlib yürüşü Avropaya bir çox yeniliklər gətirdi. İnsanlar gigiyenaya riayət etməyə, müntəzəm surətdə çimməyə, şəkərdən istifadə etməyə, ipək paltarlar geyməyə, ipək xalılardan istifadəyə, çini qablar, şüşə məmulatları, müxtəlif ədviyyatlar işlətməyə başladılar. Xaçlı səfərləri memarlığı da əhəmiyyətli surətdə dəyişdirdi. Qəsrlərdə gizli yollar, müdafiə qüllələri və başqa yeniliklər Avropada yayılmağa başladı. 9. Yüzillik müharibə Yüzillik müharibə cü illərdə Giyen, Normandiya, Anju və Flandriya üstündə İngiltərə ilə Fransa arasında baş vermişdir. İngiltərə kralı III Eduardın (Fransa kralı IV Gözəl Filippin nəvəsi) Fransa taxt-tacına iddia etməsi Yüzillik müharibə üçün bəhanə oldu. “Sipər pulu” sayəsində əla təşkil edilmiş və peşəkar şəkil almış ingilis qoşunları fransız rıtsarlarından daha üstün idilər. İngilislərin çoxsaylı piyadaları azad kəndlilərdən təşkil olunmuşdu. İngilis ordusunun yaxşı donanması vardı. Onlar bu donanmanın köməyi ilə La-Manş boğazını keçib Fransa ərazisində hərbi əməliyyatlara başladılar. Müharibənin əvvəlində fransızlar məğlub olmağa başladılar. İngilislər Normandiyanı tutdular. Onlar 1346-cı ildə Kresi döyüşündə fransız qoşunlarını məğlub etdilər. Kresi

13 vuruşmasından sonra ingilislər Akvitaniya tərəfdən hücuma keçdilər 1356-cı ildə Laura çayından cənubda yerləşən Puatye şəhəri yaxınlığında döyüş baş verdi. Fransız ordusu darmadağın edildi. Fransa kralı başda olmaqla ən tanınmış fransız feodalları ingilislərə əsir düşdülər. Puatye döyüşündən sonra Fransanın cənub və şimal hissələri ingilislərin əlinə keçdi cu illərdə baş vermiş taun epidemiyasında Fransa əhalisinin təqribən 1/3 hissəsinin həlak olması ölkəni xüsusilə çətin vəziyyətə saldı. Fransa qoşunlarının məğlubiyyəti, iqtisadi vəziyyətin ağırlaşması, vergilərin ağırlığı, xalqın narazılığının artmasına səbəb oldu, Paris üsyanı ( ) və Jaklar üsyanı (1358) ilə nəticələndi. Fransa hökuməti ağır şərtli müqavilə bağlamağa (1360) məcbur oldu cı ildə Bretinyidə bağlanmış müqaviləyə əsasən, Fransa ərazisinin xeyli hissəsi İngiltərənin əlinə keçdi. XIV əsrin 70-ci illərində ingilislər Fransadan, demək olar ki, tamamilə qovuldular. VI Karl dövründə ( ) feodal çəkişmələri Fransanı zəiflətdi. Bundan istifadə edən ingilislər 1415-ci ildə yenidən müharibəyə başladılar və Azenkur yaxınlığında Fransa ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar. Fransa ərazisinin xeyli hissəsi ingilislər və burqundlar arasında bölüşdürüldü, Luaradan çayıdakı ərazi VII Karlın hakimiyyəti altında qaldı. Cənuba doğru irəliləməyə cəhd edən ingilislər və burqundlar Orleanı mühasirəyə aldıqda (1428) bütün fransız xalqı Janna d’arkın başçılığı altında işğalçılara qarşı mübarizəyə qalxdı. Orleanın azad olunması ilə (1429) Yüzillik müharibədə dönüş baş verdi. Fransa ordusu bir sıra qələbələr qazandı ci ildə Arrasda, Burqundiya hersoqu ilə VII Karl arasında sülh bağlandı ildə ingilislər Parisdən qovuldular, sonra bir sira vilayətlər azad edildi. Yüzillik müharibə ingilislərin Bordoda təslim olması ilə (1453, 19 oktyabr) qurtardı. Fransa ərazisindən yalnız Kale (1558-ci ilədək) İngiltərənin əlində qaldı. Müharibə Fransa iqtisadiyyatına böyük ziyan vurdu, ölkənin mərkəzləşdirməsi prosesini qismən langitdi, İngiltərədə isə feodal aristokratiyasının siyasi nüfuzunu müvəqqəti yüksəltdi. 10. İngiltərədə mərkəzləşmiş dövlətin yaranması Xalqların Böyük Köçü dövründə alman tayfalarından anqlar və sakslar Britaniya adalarına keçərək burda yeddi krallıq qurmuşdular. Bu krallıqların birləşməsi nəticəsində IX əsrdə İngiltərə krallığı meydana gəldi və ölkədə feodalizm quruluşu bərqərar oldu. VIII-IX əsrlərdə normandların İngiltərə ərazisinə yürüşləri başlayır. Bu yürüşlərdə Norveç və Danimarka tayfaları böyük rol oynayırdı. IX əsrdə danimarkalılar Britaniya adalarına hücumlar etməyə başladılar. XI əsrin əvvəllərində Danimarka kralı İngiltərəni zəbt edərək bir müddət öz tabeliyində saxladı. Qısa bir müddətə yerli hakimiyyət bərpa olsa da, tezlikə ölkı yadelli normandların işğalına məruz qaldı cı ildə Normandiya hersoqu Vilhelm İngiltərəni işğal etdi. Beləliklə, İngiltərədə mərkəzləşmiş dövlət yaradılmasının başlanğıcı qoyuldu. O, Lamanşı keçdi. Qastinqs vuruşması başlandı. Vilhelm hiyləyə əl atdı. O, qoşununu geri çəkdi. Vilhelmin atlı qoşunu hücuma keçib anqlo-saks qoşunlarına qalib gəldi,

14 döyüşdə anqlo-saks kralı öldürüldü. London tutuldu, Vilhelm Fateh adı ilə İngiltərənin kralı oldu. Yerli feodalların torpağını öz vassallarına payladı. İngiltərə torpağının yeddidə birini özünə götürdü. Nəticədə İngiltərədə kral hakimiyyəti gücləndi və mərkəzləşmiş dövlətin əsası qoyuldu. Şəxsən azad olan kəndlilər təhkimli kimi qeydə alındılar. Vergilərin ağırlığına baxmayaraq, şəhərlilər kralı müdafiə edirdilər. Onlar «yüz zülmkardansa, bir zülmkarın olmasını» üstün tuturdular. Kəndlilər feodallara qarşı mübarizəni dayandırmadılar. Onlar meşələrə qaçırdılar. Onları «azad oxatanlar» adlandırır, xalq XIV əsrdə onlara nəğmələr – balladalar qoşmuşdu. Balladaların qəhrəmanı Robin Qud idi. XII əsrdə İngiltərə kralı II Henrixin islahatları kral hakimiyyətini daha da gücləndirdi. İslahata əsasən hər bir azad adam yerli feodalı xəbərdar etmədən birbaşa kral məhkəməsinə müraciət edə bilərdi. İstintaqı 12 yerli sakin aparırdı. Onlar düzgün istintaq aparmaq üçün Bibliyaya and içirdilər. İstintaqın nəticəsi kral məhkəməsinə təqdim edilirdi. Beləliklə, demokratik dövlətlərdə olan andlı məhkəmələr yarandı. XII əsrdə kralın hərbi yürüşlərində iştirak etməyə məcbur olan cəngavərlər sonralar krala «qalxan pulu» adlanan xüsusi haqq ödəyirdilər. Kral bu pulla daimi nizami muzdlu ordu saxlayırdı. XIII əsrdə İngiltərə kralı qüdrətli hakimiyyətə malik idi. Bundan istifadə edən kral öz vassallarından çoxlu ödənişlər, şəhərlilərdən ağır vergilər aldı. İri feodallar, cəngavər və şəhərlilər krala qarşı çıxdılar. Kəndlilər bundan istifadə edib malikanələri dağıtmağa başladı. Bundan qorxuya düşən feodallar barışmağa məcbur oldular. Belə bir şəraitdə 1265-ci ildə İngiltərədə ilk dəfə parlament (fransızca «danışmaq» deməkdir) çağırıldı. XIV əsrdə parlament lordlar (ağalar) və nümayəndələr palatasına bölündü. Lordlar palatasına yepiskoplar, abbatlar, feodallar daxil idi. Nümayəndələr palatasına hər qraflıqdan iki cəngavər, hər iri şəhərdən iki şəhərli seçilirdi. İngiltərə cəngavərləri ilə şəhərliləri arasında Fransada olan silklər arasındakı kimi kəskin ziddiyyətlər yox idi. Buna görə də nümayəndələr palatası razılıq verməsə, hər hansı bir vergi toplanınası barədə heç bir qanun qəbul edilə bilməzdi. İngiltərə parlamenti dövlət işlərinə Fransa Baş Məclisinə nisbətən böyük təsir göstərirdi. Bunun səbəbi silklər arasında barışmaz ziddiyyətlərin olmaması idi. Fransada olduğu kimi, XIII-XIV əsrlərdə İngiltərədə də mərkəzləşdirilmiş dövlət möhkəmləndi. Bu dövlət formaca silki mütləqiyyət idi. 11.Fransada XI-XV əsrlərdə ölkənin birləşdirilməsi uğrunda mübarizə XI əsrdə Fransa iri və xırda feodal mülklərinə parçalanmışdı. Ölkənin şimal-şərq torpaqları Paris və Orleanla birlikdə krala məxsus idi. Kral bütün ölkə üçün qanun verə bilməzdi, vergi toplamaq hüququna malik deyildi. Hətta vassallar da kral torpaqlarında qəsrlər tikirdilər. Kral öz mülkündən əldə etdiyi gəlirin hesabına yaşayırdı. Onun qoşunu və muzdla işləyən məmurları yox idi. X-XI əsrlərdə Avropanın hər yerində olduğu kimi, Fransada da kənd təsərrüfatı və sənətkarlıqda irəliləyiş yarandı. Şəhərlər meydana gəldi, vilayətlər və şəhərlər

