AZERBAYCAN DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI

Azərbaycan Atabəylər dövlətinin bayrağı

Azerbaycan metbuat tarixi

(+994 12) 493 30 77

Fəlsəfə
Tarix
Azərbaycan tarixi
Sosiologiya
Etnoqrafiya
İqtisadiyyat
Dövlət və hüquq
Siyasət. Siyasi elmlər
Elm və təhsil

Mədəniyyət
Kitabxana işi
Psixologiya
Dilçilik
Ədəbiyyatşünaslıq
Folklor
Bədii ədəbiyyat
İncəsənət
Kütləvi informasiya vasitələri

Azərbaycan mətbuatı tarixi: 1875-1920

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

AZERBAYCAN DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI

1 AZERBAYCAN DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI Özet İrfan Murat YILDIRIM Ruslar, Kafkasya ve Azerbaycan ın işgalinden sonra takip ettikleri müstemlekecilik siyaseti gereği 1828 de Tifflisskiy Vedomosti (Tiflis Haberleri ) adıyla bir gazete çıkarırlar. Rusça çıkan bu gazetede Azerbaycan la ilgili çeşitli yazılar da çıkmıştır. Azerbaycan ın ilk millî gazetesi 22 Temmuz 1875 de Hasan Bey Zerdabi tarafından ayda iki defa çıkarılan Ekinci gazetesidir. Önceleri 4 sonraları da 8 sayfa olarak çıkan bu gazete Azerbaycan da millî matbuat oluşması yolunda çığır açmıştır. Ekinci den sonra Ziya ve Ziya-yı Kafkasiyye gazeteleri çıkar. Bu iki gazetenin ardından Keşkül adlı dergi çıkarılmıştır. Bu gazete ve dergiler Rus sansürü tarafından kapatıldıktan sonra uzun bir müddet Azeri Türkçesiyle gazete veya dergi çıkarılmasına izin verilmemiştir. Nihayet 1903 de Şark-ı Rus gazetesi çıkarılmıştır. Azerbaycan da Türk matbuatı asıl gelişmesini 1905 Rus ihtilalinden sonra gösterir yılları arasında Azerbaycan da altmış kadar gazete ve dergi neşrolunmuştur. Bu gazete ve dergiler dönemin siyasi ve sosyal hayatında çok önemli rol oynamışlardır. Makalede bu dönemde çıkan belli başlı gazete ve dergiler, taşıdığı öneme göre kısaca incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Azerbaycan matbuatı, Ekinci gazetesi. THE BEGINING OF THE PRESS MOVEMENT IN AZERBAIJAN Abstract The Russians published a newspaper named Tifflisskiy Vedomosti (Tbilisi News) in 1828 by the politics of colonisim, after invasion of Caucasusian and Azerbaijan. Various articles about Azerbaijan was released in this newspaper which printed in Russian. Azerbaijan s first national newspaper is Ekinci Newspaper published semi-monthly by Hasan Bey Zerdabi in 22 July This newspaper, which was being published previously in 4 pages, later in 8 pages, achieved a significant breakthrough in formation of national press in Azerbaijan. After Ekinci, Ziya and Ziya-yı Kafkasiyye Newspapers was published. By the following of this two newspapers, the magazine named Keşkül was released. After these newspapers and magazines was closed by reason of Russian censorship, publishing newspapers and magazines in Azerbaijani Turkish Yrd. Doç. Dr.; Celal Bayar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili Edebiyatı Bölümü, imuraty@yahoo.com

2 148 İrfan Murat YILDIRIM Language was not allowed. Finally, Şark-ı Rus Newspaper was published in Turkish Press in Azerbaijan significantly made progress after the 1905 Russian Revolution. Between years of 1905 and 1920, approximately sixty newspapers and magazines was released. These newspapers and magazines had played an important role in the political and social life. In the article, major newspapers and magazines published in this period has been analyzed according to the order of importance. Keywords: Azerbaijan, Azerbaijan press, Ekinci newspaper Ruslar, Kafkasya ve Azerbaycan ın işgalinden sonra takip ettikleri müstemlekecilik siyaseti gereği halkla ilişkiler kurabilmek hükûmetin kararlarını ve kanunları duyurabilme amacıyla 1828 de Tiflis te Tifflisskiy Vedomosti (Tiflis Haberleri ) adıyla bir gazete çıkarırlar. 1 Rusça çıkan bu gazetede Azerbaycan la ilgili çeşitli yazılar da çıkmıştır da Gürcüce, 1830 da Ermenice,1832 den itibaren de Azeri Türkçesiyle ekler veren bu gazetenin Tiflis Exbarı adını taşıyan Azeri Türkçesiyle çıkan eki bu güne kadar ele geçmemiştir. Tiflis Exbarı kayıtlara göre kısa bir müddet çıktıktan sonra yine devlet tarafından kapatılır. Yine Tiflis te yılları arasında Rusça olarak çıkan Zakavkaskiy Vestnik gazetesi 1845 yılından itibaren Azeri Türkçesiyle de Kafkasın bu terefinin xeberi adıyla çıkar. Bu ek 1849 da kapatılır. 2 Azeri Türkçesiyle çıkan bu ekler hem devlet tarafından çıkarıldığı için hem de millî hususiyetler taşımadığı için Azerbaycan matbuatının başlangıcı olarak kabul edilmezler. Azerbaycan ın millî matbuatı 22 Temmuz 1875 te Hasan Bey Zerdabi tarafından ayda iki defa çıkarılan Ekinci gazetesidir. Gazete yılları arasında 56 sayı çıkmıştır. İlk sayıları 4, daha sonraki sayıları 8 sayfa çıkan bu gazete Azerbaycan da millî matbuat oluşması yolunda çığır açmıştır. Ekinci den sonra Ziya (Tiflis ), Ziya-yı Kafkasiyye ( Tiflis, ) gazeteleri çıkar. Bu iki gazetenin ardından Keşkül ( ) adlı dergi çıkarılır. Bu dergi de Rus sansürü tarafından kapatıldıktan sonra 1903 yılına kadar Azeri Türkçesiyle gazete veya dergi çıkarılmasına izin verilmemiştir. Nihayet 1903 te Mehemmed Şahtaxtlı tarafından Şark-ı Rus ( ) çıkarılır. 1 Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s. 89; Aşırlı, Akif, Azerbaycan Metbuatı Tarixi, Bakı 2009, s Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s. 89; Aşırlı, Akif, Azerbaycan Metbuatı Tarixi, Bakı 2009, s * Bu makalede yazar tarafından hazırlanan ( ) Azerbaycan Matbuatında Türkiye-Azerbaycan Edebi ve Kültürel ilişkileri ( ) adlı proje çalışmasından geniş ölçüde faydalanılmıştır.

