Azərbaycan dilinin sintaksisi

“To” kimi zərərsiz kiçik qabaqcalar da sintaktik problemlər yarada bilər.

Sintaksis Nümunələri

Diksiyayla yanaşı sintaksis yazılı dilin əsas hissəsidir. Diksiya yazılı və ya danışıq dilinin tərzini müəyyənləşdirir, bir natiqin və ya yazarın qrammatika və sintaksis qaydaları çərçivəsində etdiyi seçimləri təmsil edir. Sintaksis, xüsusi olaraq cümlələr qurmaq üçün sözlərdən, ifadələrdən, bəndlərdən və durğu işarələrindən istifadə qaydalarını bildirir.

Düzgün sintaksis nümunələri arasında söz seçimi, say və zamanın uyğunluğu, söz və ifadələrin düzgün sırada yerləşdirilməsi yer alır. Diksiya, xüsusən təsadüfi söhbətlərdə çevik ola bilsə də, düzgün sintaksis nisbətən sərtdir. Sintaksis qaydalarına riayət etmək hər cür rəsmi yazmada vacibdir və yazıçının bacarıqlı və məlumatlı olmasının açıq bir əlamətidir.

Cümlə quruluşu nümunələri

Əsasən, sintaksis quruluşa aiddir. Sintaksis qaydaları cümlələri aydın və tutarlı etmək üçün mövcuddur. Müxtəlif ümumi sintaktik səhvlər var və bir yazıçı səhv etdiklərini bildikdən sonra hamısını düzəltmək asandır. Məsələn:

Yanlış: Bir filmə baxarkən telefonlarına mesaj yazan insanlar çox əsəbi olurlar.

Düzgün: Film seyr edərkən telefonuna mesaj yazan insanlar çox əsəbi olurlar.

Yanlış: Gələcək təqdimatından xoşbəxt olan ev gəzintisi mahnı oxuyurdu.
Düzgün: Sammie, yaxınlaşan promosyonundan məmnun qaldı, evinə qədər mahnı oxudu.

Burada problem yalnış yerləşdirilmiş bir dəyişdiricidir. Dəyişdirici, cümlənin başqa bir hissəsini, adətən mövzusunu dəyişdirmək və ya dəyişdirmək üçün nəzərdə tutulmuş bir söz və ya sözdür. Yanlış yerləşdirilmiş dəyişdiricilər cümlələri anlaşılmaz edir, çünki birdən çox mövzunu dəyişdirə bilər.

İkinci səhv nümunədə, cümlə “evə səyahət” in (mövzu) “yaxınlaşan yüksəlişindən məmnun olduğunu” ifadə edir, bunun mənası yoxdur. Bunun əvəzinə, doğru cümlədə ifadə edildiyi kimi bir yüksəlişlə xoşbəxt bir şəxs olan “Sammie” dir.

Bunun başqa bir nümunəsi:

Yanlış: Charlie-nin imtahanına baxanda bir neçə səhv dərhal aşkar oldu.
Düzgün: Charlie’nin imtahanına baxarkən müəllim bir neçə səhvi gördü.

Səhv cümlənin mövzusu yoxdur. Səhvlər imtahana baxmır. Anlamlı olmaq üçün cümlənin təsvir etdiyi hərəkəti yerinə yetirməsi üçün bir şeyə və ya kiməsə ehtiyacı var. Söhbət müstəqil və asılı bəndlərdən gedir.

Punktuasiya nümunələri

Digər bir sıra ümumi səhvlər durğu işarələri ilə əlaqəlidir.

Yanlış: Ziyarətə gəlin Mənim çox yeməyim var.
Düzgün: Ziyarətə gəlin! Məndə bol yemək var.

Buradakı problem təkrarlanan bir cümlədir. Durğu işarələrinin olmaması ifadəni qeyri-müəyyən və tələsik göstərir. Sözləri bir nida işarəsi ilə iki cümləyə ayırmaq aydınlıq əlavə edir və “Ziyarətə gəlin!”

Yanlış: Filmə getməmişdən əvvəl.
Düzgün: Kinoya getməmişdən əvvəl yuxuma ehtiyacım var.

Bu nümunənin əks problemi var: bir cümlə parçasıdır. “Filmə getməmişdən əvvəl” kimi bir cümlə parçası tam bir ifadə vermir. “Yuxuma ehtiyacım var” əlavə edilmədən oxucu yazıçının niyyətini bilmir.

Aşağıdakı nümunədə oxşar problem var, lakin fərqli bir həll tələb olunur.

Yanlış: Filmlərə gedə bilməzsən. Və ya heç bir pul olmadan popkorn alın.
Düzgün: Heç bir pul olmadan film çəkə və ya popkorn ala bilməzsən.