15 arasında əmək bölgüsü yarandı, ticarət inkişaf etdi. Əmək bölgüsü və ticarət vilayətlər arasında əlaqə, ölkənin birləşməsi üçün şərait yaratdı. Feodalların pula ehtiyacı artdı, feodallar məhsul töycüsünü pul töycüsü ilə əvəz etdilər. Kəndlilər yüksək ödənc müqabilində şəxsi asılılıqdan azad olurdular. Vergilərin artırılmasına qarşı üsyanlar baş verirdi. Orta və xırda feodallar bu üsyanın qarşısını ala bilmirdilər, onlar bu üsyanı yatırtmaq üçün krala arxalanırdılar. Sənətkar və tacirlər feodal dağınıqlığının aradan qaldırılmasına, şəhərlər senyor zülmündən xilas olmağa çalışırdılar. Şəhərlilər feodaldan xilas olmaq üçün krala müraciət edir,ona pulla, silahlı dəstələrlə kömək edirdilər. Beləliklə, krallar şəhərlilərə, sənətkarlara və tacirlərə, orta və xırda feodallara, kəndlilərə arxalanaraq ölkəni birləşdirməyə başladılar. Fransa kralı ölkənin birləşdirilməsində İngiltərə ilə toqquşdu. Hələ XI əsrdə Normandiya hersoqu işğalçı Vilhelm İngiltərəni tutdu və onun kralı oldu. Onun varisləri Fransa ərazisinin çoxunu ələ keçirdilər. Lakin XIII əsrin əvvəllərində ingilis kralının Fransadakı mülkləri də, Normandiya, Tuluza qraflığı Fransa kralı tərəfindən tutuldu. Yalnız Akvitaniya hersoqluğunun bir hissəsi İngiltərənin əlində qaldı. Fransa mərkəzləşmiş dövlətə çevrildi. Ölkənin bütün ərazisi kralın hakimiyyəti altında birləşdirildi. Hersoq və qraflar əvvəlki müstəqilliklərini itirdilər. Kralın daimi qoşunu var idi və illik vergi toplayırdı. Nəticədə təsərrüfat da inkişaf edirdi. Bütün bunlar XV əsrdə Fransada yaranmış mərkəzləşmiş dövlətin əsas əlamətləri idi. Ölkədə hamı kralın təbəəsi idi. Əhali 3 silkə bölünmüşdü. Hüquqları və vəzifələri eyni olan insan qruplarına silk deyilir; silkin hüquq və vəzifələri nəsildən-nəslə keçirdi. Fransada mövcud olan 1-ci silkə ruhanilər daxil idi. Onların vəzifəsi ibadət etmək və s. idi. 2-ci silkə zadəganlar daxil idi. Onların vəzifəsi kralı və onun təbəələrini düşməndən qorumaq idi. Ruhanilər və zadəganlar vergidən azad idilər. 3-cü silkə ölkənin qalan əhalisi: kəndlilər, sənətkarlar, şəhərlilər və b. daxil idi. Onları varlı şəhərlilər təmsil edirdi. XIV əsrdə IV Gözəl Filippin ( ) dövründə Fransanın birləşdirilməsi başa çatdı. Şampan vilayəti və Navarra Kral torpaqlarına birləşdirildi. IV Filipp kilsə torpaqları üzərinə vergi qoydu. Nəticədə kralla Roma papası arasında münaqişə baş verdi. Kralın səfiri Romada papanın qəsrinə girib onu təhqir etdi. Papanın hakimiyyəti zəiflədi, kral hakimiyyəti gücləndi. Kral IV Filipp papaya qarşı mübarizədə silklərin köməyinə arxalanmaq üçün 1302-ci ildə Baş Ştatları çağırdı. Baş Ştatlar ruhani, zadəgan və varlı şəhərlilərin nümayəndələrinin iştirakı ilə çağrılırdı. Kral yeni vergi qoyanda Baş Ştatları çağırırdı. Silklər arasında ixtilaflar Baş Ştatların dövlət işlərinə təsirini azaldırdı. XIV-XVI əsrlərdə Fransada silki nümayəndəliyin ali orqanı Baş Ştatlar idi. XIV əsrdə Fransada silki mütləqiyyət (monarxiya) – mərkəzləşmiş feodal dövləti yarandı. Bu dövlətdə kral hakimiyyəti silklərin nümayəndələrinin yığıncağına arxalanırdı. Bu mərkəzləşdirilmiş silki monarxiya dövlətinin birinci mərhələsi idi. Bu mərhələdə kral hakimiyyəti kifayət qədər güclü deyildi. və o, ölkəni silklərin köməyi olmadan idarə edə bilməzdi.

16 12. İspaniya ərəblərin hakimiyyəti dövründə Miladi VII əsrin sonunda ərəblər uzun müharibələrdən sonra bizanslıları Şimali Afrikadan sıxışdırıb çıxardılar. Bundan sonra ərəblər İspaniyanı fəth etmək fikrinə düşdülər. Miladi 711-ci ildə, Əməvi xəlifəsi Vəlid ibn Əbdülməlikin hakimiyyəti dövründə Şimali Afrikada canişinlik edən Musa ibn Nəsir bərbərlərdən təşkil edilmiş 12 min nəfərlik qoşunu İspaniyanın fəthinə göndərdi. Qoşuna Afrikanın müsəlman bərbərlərindən Tariq ibn Ziyad başçılıq edirdi. Müsəlmanlar indi sərkərdə Tariqin adı ilə məşhurlaşmış Cəbəlu’t-Tariq boğazını keçib Pireney yarımadasına qədəm basdılar. Tariq ibn Ziyadın müvəffəqiyyətini görən Musa ibn Nəsir bu uğurda ona şərik olmaq arzusu ilə 12 min ərəb və 8 min bərbər əsgərindən ibarət qoşun toplayıb İspaniyaya adladı. İslam qoşunu öz yolu boyunca demək olar ki, heç bir ciddi müqavimətlə rastlaşmırdı. Hökumətdən narazı olan xalq və bir-biri ilə didişən əyanlar könüllü surətdə fatehlərə tabe olur, hətta bəzən onlara qoşulurdular. Ərəblər ispanlara, Şam və Misir əhalisi ilə bir gözdə baxırdılar. Fəth olunan ölkələrdə gözlənilən qanunlar burada da icra olunurdu. Fatehlər yerli xristian əhalinin əmlakına, məbədlərinə toxunmurdular, yerli adət-ənənələr, qanunlar olduğu kimi qalırdı. İspaniyalılara icazə verilirdi ki, mübahisəli məsələlərdə əz hakimlərinə müraciət edib, öz məhkəmələrinin hökmünə əməl etsinlər. Bütün bunların müqabilində əhali o zaman üçün çox cüzi sayılan miqdarda cizyə (vergi) verməli idi.. Buna görə də, yerli hakimlərin zülmündən və saysız-hesabsız töycülərdən cana doymuş yoxsullar könüllü surətdə müsəlmanlara təslim olur, hətta İslam dinini qəbul edərək, vergidən azad edilirdilər. Aydındır ki, bütün Avropa cəhalət, qardaş qırğını, epidemiyalar, mənasız səlib müharibələri, inkvizisiya caynağında inləyərkən, İspaniya ərəblərin hökranlığı altında firavan, abad və parlaq inkişaf dövrünü yaşayırdı. Vaxtilə zülmət içində nur kimi parlamış İspaniya elmin, mədəniyyətin inkişafı üçün yaradılmış gözəl şəraitə görə İslam dininə borcludur. Miladi 711-ci ildə İspaniyanın fəthindən etibarən 756-ci ilə kimi bu vilayət Əməvi xilafətinə tabe idi, xəlifənin təyin etdiyi əmir oranı idarə edirdi. 756-ci ildə İspaniya xilafətdən ayrılıb müstəqil oldu və Kordova xilafəti adlanmağa başladı. Ölkənin paytaxtı da Kordova şəhəri idi. Kordova xilafətinin müsəlman əhalisi mavrlar adlanan ərəblərdən və Şimali Afrikanın bərbər adlanan tayfalarından ibarət idi. Bu dövrdə ərəblər İspaniyanı Əndəlus adlandırırdılar. Ərəblərin İspaniyada hakimiyyətindən 300 il keçdikdən sonra onların ehtişam ve şan-şöhrət ulduzu sönməyə başladı. Kordova xilafətini bürümuş çəkişmələr dövlətin qüdrətini sarsıtdı. Bu zaman şimaldakı xristianlar fürsəti qənimət bilib, intiqam almaq fikri ilə həmlələrə başladılar. Ərəblərin fəth etdikləri torpaqları geri almaq (ispanca rekonkista) uğrunda xristianların mübarizəsi X əsrdə gücləndi. İspaniya ərazisindən çıxarılmış xristianların toplandığı Asturiya vilayətində Leon və Kastiliya krallıqları yarandı.