3 149 İrfan Murat YILDIRIM Bu arada Rusça yayınlanmış olsa da ( ) Kaspi gazetesinden de söz etmek gerekir. Bu gazetede Ali Merdan Topçubaşı, Hasan Bey Zerdabi, Hüseyinzade Ali Bey, Ferudun Bey Köçerli, Neriman Nerimanof, Eynalı Sultanof gibi dönemin önemli Azeri aydınlarının yazılarına yer verilmiştir yılına kadar Azerbaycan da çıkan gazetelere bakıldığında Rus idaresinin ve sansürünün, Azeri Türkçesiyle gazete çıkmasına izin vermediği ve bu dönemde çıkmasına izin alınabilen gazetelerin de büyük ölçüde Rus sansürünün baskısı altında olduğunu ve sansür tarafından bu yayın organlarının sıkı bir şekilde sürekli denetlendiği görülür. Bu nedenle Azerbaycan da Türk matbuatı asıl gelişmesini 1905 Rus ihtilalinden sonra gösterir yılları arasında Azerbaycan da altmış kadar gazete ve dergi neşrolunur. Bunların arasında siyasi ve kültürel alanda önemli yere sahip başlıca gazete ve dergileri sayacak olursak: Hayat ( ), İrşad ( ), Tekâmül ( ), Taze Hayat ( ), Burhan-Terakki ( ), İttifak ( ), Mazhar/Mezher ( ), Terakki ( ), Hakikat ( ), Nicat ( ), Seda ( ), Hilal ( ), Asar-Hakikat ( ), Yeni İrşad ( ), Seda-yı Vatan ( ), Basiret ( ), Açık Söz ( ), Yeni İkdam (1915), Seda-yı Kafkaz ( ), Son Haber ( ), Doğru Söz ( ), İttihad ( ), Millet (Akmescit 1917, Bakû ), Müsavat (1917), Azerbaycan (Gence 1918, Bakû ), İstiklal ( ), Davet-Koç (1906), Debistan ( ), Molla Nesreddin ( ), Himmet/Hümmet ( , Rehber ( ), Behlul (1907), Füyuzat ( ), Yeni Füyuzat ( ), Güneş ( ), Işık ( ), Mekteb ( ), Hak Yolu ( ), Kel Niyyet ( ), Şelale ( ), Dirilik ( ), Tuti ( ), Baba-yı Emir ( ), Kurtuluş ( ), Şeypur ( ), Zenbur ( ) gazete ve dergilerini görebiliriz. 4 Bu gazeteler ve dergiler hakkında kısaca bilgi vermek gerekirse: Hayat 5 ( ): Zeynalabidin Tağıyev in maddi destek verdiği ve Ali Merdan Topçubaşı nın imtiyaz sahibi olduğu Hayat gazetesi yılları arasında toplam 325 sayı çıkmıştır. Günlük, siyasi, içtimai, iktisadi ve edebî başlığıyla çıkan ve Azerbaycan matbuat tarihinde önemli rol 3 Ağarefi, Zéynalzade, Azerbaycan Metbuatı ve Çar Sénzurası , Bakı 2006, s ; Mehemmedzade, Mirza Bala, Azerbaycan Türk Matbuatı, Bakı 2004, s Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s Sevimli, Yakup, Hayat Gazetesi Üzerine Bir Araştırma, İzmir, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001 (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