Yanlış nümunə qırıq bir cümlədir. Fərq ondadır ki, “Sən kinoya gedə bilməzsən” özlüyündə tam bir cümlə ola bilər, amma ardınca ona daxil edilməsi lazım olan bir cümlə gəlir. Sadəcə daha çox mətn əlavə etmək əvəzinə, sınıq bir cümləyə həll parçaları birləşdirməkdir.

Bir durğu probleminin başqa bir nümunəsi, sadəcə ehtiyac olduğu yerlərdə istifadə edilməməsidir.

Yanlış: Bu ev tozlu çirkli və iysizdir.
Düzgün: Bu ev tozlu, çirkli və iysizdir.

Yanlış nümunədəki səhv vergül yerləşdirmə və ya daha doğrusu onun olmamasıdır. Düzgün sintaksis üçün üç maddənin siyahısını ayırmaq üçün ən azı bir vergül tələb olunur. “Ev tozlu, çirkli və üfunətlidir” sintaktik cəhətdən də düzgündür, siyahıda sonuncu maddəni ayırmaq üçün “Oxford vergülündən” (serial virgül də deyilir) istifadə olunur. İstənilən istifadə ümumiyyətlə məqbuldur, baxmayaraq ki, xüsusi stil təlimatları bir-birinə üstünlük verir.

Söz Seçimi Nümunələri

Söz seçimi sintaktik sual da var. Bu, sintaksis qaydalarının ən çox sərbəst yol təklif etdiyi sahə və nəticədə səhv etmək üçün ən asan sahədir.

Buradakı məsələ köhnəlmiş ifadələrdir. Sintaksis qaydalarına görə “gedəcəyimiz filmlərə” texniki cəhətdən səhv deyildir. Sadəcə arxaikdir. Heç olmasa bir dəfə kimsə ona filmləri izah edən Şekspir “gedəcəyimiz filmlərə” baxanda yaxşı olardı.

Müasir İngilislər isə cümlələrin obyekt-mövzu-feldən çox mövzu-fel-obyekt olmasını gözləyirlər. Sintaksis qaydalarının yer və zamanla necə dəyişdiyini və hər bir yazarın ilk prioritetinin açıq ünsiyyət olması barədə mükəmməl bir nümunədir. Əlavə yardım üçün mövzu-fel razılığını oxuyun.

Çətin fellər mövzusunda .

Yanlış: Heç onunla danışmısan? Bəli, dünən onunla danışırdım.
Düzgün: Heç onunla danışmısan? Bəli, dünən onunla danışdım.

Yanlış nümunədə səhv fe’lin vaxtı istifadə olunur. Konkret olaraq, keçmiş sadə vaxtı istifadə etmək əvəzinə “danışmaq” keçmiş davamlı zamandan istifadə edir. Keçmişdə hələ də davam edən bir hərəkət təklif edir. Əgər “danışırdınızsa”, hələ də danışa bilərsiniz. “Danışmaq” artıq baş verən və artıq bitmiş bir hərəkəti göstərən keçmiş sadə zamandır. Əgər “danışdınızsa”, indi danışmağa hazırsınız. İkincisi burada uyğun gəlir.

“To” kimi zərərsiz kiçik qabaqcalar da sintaktik problemlər yarada bilər.

Yanlış: Anası onu çağırdı və indiki üçün ona təşəkkür etdi.
Düzgün: Anası onu çağırdı və indiki üçün təşəkkür etdi.

Burada “to” sadəcə lazımsız bir sözdür. Bir çox dildə “o, onu felə çevirdi” və ya “ona fel söylədi” kimi konstruksiyalarda infinitiv (“fel”) tələb olunsa da, İngilis dili belə etmir. “Çağırışını etdi” “etmək” sözü olmadan kifayətdir.

Söz seçimi kiçik görünə bilər, ancaq bir sözün digərinə qarşı seçilməsi cümlənin mənasını tamamilə dəyişə bilər.

Yanlış: Maşını indi alıram. Qısa müddətdə orada ola bilərəm.
Düzgün: Maşını indi alıram. Qısa müddətdə orada olmalıydım.

Buradakı problem “can” və “olmalıdır” dır. Bu, diksiyanın boş olduğu yerdə sərt olmağın sintaksisinin klassik nümunəsidir. Ümumi istifadədə “can” tez-tez “should” və ya “will” əvəz edir. Rəsmi sintaksisdə bu sözlərin üç fərqli mənası var. “Olmalıdır” ehtimal olunan nəticəni, “olacaq” müəyyən bir nəticəni təsvir edir və “bilər” yalnız nəticənin mümkünlüyünü təsvir edir.