17 XI əsrin ortalarında bu iki krallıq birləşdi. Elə həmin dövrlərdə Navarra, Kataloniya və Araqon dövlətləri birləşib Araqon krallığını meydana gətirdi. XI əsrin sonunda Pireney yarımadasının qərbində Portuqaliya qraflığı meydana gəldi. Az sonra bu qraflıq da krallığa çevrildi. Beləliklə, XI əsrin sonlarında İspaniya xəritəsində Kordova xilafətinin ciddi xristian rəqibləri görünməyə başladı ci ildə şimallılar güclü həmlə nəticəsində Toledonu ələ keçirdilər. Onlara Kastiliya və Leon kralı VI Alfons başçılıq edirdi. Öz qüvvələri ilə xristianlara müqavimət göstərə bilməyəcəklərini görən İspaniya müsəlmanları Şimali Afrika bərbərlərindən kömək istədilər. Tunis və Mərakeşdə möhkəmlənmiş əl-murabitun sülaləsi İspaniyaya keçib, Kordova xilafətini dirçəltməyə cəhd etdi. Əl-Murabitilər 1086-cı ildə VI Alfonsu məğlub edərək, rekonkista hərəkatını müvəqqəti dayandırmağa nail oldular. Cəmi yarım əsr sonra onlar siyasət səhnəsinə daxil olmuş yeni sülaləyə – əl-muvəhhidilərə məğlub oldular. Şimali Afrikada hakimiyyəti ələ keçirmiş əl-muvəhhidilər İspaniyaya hücum edərək, 1145-ci ildə müsəlman vilayətlərini özlərinə tabe etdilər. Lakin bu dövlət xristianlara layiqli müqavimət göstərə bilmədi. Onlar 1212-ci ildə Las-Navas de Tolosa yaxınlığında birləşmiş xristian ordusuna məğlub olaraq İspaniyanı tərk etdilər. Öz aralarında yola getməyən ispan krallıqları ərəblərə qarşı müharibədə düşmənçilikləri kənara qoyub birləşirdilər. Müsəlmanlara qarşı yönəlmiş rekonkista hərəkatında Kastiliya, Araqon, Navarra və Portuqaliya krallıqlarının birləşmiş qüvvələri iştirak edirdi cı ildə müsəlmanlar Kordovanı, 1248-ci ildə Sevilyanı, ci illərdə Balear adalarını, 1238-ci ildə Valensiyanı itirdilər ci ildə Kadis şəhərini almaqla, xristianlar Atlantik okeanı sahillərinə çıxdılar. Müsəlmanların əlində yalnız Qranada əmirliyi qaldı. XIII əsrin sonlarında Nəsrilər sülaləsindən olan İbn əl-əhmər ləqəbli Muhəmməd əl-qalib İspaniyanın cənubundakı Qranada şəhərinə çəkilərək əl-həmra (Alqambra) qəsrini möhkəmləndirdi. O, Kastiliya kralına bac vermək şərti ilə öz nisbi müstəqilliyini qoruya bildi ci ildə ispanların güclü həmləsi qarşısında Qranada təslim olub süqut etdi, müsəlmanların Pireney yarımadasındakı son istinadgahı da ələ keçirildi. Bununla da, bütün İspaniya ərəblərdən geri alındı və rekonkista hərəkatı xristianların qələbəsi ilə başa çatdı. 13. Çexiyada qusçular hərəkatı XV əsrin başlanğıcında Praqa küçələrinin birindəki kiçik bir kilsə çox adamı özünə cəlb etməyə başlamışdı. Öz çıxışlarında Yan Qus acgöz ruhaniləri amansızcasına ifşa edirdi. O, Romada kilsə vəzifələrinin pula satılmasından hiddətlənərək papanı baş fırıldaqçı adlandırırdı. Yan Qus Çexiyada “cənnət qəbzlərinin” satılmasını kəskin surətdə pisləyirdi. Qus ruhaniləri tənqid etməklə kifayətlənmirdi. O, kilsənin yenidən təşkil olunmasını tələb edirdi. Kilsənin əhalidən qarət edib topladığı sərvəti, yepiskopların və monastırların torpaqlarını onların əlindən almağa çağırırdı. Dindarlar üçün saysız hesabsız ruhani ordusu olmamalı, Çexiyanın öz kilsəsi olmalıdır. Həm də bu kilsə Roma papasına deyil, Çexiya kralına tabe olmalıdır. Yan Qus dini ayinlərə görə haqq verilməsi

Amerika tarixi xronologiyasi: 1783-1800

Qo’shma Shtatlarning Angliyadan mustaqilligi o’rnatilgandan keyingi dastlabki yigirma yil ichida juda notinch davrlar bo’lgan, Amerika rahbarlari o’z xalqining ko’p qarashlariga mos keladigan konstitutsiyani shakllantirish uchun kurash olib borishgan. Qullik, soliqqa tortish va davlatlarning huquqlari hal qilinishi kerak bo’lgan dolzarb masalalar edi.

Shu bilan birga, yangi Qo’shma Shtatlar, shuningdek, uning dunyodagi ittifoqdosh va raqobatdosh davlatlari, o’rnatilgan savdo va diplomatik doiralarga moslashish yo’lini topish bilan kurashdilar.

1783

4 fevral: Buyuk Britaniya rasman 4 fevral kuni Amerikada harbiy harakatlar tugaganini ta’kidlamoqda. Kongress 1783 yil 11 aprelda kelishadi.

10-15 mart kunlari: Mayor Jon Armstrong (1717–1795) qit’a armiyasidan otashin ariza yozib, Kongressni ularga to’lash to’g’risidagi shartnomalarini bajarishga chaqiradi va askarlar isyon ko’tarishi mumkinligidan ogohlantiradi. Vashington Nyu-Yorkdagi manzilga javob berib, erkaklarga hamdard, ammo isyon rejalarini qoraladi. Erkaklar hayajonlanib, Vashington Kongressga ularning nomidan bir nechta xat yuboradi. Oxir oqibat, Kongress zobitlarga besh yillik ish haqi uchun bir martalik pul to’lashga rozi bo’ldi.

Aprel: Jon Adams, Benjamin Franklin, Jon Jey va Genri Laurenslar Parijga britaniyaliklar bilan dastlabki tinchlik shartnomasini muzokara qilish uchun boradilar, keyin Kongress tasdiqlaydi.

13 may: Cincinnati Jamiyati Jorj Vashington birinchi prezidenti sifatida tashkil etilgan. Bu qit’a armiyasi zobitlarining birodarlik buyrug’i.

20 aprel: Massachusetsda, qul sifatida muomala qilingan va uning quli tomonidan kaltaklangan erkak Kuk Uokerga nisbatan uchinchi sud ishi hal qilindi. Quldor qullikda aybdor deb topilib, davlatdagi amalni bekor qildi.

3 sentyabr: Parij shartnomasi imzolandi va Ispaniya Amerikaning mustaqilligini tan oladi, keyin tezda Shvetsiya va Daniya. Rossiya, shuningdek, yil tugamasdan Amerikaning mustaqilligini tan oladi.

23-noyabr: Jorj Vashington noyabr oyida rasmiy ravishda “Armiya bilan vidolashuv” ni e’lon qildi va rasmiy ravishda armiyani bo’shatdi. Keyinchalik u Bosh qo’mondonlik lavozimidan iste’foga chiqadi.

Yil tugashidan oldin, Pensilvaniya, Nyu-Gempshir va Massachusets shtatlarida qullikka tushgan afrikaliklarni olib kirish taqiqlangan.

1784

14-yanvar: Parij shartnomasi avvalgi yil imzolanganidan keyin rasman tasdiqlangan.

Bahor: Kongress uchta komissar tomonidan boshqariladigan G’aznachilik kengashini tuzadi: Samuel Osgood, Walter Livingston va Artur Li.

Iyun: Ispaniya Missisipi daryosining quyi yarmini Amerikaga yopib qo’yadi.

Yoz va kuz: Tomas Jefferson, Jon Adams va Benjamin Franklin Parijda joylashgan va tijorat shartnomalari bo’yicha muzokaralar olib borish huquqiga ega.

Avgust: The Xitoy imperatori, birinchi Amerika savdo kemasi Xitoyning Kantoniga etib boradi va 1785 yil may oyida choy va ipaklarni o’z ichiga olgan mahsulotlar bilan qaytib keladi. Tez orada ko’plab amerikalik savdogarlar ham ergashadilar.

22 oktyabr: Fort Stenvik shartnomasida Iroquoisning olti xalqi Niagara daryosining g’arbiy hududiga bo’lgan barcha da’volardan voz kechishadi. Krik tub aholisi o’z erlaridan voz kechish va Gruziya hududini kengaytirish to’g’risida ham shartnoma imzolaydilar.

1785

21-yanvar: Fort McIntosh shartnomasida Chippewa, Delaver, Ottava va Wyandot tub mahalliy xalqlari Amerikaga hozirgi Ogayo shtatidagi barcha erlarini beradigan shartnomani imzolaydilar.