4 150 İrfan Murat YILDIRIM oynayan bu gazetenin yöneticiliğini Ahmet Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade yapmıştır. Daha sonra Ahmet Ağaoğlu gazeteden 102. sayıdan sonra ayrılmıştır. 6 Hayat gazetesinin yazı kadrosu arasında Ali Bey Hüseyinzade, Ahmet Ağaoğlu, Hasan Bey Zerdabi, Abbas Sıhhat, Mehemmed Hadi, Üzeyir Hacıbeyli, Ebdürrehimbey Hakverdiyev, M. E. Sabir, N. Nerimanov, M. Hacınski, M. E. Şeyxzade, S. M. Qenizade gibi önemli şahsiyetler vardır. Gazete Rus sansürünün şiddetli baskısı altında1906 yılına kadar çıkar ancak 1906 yılının Eylül ayında zararlı istikameti olduğu iddia edilerek kapatılır. İrşad 7 ( ): İrşad, yılları arasında Azerbaycan ın Bakû şehrinde yayımlanmıştır. Gazete Her günlük, edebî, siyasî, ilmî, iktisadî ve içtimaî Türk dilinde Müslüman gazetesidir başlığıyla çıkmıştır. İrşad gazetesi, 1905 te 1-12; 1906 da ; 1907 de 1-134; 1908 de 1-95 olmak üzere toplam 525 sayı çıkmıştır. Gazetenin müdürü ve imtiyaz Sahibi Ahmed Ağayev (Ahmet Ağaoğlu) dir. Gazeteyi maddi açıdan Azerbaycan ın petrol zenginlerinden İsa Bey Aşurbeyov desteklemektedir yılı şubat ayındaki sayılarında geçici müdür olarak Üzeyir Hacıbeyli, 1907 yılının sayılarında geçici müdür olarak Haşimbey Vezirov, 1908 yılında sayılarında geçici müdür olarak Mehmet Emin Resulzade görev almışlardır. Gazetenin önemli yazarları arasında Üzeyir Hacıbeyli, Mehmet Emin Resulzade, F. Ağazade, Ö. F. Numanzade, Q. Qarayev, A. Y. Talıbzade, M. S. Axundov, A. Sur, S. M. Efendiyev, M. Hadi, N. Vezirov, M. E. Sabir i sayabiliriz. Gazete çıktığı müddetçe sayfa sayıları zaman zaman değişmiştir. Bazen sayılar iki, bazen dört, bazen de altı sayfadan oluşmaktadır. Gazetenin ilk sayfasında Arap harfleriyle yazılmış İrşad başlığıyla karşılaşırız. İrşad başlığının altında yine Arap harfleriyle yazılmış Hürriyet, Müsavat, Adalet klişesini görürüz. Bu klişenin altında ise Tek nüshası 5 kapiktir. ibaresi yer almaktadır. İrşad başlığının üst kısmında, gazetenin sayı numarası, Hicrî ve Rus- Ortodoks takvimine göre tarihleri ve sayfa numarası yer almaktadır. İrşad başlığının ve bu tabloların en altında tablo ve başlığın altına yazılmış Gazetemiz cemaate dair veya ilim ve edepten bahseden nâfıalı yazılar için açıktır. Gazetemizin mesleğine 6 Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, Azerneşr, 1993, s Beşikçioğlu, Bahar Melis, İrşad Gazetesinin Yıllarının Kronolojik Fihristi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

5 151 İrfan Murat YILDIRIM muvâfık olmayan yazılar çap olunmuyor. Her günlük, siyasî, edebî, ilmî, iktisadî ve içtimaî Türk dilinde Müslüman gazetesidir. Gazetemizin her hafta Fars dilinde dahi bir varakası olacak şeklinde İrşad gazetesinin çıkış amacını, gazetede yer alan yazıların konusunu, gazetenin dilini ve her hafta Farsça bir nüshasının çıkacağını gösteren ifadelere yer verilmiştir. İrşad gazetesinde kullanılan dilin genelde açık ve sade olduğunu görmekteyiz. Gazetede kullanılan dilde, Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesine ait özellikler birlikte görülmektedir. Gazetenin dili için, Tercüman ın da kullandığı ortak edebî dil ifadesini kullanabiliriz lere kadar Tercüman gazetesi Rusya Türkleri içerisinde süreli tek yayın organı olmuştur. Bu durum 1905 Rus Meşrutiyeti ile kısmen değişmiş olmakla birlikte, Tercüman ın etkisi 1905 dönemini takiben çıkan birçok yayın organı üzerinde görülmektedir. İrşad da yer alan makaleler, döneminin siyasi, sosyal, kültürel, tarihî ve edebî hayatı açısından önemlidir. Özellikle Azerbaycan sahasında çalışan bir araştırmacı için bu makalelerin okunarak değerlendirilmesi, 1905 yılı ve bu yılı takip eden dönemi anlaması ve yorumlaması açısından önemlidir Rus meşrutiyetinin sağladığı nispeten geniş hürriyet havasından yararlanılarak yayımlanan bu gazete, Azerbaycan fikir ve edebiyat hayatı için oldukça önemlidir. Bu gazetede yayımlanmış çeşitli konulardaki yazılar, makaleler, son derece zengin malzeme ihtiva etmektedir. İrşad Gazetesinde Ele Alınan Başlıca Konular a) Siyasi, Sosyal, Kültürel Problemler İrşad gazetesinin, İrşad başlığının altında yer alan kelimelere baktığımızda; Hürriyet, Müsâvât, Adalet kelimelerini görürüz. İrşad kelime olarak doğru yolu gösterme, uyandırma anlamlarına gelmektedir. İrşad gazetesinin incelediğimiz sayılarında genel olarak bu ilkelere bağlı kalındığı görülmüştür. İrşad, Rusya içerisinde yaşayan Türklerin sosyal ve kültürel anlamda özgürlükleri için çalışmış, 1905 Rus Meşrutiyeti yle gelen geçici serbestlik havası içinde onlara siyasi hakları ve eşitlik konularında için yol gösterici olmuştur. İrşad gazetesinin fihristine baktığımızda, gazetede siyasi, sosyal ve kültürel konuların geniş bir yer tuttuğunu görürüz. Özellikle Ahmed Ağayev in (Ağaoğlu) makalelerine bakıldığında bu sözünü ettiğimiz durum daha iyi anlaşılacaktır. Ahmet Ağaoğlu, İslami kaidelerinin yozlaşması, İslam dinindeki hürriyet ve eşitlik kavramları, Müslüman (Azerbaycan Türkleri) ve Ermeni ilişkileri, Rus meşrutiyetinin Rusya Müslümanlarına (Rusya içerisinde yaşayan Türklere) getirdikleri, eğitim, eşitlik gibi konularda yazmıştır