Formal olaraq “heç vaxt orada ola bilərəm” sadəcə “qısa müddətdə orada olma qabiliyyətim var” deməkdir. Digər tərəfdən, “qısa müddətdə orada olmalıyam” “qısa müddətdə orada olma qabiliyyətim və niyyətim var (və yəqin ki, olacaq)” deməkdir.

Azərbaycan dilinin sintaksisi

Azərbaycan dilində söz birləşmələri birinci növbədə sərbəst və sabit birləşmələr deyə iki yerə bölünür (sərbəst birləşmə-görkəmli yazıçı; sabit birləşmə-əldən düşmək).

Tabe edən tərəfin ifadə vasitəsinə görə söz birləşmələri belə müəyyənləşib: ismi birləşmələr (dəmir qapı, ağlayan uşaq, oxunacaq kitab və s.) və feli birləşmələr (kəndə getmək, hekayəni oxuyan, taxıl əkmək və s.)

Azərbaycan dilində cümlə məqsəd və intonasiyaya görə dörd növə ayrılır: nəqli, sual, əmr və nida cümlələri.

Azərbaycan dilində cümlənin iki baş (mübtəda və xəbər), üç ikinci dərəcəli üzvü (tamamlıq, təyin və zərflik) var.

Azərbaycan dili cümlələrində söz sırası müəyyən qayda-qanuna tabe olur. Belə ki, hər bir cümlə üzvü müəyyən sıra ilə digər üzvün yanında gəlir. Bunu belə qruplaşdırmaq olar:

1) mübtəda – xəbər; 2) təyin – təyin olunan; 3) zərflik – xəbər; 4) zərflik – təyin; 5) tamamlıq – xəbər və s.

Cümlə üzvlərinin iştirakına görə Azərbaycan dilinin sadə cümlələri cüttərkibli, təktərkibli, geniş, müxtəsər, bütöv və yarımçıq deyə altı növə ayrılır.

Azərbaycan dilinin mürəkkəb cümlələri tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr olmaq üzrə iki yerə bölünür.

Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri bir-biri ilə müəyyən məna əlaqələri ilə bağlanır. Bu əlaqələr aşağıdakılardır: zaman, yer, ardıcıllıq, səbəb-nəticə, aydınlaşdırma, ziddiyyət və birləşdirmə əlaqələri.

Tabeli mürəkkəb cümlələrdə iki qütb var: baş və budaq cümlələr. Azərbaycan dilində budaq cümlələrin ondan yuxarı növü vardır: mübtəda budaq cümləsi, xəbər budaq cümləsi, təyin budaq cümləsi, tamamlıq budaq cümləsi, zərflik budaq cümləsi (zaman, yer, tərzi-hərəkət, səbəb-məqsəd, kəmiyyət, şərt, nəticə, qarşılaşdırma) budaq cümlələri.

Sİ́NTAKSİS

[ yun. syntaxis – tərtib] dilç.
1. Bir dilə xas olan cümlə quruluşu və cümlədə sözlərin birləşməsi üsulu.
2. Qrammatikanın, cümlə quruluşunu və cümlədə sözlərin birləşməsi üsullarını öyrənən bölməsi.

Sinonimlər (yaxın mənalı sözlər)

SİNTAKSİS SİNTAKSİS (qram.) Bütün bu qrammatik hadisələr isə sintaksisi əhatə etdiyi sahədə fəaliyyət göstərir (N

Digər lüğətlərdə

SİNTAKSİS

[yun. syntaxis-tərtib] лингв. синтаксис (1. са чӀалаз хас тир предложенийрин къурулуш ва предложенийрин къене гафар сад-садахъ гилигунин къайда; 2 Tam oxu »

Sintaksis

1. Nitq deyiminin strukturlaşdırılması qaydası. 2. Nitqin strukturlaşması (sözlərin bir-biri ilə uzlaşması və sözlərin bir-birinin ardınca olması) pro Tam oxu »

SİNTAKSİS

i. dilç. syntax Tam oxu »

SİNTAKSİS

SİNTAKSİS (qram.) Bütün bu qrammatik hadisələr isə sintaksisi əhatə etdiyi sahədə fəaliyyət göstərir (N Tam oxu »

SİNTAKSİS

сущ. лингв. синтаксис: 1. способы соединения слов (и их форм) в словосочетания и предложения, соединение предложений в сложные предложения, типы и зна Tam oxu »

Azərbaycan dilinin sintaksisi

Sintaksis Nümunələri

Cümlə quruluşu nümunələri

Punktuasiya nümunələri

Söz Seçimi Nümunələri

Azərbaycan dilinin sintaksisi

Sİ́NTAKSİS

Sinonimlər (yaxın mənalı sözlər)

Digər lüğətlərdə

SİNTAKSİS

Sintaksis

SİNTAKSİS

SİNTAKSİS

SİNTAKSİS

Похожие статьи

Related posts: