Azerbaycan dili – Azerbaijani language
Funksional üslublar mili ictimai təfəkkürümüzün əsas sahələrini əhatə edir. Hər bir üslubun özünəməxsus dil vasitələri, vahidləri, tarixi inkişaf prosesləri vardır. Məhz həmin əlamətlər üslubları bir-birindən ayırır.
Azerbaycan dilinin uslubiyyati
Azərbaycan Respublikasının əhalisinin gündəlik ünsiyyət vasitəsi və rəsmi dövlət dili Azərbaycan dilidir.
Azərbaycan dili İran İslam Respublikasında yaşayan 30 milyondan artıq azərbaycanlının da ana dilidir. Rusiyada, ABŞ-da, Türkiyədə və Qərbi Avropa ölkələrində bir neçə milyon azərbaycanlı yaşayır. Bir neçə yüzilliklər ərzində müxtəlif ölkələrin sakinləri olmalarına baxmayaraq, bu gün də hansı ölkədə yaşamalarından asılı olmayaraq, azərbaycanlılar bir-birilərini sərbəst anlayırlar. Beləliklə, yer üzündə hazırda Azərbaycan dilində danışan 50 milyondan çox adam yaşayır.
Azərbaycan dili geneoloji təsnifata görə türk dillərindən biri olub, həmin dil ailəsinin oğuz qrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə ərazi prinsipinə görə türk dilləri arealının cənub-qərb qrupunu təşkil edirlər.
Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ)* dillər qrupuna daxildir. Bu qrupa daxil olan bütün dillər kimi, Azərbaycan dilində də insirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir; qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və kökdən sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə olunur.
Azərbaycan xalqının etnik əsasını təşkil edən türklər indiki Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl görünməyə başlamış, birinci minilliyin əvvəlindən isə başqa mənşədən olan çoxsaylı tayfalarla birlikdə bu torpağın qədim sakinləri olmuşlar. Türk mənşəli Azərbaycan dilinin və həmin dildə danışan xalqın yaranması, başqa sözlə, bu dilin ümumi ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi uzun sürən, bir neçə əsr davam edən bir proses olmuşdur. Əhalinin etnik tərkibində türk tayfalarının sayı, habelə iqtisadi, siyasi, mədəni təsiri artdıqca dilin fəaliyyət dairəsi də genişlənmiş və beləliklə, bəzi etnik və antropoloji xüsusiyyətlərini bu gün də qoruyub saxlaya bilən çeşidli etnik qruplar ümumi mədəni, mənəvi və dini birliyi olan bir xalq halında birləşmişlər.
Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim ədəbi dillərdən biridir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilimizin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çox sayıla bilər. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə XIII əsrdən başlayır.
Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII əsrdən XVIII, yeni adlandırıla bilən ikinci dövr isə XVIII əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.
Birinci dövr Azərbaycan ədəbi dilinin xidmət göstərdiyi areal öz iriliyi ilə fəqlənir. Həmin dövrün Cəlayirlər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün Ön Asiyada ədəbi dil kimi xidmət etmişdir. Bu dövr Azərbaycan ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən öz dilxarici (ekstralinqvistik) xüsusiyyəti ilə yanaşı dildaxili (linqvistik) özümlükləri ilə də seçilir.
Leksik cəhətdən mövcud olan fərqlərdən birincisi budur ki, birinci dövr Azərbaycan dilində ərəb və fars sözləri çoxdur. O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı poetik janr və vasitələr ədəbi dilimizə külli miqdarda alınma sözlərin axıb gəlməsinə səbəb olmuşdu. İkinci dövrdə isə realist şeir məktəbinin, realizm ədəbi metodunun bir yaradıcılıq metodu kimi yaranması və aparıcı yaradıcılıq metodu kimi formalaşması dilimizin əsas lüğət fonduna keçə bilməyən alınma sözlərin ədəbi dili tərk etməsinə səbəb olmuşdu.
İkincisi, əski Azərbaycan ədəbi dilinin osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliklərini tamamilə itirmişdilər. Bu türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma (differensiyasiya) hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi.
Dövrlər arasındakı fərqlər fonetik səviyyədə də güclüdür. Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili, eyni zamanda fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyələnir. Birinci dövrə xas olan o//a sait, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və h) qələbəsi ilə nəticələnir.
Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. İsmin birinci dövrə məxsus təsirlik hal şəkilçilərinin -yi,-yı,-yu,-yü//-ni,-nı,-nu,-nü müvaziliyi ikinci dövrdə artıq aradan çıxır. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq//-əcək şəkilçisinə verir.
Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.
Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük.
Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir.
Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:
1) Ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (XIII-XIV əsrlər),
2) Klassik şeir dili mərhələsi (XV-XVII əsrlər).
İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:
1) Ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (XVIII əsr),
2) Milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (XIX-XX əsrin əvvəli),
3) Müasir mərhələ (XX-XXI əsrin əvvəli).
Yeni dövr. Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (Milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılır, qəzet və jurnallar nəşr edilir, o bəzi rəsmi sənədlərdə, elmi tədqiqatlarda da işlənməyə başlayır. O dövrdə Azərbaycana gələn xaricilər, ruslar və almanlar da ona maraq göstərir, bəziləri bu dili öyrənməyə başlayır. Məsələn, rus şairləri Lermontov, Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası Bodonştedt. Sonuncusu XIX əsr Azərbaycan şairi Mirzə Şəfidən Azərbaycan dilini öyrənir və onun şeirlərini almancaya tərcümə edərək Berlində ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid tərcümə lüğətləri və qrammatik tədqiqatlar aparılmış olsa da, Azərbaycan dilinə aid elmi əsərlər və dərsliklər XIX əsrdən etibarən yazılmağa başlayır. Mirzə Kazımbəyin rusca yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsəri məşhurdur. M.Vəzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nərimanovun, M.L.Məmmədovun, S.M.Qəniyevin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. L.Budaqovun ikicildlik lüğəti də (“Сравнительный словарь турецко-татарских языков”) var. M.Əfşarın Azərbaycan dilinə aid “Fənni-sərfi-türki” (“Türk dilinin qrammatikası”) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.
Azərbaycan dilinin inkişafı da, problemləri də daha çox XX əsrlə bağlıdır. Məhz bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dili bənzərsiz bir problemlə qarşılaşır. Əsrin əvvəllərindən başlayaraq, ədəbi dildə üç meyil, üç istiqamət özünü göstərir. Təbiidir ki, bu ən çox bədii əsərlərin dilinə və mətbuata aiddir.