24-fevral: Jon Adams (1735–1826) Angliyadagi elchi etib tayinlandi. U tijorat shartnomalari bo’yicha muzokaralar olib borishda va Parij shartnomasi shartlarining bajarilishini ta’minlashda, shu jumladan Buyuk ko’llar bo’ylab harbiy postlaridan voz kechishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. U 1788 yilda Angliyadan qaytib keladi.

8 mart: Sobiq harbiy ofitser Genri Noks (1750–1806) birinchi urush kotibi etib tayinlandi.

10 mart: Tomas Jefferson Frantsiyaga vazir etib tayinlandi.

28 mart: Jorj Vashington Vernon tog’ida konferentsiya o’tkazmoqda, u erda Virjiniya va Merilend shtatlari Chesapeake ko’rfazida va Potomak daryosida navigatsiya bilan shug’ullanish bo’yicha tijorat shartnomasini tuzadilar. Ular davlatlarning hamkorlik qilishga tayyorligini namoyish etadi.

25 may: Konstitutsiyaviy konventsiya Filadelfiyada ochilgan va Massachusets shtatidagi birinchi bo’lib Konfederatsiya moddalarini qayta ko’rib chiqishga chaqirgan. Biroq, bu aslida 1787 yilgacha ko’rib chiqilmaydi.

Iyun: Jeyms Medison (1751–1836) nashr qiladi Diniy baholarga qarshi yodgorlik va yodgorlik cherkov va davlatning ajratilishini targ’ib qilish.

13 iyul: 1785 yildagi Yer to’g’risidagi farmon shimoliy-g’arbiy hududlarni shaharchalarga bo’linishini ta’minlab, har biri 640 dollarga sotilishi kerak edi.

28-noyabr: Birinchi Hopewell shartnomasiga binoan, Cherokee aholisi Tennessi hududida o’z erlariga bo’lgan huquq bilan ta’minlangan.

1786

16-yanvar: Virjiniya din erkinligini kafolatlaydigan Tomas Jeffersonning Diniy erkinlik to’g’risidagi farmonini qabul qildi.

15 iyun: Nyu-Jersi milliy hukumat uchun talab qilingan pul ulushini to’lashdan bosh tortadi va Konfederatsiya Maqolalaridagi zaif tomonlarni aniqlash uchun Nyu-Jersi rejasiga taklif qiladi.

8 avgust: Kongress, qabul qilingan ispan dollari Tomas Jefferson taklif qilganidek, kumush og’irligi 375 64 / 100s yupqa kumush donalari bo’lgan standart tanga tizimini yaratadi.

Avgust: Massachusets va Nyu-Xempshirda zo’ravonlikning kichik holatlari alohida shtatlarda yuzaga kelgan iqtisodiy qarz inqirozi sababli yuzaga keladi. Shtatlar beqaror qog’oz valyutasini chiqarishni boshlaydi.

Sentyabr: Shays isyoni Massachusets shtatida sodir bo’ladi. Daniel Shays bankrot bo’lgan va norozilik sifatida qurollangan shaxslar guruhini boshqargan sobiq inqilobiy urush kapitani. Uning “armiyasi” o’sishda davom etadi va shtatda hujumlar uyushtiradi, bular 1787 yil 4 fevralgacha to’xtatilmaydi. Biroq, bu qo’zg’olon davlatlar bo’ylab harbiy himoyani ta’minlash uchun maqolalarning kuchsizligini ochib beradi.

1787

14 may: Kongress Konfederatsiya moddalarining zaif tomonlarini hal qilish uchun Filadelfiyada konstitutsiyaviy konventsiya o’tkazishga rozilik beradi.

25 may–17 sentyabr: Konstitutsiyaviy konventsiya AQSh Konstitutsiyasi bilan uchrashadi va natijada yaratiladi. U kuchga kirgunga qadar to’qqizta davlat tomonidan tasdiqlanishi kerak.

13 iyul: 1787 yildagi Shimoli-G’arbiy farmon Kongress tomonidan qabul qilindi, shu jumladan yangi shtatlar yaratish siyosati, g’arbga tezlashtirilgan kengayish va fuqarolarning asosiy huquqlari. Artur Sent-Kler (1737–1818) Shimoliy G’arbiy Hududning birinchi gubernatori bo’lgan.

27 oktyabr: Jamoa deb nomlangan 77 ta inshodan birinchisi Federalist hujjatlar Nyu-Yorkda nashr etilgan Mustaqil jurnal. Ushbu maqolalar shtatdagi shaxslarni yangi Konstitutsiyani tasdiqlashga ishontirish uchun yozilgan.

Yil oxirigacha Delaver, Pensilvaniya va Nyu-Jersi Konstitutsiyani tasdiqlaydi.

1788

1-noyabr: Kongress rasmiy ravishda tanaffus qildi. 1789 yil aprelgacha Qo’shma Shtatlarda rasmiy hukumat bo’lmaydi.

23 dekabr: Merilend shtati Bosh assambleyasi Kolumbiya okrugiga aylanadigan er maydonini milliy hukumatga berishni taklif qiluvchi hujjatni qabul qildi.

28 dekabr: Losantiville Ogayo shtatidagi Ogayo va Liks daryolarida tashkil etilgan. 1790 yilda Sincinnati deb o’zgartiriladi.

1788 yil oxirigacha 13 shtatdan yana sakkiztasi Konstitutsiyani qabul qildi: Jorjiya, Konnektikut, Massachusets, Merilend, Janubiy Karolina, Nyu-Xempshir, Virjiniya va Nyu-York. Qarshi qarama-qarshi Federal va Antifederalist kuchlar bilan kurash qiyin kechdi. Fuqarolik erkinliklarini himoya qiluvchi va davlatlarning vakolatlarini saqlab qolishlarini ta’minlaydigan huquqlar to’g’risidagi qonun loyihasi qo’shilmaguncha, ko’plab davlatlar rozi bo’lmaydilar. To’qqiz shtat ratifikatsiya qilgandan so’ng, Konstitutsiya rasmiy ravishda qabul qilinadi.

1789

23 yanvar: Jorjtaun universiteti Qo’shma Shtatlarda tashkil etilgan birinchi katolik universitetiga aylandi.

30 aprel: Jorj Vashington Nyu-Yorkda birinchi Prezident sifatida ochilgan. U Robert Livingston tomonidan qasamyod qiladi va keyin Kongressga o’zining ochilish nutqini qiladi. Bir hafta o’tgach, birinchi ochilish to’pi o’tkaziladi.

14-iyul: Frantsuz inqilobi inqilobchilar Bastiliya qamoqxonasiga bostirib kirgandan so’ng boshlanadi, bu voqealar Amerika vaziri Tomas Jefferson tomonidan guvoh bo’lgan.

27 iyul: Davlat departamenti (dastlab Tashqi ishlar vazirligi deb nomlangan) uning rahbari Tomas Jefferson bilan tashkil etilgan.

7 avgust: Urush bo’limi, shuningdek, uning rahbari sifatida Genri Noks bilan tashkil etilgan.

2 sentyabr: Yangi G’aznachilik bo’limiga Aleksandr Xemilton rahbarlik qiladi. Semyuel Osgood yangi konstitutsiyaga binoan birinchi postmaster general deb nomlandi.

24 sentyabr: Federal sud tizimi to’g’risidagi qonun olti kishilik Oliy sudni yaratadi. Jon Jey bosh sudya nomiga tayinlangan.

29 sentyabr: Kongress tanaffusdan oldin AQSh armiyasini tashkil qiladi.

26-noyabr: Birinchi milliy minnatdorchilik kuni Jorj Vashington tomonidan Kongress talabiga binoan e’lon qilinadi.

1790

12-15 fevral: Benjamin Franklin qullikni bekor qilishni so’rab Quakers nomidan Kongressga qullikka qarshi petitsiya yuboradi.

26 mart: Fuqarolikni rasmiylashtirish to’g’risidagi qonun qabul qilinadi va yangi fuqarolar va ularning farzandlari uchun ikki yillik istiqomat qilishni talab qiladi, ammo uni erkin oq tanlilar bilan cheklaydi.

17 aprel: Benjamin Franklin 84 yoshida vafot etadi.

29 may: Rod-Aylend Konstitutsiyani ratifikatsiya qilgan so’nggi davlat, ammo boshqa Nyu-Angliya shtatlari eksportiga soliq solinishi bilan tahdid qilinganidan keyingina.

20 iyun: Kongress shtatlarning inqilobiy urush qarzlarini o’z zimmasiga olishga rozilik beradi. Biroq, bunga Patrik Genri (1736–1799) Virjiniya qarorlarida batafsil bayon etilganidek qarshi chiqmoqda.

16-iyul: Vashington doimiy federal poytaxt joylashgan joyni belgilab beruvchi “Doimiy hukumat o’rni to’g’risida” yoki “Yashash to’g’risida” gi qonunni imzoladi.

2 avgust: Birinchi ro’yxatga olish yakunlandi. Qo’shma Shtatlarning umumiy aholisi 3 929 625 kishini tashkil qiladi.

4 avgust: Sohil xavfsizligi yaratildi.

1791

27 yanvar: “Viski” qonuni viskiga soliq solinib imzolanadi. Bunga dehqonlar qarshi chiqmoqdalar va ko’plab shtatlar soliqqa qarshi qonunlar qabul qilib, oxir-oqibat viskilar isyoniga olib kelishdi.

25 fevral: Amerika Qo’shma Shtatlarining Birinchi banki Prezident Vashington qonunni imzolagandan so’ng rasman nizomga ega. Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburg, Lüksemburq, Lüksemburg, Lüksemburg, Lüksemburg, Lüksemburg, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburg, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburg, Lüksemburg, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburg, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lombard, Lüksemburg, Lüksemburq, Lüksemburq, Lüksemburq, Lombard, Lüksemburg

4 mart: Vermont 14-shtat bo’lib, 13 asl koloniyalaridan keyin Qo’shma Shtatlarga birinchi bo’lib kirdi.

Mart: Prezident Vashington Potomak daryosidagi Kolumbiya okrugi uchun joy tanlaydi. Qora tanli matematik va olim Benjamin Banneker (1731-1806) federal poytaxt joylashgan joyni o’rganish uchun tayinlangan uch kishidan biri deb nomlangan.

Yoz: Tomas Jeferson va Jeyms Medison Vashingtonning federalistik dasturlariga qarshi chiqish uchun kuchlarni birlashtiradi.

Kuz: Shimoliy-G’arbiy hududda zo’ravonlik bir necha bor to’xtab, mahalliy amerikaliklar va AQSh armiyasi o’rtasida Ogayo shtati bo’ylab joylashgan aholi punktlarida takroriy to’qnashuvlar bilan yakunlanib, noyabr oyida Vabash jangida yakun topdi.

15 dekabr: Dastlabki 10 ta tuzatish AQSh Konstitutsiyasiga “Huquqlar to’g’risida” gi qonun sifatida qo’shildi.

1792

20-fevral: Prezident vorisligi to’g’risidagi qonun prezident va vitse-prezident vafot etgan taqdirda vorislik yo’nalishini batafsil bayon etgan holda qabul qilindi.

Bahor: Tomas Pinkni (1750–1828) AQShdan Buyuk Britaniyaga yuborilgan birinchi diplomat deb nomlangan.

2 aprel: Milliy zarbxona Filadelfiyada tashkil etilgan.

17 may: Nyu-York fond birjasi birja birjalari Buttonvud shartnomasini imzolaganda tashkil etiladi.

1 iyun: Kentukki Ittifoqqa 15-shtat sifatida kiradi.

5 dekabr: Jorj Vashington ikkinchi prezidentlik saylovlarida qayta prezident etib saylandi.

1793

Yil davomida Frantsiyaning inqilobiy harakati Buyuk Britaniya, Ispaniya va Gollandiyaga qarshi urush e’lon qilinishi bilan birga Lyudovik XVI (21 yanvar) va Mari Antuanetta (16 oktyabr) qatl etilishi bilan Amerikaning katta qo’llab-quvvatlashidan mahrum bo’ldi.

12 fevral: Qochqin qul to’g’risida qonun qabul qilindi, bu qullarga o’zini ozod qilgan qullarni qaytarib olishga imkon beradi.

Aprel: Vatandosh Genet bilan bog’liq janjal, Frantsiya vaziri Edmond Charlz Genet (1763-1834) AQShga kelganidan va Britaniyaning tijorat kemalariga va Ispaniyaning Yangi Orlean shahriga hujum qilishga ruxsat beruvchi xatlarni tarqatganidan keyin sodir bo’ladi, Vashington amerikaliklarning aniq buzilishi deb hisoblaydi. betaraflik.

Natijada, Vashington Evropada sodir bo’layotgan urushlarda Amerikaning betarafligini e’lon qilmoqda. Shunga qaramay, Buyuk Britaniya barcha neytral kemalarni, agar ular frantsuz portlariga sayohat qilayotgan bo’lsa, ularni olib qo’yishni buyuradi. Bundan tashqari, inglizlar Frantsiyaning G’arbiy Hindistoniga sayohat qilayotgan neytral kemalarni tortib olishni boshlaydilar, demak, inglizlar amerikalik dengizchilarni qo’lga olishni, qamashni va hayratga solishni boshlaydilar.

31 dekabr: Tomas Jefferson davlat kotibi lavozimidan iste’foga chiqadi. Edmund Randolf (1753–1813) uning o’rniga davlat kotibi bo’ladi.

1794

22 mart: Qullar savdosi to’g’risidagi qonun qabul qilingan bo’lib, qullikdagi odamlarning chet ellar bilan savdosi taqiqlanadi.

27 mart: Dengiz qurollanishini ta’minlash to’g’risidagi qonun (yoki Dengiz kuchlari to’g’risidagi qonun) qabul qilindi, bu AQSh dengiz flotidagi birinchi kemalarga aylanadigan qurilishga ruxsat berdi.

Yoz: Jon Jey (1745–1829) Buyuk Britaniyaga savdo shartnomasi bo’yicha muzokaralar olib borish uchun yuboriladi (19 noyabrda imzolangan). Jeyms Monro (1758–1831) Frantsiyaga Amerika vaziri sifatida, Jon Kvinsi Adams (1767–1848) esa Gollandiyaga yuboriladi.

Yoz: Kongress Amerika fuqarolarini xorijiy harbiy xizmatga qo’shilish yoki chet el qurolli kemalariga yordam berish huquqini inkor etuvchi qaror qabul qiladi.

7 avgust: Viskilar isyoni Pensilvaniya shtatida Vashington qo’zg’olonni bostirish uchun katta militsiya kuchini yuborganida tugadi. Isyonchilar jimgina uylariga qaytadilar.

20 avgust: Yiqilgan yog’ochlar urushi Ogayo shtatining shimoli-g’arbiy qismida sodir bo’lib, u erda general Entoni Ueyn (1745–1796) mintaqadagi amerikaliklarni mag’lubiyatga uchratdi.

1795

31 yanvar: Vashington G’aznachilik kotibi lavozimidan iste’foga chiqdi va uning o’rniga kichik Oliver Volkott (1760–1833) tayinlandi.

24 iyun: Senat Qo’shma Shtatlar va Buyuk Britaniya o’rtasidagi Jey shartnomasi deb nomlanuvchi do’stlik, savdo va navigatsiya shartnomasini ratifikatsiya qildi. Keyinchalik Vashington buni qonun bilan imzolaydi. Jey shartnomasini qabul qilish Amerika va Frantsiya urushga yaqinlashishini anglatadi.

3 avgust: Grinvil shartnomasi Yiqilgan yog’och jangida mag’lub bo’lgan 12 Ogayo shtatining mahalliy qabilalari bilan imzolangan. Ular Amerikaga katta miqdordagi erlarni berishadi.

5 sentyabr: Amerika Tripoli shartnomasini imzolab, Jazoir bilan Barbariy qaroqchilariga pul to’lashga va mahbuslarni ozod qilish evaziga ularning O’rta dengizdagi yuk tashish manfaatlarini himoya qilish uchun har yili olinadigan soliqni to’lashga rozi bo’lishdi.

27 oktyabr: Tomas Pinckney Ispaniya bilan San-Lorenso shartnomasini imzolaydi, u Ispaniya-Amerika chegarasini belgilaydi va Missisipi daryosi bo’ylab bepul sayohat qilishga imkon beradi. Keyinchalik u davlat kotibi lavozimiga tayinlanadi.

1796

3 mart: Oliver Ellsvort (1745–1807) Jorj Vashington tomonidan Jon Jey o’rniga Oliy sudning bosh sudyasi lavozimiga nomzod qilib ko’rsatildi.

1 iyun: Tennessi Ittifoqga 16-shtat sifatida qabul qilingan. Endryu Jekson (1767–1845) Kongressga uning birinchi vakili sifatida yuboriladi.

Noyabr: Jey shartnomasi tufayli Amerikaning yangi tashqi ishlar vaziri Tomas Pinkni rad etganidan so’ng, Frantsiya Amerika bilan barcha diplomatik aloqalarni to’xtatayotganligini e’lon qildi.

7 dekabr: Jon Adams prezident saylovlarida 71 saylovchilar ovozi bilan g’olib chiqadi. Uning raqibi, respublikachi-demokrat Tomas Jefferson 68 ovoz bilan ikkinchi o’rinda turadi va vitse-prezidentlikni qo’lga kiritadi.

1797

27 mart: The Qo’shma Shtatlar, AQShning birinchi dengiz kemasi ishga tushirildi.

Frantsiya-Amerika inqirozi butun yil davomida kuchaymoqda. Iyun oyida AQShning 300 kemasi Frantsiya tomonidan qo’lga olinganligi e’lon qilindi. Prezident Adams Frantsiya bilan muzokaralar olib borish uchun uch kishini yuboradi, ammo buning o’rniga ularga Frantsiya tashqi ishlar vaziri Charlz Moris de Tallyrandning (1754-1838) uchta agenti (X, Y va Z nomi bilan tanilgan) murojaat qiladi. Agentlar amerikaliklarga shartnomaga rozi bo’lish uchun AQSh Frantsiyaga pul va Talleyranga ulkan pora to’lashi kerakligini aytadi; uch vazir buni rad etadi. XYZ ishi deb atalmish Frantsiya bilan 1798-1800 yillarda davom etadigan norasmiy dengiz urushiga olib keladi.

19 avgust: The AQSh Konstitutsiya (Old Ironsides) ishga tushirildi.

28 avgust: Barbariy qaroqchilar hujumlarini to’xtatish maqsadida AQSh Tunis bilan o’lpon to’lash uchun Tinchlik va do’stlik shartnomasini imzolaydi.

1798

4 mart: Fuqarolarning federal sudda shtatlarga qarshi da’vo qo’zg’atish huquqlarini cheklovchi Konstitutsiyaga kiritilgan 11-tuzatish ratifikatsiya qilindi.