6 152 İrfan Murat YILDIRIM Gazetenin geneline baktığımızda; millî kimlik, modernleşme, hürriyet, eğitim problemleri, kadın hakları, Ermeni meselesi, Ruslarla ilişkiler, İran meşrutiyet hareketleri gibi konular gazetenin içeriğini oluşturmaktadır. Gazetede ele alınan bu konular, bugüne de ışık tutmakta ve günümüzde de önemini korumaktadır. Gazetede yer alan konular içerisinde Azerbaycan Türkleri ve Ermeniler arasındaki ilişkileri konu alan yazılar geniş yer tutar. Bu konu gazetenin hemen hemen her sayısında karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Ermeni problemlerinin günümüzdeki aktüelliği düşünüldüğünde İrşad da yer alan bu yazıların tarihçiler açısından önemi daha iyi anlaşılacaktır. İrşad gazetesi yalnız Azerbaycan Türkleri için değil Rusya içerisinde yaşayan diğer Türk topluluklarının da siyasi, sosyal ve kültürel hayatında önemli bir yere sahiptir. Ahmet Ağaoğlu başta olmak üzere gazetenin yayın kadrosunda bulunan aydınlar, Azerbaycan ın ve Rusya içerisinde yaşayan diğer Türk topluluklarının problemlerini İrşad aracılığıyla 1905 Rus meşrutiyetinin sağladığı geçici hürriyet ortamında dile getirebilmişlerdir. İrşad gazetesi içerdiği siyasi, sosyal ve kültürel problemler dolayısıyla tarihçiler, sosyologlar için de zengin bir malzemeye sahiptir. Gazetenin genelinde yer alan okuyucu mektuplarının, İrşad gazetesinin okunduğu coğrafyayı bize göstermesi açısından önemi büyüktür. Bu okuyucu mektuplarından, gazete Osmanlı, İran ve Rus çevrelerince okunduğu anlaşılmaktadır. Bu durum da İrşad ın kültürel açıdan ne kadar önemli olduğunu bize göstermektedir. Okuyucular İrşad da çıkan yazılara cevaplar niteliğinde gazete idaresine mektuplar göndererek, yaşadıkları yerin zihniyetini, eğitim anlayışını, kültürünü yansıtmaktadırlar. b) Dil ve Edebiyat Meseleleri İrşad ın çıkan bütün sayılarını göz önünde bulundurduğumuzda; gazetede dil ve edebiyat konularıyla ilgili yazılara genelde Felyeton başlığı altında yer verildiğini görmekteyiz. Bu başlık altında yayımlanan yazılar şiir, hikâye, tercüme türünde yazılardır. Füyuzat ( ): Ali Bey Hüseyinzade tarafından Hayat kapandıktan iki ay sonra (hayatın yerine) çıkarılmıştır. 1 Kasım Kasım 1907 tarihleri arasında çıkmıştır. Hacı Zeynelabidin Tağıyev in maddi desteğiyle çıkarılan bu derginin yazarları arasında; Ali Bey Hüseyinzade, Mehemmed Hadi, Hasan Sabri Ayvazov, İbrahim Tahir, Axund Yusif Talıbzade, Mirze Elekber Sabir Tahirzade, Eli Ağa Hesenov, Seid Selmasi, Abbas Sıhhat, Ehmet Kamal, E.Sebur, Mehmet Emin Resulzade, Hüseyn Cavit, Abdulla Şaiq gibi Azerbaycanlı ediplerin yanı sıra

7 153 İrfan Murat YILDIRIM Abdullah Cevdet, Ahmet Raik, Tevfik Fikret, Abdülhak Hamit gibi Türkiye nin önemli şair ve yazarlarını sayabiliriz. 8 Dili tek bir millî dil iddiasını taşımasına rağmen o dönemdeki ağır ve ağdalı Servet-i Fünun dönemi Osmanlıcasıdır. Bu özellik derginin taşıdığı çok büyük öneme rağmen Azerbaycan da yeterince yaygınlaşmasına engel olduğu gibi Azerbaycan millî edebiyatı üzerinde de dil açısından olumsuz katkıları olmuştur. Füyuzat sadece siyasi bir dergi değildir. Onun etrafında toplanan devrin önemli fikir ve sanat adamları Azerbaycan da millî şuurun uyandırılması sürecini başlatmışlardır. Füyuzatçılık ilk planda Çarlığa, esarete, baskıya karşı Türk boylarının manevi birliğinin tecessümü olan Turancılık ideolojisinin taşıyıcısıdır. Füyüzatçılık Azerbaycan da romantizmin, ortak Türk dilinin, ortak edebî dil anlayışının, İslamcılığın, millî meselelerde Farslaşma ve Ruslaşmaya karşı Türkçülük ideolojisinin tebliği demekti. 9 Yalnız Azerbaycan ın fikir ve sanat hayatına çok büyük katkılarda bulunmakla kalmayıp Türkiye yle Azerbaycan arasında adeta bir kültür ve fikir köprüsü oluşturan bu dergi sadece 32 sayı çıkmıştır. Molla Nesreddin ( ): Birinci Rusya inkılabından (1905) sonra çıkmaya başlayan ve en büyük sosyal hareketlilik ve medeni inkılap meydana getiren matbuat örneklerinden en önemlisi Molla Nesreddin mizah mecmuasıdır. 10 Gerçekten de Azerbaycan matbuat tarihide hiçbir eser bu mizah dergisinin sahip olduğu tesir gücüne ulaşamamıştır. Türk dünyasının her yerine ulaşan bu dergi Azerbaycan da Sosyal- Realist cereyanın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Dergideki yazıları, makaleler, sert tenkitler, küçük hikâyeler, mizahi şiirler, mizahi telgraflar, mizahi hikâyeler, fıkralar, mizahi ilanlar, posta kutusu, özel ilanlar (yanında ciddidir ibaresi bulunur), karikatür ve illüstrasyonlar şeklinde tasnif edebiliriz. Yazarları arasında devrin önemli aydınları, yazarları, şairleri vardır. Dergiyi Celil Memmedquluzade çıkarır. Onun dışında Ömer Faik Numanzade, Mirze Elekber Sabir, Eli Nazmi, Ebdürrehim Bey Hakverdiyev, Qurbaneli Şerifov, Salman Mümtaz, Eli Razi Şemçizade, Bayrameli Abbaszade, Mirze Eli Möciz Şebüsteri, Cefer Cabbarlı, Eli Möhzun İrevani, Müceyri, Süleyman Melikov, Mehemmed Eli Sidqi, Eliqulu Necefzade Qemküsar gibi önemli aydınlar yazar kadrosundadır. 8 Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s Aşırlı, Akif, Azerbaycan Metbuatı Tarixi, Bakı 2009, s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 49.

8 154 İrfan Murat YILDIRIM Karikatür ve resimleri ise devrin önemli çizerleri Oskar İvanoviç Şmerling, İozef Rotter, Ezim Ezimzade, E. Behzad, Xelil Musayev dir. 11 Dergide Türk dünyasında olan bütün sosyal ve siyasi problemler, mizahın geniş imkânları içerisinde sert bir şekilde tenkit edilmiştir. Türkiye yle ilgi birçok mizahi tenkidin yanı sıra Türkiye deki siyasi ve sosyal olayları hicveden onlarca karikatür vardır. Hem Türk siyasi tarihi hem de Türk mizah ve karikatür tarihi açısından da mutlaka değerlendirilmelidir. Molla Nesreddin dergisi etrafında toplanan şair ve yazarlara Molla Nesreddinci denmiş, bu ekol Azeri edebiyatında demokratik düşüncenin gelişmesinde, toplumun yenilenmesinde, Azerbaycan milliyetçiliğinin şekillenmesinde uzun zaman etkili olmuştur. Molla Nesreddin dergisi yalnız Kafkasya muhitinin değil, Türkiye ve İran ın ve ikinci derecede diğer şark ülkelerinin siyasi ve sosyal hayatını şiddetli bir tenkit ateşinden geçirmiş, cahil halk tabakasının, siyasi çevrelerin baskılarına göğüs gererek sömürgecilikle mücadelesini sürdürmüştür. Dergide zamanın tartışma konusu olan siyasi ve toplumsal hadiseler, bunlarla ilgili şahıslar ve resmî şahsiyetler karikatürlerle, durumlarına uygun kısa mizahi yazılarla veya şiirlerle ifşa ediliyorlardı. Asıl etkileyici gücü çizgi ile sözün birleşimi oluşturuyordu. 12 Molla Nesreddin dergisi devrin siyasal çalkantıları sebebiyle yayın hayatına bazen bir iki yıllık uzun aralar vermiş olsa bile yılları arasında varlığını sürdürebilmiştir. Azerbaycan daki Müsavat hükümetinin yıkılması ve yönetimin Bolşeviklere geçmesinden sonra bir müddet İran da yayınlanmışsa da yayın hayatına daha çok Azerbaycan da devam etmiştir. Debistan ( ): 1906 Nisanından itibaren Eli İsgender Ceferzade ve Mehemmedhesen Bey tarafından çıkarılır. Debistan dergisinin başında derginin çıkış amacını izah eden küçük bir açıklama vardır; Talebelere mahsus iki haftada bir çıkan ve milletimizin ilerleme ve gelişmesine hizmet eden resimli Türk dergisidir. Toplam 23 sayı çıkmış ve maddi destek bulamadığı için kapanmıştır. 11 Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 49 Aşırlı,Akif,Azerbaycan Metbuatı Tarixi,Bakı 2009,s Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s