1. Birinci meyil, ədəbi dili bacardıqca xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu özünü “Molla Nəsrəddin” jurnalının və bu jurnalın əməkdaşlarının (C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev və b.) əsərlərində göstərir. Burada ədəbi dil ilə danışıq dili, dialektlər arasındakı fərq götürülür. Xalq bu dili asan başa düşür.
2. Daha çox osmanlı (indiki türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu “Füyuzat” və “Həyat” kimi bir çox jurnalların, qəzetlərin və əksərən bu redaksiyada işləyənlərin (Ə.Hüseynzadə, Səbribəyzadə və b.) əsərlərinin dilində özünü göstərir. Xalq bu ədəbi dili çətin anlayır. Bu dil o vaxtkı türk ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi.
3. Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu dil heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bir dil idi. Bu dili A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Hüseyn, A.Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu vəziyyət əsrin əvvəllərindən 1930-cu illərədək davam etdi.
Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin üçüncü, yəni müasir mərhələsində dil həyatının mühüm hadisələrindən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu almasıdır.
Azərbaycan dilinin ölkənin dövlət dili kimi elan edilməsində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur. Bəlli olduğu kimi, dövlət dili sahəsindəki fəaliyyətə Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyə gəldiyi ilin (1969) ilk günlərindən başlamışdır.
Azərbaycan ədəbi və xalq danışıq dilini dərindən bilən, bu dilin zəngin lüğət tərkibinə yaxşı bələd olan və qrammatik imkanlarından səmərəli istifadə etməyi bacaran Heydər Əliyev yüksək səviyyəli yığıncaqlarda, məsələn BDU-nun 50 illiyinə həsr olunmuş yubiley toplantısında, yenə həmin ali məktəbin partiya konfransında yüksək dövlət səviyyəsində aparılan başqa müşavirələrdə ana dilində parlaq çıxışlar edərək, özünə böyük hörmət və məhəbbət qazandı. O çox yaxşı bilirdi ki, onun qazandığı bu böyük hörmət və məhəbbət eyni zamanda onun istifadə etdiyi, danışdığı dilə — Azərbaycan dövlət dilinə çox böyük hörmət və məhəbbət yaradır. Bütün bunlar təbii olaraq, ölkədə aşağıdan yuxarıya və eyni zamanda yuxarıdan aşağıya güclü bir dövlət dili ab-havası yaratmağa xidmət edirdi.
1977-1978-ci illər respublika rəhbərini çətinliklər qarşısında qoydu. Məlum olduğu kimi, 1977-ci ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası təsdiq edildi. Həmin konstitusiya bütün respublikalarda hazırlanan yeni konstitusiyalar üçün bir nümunə rolunu oynamalı idi və faktik olaraq oynayırdı. Həmin konstitusiyada isə elə əvvəldən dövlət dili haqqında maddə yox idi. Ayrı-ayrı respublikalarda qəbul edilmiş konstitusiyaların heç birində həmin maddə öz əksini tapmadı.
Azərbaycanda isə vəziyyət başqa cür idi. Heydər Əliyev ana dilinin dövlət dili olması uğrundakı mübarizəsini davam etdirirdi. De-fakto dövlət dili uğrunda ardıcıl mübarizə aparan respublika rəhbəri həmin dilin konstitusiyada qeyd olunmamasına dözə bilməzdi. Respublikanın rəhbəri ziyalıları, bütün xalqı ana dilinin dövlət dili kimi yaşamaq hüququ uğrunda mübarizəyə cəlb edərək bütün qüvvəsi ilə mübarizə apardı və bütün çətinliklərə və maneələrə böyük hünərlə sinə gərdi.
1978-ci il aprel ayının 21-də Doqquzuncu çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Konstitusiyasının (əsas qanununun) layihəsi və onun ümumxalq müzakirəsinin yekunlarına həsr olunmuş yeddinci sessiyasında məruzə ilə çıxış edən Heydər Əliyevin təklifi ilə 73-cü maddəni aşağıdakı redaksiyada vermək təklif olunur: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”.
Azərbaycan SSR Dövlət orqanlarında və ictimai orqanlarında və maarif idarələrində və başqa idarələrdə Azərbaycan dilinin işlədilməsini təmin edir və onun hərtərəfli inkişafına dövlət qayğısı göstərir.
1978-ci il Konstitusiyası, həqiqətən, Heydər Əliyevin öz dövləti, öz xalqı, öz vətəni qarşısında göstərdiyi böyük xidmət idi.
Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci ildə ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş yeni Konstitusiyada Azərbaycan dili dövlət dili kimi öz layiqli yerini tutur. Konstitusiyanın 21-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir.
Ana dilinə həmişə xüsusi diqqətlə yanaşan, dilimizin dərin bilicisi Heydər Əliyev dövlət dilinin yeni inkişaf dönəmində yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq 2001-ci il iyun ayının 18-də “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman imzalamışdır.
Fərmanda dilimizin öz tarixi inkişafı boyu əldə etdiyi uğurlarla yanaşı, yaşadığımız dövrdə dövlət dili sahəsində yaranmış problemlər də geniş təhlil edilmiş və həmin problemlərin həlli yolları göstərilmişdir.
Bu yolların bəziləri artıq uğurla başa çatmaqdadır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2004-cü il yanvarın 12-də imzaladığı “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında”kı sərəncamı, şübhə yoxdur ki, ölkədə əlifba ilə bağlı problemləri həll etdi.
İkinci dövr ədəbi dilimizin bütün üç inkişaf mərhələsi üzrə bəzi özümlüklər var. Əvvəldə göstərildiyi kimi, Azərbaycan dili hazırda Azərbaycan Respublikası ilə yanaşı, İran İslam Respublikasında və İraqda da işlənməkdədir. Folklor əsərləri də aydın göstərir ki, həmin ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların dilləri arasında elə bir fərq yoxdur. Lakin ədəbi dil baxımından çoxlu fərqlər mövcuddur və bu fərqlər özünü çap olunmuş əsərlərin, qəzet və jurnalların, radio və televiziya verilişlərinin dilləri arasında aydın göstərir. Təbii ki, bunun tarixi, sosial səbəbləri var.
İran və Rusiya arasında gedən müharibələrin nəticəsində bu iki dövlət arasında Gülüstan (1813), Türkmənçay (1828) müqavilələri bağlandı və həmin müqavilələrə əsasən Azərbaycan iki yerə bölündü. Beləliklə, 200 ilə yaxındır ki, eyni bir xalq bir-birindən aralı, tamamilə fərqli bir mühitdə və şəraitdə yaşayır. İstər İran, istərsə də Rusiya iki hissəyə ayrılmış bu xalqın heç bir iqtisadi əlaqəsinə imkan vermədi. Azərbaycan 1991-ci ildən müstəqillik əldə etdikdən sonra bu sahədə müəyyən əlaqələr qurulmağa başlanılmışdır.
İraq azərbaycanlılarının Azərbaycandan köçmələrinin 3-4 əsrlik müddəti, ərazi uzaqlığı, əlaqəsizlik onların ədəbi dillərinin başqa istiqamətdə getməsinə səbəb olmuşdur. İraq azərbaycanlılarının ədəbi dilinə müasir türk dilinin təsiri güclüdür.
Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənən, fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i,ü,e,ə,ö) və arxa sıra (ı,u,a,o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (işıq, ildırım kimi i saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxa sıra, dilarxası saitlərin (k,q,ğ,x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.
Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.
Azərbaycan dilində 9 qısa (i,ü,e,ö,ə,a,o,u,ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) saitlər vardır. Uzun saitlər bu dil üçün səciyyəvi deyil, onlar demək olar ki, yalnız alınma sözlərdə çox az hallarda işlənir. Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma’ – ‘alma.
Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.
Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, feil) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.
İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir. Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), feilin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var.
Feilin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir. Feillər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.
Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda, təyin təyin etdiyi sözdən əvvəl gəlir. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir.
Hazırda Azərbaycanda latın qrafikası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbasından istifadə edilir.
İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii, elmi üslublar. Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir.
Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında, özəlliklə, işgüzar və elmi üslublarda, müəyyən dərəcədə mətbuat üslubunda aydın müşahidə olunur.
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir: 1) şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı dialektləri və Lənkəran, Muğan şivələri); 2) qərb qrupu (Gəncə, Qazax, Qarabağ dialektləri və Ayrım şivəsi); 3) şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi); 4) cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad dialektləri).
Azerbaycan dili – Azerbaijani language
Azerice ( / ˌ æ z ər b aɪ dʒ æ n ı , – ɑː n i / ) ya da Azeri ( / æ z ɛər i , ɑː -, ə – / ), ayrıca şu şekilde de ifade Azeri Türkçesi veya Azeri Türkçesi olduğu Ağırlıklı olarak Kuzey Azerbaycan çeşidinin konuşulduğu Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ve Güney Azerbaycan çeşidinin konuşulduğu İran’ın Azerbaycan bölgesinde yaşayan Azerbaycan halkı tarafından öncelikle konuşulan bir Türk dili . Azerice’nin her iki formu arasında çok yüksek derecede karşılıklı anlaşılırlık olmasına rağmen, ses bilgisi , sözlük , şekil bilgisi , söz dizimi ve alıntı kelimelerin kaynaklarında önemli farklılıklar vardır .
Kuzey Azerbaycan, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Dağıstan’da ( Rusya’nın federal bir tebaası ) resmi statüye sahiptir, ancak Güney Azerbaycan’ın, Azerbaycan halkının çoğunluğunun yaşadığı İran’da resmi statüsü yoktur . Aynı zamanda, Gürcistan ve Türkiye’deki Azeri topluluklarında ve başta Avrupa ve Kuzey Amerika’daki diaspora toplulukları tarafından daha az değişen derecelerde konuşulmaktadır .
Her iki Azerbaycan çeşidi de Türk dillerinin Oğuz kolunun üyeleridir . Standardize formu (Azerbaycan ve Rusya Cumhuriyeti’nde konuşulan) Kuzey Azerbaycanlı dayanmaktadır Şirvani İran Azeri kullanırken, lehçesi Tebrizi onun kadar lehçesini prestij çeşitliliği. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 1991’de Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını kazanmasından bu yana , kuzey Azerbaycan Latin alfabesini kullanıyor. İran Azerbaycan Türkçesi ise Arap alfabesini her zaman kullanmış ve kullanmaya devam etmektedir . Azerice Gagauzca , Kaşkayca , Kırım Tatarcası , Türkçe ve Türkmence ile yakından ilişkilidir ve bu dillerin her biriyle değişen derecelerde karşılıklı anlaşılırlığı paylaşır .
İçindekiler
- 1 Etimoloji ve arka plan
- 2 Tarih ve evrim
- 3 Azerbaycan edebiyatı
- 4 dil frangı
- 5 Azerice Lehçesi
- 5.1 Kuzey Azerbaycan
- 5.2 Güney Azerbaycan
- 6.1 Azerice vs. Türkçe
- 6.2 Azerice vs Türkmen
- 7.1 Fonotaktikler
- 7.2 ünsüzler
- 7.2.1 Ağız ünsüzleri
- 9.1 Ünlemler
- 9.2 Resmi ve gayri resmi
- 9.3 Sayılar
Etimoloji ve arka plan
Tarihsel olarak dil, anadili tarafından “Türk” anlamına gelen Türki veya “Azerbaycan Türkçesi” anlamına gelen Azərbaycan türkcəsi olarak anılmıştır . 1918’de siyasi nedenlerle “Azerbaycan” adını alan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulmasından önce , “Azerbaycan” adı yalnızca çağdaş kuzeybatı İran’ın komşu bölgesini belirtmek için kullanılıyordu . Azerbaycan SSC’nin kurulmasından sonra, Sovyet lideri Stalin’in emriyle Azerbaycan SSC’nin “resmi dilinin adı” “Türkçeden Azericeye değiştirildi”.
Tarih ve evrim
Ana maddeler: Azerbaycan Diller ve İran Dilleri
Zevkler Bahçesi, Fuzûlî’nin 16. yüzyıldan Azerbaycan dilinde .Azerbaycan Türkçesi , Orta Çağ Türk göçleri sırasında Kafkasya’ya, Doğu Avrupa’ya ve Kuzey İran’a, Batı Asya’ya yayılan Oğuz Türkçesinin (“Batı Türkçesi”) Doğu kolundan evrimleşmiştir . Farsça ve Arapça dili etkiledi, ancak Arapça kelimeler esas olarak edebi Farsça aracılığıyla aktarıldı. Azerice, belki de Özbekçe’den sonra , Farsça ve diğer İran dillerinin üzerinde en güçlü etkiyi gösterdiği Türk dilidir – esas olarak fonoloji, sözdizimi ve kelime bilgisi, daha az morfolojide.
Azerbaycan Türk dili giderek İran şimdi kuzeybatı ne İran dilleri ve çeşitli supplanted Kafkas dilleri ve İran dillerinde konuşulan Kafkasya , özellikle Udi ve Eski Azeri . 16. yüzyılın başlarında bölgenin baskın dili haline gelmişti. Safeviler , Afşariler ve Kaçarların sarayında konuşulan bir dildi .