7 aprel: Missisipi hududi Kongress tomonidan yaratilgan.

1 may: Dengiz kuchlari departamenti Benjamin Stodert (1744–1813) bilan uning kotibi sifatida tuzilgan.

Iyul: Kongress Frantsiya bilan barcha tijoratlarni to’xtatadi va shartnomalar ham bekor qilinadi.

Yoz: Chet ellik va tinchlik to’g’risidagi aktlar siyosiy muxolifatni tinchlantirish uchun qabul qilinadi va Prezident Adams tomonidan imzolanadi. Bunga javoban, Kentukki va Virjiniya qarorlari Tomas Jefferson va Jeyms Medisonning buyrug’i bilan qabul qilinadi.

13 iyul: Jorj Vashington AQSh armiyasining bosh qo’mondoni etib tayinlandi.

1799

Bahor: Frantsiya va AQSh o’rtasidagi ziddiyatlar, vazirlarning Frantsiyaga qaytishiga ruxsat berilgunga qadar susayadi.

6 iyun: Patrik Genri vafot etadi.

11-noyabr: Napoleon Bonapart (1769-1821) Frantsiyaning birinchi konsuli bo’ldi.

14 dekabr: Jorj Vashington to’satdan tomoq infektsiyasidan vafot etdi. U Qo’shma Shtatlarda motam tutadi, Angliyada sharaf beriladi va Frantsiyada bir haftalik motam boshlanadi.

1800

24 aprel: Kongress kutubxonasi yaratildi, uning byudjeti Kongressdan foydalanish uchun kitoblar uchun 5000 dollar.

30 sentyabr: 1800 yilgi Konventsiya, Morfonteyn shartnomasi, e’lon qilinmagan urushni tugatgan frantsuz va amerikalik diplomatlar tomonidan imzolangan.

1 oktyabr: San-Ildefonso Uchinchi Shartnomasida Ispaniya Luizianani Frantsiyaga qaytarib berdi.

Kuz: Johnny Appleseed (Jon Chapman, 1774-1845) Ogayoda yangi ko’chib kelganlarga olma daraxtlari va urug’larini tarqatishni boshlaydi.

Manba

• Schlesinger, Jr., Artur M., ed. “Amerika tarixi almanaxi”. Barnes & Nobles kitoblari: Grinvich, KT, 1993 y.

Avrupalı ​​Amerikalılar – European Americans

Avrupa Amerikalılar (aynı zamanda olarak anılacaktır Avrupa-Amerikalılar ) olan Amerikalılar arasında Avrupa kökenli. Bu terim, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ilk Avrupalı ​​yerleşimcilerin soyundan gelenlerin yanı sıra daha yakın zamanda Avrupa’ya gelenlerin soyundan gelenleri de içerir. Avrupalı ​​Amerikalılar , hem tarihsel olarak hem de şu anda Amerika Birleşik Devletleri’ndeki en büyük panetnik gruptur .

İspanyollar şimdi ne sürekli varlığını kuran ilk Avrupalıları olduğu düşünülen bitişik Birleşik Devletleri ile, Martín Argüelles de ( b. 1566) ‘de Aziz Augustine , daha sonra bir kısmı İspanyolca Florida ve Ruslar ilk edildi Avrupalılar Alaska’ya yerleşerek Rus Amerika’sını kurdular . İlk İngiliz doğan çocuk Americas oldu Virginia Dare (bkz 18 Ağustos 1587 doğumlu, ilk beyaz çocuk ). Kraliçe I. Elizabeth tarafından Kuzey Amerika’da kalıcı bir İngiliz yerleşimi kurmak için yapılan ilk girişim olan günümüz Kuzey Carolina’sında bulunan Roanoke Kolonisi’nde doğdu .

2016 Amerikan Toplumu Anketi’nde , Alman Amerikalılar (%13,0), İrlandalı Amerikalılar (%12), İngiliz Amerikalılar (%9), İtalyan Amerikalılar (%6,0) ve Polonyalı Amerikalılar (%3) kendi bildirdikleri en büyük beş Avrupalı ​​oldular. Amerika Birleşik Devletleri’ndeki soy grupları, toplam nüfusun üçte birinden fazlasını oluşturuyor. Bununla birlikte, İngiliz Amerikalılar ve diğer İngiliz Amerikalılar demografisinin, bu demografideki insanlar kendilerini yalnızca Amerikalılar olarak tanımlama eğiliminde olduklarından (20.151.829 veya %7.2) önemli ölçüde eksik sayıldığı düşünülmektedir. Aynısı İspanyol Amerikalıların demografisi için de geçerlidir , çünkü bu demografideki insanlar , esas olarak İspanya’dan olmak üzere ortalama %65.1’lik bir Avrupa soyuna sahip olmalarına rağmen, kendilerini basitçe Hispanik ve Latino Amerikalılar (58.846.134 veya %16.6) olarak tanımlama eğilimindedirler . 2000 nüfus sayımında 56 milyondan fazla veya Birleşik Devletler nüfusunun %19,9’u soy sorusunu tamamen görmezden geldi ve “belirtilmemiş” ve “bildirilmemiş” olarak sınıflandırıldı.

İçindekiler

• 1 Terminoloji
  • 1.1 Kullanım
  • 1.2 Menşei
  • 1.3 Alt gruplar
  • 2.1 Avrupa göçündeki değişimler
  • 2.2 1820’den beri Göç
  • 3.1 Ataların kökenleri
  • 4.1 Kanun
  • 4.2 Mutfak
  • 4.3 Şükran Günü
  • 4.4 Spor
  • 4.5 Müzik

  terminoloji

  Avrupalı ​​Amerikalıların Sayısı: 1800–2010
  Yıl	Nüfus	% Birleşik eyaletlerin	Referans(lar)
  1800	4.306.446	%81.1
  1850	19.553.068	%84,3
  1900	66.809.196	%87.9
  1950	134.942.028	%89,5
  2010	223.553.265	%72.4

  Kullanmak

  1995 yılında, Yönetim ve Bütçe Ofisi’nin 15 Sayılı İstatistiksel Politika Direktifinin (Federal İstatistik ve İdari Raporlama için Irk ve Etnik Standartlar) gözden geçirilmesinin bir parçası olarak, nüfus sayımı alıcıları arasında tercih ettikleri terminolojiyi belirlemek için bir anket yapıldı. Direktifte tanımlanan ırksal/etnik gruplar. Beyaz grup için, Avrupalı ​​Amerikalılar , panelde görüşülen kişilerin %2,35’i tarafından tercih edilerek üçüncü oldu.

  Terim bazen Amerika Birleşik Devletleri’nin birçok yerinde Kafkas Amerikalı, Beyaz Amerikalı ve Anglo Amerikalı ile birbirinin yerine kullanılır . Bununla birlikte, Kafkas ve Beyaz terimleri coğrafi değil, tamamen ırksal terimlerdir ve kökeni Avrupa dışında olan bazı popülasyonları içerir; ve Anglo-Amerikan’ın ayrıca İngiliz kökenli Avrupalı ​​Amerikalılar anlamına gelen başka bir tanımı vardır.

  Menşei

  Bu terim, bazıları tarafından, Afrikalı Amerikalılar ve Asyalı Amerikalılar için yapıldığı gibi, Amerikalıların Avrupalı ​​kültürel ve coğrafi atalarının kökenlerini vurgulamak için kullanılır . Avrupalı ​​bir Amerikalı farkındalığı hala kayda değer çünkü ABD Nüfus Sayımında beyaz olarak sınıflandırılan katılımcıların %90’ı Avrupalı ​​atalarını biliyor.

  Bir olarak dilsel endişe, terim bazen sakındırıcı edilir dikotom görünümünü ırk beyaz kategorisinde ve herkes arasındaki manzara. Margo Adair, belirli Avrupa Amerikan atalarının tanınmasının, bazı Amerikalıların çeşitli farklı kültürlerden geldiklerinin farkına varmalarını sağladığını öne sürüyor.

  alt gruplar

  Avrupalı ​​Amerikalıların birkaç alt grubu vardır. Bu kategoriler, genellikle Avrupa’nın kesin olmayan veya kültürel bölgeselleşmesi nedeniyle yaklaşık olarak tanımlanabilse de, alt gruplar yine de kültürel veya etnik kimlikte yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu, genel olarak Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Avrupalı ​​insanlarda olduğu gibi, özellikle diasporik nüfuslarda geçerlidir. Alfabetik sırayla, bazı alt gruplar şunlardır:

  • Avusturyalı Amerikalılar , Belçikalı Amerikalılar , İngiliz Amerikalılar ( Cornish Amerikalılar , İngiliz Amerikalılar , Manx Amerikalılar , İskoç Amerikalılar , Galli Amerikalılar ), Hollandalı Amerikalılar , Fransız Amerikalılar , Alman Amerikalılar , İrlandalı Amerikalılar , Lüksemburglu Amerikalılar , Kuzeyli Amerikalılar ( Danimarkalı Amerikalılar ) dahil olmak üzere Kuzeybatı AvrupalıAmerikalılar , Finli Amerikalılar , İzlandalı Amerikalılar , Norveçli Amerikalılar , İsveçli Amerikalılar ) ve İsviçreli Amerikalılar veya “Eski Göçmenler” (1881’den önce gelenler)
  • Belaruslu Amerikalılar , Bulgar Amerikalılar , Çek Amerikalılar , Estonyalı Amerikalılar , Macar Amerikalılar , Letonyalı Amerikalılar , Litvanyalı Amerikalılar , Moldovalı Amerikalılar , Polonyalı Amerikalılar , Rumen Amerikalılar , Rus Amerikalılar , Slovak Amerikalılar ve Ukraynalı Amerikalılar veya “Yeni Göçmenler” dahil olmak üzere Doğu Avrupalı ​​Amerikalılar (geldi 1881-1965)
  • Arnavut Amerikalılar , Kıbrıslı Amerikalılar , Yunan Amerikalılar , İtalyan Amerikalılar , Maltalı Amerikalılar , Portekizli Amerikalılar , İspanyol Amerikalılar ( Asturyalı Amerikalılar , Basklı Amerikalılar , Kanarya kökenli Amerikalılar , Katalan Amerikalılar , Galiçyalı Amerikalılar ) ve Yugoslav Amerikalılar ( Bosnalı Amerikalılar , Hırvat ) dahil olmak üzere Güney Avrupalı ​​AmerikalılarAmerikalılar , Makedon Amerikalılar , Karadağlı Amerikalılar , Sırp Amerikalılar , Sloven Amerikalılar ), ayrıca “Yeni Göçmenler” (geldi 1881-1965)

  Tarih

  Tarihsel göç / tahmini kökenler
  Ülke	1790 öncesi göç	Nüfus soy: 1790
  İngiltere *	230.000	1.900.000
  Ulster İskoç-İrlanda*	135.000	320.000
  Almanya	103.000	280.000
  İskoçya *	48.500	160.000
  İrlanda	8.000	200.000
  Hollanda	6.000	100.000
  Galler *	4.000	120.000
  Fransa	3.000	80.000
  İsveç ve Diğer	500	20.000
  *Toplamlar, İngiliz	417.500	2.500.000+
  Amerika Birleşik Devletleri	950.000	3.929.214
  Kaynak:(Afrika nüfusu hariç.)

  1607’den bu yana, diğer ülkelerden Amerika Birleşik Devletleri’ne 57 milyon göçmen geldi. Yaklaşık 10 milyon kişi başka bir yere giderken ya da asıl anavatanlarına geri dönerken, 47 milyon kadar net bir kazanç bıraktı.

  Avrupa göçünde değişimler

  1881’den önce, göçmenlerin büyük çoğunluğu, toplamın neredeyse %86’sı , başta Büyük Britanya , İrlanda , Almanya ve “Eski Göçmenlik” olarak bilinen İskandinavya olmak üzere kuzeybatı Avrupa’dan geldi . 1881 ve 1893 yılları arasında, ABD “Yeni Göçmenlik” kaynaklarında model değişti. 1894 ve 1914 yılları arasında güney , orta ve doğu Avrupa’dan gelen göçmenler toplamın %69’unu oluşturuyordu. 1960’tan önce, ezici çoğunluk Avrupa’dan ya da Avrupa kökenli Kanada’dan geliyordu . 2010 nüfus sayımında kaydedilen %12,1’e kıyasla, Avrupa’da doğan toplam yabancı doğumlu nüfusun %75,0’ı ile Avrupa’dan göç 20. yüzyılın ortalarından beri düşüşte.

  1820’den beri göç

  ABD’ye Avrupa göçü 1820-1970
  yıllar	Geliş	yıllar	Geliş	yıllar	Geliş
  1820–1830	98.816	1901–1910	8.136.016	1981–1990
  1831–1840	495.688	1911–1920	4.376.564	1991–2000
  1841–1850	1.597.502	1921–1930	2.477.853
  1851–1860	2.452.657	1931–1940	348.289
  1861–1870	2.064.407	1941–1950	621.704
  1871–1880	2.261.904	1951–1960	1.328.293
  1881–1890	4.731.607	1961–1970	1.129.670
  1891–1900	3.558.793	1971–1980
  Geliş	Toplam (150 yıl)	35.679.763
  Kaynak:

  Menşe ülke 1820–1978
  Ülke	Geliş	% Toplam	Ülke	Geliş	% Toplam
  Almanya 1	6.978,000	%14.3	Norveç	856.000	%1.8
  İtalya	5.294,000	%10,9	Fransa	751.000	%1,5
  Büyük Britanya	4.898.000	%10,01	Yunanistan	655.000	%1,3
  İrlanda	4.723.000	%9,7	Portekiz	446.000	%0.9
  Avusturya-Macaristan 1, 2	4,315,000	%8,9	Danimarka	364.000	%0.7
  Rusya 1, 2	3.374.000	%6,9	Hollanda	359.000	%0.7
  İsveç	1.272.000	%2.6	Finlandiya	33.000	%0.1
  Toplam (158 yıl)	34.318.000
  Kaynak: Not: Birçoğu menşe ülkelerine geri döndü

  Avrupa doğumlu nüfus

  Aşağıdaki rakamlar, Amerika Birleşik Devletleri’nde belirtilen doğum yerinin toplam nüfusunu göstermektedir. Toplam nüfusun %11,1’i yurtdışında doğmuştur.

  1850–2016 yılları arasında Avrupa’da doğan Nüfus / Oran
  Yıl	Nüfus	yabancı uyrukluların yüzdesi
  1850	2.031.867	%92,2
  1860	3.807.062	%92,1
  1870	4.941.049	%88.8
  1880	5,751,823	%86,2
  1890	8,030,347	%86.9
  1900	8.881.548	%86,0
  1910	11.810.115	%87.4
  1920	11.916.048	%85,7
  1930	11.784.010	%83,0
  1960	7.256.311	%75.0
  1970	5.740.891	%61.7
  1980	5.149.572	%39,0
  1990	4.350.403	%22.9
  2000	4.915.557	%15,8
  2010	4.817.437	%12.1
  2016	4,785,267	%10,9
  Kaynak:

  doğum yeri	2010 yılında nüfus	2010 yılında yüzde	2016 yılında nüfus	2016’da yüzde
  Toplamlar, Avrupa doğumlu	4.817.437	%12.0	4,785,267	%10,9
  Kuzey Avrupa	923.564	%2.3	950.872	%2.2
  Birleşik Krallık	669.794	%1,7	696.896	%1,6
  İrlanda	124.457	%0.3	125.840	%0.3
  Diğer Kuzey Avrupa	129.313	%0.3	128,136	%0.3
  Batı Avrupa	961.791	%2,4	939.383	%2.1
  Almanya	604.616	%1,5	563.985	%1,3
  Fransa	147.959	%0.4	175.250	%0.4
  Diğer Batı Avrupa	209,216	%0.5	200,148	%0.4
  Güney Avrupa	779,294	%2,0	760.352	%1,7
  İtalya	364.972	%0.9	335.763	%0.8
  Portekiz	189.333	%0.5	176.638	%0.4
  Diğer Güney Avrupa	224.989	%0.6	247.951	%0.5
  Doğu Avrupa	2.143.055	%5,4	2.122.951	%4.9
  Polonya	475.503	%1,2	424.928	%1.0
  Rusya	383.166	%1.0	397.236	%0.9
  Diğer Doğu Avrupa	1.284.286	%3.2	1.300.787	%3.0
  Diğer Avrupa (ülke belirtilmemiş)	9,733	%0.0	11.709	%0.0
  Kaynak: 2010 ve 2016 demografi Daha fazla bilgi: Kategori: Avrupa asıllı Amerikalılar New York Metropolitan Area ABD’deki en büyük Avrupa nüfusa ev sahipliği yapmaktadır. Aşağıdaki sayılar, 1980, 1990 ve 2000 yıllarında ABD Nüfus Sayımı tarafından ölçülen Avrupalı ​​Amerikalıların sayısını vermektedir. Sayılar, nüfus sayımı yanıtlarındaki beyanlara göre ölçülmüştür. Bu, rakamların gerçek anlamı konusunda belirsizliğe yol açmaktadır: Örneğin, bu rakamlara göre, Avrupa-Amerika nüfusu on yılda 40 milyon azalmıştır ama aslında bu değişen nüfus sayımı tepkilerinin bir yansımasıdır. Özellikle, 2000 nüfus sayımı formlarına örnek olarak dahil edilmesinin ardından “Amerikan” seçeneğinin artan popülaritesini yansıtmaktadır. Avrupa Amerikan nüfusunun alt bileşenlere bölünmesi zor ve oldukça keyfi bir uygulamadır. Farley (1991), “etnik evlilikler, muhatapları atalarından ayıran çok sayıda nesil ve Avrupa kökenli birçok beyazın bariz önemsizliği nedeniyle, yanıtların oldukça tutarsız göründüğünü” savunuyor. Özellikle, Avrupalı ​​Amerikalıların büyük bir çoğunluğunun bir dizi farklı ülkeden ataları vardır ve tek bir “ataya” verilen yanıt, bugün Amerikalıların geçmişine dair çok az bilgi verir. Sadece tek bir yanıt istendiğinde, nüfus sayımı formlarında verilen örnekler ve kişinin mirasının daha ayırt edici kısımlarını belirleme konusundaki gururu önemli faktörlerdir; bunlar muhtemelen Britanya Adaları’ndan gelen ataları bildiren sayıları olumsuz yönde etkileyecektir. Farley, “belirli bir Avrupa grubuyla güçlü bir şekilde özdeşleşenleri sembolik veya hayali etnik köken bildirenlerden hiçbir basit sorunun ayırt edemeyeceği” sonucuna varmak için ileri gitse de, çoklu yanıtlı soy verileri genellikle ana soy grupları için bildirilen sayıları büyük ölçüde artırır. Ana “eski” soy gruplarının (örneğin, Alman, İrlandalı, İngiliz ve Fransız) %40’tan fazlasının, araştırma dalgaları arasındaki altı aylık süre boyunca rapor edilen atalarını değiştirdiği Mevcut Nüfus Anketi’nde (1973) yanıtları vurgulamaktadır ( sayfa 422). 2000 yılında, 5 milyondan fazla üyeyi bildiren, kendi bildirdiği en büyük soylar sırayla idi: Almanca, İrlandaca, İngilizce, Amerikan, İtalyanca, Fransızca ve Lehçe. Amerika Birleşik Devletleri içinde farklı dağılımları vardır; genel olarak, Amerika Birleşik Devletleri’nin batıya doğru Pensilvanya’dan kuzey yarısına Alman soyları, güney yarısına ise İngiliz ve Amerikalılar hakimdir . İrlandalı tüm ülke genelinde bulunabilir. İtalyan soyları en çok Kuzeydoğu’da , Lehçe Büyük Göller Bölgesi ve Kuzeydoğu’da ve Fransızlar New England ve Louisiana’da yaygındır . ABD Sayım Bürosu istatistikçileri, bugün Avrupalı ​​Amerikalıların yaklaşık yüzde 62’sinin ya tamamen ya da kısmen İngiliz, Galli, İrlandalı ya da İskoç kökenli olduğunu tahmin ediyor. Bugün Avrupalı ​​Amerikalıların yaklaşık %86’sı Kuzeybatı ve Orta Avrupa kökenlidir ve %14’ü Güney Avrupa, Güneydoğu Avrupa, Doğu Avrupa ve Avrupa-Latin kökenlidir. ataların kökenleri Ayrıca bakınız: Amerika Birleşik Devletleri § Ancestry’de Irk ve etnik köken ataların kökeni 1980 / % 1990 / % 2000 / % 2016 (tah.) / % Pop. 1990–2016’yı değiştir Amerika Birleşik Devletleri nüfusu 226.545.805 100.0 248.709.873 100.0 281.421.906 100.0 318.558.162 100.0 28.08% Bildirilen toplam soy 188.302.438 83.1 248.709.873 100.0 287.304.886 102.1 Akadca / Cajun 668.271 0,3 85.414 0.0 115.312 0.04 %82,74 Arnavut 38,658 0.02 47.710 0.0 113.661 0.0 191.463 0.06 %301,31 Alsas 42.390 0.02 16.465 0.0 15.601 0.0 11.107 0,00 %32.54 Amerikan 12,395,999 5.0 20.625.093 7.3 22.097.012 6.94 %78.26 Avusturya 948.558 0.42 864.783 0,3 735.128 0,3 702.772 0.22 %18.73 Bask dili 43,140 0.0 47.956 0.0 57.793 0.0 Bavyera 4.348 0.0 belarusça 7.381 0,00 4.277 0.0 Belçikalı 360,277 0.16 380.498 0,2 360,642 0.1 359,121 0.11 %5,62 ingiliz 1.119.154 0,4 1.085.720 0,4 1.370.222 0,43 %22.43 Bulgarca 42.504 0.02 29.595 0.0 55.489 0.0 98.410 0.03 %232,52 Karpat Rusyn 7.602 0.0 7.921 0,00 %4,20 Kelt 29,652 0.0 65.638 0.0 50.058 0.02 %68.82 korniş 3.991 0.0 Hırvat 252.970 0.11 544,270 0,2 374.241 0.1 410,003 0.13 %24.67 Kıbrıslı 6.053 0,00 4897 0.0 7.663 0.0 7.332 0,00 %49.72 Çek 1.892.456 0.84 1.296.411 0,5 1.262.527 0,4 1.435.359 0.45 %10.72 Çekoslovak 315.285 0.1 441.403 0,2 300.424 0.09 %4.71 Danimarkalı 1.518.273 0.67 1.634.669 0.7 1.430.897 0,5 1.297.738 0,41 %20.61 Flemenkçe 6.304.499 2.78 6.227.089 2.5 4,542,494 1.6 4.210.787 1.32 %32.38 Doğu Avrupa 62.404 0.03 132,332 0.1 546,280 0.17 İngilizce 49.598.035 21.89 32.651.788 13.1 24.515.138 8.7 24.426.623 7.67 %25.19 estonyaca 25.994 0.01 26.762 0.0 25.034 0.0 27.864 0.01 %4,12 Avrupalı 175.461 0.08 466.718 0,2 1.968.696 0.7 3.922.881 1.23 Fince 615.872 0.27 658.870 0,3 623.573 0,2 645.053 0.20 %2.10 Flaman 14,157 0.0 Fransızca (Baskça hariç) 12.892.246 5.69 10.320.935 4.1 8.309.908 3.0 8.151,499 2.56 %21.02 Fransız Kanadalı 780.488 0.34 2.167.127 0.9 2,349,684 0,8 2.084.903 0.65 %3.79 Almanca 49.224.146 21.73 57.947.171 23.3 42.885.162 15.2 45.879.360 14.40 %20.83 almanca rusça 10,153 0.0 10.535 0.0 23.772 0.01 134.14% Yunan 959.856 0.42 1.110.373 0,4 1.153.307 0,4 1.282.655 0.40 %15,52 Macarca 1.776.902 0.78 1.582.302 0.6 1.398.724 0,5 1.423.144 0.45 %10.06 İzlandaca 32.586 0.01 40.529 0.0 42.716 0.0 50.572 0.02 %24.78 İrlandalı 40.165.702 17.73 38.735.539 15.6 30.528.492 10.8 33.093.550 10.39 %14.57 İtalyan 12.183.692 5.38 14,664,550 5.9 15.723.555 5.6 17.174.741 5.39 %17.12 Letonca 92,141 0.04 100.331 0.0 87.564 0.0 86.128 0.03 %14.16 litvanyaca 742.776 0.33 811.865 0,3 659,992 0,2 648.514 0.20 %20.12 lüksemburger 49.994 0.02 49.061 0.0 45,139 0.0 40.760 0.01 %16.92 Makedonca 20,365 0.0 38.051 0.0 57.221 0.02 180.98 Maltaca 31.645 0.01 39.600 0.0 40.159 0.0 39.985 0.01 %0.97 manks 9,220 0,00 6.317 0.0 6.955 0.0 Moravyalı 3.781 0.0 Kuzey İrlandalı 16.418 0.01 4.009 0.0 3.693 0.0 Norveççe 3.453.839 1.52 3.869.395 1.6 4.477.725 1.6 4.454.964 1.40 %15.13 Pensilvanya Almancası 305.841 0.1 255.807 0.1 301.483 0.09 %1,42 Lehçe 8.228.037 3.63 9.366.106 3.8 8.977.444 3.2 9,344,126 2.93 %0.23 Portekizce 1.024.351 0.45 1.153.351 0,5 1.177.112 0,4 1.367.476 0,43 %18,57 Prusya 25.469 0.0 Rumence 315.258 0.14 365.544 0.1 367.310 0.1 459.841 0.14 %25.80 Rusça 2.781.432 1.23 2.952.987 1.2 2.652.214 0.9 2.795.443 0.88 %5,34 Sakson 4,519 0.0 İskandinav 475.007 0.21 678.880 0,3 425.099 0,2 629.819 0.20 %7.23 İskoç-İrlanda 5.617.773 2.3 4.319.232 1.5 3.056.848 0.96 %45.59 İskoç 10.048.816 4.44 5.393.581 2.2 4.890.581 1.7 5.457.798 1.71 %1,19 Sırpça 100.941 0.04 116.795 0.0 140.337 0.0 189.425 0.06 %62.19 Sicilya 50.389 0.0 Slav 172.696 0.08 76.931 0.0 127,137 0.0 125.571 0.04 %63.23 Slovak 776.806 0.34 1.882.897 0,8 797.764 0,3 714.557 0.22 %62.05 Sloven 126.463 0.06 124.437 0.1 176.691 0.1 172.511 0.05 %38.63 Sovyet 7,729 0.0 2.459 0,00 %68.18 İspanyol 94.528 0.04 360,935 0.1 299.948 0.1 768.252 0.24 %112.85 İsveççe 4,345,392 1.92 4.680.863 1.9 3.998.310 1.4 3.908.762 1.23 %16,49 İsviçre 981.543 0,43 1.045.495 0,4 911.502 0,3 937.376 0.29 %10.34 Ukrayna 730.056 0.32 740.723 0,3 892.922 0,3 986.597 0.31 %33,19 Galce 1.664.598 0.73 2.033.893 0,8 1.753.794 0.6 1.805.577 0,57 %11.23 Batı Almancası 3.885 0.0 Yugoslav 360,174 0.16 257.994 0.1 328.547 0.1 276.360 0.09 %7.12 Kültür Daha fazla bilgi: Amerika Birleşik Devletleri Kültürü Amerikan kültürel ikonları, elmalı turta , beyzbol ve Amerikan bayrağı . Hepsinin Avrupa etkisi öncelikle İngilizlerden geliyor. Related posts: 4-cu sinif riyaziyyat testleri ve cavablari pdf 5 ci sinif tesviri incesenet metodik vəsait pdf Allahverdiyev konstitusiya Alqoritmik dillr Published in ! Без рубрики Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.