9 155 İrfan Murat YILDIRIM Yazarları arasında E. İ. Ceferzade, Mehemmed Hadi, Şeyda, Hesen Bey Zerdabi, Firudun Bey Köçerli, R. Efendizade, Musayev, Ferhad Ağazade, Abbas Sıhhat, E. Efendizade, Ferecullazade vardır. 13 Tekâmül ( ): Bakû da ilk olarak Mehdi Bey in müdürlüğünde; sonra ise Mehmed Emin Resulzade nin idaresinde yayımlanan Tekâmül gazetesi, haftalık, sosyalist bir gazetedir. Yazarları arasında Mehmet Emin Resulzade, Sultan Mecid Efendizade, Mehmet Ali Resulzade, Esedulla Axundov, Mehmet Sadık Axundov u sayabiliriz. Toplam 14 sayı çıkan bu gazete, aynı yıl içerisinde kapatılmış ve yerine Yoldaş gazetesi çıkmıştır. 14 Taze Hayat ( ): Zeynel Abidin Tağiyev tarafından maddi olarak desteklenmiş ve Haşim Bey Vezirov tarafından, Bakû da günlük gazete olarak 440 sayı çıkarılmıştır. Gazete çıkış amacı olarak Taze Hayat edebî, siyasî, iktisadî, içtimaî, Türk ruznamesidir. 15 iddiasını taşır. Yazarları arasında Haşım Bey Vezirov, Mehemmed Hadi, Mirze Celal Yusifzade, Hacı İbrahim Qasımov, Seyid Hüseyn Sadıq, Elabbas Müznib i sayabiliriz. Pan-İslamist fikirleri yaydığı gerekçesiyle kapatılmıştır. 16 Burhan-ı Terakki 17 ( ): Hacıtarhan da haftalık olarak çıkan Burhan-ı Terakki gazetesinin müdürlüğünü Mustafa Lütfi Şirvanski İsmail yapmıştır. 146 sayı çıkan bu gazete edebî, içtimaî, siyasî bir gazetedir. 18 İttifak ( ): Bakû da Haşım Bey Vezirov tarafından çıkarılmıştır. 251 sayı çıkan bu gazete, günlük, edebî, siyasi, fennî, iktisadi bir gazetedir. Şarkın dinî taassubuna karşı mücadelede önemli bir yer tutmuştur. 19 Bu gazetenin kapatılmasına din adamlarının baskısı sebep olmuş ve mesul müdürü Reşid Bey Yusifzade Türkistan a sürgün edilmiştir Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s Arat, R. Rahmeti, Matbuat maddesi İA, 1997, C. 7, s Altuntaş, Selçuk, Burhan-ı Terakki Gazetesi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). 18 Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s Arat, R. Rahmeti, Matbuat maddesi İA, 1997, C. 7, s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, 2004, s. 52.

10 156 İrfan Murat YILDIRIM Terakki ( ): İrşad gazetesinin kapanmasından sonra Ahmet Ağaoğlu tarafından Bakû da çıkarılmıştır. Günlük olarak çıkan bu gazete; siyasî, edebî, iktisadî Müselman gazetesi 21 başlığıyla, önce haftada beş gün sonra da gündelik olarak toplam 364 sayı çıkmıştır. Ahmet Ağaoğlu nun Türkiye ye gitmesinden kısa bir müddet sonra kapanmıştır. Hakikat ( ): Müdürlüğünü Üzeyir Hacıbeyli nin yaptığı bu gazete, Bakû da, 15 sayı çıkmıştır. Günlük, siyasi, edebî, iktisadi bir gazetedir. 22 Nicat ( ): 1910 da Ali Bey Aşurbeyov un müdürlüğünde haftalık olarak çıkar. Türkçe ve Rusça yayımlanan bu gazete 64 sayı çıkmıştır. siyasî, edebî, içtimaî gazete başlığıyla yayınlanan Nicat gazetesinin yazarları arasında Semed Bey Hacıelibeyov, Mahmut Nedim, Mehdi Bey Hacınski, Süleyman Bey Ebdurrehmanbeyov u sayabiliriz. 23 Seda ( ): İttifak gazetesinin kapatılmasından sonra Bakû da, Haşım Bey Vezirov tarafından çıkarılan bu gazete yılları arasında toplam 480 sayı çıkar. edebî, siyasî, fennî, iktisadî ve içtimaî Türk Ruznamesi 24 başlığıyla çıkan seda gazetesi 1911 Ağustosunda kapatılır. Hilal ve Şehab-ı sağib ( ): Bakû da, haftalık olarak Eli Abbas Müznib tarafından çıkarılmıştır. 5 sayı çıktıktan sonra sansür tarafından kapatılınca Eli Abbas Müznib tarafından Şahab-ı sağib çıkarılır. Bu gazete de sadece 8 sayı çıkar. Gazetenin Eli Abbas Müznip tutuklanıp Sibirya ya sürüldüğü için kapanır. 25 Asar -ı Hakikat ( ): Haftalık olarak Bakû da yayımlanır. Bu gazete, siyasî, edebî, fennî, içtimaî ve iktisadî Türkçe Müselman gazetesi 26 başlığıyla çıkar. Sadece birkaç sayı çıkan bu gazetenin müdürü Mirze Celal Yusufzadedir. 21 Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s age., s ) Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, 2004, s ) Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, 2004, s age., s. 10.

11 157 İrfan Murat YILDIRIM Yeni İrşad ( ): Günlük, edebî, ilmî, siyasi, iktisadi bir gazete olan Yeni İrşad ın Müdürü Yusif Ehmedov, başyazarı Mehdi Bey Hacinskidir. Bakû da yayınlanan bu gazete 1911 de 100; 1912 de 53 sayı çıkmıştır. 27 Seda-yı Vatan ( ): Haşim Bey Vezirov tarafından çıkarılan Seda-yı Vatan gazetesi Bakû da yayımlanmıştır de 24; 1912 de 66 sayı çıkmıştır. 28 Şelale ( ): İsa Bey Aşurbeyli tarafından kurulan ve idare edilen bu dergi birinci yıl 47, ikinci yıl 9 olmak üzere toplam 56 sayı çıkmıştır. Yazarları arasında Sabribeyzade Xalid Xürrembey, Mehmet Emin Resulzade ve Ehmed Midhet beyi görürüz. Osmanlılık, Osmanlıca prensiplerini savunduğu ve ağdalı bir Osmanlıcayla çıktığı için döneminde çıkan diğer dergilerle, özellikle İkbal dergisiyle sık sık çatışmak durumunda kalmıştır. 29 Basiret ( ): Basiret her hafta ve bayram sabahları neşredilen siyasi, içtimai, iktisadi ve edebî Türk gazetesidir. Bu gazeteyi Hacı İbrahim Qasımov Nisan 1914 te yayınlamaya başlamıştır. Bakû da yayımlanan Basiret gazetesinde, Azerbaycan ın ünlü aydın ve yazarlarının hemen hepsinin yazılarının olduğu görülür. 30 Haftalık, edebî, siyasi, fennî, iktisadi bir gazetedir te 1-35; 1915 te 36-73; 1916 da ; 1917 de ; 1918 de ; 1919 da ; 1920 de sayıları bulunmaktadır. 31 Açık Söz ( ): Bakü de yayınlanan Açık Söz gazetesi 704 sayı çıkmıştır sayıları arasında gazetenin müdürü, Mehmed Abdülazizoğlu; sayıları arasında ise Mehmed Emin Resulzade dir. 32 Bu gazetenin Azerbaycan da Türkçülük fikrinin gelişmesinde önemli rolü olmuş ve edebî dilin Azerbaycan Türkçesi olmasında etkisi görülmüştür Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s. 130; Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, 2004, s Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s age., s Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araşırmaları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1994, s. 94.

12 158 İrfan Murat YILDIRIM Yazarları arasında Ömer Faik Numanzade, Neriman Nerimanov, Ebdürrehim Bey Hakverdiyev, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaik, Mahmut Nedim Qaragözov, Hüseyin Sadiq, Mehdi Bey Hacinski, Şefiqe Hanım Efendizade, Yusuf Vezir Çemenzeminli, Xelil İbrahimov, Hüseyn Mirzecamalov, Ehmet Cövdet, Tağı Şahbazi yi sayabiliriz. Yeni İkdam (1915): Bakû da yayımlanan; günlük, siyasi, içtimai bir gazete olan Yeni İkdam, 154 sayı çıkmıştır. İmtiyaz sahibi Eli Elibekov dur. 34 Seda-yı Kafkaz ( ): Bu gazete, edebî, siyasî, fennî, iktisadî ve içtimaî Türk gazetesi 35 başlığıyla 1915 te 161; 1916 da 29 sayı çıkmıştır. Haşım Bey Vezirov tarafından çıkarılan bu gazete Haşim Bey Vezirov un vefatından birkaç ay sonra kapatılmıştır. Son Haber ( ): Bakû da yayımlanan Son Haber gazetesi; haftalık, içtimaî, iktisadî, siyasî, Türk gazetesidir. 36 Müdür ve imtiyaz sahibi; Zaman Bey Abdullabekov dur te 1-35; 1916 da sayıları çıkmıştır. Doğru Söz ( ): Bakû da yayımlanan Doğru Söz gazetesi haftalık, siyasi, edebî, içtimai bir gazetedir. 37 Bu gazetenin müdürü ve yayımlayanı; Yusuf Eli Eliyev dir da 1-37; 1917 de sayıları çıkmıştır. İttihad ( ): Bakû da yayımlanan bu gazete; günlük, siyasi, içtimai, edebî bir gazetedir. 38 Ceyhun Bey Hacıbeyli tarafından Boyşevik ihtilalinden sonra çıkarılmış, bir müddet sonra İttihad fırkasının yayın organı olmuştur. Mart olaylarından sonra kapatılmış ve Müsavat Partisinin iktidarda olduğu Azerbaycan ın bağımsız cumhuriyeti dönemi boyunca çıkmıştır. Bu ikinci dönemde Doktor Qarabeyov tarafından idare edilmiştir de 1-21, 23; 1918 de 13, 57, 62-64, 66-68, 70, 72-74; 1919 da 1, 3-8, 11-13; 1920 de 3-7, 10, sayıları çıkmıştır. Yazarları arasında Ekrem Bedih ve Mehemmedbeyov u sayabiliriz. 34 Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, Azerneşr, 1993, s age., s age., s age., s age., s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, 2004, s. 73.