Azerbaycan’ın tarihsel gelişimi iki ana döneme ayrılabilir: erken (16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar) ve modern (18. yüzyıldan günümüze). Erken Azerice, çok daha fazla sayıda Farsça ve Arapça alıntı kelimeler, deyimler ve sözdizimsel unsurlar içermesi bakımından soyundan farklıdır. Azerice’deki ilk yazılar da Oğuz ve Kıpçak unsurları arasında birçok açıdan (zamirler, durum sonları, ortaçlar vb.) Azeri dili, yavaş yavaş sadece bir epik ve lirik şiir dili olmaktan çıkıp aynı zamanda bir gazetecilik ve bilimsel araştırma dili haline geldikçe, edebi versiyonu, birçok arkaik Türk unsurunun, üslup İranizmlerin ve Osmanlıcılıkların kaybolmasıyla az çok birleşmiş ve basitleşmiştir. ve Azerbaycan kitleleri arasında popülerlik kazanamayan diğer kelimeler, ifadeler ve kurallar.
c arasında. 1900 ve 1930’da, Hasan bey Zerdabi ve Memmed ağa Şahtakhtinski gibi bilim adamları tarafından popüler hale getirilen Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ulusal dilin birleştirilmesine yönelik birkaç rakip yaklaşım vardı . Büyük farklılıklara rağmen, hepsi öncelikle yarı okuryazar kitlelerin edebiyatı okumasını ve anlamasını kolaylaştırmayı amaçladı. Farsça, Arapça ve Avrupa unsurlarının hem günlük dilde hem de edebi dilde aşırı kullanımını eleştirdiler ve daha basit ve daha popüler bir üslup çağrısında bulundular.
Rus fethi arasında Transkafkasya 19. yüzyılda iki devlet arasında dil topluluğunu bölmek; Sovyetler Birliği dilinin gelişmesini teşvik ama geri ölçüde iki ardışık komut değişiklikleri ile ayarlayın – dan Farsça için Latince sonra ve Kiril alfabesiyle – İran Azerbaycanlıları her zaman olduğu gibi Pers senaryoyu kullanmaya devam ederken. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde Azerice’nin geniş kullanımına rağmen, ancak 1956’da Azerbaycan’ın resmi dili oldu. Bağımsızlıktan sonra Azerbaycan Cumhuriyeti, değiştirilmiş bir Latin alfabesine geri dönmeye karar verdi.
azerbaycan edebiyatı
Mohammad-Hossein Shahriar , İranlı Azerbaycan şairi, Azerice ve Farsça yazdı.
Azerbaycan edebiyatının gelişimi, Fars-Arap alfabesiyle yazılmış Anadolu Türkçesi ile yakından ilişkilidir . Müfrezesinin örnekleri 14. yüzyıla veya daha öncesine aittir. Kadı Burhaneddin, Hesenoğlu ve İmadeddin Nesimi , şiir ve diğer eserler aracılığıyla 14. yüzyılda Azerbaycan dilinin edebi bir dil olarak yerleşmesine yardımcı olmuştur . Hükümdar ve şair İsmail , 15. yüzyılda Khatā’ī ( Farsça “günahkar” anlamına gelir) mahlasıyla yazdım . 16. yüzyılda şair, yazar ve düşünür Fuzûlî ağırlıklı olarak Azerice yazmış, şiirlerini Arapça ve Farsçaya da çevirmiştir .
1830’lardan başlayarak, Azerbaycanca konuşan Kaçar hanedanlığı döneminde İran’da birkaç gazete yayınlandı, ancak bu gazetelerden herhangi birinin Azerice yazılıp yazılmadığı bilinmiyor. 1875 yılında Ekinci ( Əkinçi / اکينچی ) ( “Ploughman”) yayınlanmak üzere ilk Azerbaycanlı gazete oldu Rus İmparatorluğu’nun . Bu tarafından başlatıldı Hasan bey Zerdabi , bir gazeteci ve eğitim savunucusu. Kaçar hanedanının ardından İran, metinlerin Azerice yayınlanmasını yasaklayan Rıza Şah tarafından yönetildi . Azerbaycan Cumhuriyeti’nde modern edebiyat ağırlıklı olarak Şirvani lehçesine, İran Azerbaycan’ında ise Tebrizi lehçesine dayanmaktadır.
Mohammad-Hossein Shahriar , Azerbaycan şiirinde önemli bir şahsiyettir. En önemli eseri Haydar Babaya Salam’dır ve Azerbaycan edebiyatının zirvesi olarak kabul edilir ve Türkçe konuşulan dünyada popülerlik kazanmıştır . 30’dan fazla dile çevrildi.
19. yüzyılın ortalarında Azerbaycan edebiyatı Bakü , Gence , Şeki , Tiflis ve Erivan’daki okullarda okutuldu . 1845 yılından bu yana, aynı zamanda öğretilen olmuştur St. Petersburg Devlet Üniversitesi içinde Rusya . 2018 yılında, Amerika Birleşik Devletleri’nde Indiana Üniversitesi , UCLA ve Texas Üniversitesi, Austin dahil olmak üzere çeşitli üniversitelerde Azerbaycan dili ve edebiyatı programları sunulmaktadır . Azerice dil kurslarının tamamı olmasa da büyük çoğunluğu, Fars-Arap alfabesiyle yazılmış Güney Azerice’yi değil, Latin alfabesiyle yazılmış Kuzey Azerice’yi öğretir.
Azerbaycan Cumhuriyeti’ndeki modern edebiyat öncelikle Şirvani lehçesine dayanırken, İran Azerbaycan bölgesinde (tarihi Azerbaycan) Tebrizi lehçesine dayanmaktadır .
Ortak dil
Azerice yol işareti.
Azerice , Karadeniz kıyısı dışında Transkafkasya’nın çoğu yerinde, Güney Dağıstan’da , Doğu Anadolu Bölgesi’nde ve 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar İran’ın her yerinde kültürel, idari, mahkeme edebiyatı ve en önemlisi resmi dil olarak hizmet vermiştir. tüm bu bölgelerin dili (Azerice ile birlikte), yani Farsça . Erken 16. yüzyıldan itibaren 19. yüzyıl boyunca kadar bu bölgeler ve bölgeler herkes tarafından idare edildi Safeviler , Afsharids ve Qajars Transkafkasya düzgün ve vazgeçme kadar Dağıstan’da Kaçar İran tarafından Rus İmparatorluğu’na 1813 başına Gülistan Antlaşması ve 1828 Türkmençay Antlaşması . 1829 Kafkas Mektep Tüzüğü’ne göre, Gence , Şuşa , Nukha (bugünkü Şeki ), Şamahı , Kuba , Bakü , Derbent , Yerevan , Nahçıvan , Ahaltsikhe ve Lenkeran’ın tüm ilçe okullarında Azerice okutulacaktı . 1834’ten itibaren , Ermenice yerine Kutaisi’de bir çalışma dili olarak tanıtıldı . 1853’te Azerice, Tiflis Valiliği hariç tüm Transkafkasya’daki tüm geçmişlerden öğrenciler için zorunlu bir dil haline geldi .
Azerbaycan lehçeleri
Türk , Azeri ve Türkmen olan Oğuz dilleri
Azerice, Türk dil ailesindeki Oğuz dillerinden biridir . Ethnologue, Kuzey Azerice’yi (çoğunlukla Azerbaycan Cumhuriyeti ve Rusya’da konuşulur) ve Güney Azerice’yi (İran, Irak ve Suriye’de konuşulur) “fonoloji, sözlük, morfoloji, sözdizimi ve alıntı kelimelerde önemli farklılıklar” ile ayrı diller olarak sınıflandırır.
Svante Cornell 2001 yılında yazdığı Küçük Milletler ve Büyük Güçler kitabında “Rusça ve İranca kelimelerin (sic) sırasıyla Araxes nehrinin her iki tarafında kelime dağarcığına girdiği kesindir, ancak bu öyle bir ölçüde gerçekleşmemiştir. iletişim için zorluklar oluşturabilir”. Ethnologue tarafından tanımlanan 21 Kuzey Azerbaycan lehçesi ve 11 Güney Azerbaycan lehçesi ile çok sayıda lehçe vardır.
Dört çeşide ISO 639-3 dil kodları verilmiştir: Kuzey Azerbaycan Dili, Güney Azerbaycan Dili , Salchuq ve Qashqai . Glottolog Modern Azeric ailesi altında 13 ağızlarıyla 20 ağızlarıyla 4.1 veritabanı sınıflandırır Kuzey Azerice, ve Güney Azerbaycanlı, Merkez Oğuzların bir kolu.
Azerbaycan dilinin kuzey lehçelerinde dilbilimciler Hazar dilinin etkisinin izlerini bulurlar .
Göre Linguasphere Rasathanesi , tüm Oğuz dilleri Kuzey ve Güney Azerbaycanlı “iç diller” olmak üzere tek bir “dış dil” parçasını oluştururlar.
Kuzey Azerice
Avrupa’da iki büyük Batı Oğuz dilinden biri olan Türkçe veya Azerice hakkında bilgi sahibi olmak
Kuzey Azerice, veya Kuzey Azerbaycanlı olduğu resmi dili içinde Azerbaycan Cumhuriyeti . Türkiye’nin resmi dili olan günümüz İstanbul Türkçesi ile yakından ilişkilidir. Ayrıca Güney Dağıstan’da , Güney Kafkas Dağları’ndaki Hazar kıyısı boyunca ve Orta Asya’nın her yerine dağılmış bölgelerde konuşulmaktadır . 2011 itibariyle, 4 milyon tek dilli konuşmacı da dahil olmak üzere 9,23 milyon Kuzey Azerice konuşanı vardır (eski SSCB ülkelerinde yaygın olduğu gibi birçok Kuzey Azerbaycanlı konuşmacı da Rusça konuşur).
Bakü’de konuşulan Şirvan lehçesi , standart Azerice’nin temelidir. 1992’den beri Azerbaycan Cumhuriyeti’nde resmi olarak Latin alfabesi ile yazılmıştır, ancak daha eski Kiril alfabesi 1990’ların sonlarında hala yaygın olarak kullanılmaktadır.
Ethnologue 21 Kuzey Azerbaycan lehçesini listeler: Kuba, Derbend, Bakü, Şamahı, Salyan, Lenkeran, Qazakh, Airym, Borcala, Terekeme, Kızılbaş, Nukha, Zaqatala (Mugaly), Kabala, Erivan, Nahçıvan, Ordubad, Gence, Şuşa (Karabağ) , Karapapak.
Güney Azerbaycan
Güney Azerbaycan veya İran Azerbaycanı, İran Azerbaycan’ında ve daha az ölçüde, Türkiye ve Irak’ın komşu bölgelerinde, Suriye’de daha küçük topluluklarda yaygın olarak konuşulmaktadır . In İran , Basra Azeri kelimesi olarak ödünç Torki “Türkçesi”. İran’da ağırlıklı olarak Doğu Azerbaycan , Batı Azerbaycan , Erdebil ve Zencan’da konuşulmaktadır . Aynı zamanda , Azerbaycanlılar şehirdeki ve daha geniş eyaletteki en büyük azınlığı oluşturduğu ve toplam nüfusunun yaklaşık 1 / 6’sını oluşturduğu için Tahran’da ve Tahran Eyaleti genelinde yaygın olarak konuşulmaktadır . CIA World Factbook, 2010 yılında İran nüfusunun yaklaşık yüzde 16’sı veya dünya çapında yaklaşık 13 milyon kişi olan İranlı Azerice konuşanların yüzdesini ve etnik Azerilerin açık arayla İran’ın en büyük ikinci etnik grubunu oluşturduğunu ve böylece dili de ikinci sırada yaptığını bildiriyor. Ülkede en çok konuşulan dil.< Ethnologue, 2016'da İran'da 10.9 milyon İranlı Azeri ve dünya çapında 13.823.350 olduğunu bildirdi. Güney Azerbaycan lehçeleri şunlardır: Aynallu (İnallu, İnanlu), Karapapaq, Tebrizi, Kaşkay, Afşari (Afsar, Afşar), Shahsavani (Şahseven), Mukaddam, Baharlu (Kamesh), Nafar, Karagözlü, Pishaqchi (Bıçakçı), Bayatlu, Qajar , Marandlı.
Diğer Türk dilleri ile karşılaştırma
Bazı Azerbaycan lehçeleri de Çuvaşça ile bazı zamanlardaki fiillerin paradigmalarını paylaşırlar .
Azerice vs Türkçe
Türkiye’de Rıza Şah ve Atatürk .
Kuzey ve Güney Azerice konuşanlar ve Türkçe konuşanlar, değişen derecelerde karşılıklı anlaşılırlıkla iletişim kurabilirler. Türk dizileri hem İran’da hem de Azerbaycan’da Azeriler arasında çok popülerdir. Rıza Şah Pehlevi ait İran (Güney Azerice konuştu) ile bir araya geldi Mustafa Kemal Atatürk’ün ait Türkiye’de 1934 yılında (Türk konuştu) ve birlikte konuşma filme alındı.
Türkçe ve Azerice konuşanlar, her iki dilde de önemli farklılıklar olduğundan ve bir dereceye kadar karşılıklı olarak anlaşılabilir olduklarından, bir dereceye kadar birbirleriyle iletişim kurabilirler, ancak Azerice konuşan birinin Türkçeyi anlaması tersinden daha kolaydır.
2011 yılında yapılan bir çalışmada, 30 Türk katılımcının yazılı ve sözlü Azericeyi ne kadar iyi anladıklarını belirlemek için test edildi. Türkçe ve Azerice tipolojik olarak benzer diller olmasına rağmen, Türkçe konuşanlar açısından anlaşılabilirliğin tahmin edildiği kadar yüksek olmadığı tespit edilmiştir. 2017 yılında yapılan bir çalışmada, İranlı Azeriler , Türkçe konuşulan dilde ortalama %56’lık bir alıcı anlaşılırlık puanı aldı.
Azerice Türkçe’ye benzer bir stres kalıbı sergiler ancak bazı açılardan daha basittir. Azerice, zayıf vurgulu ve hece zamanlı Türkçe’nin aksine, kuvvetle vurgulanmış ve kısmen vurgulanmış bir dildir.
Azerice ve Türkçe’de telaffuzları farklı olan ve her iki dilde de aynı anlama gelen bazı kelimeler:
Azerice Türk İngilizce ayaqqabı / başmak ayakkabı ayakkabı ayaq ayak ayak kitap kitap kitap kan kan kan kaz kaz Kaz kaş kaş kaş kar kar kar daş taş taş katar tren tren Azerbaycan vs Türkmen
1. şahıs zamiri Türkmence’de “men” gibi Azericede “mən”, Türkçede “ben” dir. Aynısı, “b” sesinin “m” sesiyle değiştirildiği “bu” işaret zamirleri için de geçerlidir. Örneğin: “bunun>munun//mının, muna//mına, munu//mını, munda//mında, mundan//mından”. Bu, “bu” işaret zamirinin “munuñ, munı, muña, munda, mundan, munça” gibi bazı değişikliklere uğradığı Türkmen edebi dilinde de görülmektedir . B>m yerine Türkmen dilinin birçok lehçesinde rastlanır ve Yomut – Gunbatar lehçesinde “boyun>moyın”, Ersari ve Stavropol Türkmen ağızlarında “büdüremek>müdüremek” , “bol>mol” gibi kelimelerde görülür. ” Karakalpak Türkmenlerinin ağızlarında, Kıraç ağızlarında “buzav>mizov”.
Azerice ve Türkmence’de telaffuzları farklı olan ve her iki dilde de aynı anlama gelen bazı kelimeler:
Kuzey Azerbaycan/Güney Azerbaycan Türkmen İngilizce men erkekler ben, ben sen You are sen haçan haçan ne zaman başka başga başka it , kopek o, köpek köpek dəri tür cilt, deri yumurta ıumurtga Yumurta ürek ürek kalp eşitmək eşitlemek duymak fonoloji
fonotaktik
Azerbaycan fonotaktiği , aşağıdakiler dışında diğer Oğuz Türk dillerininkine benzer:
- Uzun sesli harfli trimoraik hecelere izin verilir.
- Bir kelimede komşu ünsüzlerin devam eden bir metatezi vardır . Konuşmacılar ünsüzleri azalan ses ve arka arkaya sırasına göre yeniden düzenleme eğilimindedir (örneğin, iləri irəli olur, köprü körpü olur, topraq torpaq olur). Bazı metatezler, eğitimli konuşmada o kadar yaygındır ki, imlaya yansır (yukarıdaki tüm örnekler böyledir). Bu fenomen, kırsal lehçelerde daha yaygındır, ancak eğitimli genç şehir konuşmacılarında bile gözlenir.
- İntramorfem /q/ , /x/ olur .
ünsüzler
lehçe ünsüzleri
- Dz dz— [d͡z]
- Ć ć— [ t͡s ]
- Ŋ ŋ— [ŋ]
- Q̇ q̇— [ɢ]
- Ð ð— [ð]
- W w— [w, ɥ]
- [d͡z] —dzan [d͡zɑn̪]
- [ t͡s ] —ćay [t͡sɑj]
- [ŋ] —ataŋın [ʔɑt̪ɑŋən̪]
- [ɢ] —q̇ar [ɢɑɾ]
- [ð] —əðəli [ʔæðæl̪ɪ]
- [w] —dowşan [d̪ɔːwʃɑn̪]
- [ɥ] —töwlə [t̪œːɥl̪æ]
Sesli harfler
Azerice ünlüleri alfabetik sıraya göre a /ɑ/ , e /e/ , ə /æ/ , ı /ɯ/ , i /i/ , o /o/ , ö /ø/ , u /u/ , ü /y/ . Standart Azerice’de iki ünlü bir araya geldiğinde iki sesli harf yoktur; Bu, bazı Arapça alıntı kelimelerde meydana geldiğinde, çift sesli harf ya VV sınırında hece ayrımı yapılarak ya da kelimeye bağlı olarak çift VC/CV çifti olarak sabitlenerek kaldırılır.
Mokari & Werner’den Güney Azerbaycan sesli harf tablosu (2016 :509)
Standart Azerice Ünlüler
Ön Geri yuvarlatılmamış yuvarlak yuvarlatılmamış yuvarlak Kapat ben y ɯ sen Orta e Ö Ö Açık æ ɑ Güney Azerbaycan ünlülerinin tipik fonetik kalitesi aşağıdaki gibidir:
- /i, u, æ/ kardinale yakındır [ i , u , a ] .
- F1 ve F2 formant frekansları /œ/ ve /ɯ/ için örtüşür . Bunların akustik kalite az ya da çok-orta merkezi [ ɵ , ɘ ] . İki sesli harfin ayrımındaki ana rol, seçmelerde farklı F3 frekansları ve artikülasyonda yuvarlama tarafından oynanır. Fonolojik, ancak, daha belirgin olarak: / oe / fonolojik bir orta ön yuvarlak sesli, ön tamamlayıcısı olan s / y / ve yuvarlak muadili / e / . /ɯ/ fonolojik olarak yakın arka yuvarlak olmayan bir sesli harftir, /i/’ nin arkadaki karşılığı ve /u/’ nun yuvarlatılmamış karşılığıdır .
- Diğer orta sesli harfler /e, o/ yakın-ortaya [ e , o ] açık-orta [ ɛ , ɔ ] ‘ den daha yakındır .
- /ɑ/ fonetik olarak arkaya yakın [ ɑ̝ ] .
Yazı sistemleri
1929’dan önce Azerice sadece Fars-Arap alfabesi ile yazılıyordu . 1929-1938’de Kuzey Azerbaycan için bir Latin alfabesi kullanılıyordu (şimdi kullanılandan farklı olmasına rağmen), 1938’den 1991’e kadar Kiril alfabesi kullanıldı ve 1991’de buna geçiş olmasına rağmen mevcut Latin alfabesi tanıtıldı. oldukça yavaş olmuştur. Örneğin, 2001’de Aliyev’in konuyla ilgili kararnamesine kadar , gazeteler rutin olarak Latin alfabesiyle manşetlere çıkıyor ve hikayeleri Kiril alfabesiyle bırakıyordu; Geçiş da bazı misrendering sonuçlandı İ olarak Ben bir .
İran’da Azerice hala Fars alfabesiyle ve Dağıstan’da Kiril alfabesiyle yazılmaktadır.
Fars-Arap Azerbaycan alfabesi saf olmayan bir ebceddir ; yani, tüm ünlüleri temsil etmez. Ayrıca, bazı ünsüzler birden fazla harfle temsil edilebilir. Azerbaycan Latin alfabesi, dilsel bağlantıları ve karşılıklı anlaşılabilirlikleri nedeniyle eski Azerbaycan Latin alfabesine dayanan Türk Latin alfabesine dayanmaktadır. Әə , Xx ve Qq harfleri sadece Azericede Türkçe’de ayrı fonem olarak bulunmayan sesler için mevcuttur.
Eski Latince
(1929-1938 versiyonu;
artık kullanımda değil;
1991 versiyonuyla değiştirildi)Resmi Latince
(Azerbaycan
1991’den beri)Kiril
(1958 versiyonu, Dağıstan’da
hala resmi
)Pers-Arapça
(İran;
Azerbaycan
1929’a kadar)IPA bir bir آ / ـا /ɑ/ B в b b Б б ﺏ /B/ Ç ç C c Ҹ ҹ ﺝ /dʒ/ C c Ç ç Ч ч چ /tʃ/ D d Ä д ﺩ /NS/ E e Е е ئ /e/ Ə ə Ә ә ا / َ / ە /æ/ F f Ф ф ﻑ /F/ İyi oyun Ҝ ҝ گ /ɟ/ Ƣ ƣ İyi oyun Ғ ғ ﻍ /ɣ/ hh Һ һ ﺡ / ﻩ /H/ Xx Х х خ /x/ Ь ü ben Ы ы یٛ /ɯ/ ben ben ben И и ی /ben/ Ƶ ƶ jj ж ж ژ /ʒ/ kk К к ک /k/ , /c/ q q Г г ﻕ /ɡ/ Ll Л л ﻝ /l/ mm М м ﻡ /m/ N n Н н ﻥ /n/ Ꞑ ꞑ – – ݣ / نگ /n/ o o О о berber /Ö/ Ө ө ö ö Ө ө ؤ /Ö/ p p П п پ /P/ R r Р р ﺭ /r/ S s С с ﺙ / ﺱ / ﺹ /s/ ş ş Ш ш ﺵ /ʃ/ t t Т т ﺕ / ﻁ /T/ sen У уу ۇ /u/ y y Ü ü Ү ү ۆ /y/ v v В в ﻭ /v/ jj y y Ј ј ی /J/ Z z З ç ﺫ / ﺯ / ﺽ / ﻅ /z/ – ʼ ع /ʔ/ Kuzey Azerice, Türkçe’den farklı olarak, Latin Azerice yazımına uyması için yabancı isimleri yeniden heceler, örneğin Bush , Buş olarak hecelenir ve Schröder , Şröder olur . Satırlar arası tireleme, diğer Türk dillerinde olduğu gibi, morfoloji onları arka arkaya iki ayrı ünsüz olarak kabul ettiği, ancak sonraki hecenin başlangıcında tek bir uzun ünsüz olarak telaffuz edildiği için iki ayrı ünsüz olarak tirelenen çiftleştirilmiş ünsüzler hariç, doğrudan konuşulan hecelere karşılık gelir. .
Kelime bilgisi
ünlemler
Bazı örnekler şunları içerir:
- Of (“Uh!”)
- Tez Ol (“Çabuk ol!”)
- Tez olun qızlar mədrəsəyə (“Çabuk olun kızlar okula!”, Azerbaycan’da bir eğitim kampanyası için bir slogan)
- dolaylı olarak:
- Aman (“Merhamet”)
- Çox şükür (“Çok teşekkürler”)
- Allah Allah (Allahallah olarak telaffuz edilir) (“İyiliklütuf “)
- Hay Allah ; Vallah “Vallahi [yemin ederim]”.
- Çox şükürallahım (“Tanrım çok şükür”)
Resmi ve gayri resmi
Azerice’nin bir şeyleri söylemenin gayri resmi ve resmi yolları vardır. Bunun nedeni, Azerice ve Türkçe gibi Türk dillerinde (ve diğer birçok dilde) güçlü bir tu-vous ayrımı olmasıdır . Resmi olmayan “siz” yakın arkadaşlar, akrabalar, hayvanlar veya çocuklarla konuşurken kullanılır. Resmi “siz”, sizden daha büyük biriyle veya saygı göstermek istediğiniz biriyle (örneğin bir profesör) konuşurken kullanılır.
Birçok Türk dilinde olduğu gibi, şahıs zamirleri atlanabilir ve sadece vurgu için eklenirler. 1992’den beri Kuzey Azerice fonetik bir yazı sistemi kullanıyor, bu nedenle telaffuzu kolaydır: çoğu kelime tam olarak yazıldığı gibi telaffuz edilir.
Sayılar
Sayı Kelime 0 sıfır /ˈsɯfɯɾ/ 1 bir /biɾ/ 2 iki /ici/ 3 üç /yt͡ʃ/ 4 dörd /døɾd/ 5 beş /beʃ/ 6 altı /ɑltɯ/ 7 yeddi /jed:i/ 8 səkkiz /sæc:iz/ 9 doqquz /doɡ:uz/ 10 üzerinde / Açık / 11–19 sayıları için, sayılar kelimenin tam anlamıyla “10 bir, 10 iki” anlamına gelir ve bu böyle devam eder.
Sayı Kelime 20 iyirmi /ijiɾmi/ 30 otuz /otuz/ 40 qırx /ɡɯɾx/ 50 əlli / Aelli / Daha büyük sayılar, aralarında bağlaç kullanılmadan aynı şekilde onlar ve binlerce büyükten küçüğe bir araya getirilerek oluşturulur.
Notlar
Referanslar
bibliyografya
- Brown, Keith, ed. (24 Kasım 2005). Dil ve Dilbilim Ansiklopedisi . Elsevier . ISBN’si9780080547848 .
- Kök, Ali (2016). “Modern Oğuz Türkçesi Diyalektlerinde Göçüşme” [Modern Oğuz Türkçesi Ağızlarında Göç]. 21. Yüzyılda Eğitim Ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi . 5 (15). ISSN2147-0928 .
- Mokari, Payam Ghaffarvand; Werner, Stefan (2016), Dziubalska-Kolaczyk, Katarzyna (ed.), “Azerice ünlülerin spektral ve zamansal özelliklerinin akustik açıklaması” , Poznań Studies in Contemporary Linguistics , 52 (3), doi : 10.1515/psicl-2016- 0019 , S2CID151826061
- Mokari, Payam Ghaffarvand; Werner, Stefan (2017). “Azerbaycan”. Uluslararası Fonetik Derneği Dergisi . 47 (2): 207. doi : 10.1017/S0025100317000184 . S2CID232347049 .
- Shaffer, Brenda (2006). Kültürün Sınırları: İslam ve Dış Politika . MİT Basın. ISBN’si978-0-262-19529-4 .
- Sinor, Denis (1969). İç Asya. Tarih-Medeniyet-Diller. Bir müfredat . Bloomington. s. 71–96. ISBN’si0-87750-081-9 .
Dış bağlantılar
- Azerbaycan dili kaynakları ve çevirileri üzerine bir blog
- (Rusça) Azerbaycan dili ve dersleri hakkında bir blog
- azeri.org , Azerbaycan edebiyatı ve İngilizce çevirileri.
- Çevrimiçi çift yönlü Azerice-İngilizce Sözlük
- Learn101.org’da Azerice öğrenin .
- İslam öncesi kökler
- İran’da Azerbaycan-Türk dili, Ahmed Kesravi.
- ses dosyası dahil.
- Azerice<>Türkçe sözlük (Pamukkale Üniversitesi)
- Sesli Azerbaycan Dili
- Azerice tematik kelime dağarcığı
- AzConvert , açık kaynaklı bir Azerice harf çevirisi programı.
- Azerbaycan Alfabesi ve Geçiş Dili , Azerbaycan International’ın tüm sayısı , Bahar 2000 (8.1) azer.com’da.
- Editoryal
- Grafik: 20. Yüzyılda Azerbaycan’da Dört Alfabe Değişikliği
- Grafik: 20. Yüzyılda Dört Azerbaycan Alfabe Dizisindeki Değişiklikler
- Bakü El Yazmaları Enstitüsü: Azerbaycan’da Erken Alfabeler
Azərbaycan ədəbi dilinin üslubları.
Funksional üslublar mili ictimai təfəkkürümüzün əsas sahələrini əhatə edir. Hər bir üslubun özünəməxsus dil vasitələri, vahidləri, tarixi inkişaf prosesləri vardır. Məhz həmin əlamətlər üslubları bir-birindən ayırır.
Azərbaycan ədəbi dilinin üslublarını bir- birindən fərqləndirən cəhətlər olduğu kimi, onları birləşdirən cəhətlər də vardır. Bu üslublar ədəbi dilin fonetik, leksik və qrammatik normalarına tabedir.
Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslubları öz inkişaf səviyyəsinə, mükəmməlliyinə, müasir dünya təfəkkürünü ifadə etmək imkanlarına görə də bir-birindən fərqlənirlər. Azərbaycan dili yüzillər boyu daha çox şeir dili kimi inkişaf etmiş, bu dildə dünya şöhrətli poeziya nümunələri yaranmışdır. Ədəbi dilin bədii üslubu mükəmməlliyi, tarixiliyi ilə seçilir.
Azərbaycan alimləri istər orta əsrlərdə, istərsə də sonralar əsərlərini, əsasən, beynəlxalq dillərdə, istersə də sonralar əsərlərin, əsasən, beynəlxalq dillərdə yazdıqlarına görə, Azərbaycan dilinin elmi üslubu bədii, yaxud publisistik üslub qədər geniş istifadə imkanları qazanmamışdır. Bunun bir səbəbi də elmin, intellektin beynəlmiləçi xarakteri ilə bağlıdır.
Mətbuatın əsasının qoyulması ilə publisistik üslub yaranmış və inkişaf etmişdir. Yeni dövrdə ədəbiyyatın digər növlərində gözəl əsərlər yazılmış, Azərbaycan dilinin publisistik üslubu formalaşıb zənginləşmişdir.
Ədəbi dildə mövcud olan üslublardan biri də məişət dili, məişət üslubudur. O zamanlar xalqın ünsiyyət saxladığı dilin özü bu gün məişət dili kimi qavradığımız nitqdir. Rəsmi – işgüzar üsluba gəldildə isə bu, milli dövlətçilik, idarəçilik təcrübəsi olan yerdə formalaşır. Azərbaycan ədəbi dilinin həmin üslubu bütün funksional üslublardan geri qalmışdı.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranıb möhkəmlənməsi ilə
rəsmi-işgüzar üslub yüksək sürəilə inkişaf etməkdədir.
Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.
Похожие статьи
-
Azerbaycan xalqinin ve dilinin yaranmasi
Azerbaycan xalqinin ve dilinin yaranmasi Ana dilinə həmişə xüsusi diqqətlə yanaşan, dilimizin dərin bilicisi olan Heydər Əliyev yeni inkişaf dönəmində…
-
История азербайджанского языка Fellər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış,…
-
Azerbaycan edebi dilinin tarixi
Azerbaycan edebi dilinin tarixi Fars dilinde yazmış ünlü Azerbaycan şair ve düşünürleri – Nasiruddin Tusi (1201-1274), Marağalı Övhedi (1274-1338), Arif…
-
Azerbaycan dilinin qurulusu ve tarixi
AZƏRBAYCAN DİLİ 1936 -cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dili türk dili kimi qeyd edilir. Ancaq 1937…
-
AZƏRBAYCAN DİLİ Leksik cəhətdən mövcud olan fərqlərdən birincisi budur ki, birinci dövr Azərbaycan dilində ərəb və fars sözləri çoxdur. O dövrün dil…
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.