13 159 İrfan Murat YILDIRIM Millet (Akmescid 1917, Bakû 1918): Günlük, siyasi, içtimai, iktisadi, edebî ve millî bir gazetedir. Yayımlayanı; Kırım Müslümanları İcra Komitesi dir. Başyazarı; Hasan Sabri Ayvazov dur. 40 Toplam 186 sayısı çıkmıştır. Müsavat (1917): Bakû da yayımlanan haftalık bir gazetedir. Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası yayınıdır. Toplam 6 sayısı çıkmıştır. 41 Azerbaycan (Gence 1918, Bakû ): Günlük, siyasî, içtimaî, edebî, iktisadî bir gazetedir. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin gazetesidir. 42 İstiklal ( ): Bakû da yayımlanan İstiklal gazetesi, Türk Adem-i Merkeziyet Fırkasının yayınıdır. 43 İstiklal gazetesinin amacı; Azerbaycan ın bağımsızlığını müdafaa etmektir. 44 Azerbaycan matbuatı hakkında yapılan sınırlı araştırmalardan çok daha fazla ilgiyi hak etmektedir. Bu sadece Azerbaycan için değil aynı zamanda Türkiye için de siyasi, sosyal ve kültürel açıdan büyük önem taşımaktadır. Bu dönem matbuatının yazarları Türkiye siyasi, kültürel ve sosyal hayatında zaman zaman önemli roller oynamışlardır. Sadece Hüseyinzade Ali Bey, Mehmet Emin Resulzâde, Ahmet Ağaoğlu isimleri bile o dönemin çok daha fazla incelenmesi gerektiğine işaret etmektedir. Kaynaklar AKPINAR, Y. (1994). Azerî Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları. ALTUNTAŞ, S. (2006). Burhan-ı Terakki Gazetesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ARAT, R. R. (1997). Matbuat maddesi İA, C. 7, s AŞIRLI, A. (2009). Azerbaycan Metbuatı Tarixi. Bakı. 40 Rüstemova-Tohidi Solmaz, Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya, Bakı, 1993, s age., s age., s age., s Mehemmedzade, Mirzebala, Azerbaycan Türk Metbuatı, Bakı,, 2004, s. 78.

14 160 İrfan Murat YILDIRIM BEŞİKÇİOĞLU, B. M. (2008). İrşad Gazetesinin Yıllarının Kronolojik Fihristi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Füyuzat (Dergisi), Baku İrşad (Gazetesi), Baku MEHEMMEDZADE, M. B. (2004). Azerbaycan Türk Matbuatı. Baku. Molla Nesreddin (Dergisi), 1-8.ciltler ( ), Baku (Tıpkıbasım) RÜSTEMOVA-TOHİDİ, S. (1993). Azerbaycan Dövri Metbuatı Biblioqrafiya. Bakı: Azerneşr. SEVİMLİ, Y. (2001). Hayat Gazetesi Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ZÉYNALZADE, A. (2006). Azerbaycan Metbuatı ve Çar Sénzurası Bakı.

Tarixi Azərbaycan dövlətlərinin bayraqları

Ölkəmizin üçrəngli bayrağı dövlət rəmzi olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci il 9 noyabr tarixli iclasında qəbul olunub. 1920-ci ilin 28 aprelində Xalq Cümhuriyyəti süqut edəndən və Azərbaycan sovetləşəndən sonra respublikanın üçrəngli bayrağı da dəyişdirilərək qırmızı sovet bayrağı ilə əvəzlənib.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin sədrliyi ilə 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan parlamentinin sessiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) üçrəngli bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasnın bayrağı kimi qəbul edilib. Qərarda deyilirdi:

«İlk Azərbaycan Demokratik Respublikasının üçrəngli dövlət bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi təsis edilsin. Naxçıvan Muxtar Respublikasının digər dövlət rəmzi – dövlət gerbi haqqında məsələ öyrənilib Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin müzakirəsinə verilsin».

1991-ci il fevralın 5-də respublika Ali Sovetinin qərarı ilə üçrəngli və ay-ulduzlu bayraq yenidən Azərbaycanın dövlət bayrağı elan edilib. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin 2009-cu il noyabrın 18-də imzaladığı sərəncamla 9 noyabr tarixi Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunur.

Metbuat.az oxucularına tarixi Azərbaycan dövlətlərinin bayraqlarını təqdim edir:

Midiya dövlətinin bayrağı

Azərbaycan Atabəylər dövlətinin bayrağı

Qaraqoyunlu dövlətinin bayrağı

Ağqoyunlu dövlətinin bayrağı

Şah İsmayıl Xətainin hakimiyyəti dövründə Səfəvilərin bayrağı

İrəvan xanlığının bayrağı

Cavad xanın dövründə Gəncə xanlığının bayrağı

Şahverdi xanın dövründə Gəncə xanlığının bayrağı

Bakı xanlığının bayrağı

Şəki xanlığının bayraqlarından biri

Mehdiqulu xanın dövründə Qarabağ xanlığının bayrağı

Azərbaycan Demokratik Respublikasının 1918-ci ildəki ilk bayrağı

Azərbaycan SSR-nin 1920-1921ci illərdəki ilk bayrağı

Azərbaycan SSR-nin 1921-1922-ci illərdəki bayrağı

Azərbaycan SSR-nin 1922-1923-cü illərdəki bayrağı

Azərbaycan SSR-nin 1937-1939-cu illərdəki bayrağı

Azərbaycan SSR-nin 1939-1952-ci illərdəki bayrağı

Azərbaycan SSR-nin 1952-1991-ci illərdəki bayrağı

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı 1991 5 fevral

Xəyalə Məmmədova / METBUAT.AZ

AZERBAYCAN DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI

Azerbaycan metbuat tarixi

Azərbaycan mətbuatı tarixi: 1875-1920

Abunə

Bannerlər

Əlaqə

AZERBAYCAN DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI

Tarixi Azərbaycan dövlətlərinin bayraqları

Похожие статьи

Related posts: