Azerbaycan Respublikasinin tarixi

2010-cü ildə Azərbaycanın əhalisinin sayı 9 milyonu keçmişdir. Dünyanın 70 ölkəsində 50 milyondan artıq azərbaycanlı yaşayır. Iranda daha çoxdur (25 mln.). Bir il ərzində ölkədə doğulanların sayından ölənlərin sayını çıxdıqda, alınan fərqə əhalinin təbii hərəkəti və ya artımı deyilir. Azərbaycanda hər min nəfərə 14 nəfər doğulur, 6 nəfər ölür. Deməli hər min nəfərə təbii artım 8 nəfərdir. Təbii artım — iqtisadi, sosial, hərbi-siyasi və milli xüsusiyyətlərdən asılıdır.

Azerbaycan rspublikasinin cografiyasi 1 cild

2010-cü ildə Azərbaycanın əhalisinin sayı 9 milyonu keçmişdir. Dünyanın 70 ölkəsində 50 milyondan artıq azərbaycanlı yaşayır. Iranda daha çoxdur (25 mln.). Bir il ərzində ölkədə doğulanların sayından ölənlərin sayını çıxdıqda, alınan fərqə əhalinin təbii hərəkəti və ya artımı deyilir. Azərbaycanda hər min nəfərə 14 nəfər doğulur, 6 nəfər ölür. Deməli hər min nəfərə təbii artım 8 nəfərdir. Təbii artım — iqtisadi, sosial, hərbi-siyasi və milli xüsusiyyətlərdən asılıdır.

Azərbaycanda ən yüksək təbii artım — Talış bölgəsindədir. Azərbaycanda oğlanlar qızlardan çox doğulsa da, sonradan kişilərin orta ömrünün aşağı düşməsi və ya Azərbaycanı tərk etmələri nəticəsində bu nisbət qadınların xeyrinə dəyişir. Azərbaycan əhalisinin 49%-i kişi, 51%-i isə qadınlardan təşkil olunub. Azərbaycanda təbi artım çox olduğundan burada yaşlılara nisbətən uşaq və cavanlar üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda orta ömür 73 yaşa qədərdir. Ən çox uzun ömürlülük — Talış bölgəsindədir. Azərbaycan əhalisinin 17%-i 80-ə yaxın millətin nümayəndələrindən, rus, erməni, ləzgi, yəhudi, avar, tatar, tat, talış və s. millətlərdən ibarətdir. Milli tərkibinə görə Azərbaycanın Abşeron və Şəki-Zaqatala bölgəsi daha rəngarəngdir. Əhalinin bir yaşayış yerindən başqasına və ya bir ölkədən başqasına köçməsinə mexaniki hərəkət və ya miqrasiya deyilir. Işsizlik, iqtisadi çətinliklərlə əlaqədar Azərbaycanı tərk edənlər buraya gələnlərdən daha çoxdur. Azərbaycanı əsasan qeyri-azərbaycanlılar tərk edir. Azərbaycan daxilində əhali əsasən iri şəhərlərə, xüsusilə Bakıya miqrasiya edir. Çünki burada iş tapmaq daha asandır. Ərazinin hər km 2 -nə düşən əhali sayına onun sıxlığı deyilir. Sıxlığı tapmaq üçün əhalinin sayını ölkənin sahəsinə bölmək lazımdır. Azərbaycanda sıxlılıq hər km 2 -ə 95 nəfərdir. Ən sıx əhali Abşeronda xüsusilə Bakı aqlomerasiyasında (840 nəfər), Gəncə-Qazax və Lənkəran zonasındadır. Ən az sıxlıq isə orta və yüksək dağlıqda, Qarabağ vulkanik yaylası, Qobustan, Acınohur-Ceyrançöl, Şirvan və Muğan düzlərinin bəzi yerlərindədir. Azərbaycanda əhalinin 76%-i düzən və hündürlüyü 500 m-ə qədər olan ərazilərdə yaşayır. Ən yüksək yaşayış məntəqələri Kəlbəcərdə — Yuxarı Bağırsaq (2330 m) və Qubadakı Xınalıq (2000 m) kəndləridir. Azərbaycanda 4400 yaşayış məntəqəsi vardır ki, bunun da 4242-si kənddir. Issizlik və boş torpaq sahələrinin olmamasından son illər Azərbaycanda kəndlərin sayı azalır. Kəndlərdə orta hesabla 750 nəfər yaşayır. Ən iri kəndlər düzən və dağ ətəyindədir. Dağlıq rayonlarındakı kənd əhalisinin şəhərlərə köçməməsi üçün burada əmək tutumlu iş yerləri açmaq lazımdır. Azərbaycanda kənd əhalisi əsasən təbii artım hesabına artır. Əhalisinin sayı 5 min nəfərdən çox olan və əksəriyyəti kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmayan yaşayış məntəqəsinə şəhər deyilir. Şəhər əhalisinin sayı təbii və mexaniki artım hesabına artır. Əksər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da şəhərlərin sayı artır, kəndlərin sayı isə azalır. Azərbaycanda mövcud olan 70 şəhərin 11-i Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Yevlax, Mingəçevir, Şəki, Şuşa, Xankəndi, Naftalan, Şirvan (Əli-Bayramlı), Lənkəran — respublika; 3-ü — Naxçıvan, Ordubad, Culfa — Muxtar respublika; qalanları isə rayon tabeliyindədir. Urbanizasiya — şəhər ərazisinin və əhalisinin artması prosesidir. Çoxsahəli sənaye və paytaxt amili ilə əlaqədar Abşeron Azərbaycanın ən yüksək urbanizasiyalaşmış rayonu sayılır. Azərbaycan əhalisinin 27%-i, şəhər əhalisinin isə 47%-i Bakıda yaşayır. Ümumilikdə Azərbaycan əhalisinin 52.5%-i şəhərlərdə yaşayır. Əmək ehtiyatları dedikdə — əmək qabiliyyətli əhali (15-56 yaş qadınlar və 15-61 yaş kişilər) başa düşülür. Azərbaycan əhalisinin 55%-i əmək qabiliyyətlidir. Maddi və qeyri-maddi istehsal sahələrində çalışan insanlara fəal əhali deyilir. Azərbaycan əmək ehtiyatları ilə yaxşı, fəal əhali ilə isə çox pis təmin olunub. Azərbaycanda boş iş yerləri olmadığından və əmək qabiliyyətli əhalinin çox olmasından əhali iş tapmaq üçün xaricə (xüsusilə Rusiya) gedirlər. Bunun qarşısını almaq üçün Azərbaycanda əmək tutumlu istehsal sahələrini, xüsusilə emaledici sənayeni inkişaf etdirmək lazımdır. Hazırda Azərbaycanda 1 mln-dan artıq işsiz var. Bu cür iqtisadi çətinliklər Azərbaycan əhalisinin təbii artımına mənfi təsir göstərir.

Əhalinin sayı (ilin əvvəlinə)

İllər	Əhalininsayı–cəmi,min nəfər	o cümlədən:		Bütün əhaliyə nisbətən, faizlə
		şəhər yerləri	kənd yerləri	şəhər yerləri	kənd yerləri
2000	8 032,8	4 116,4	3 916,4	51,2	48,8
2001	8 114,3	4 167,2	3 947,1	51,4	48,6
2002	8 191,3	4 219,7	3 971,6	51,5	48,5
2003	8 269,1	4 273,7	3 995,4	51,7	48,3
2004	8 349,0	4 403,6	3 945,4	52,7	47,3
2005	8 447,3	4 477,6	3 969,7	53,0	47,0
2006	8 553,0	4 565,7	3 987,3	53,4	46,6
2007	8 665,9	4 636,6	4 029,3	53,5	46,5
2008	8 779,8	4 733,6	4 046,2	53,9	46,1
2009	8 896,9	4 818,3	4 078,6	54,2	45,8
2010	8 997,4	4 866,6	4 130,8	54,1	45,9
2011	9111.1	4829.5	4281.6	53.0	47.0
2012	9235.1	4888.7	4346.4	52.9	47.1
2013	9356.5	4966.2	4390.3	53.1	46.9

Əhalinin yaş qrupları üzrə bölgüsü

Min nəfər			Faizlə			Əhalinin yaş qrupları üzrə hər 1000 kişiyə düşən qadınların sayı
2008	2009	2010	2008	2009	2010	2008	2009	2010
Cəmi əhali	8 779,8	8 896,9	8 997,4	100	100	100	1 042,4	1 041,4	1 038,7
o cümlədən yaşda:	–	–	–	–	–	–	–	–	–
0-4	692,3	731,9	740,2	7,9	8,2	8,2	873,6	874,3	872,0
5-9	563,9	568,3	574,7	6,4	6,4	6,4	884,1	878,7	876,3
10-14	778,2	713,9	722,0	8,9	8,0	8,0	939,2	930,5	927,9
15-19	942,6	930,8	941,3	10,7	10,5	10,5	965,0	965,4	962,7
20-24	886,0	911,7	922,0	10,1	10,2	10,2	974,2	973,8	970,9
25-29	736,6	762,4	771,0	8,4	8,6	8,6	1 019,7	1 005,3	1 002,6
30-34	630,3	649,9	657,3	7,2	7,3	7,3	1 105,2	1 091,7	1 089,3
35-39	651,9	630,6	637,7	7,4	7,1	7,1	1 139,5	1 138,4	1 135,6
40-44	682,1	681,6	689,3	7,8	7,7	7,7	1 142,3	1 148,1	1 145,3
45-49	679,4	692,5	700,3	7,7	7,8	7,8	1 102,8	1 118,4	1 115,7
50-54	464,4	519,1	525,0	5,3	5,8	5,8	1 100,4	1 099,1	1 096,6
55-59	309,4	323,1	326,7	3,5	3,6	3,6	1 123,5	1 127,1	1 124,2
60-64	149,6	179,9	181,9	1,7	2,0	2,0	1 187,1	1 185,9	1 181,1
65-69	213,0	177,4	179,4	2,4	2,0	2,0	1 312,7	1 295,0	1 291,2
70 və yuxarı	400,1	423,8	428,6	4,6	4,8	4,8	1 460,6	1 475,5	1 471,7
əmək qabilliyyətli yaşadək	2 034,4	2 014,1	2 036,9	23,2	22,6	22.6	901.1	895,1	892,7
əmək qabilliyyətli yaşda 1)	5 926,4	6 051,3	6 119,7	67,5	68,0	68,0	1 008,1	1 010,5	1 007,9
əmək qabilliyyətli yaşdan yuxarı	819,0	831,5	840,8	9,3	9,4	9,4	1 952,4	1 910,4	1 865,7

Kişilər 15-61, Qadınlar 15-56 yaşda.

Rayonlar və rayonlara daxil olmayan respublika tabeli şəhərlər üzrə əhali, (2009)

No	Rayon/Şəhər ə.d.	Ərazisi (km²)	Ümumi əhali
1.	Bakı şəhər ə/d	2 130	2 045 815
2.	Gəncə şəhər ə/d	110	313 249
3.	Sumqayıt şəhər ə/d	83	309 446
4.	Mingəçevir şəhər ə/d	130	96 304
5.	Naxçıvan şəhər ə/d	191,82	82 552
6.	Şirvan şəhər ə/d	72,7	77 060
7.	Xankəndi şəhər ə/d	8.8	55 053
8.	Naftalan şəhər ə/d	3,57263	8 869
1.	Abşeron rayonu	1 361,4	189 794
2.	Ağcabədi rayonu	1 756	121 707
3.	Ağdam rayonu	1 154	175 577
4.	Ağdaş rayonu	1 048	98 599
5.	Ağstafa rayonu	1 503,7	80 222
6.	Ağsu rayonu	1 020,1	70 536
7.	Astara rayonu	616,4	96 230
8.	Babək rayonu	749,81	62 886
9.	Balakən rayonu	924	89 827
10.	Bərdə rayonu	957	141 646
11.	Beyləqan rayonu	1 131,13	86 192
12.	Biləsuvar rayonu	1 397	20 119
13.	Cəbrayıl rayonu	1 049,8	70 585
14.	Cəlilabad rayonu	1 441,4	192 320
15.	Culfa rayonu	1012,75	41 195
16.	Daşkəsən rayonu	1 046,9	32 694
17.	Füzuli rayonu	1 386	115 495
18.	Gədəbəy rayonu	1 290	93 719
19.	Goranboy rayonu	1 760	94 244
20.	Göyçay rayonu	736	109 018
21.	Göygöl rayonu	1 030	57 191
22.	Hacıqabul rayonu	1 641,1	65 837
23.	Xaçmaz rayonu	1 046	159 245
24.	Xızı rayonu	1 853	14 731
25.	Xocalı rayonu	928	26 047
26.	Xocavənd rayonu	1 458	41 599
27.	İmişli rayonu	1 821	114 183
28.	İsmayıllı rayonu	2 064	79 330
29.	Kəlbəcər rayonu	3 036	80 769
30.	Kəngərli rayonu	711,86	27 597
31.	Kürdəmir rayonu	1 631,51	103 860
32.	Qax rayonu	1 493,8	53 259
33.	Qazax rayonu	699	89 377
34.	Qəbələ rayonu	1 548,6	93 652
35.	Qobustan rayonu	1 369,4	40 112
36.	Quba rayonu	2 574	152 452
37.	Qubadlı rayonu	802	35 630
38.	Qusar rayonu	1 542	87 857
39.	Laçın rayonu	1 835	69 087
40.	Lerik rayonu	1 083,6	74 522
41.	Lənkəran rayonu	1 539,4	205 726
42.	Masallı rayonu	721	197 147
43.	Neftçala rayonu	1 451,7	79 525
44.	Oğuz rayonu	1 220	40 284
45.	Ordubad rayonu	994,88	45 049
46.	Saatlı rayonu	1 180,5	92 572
47.	Sabirabad rayonu	1 469,35	151 713
48.	Salyan rayonu	1 792	121 871
49.	Samux rayonu	1 455	53 708
50.	Siyəzən rayonu	703,4	37 654
51.	Sədərək rayonu	153,49	14 016
52.	Şabran rayonu	1 088,2	51 533
53.	Şahbuz rayonu	838,04	22 746
54.	Şamaxı rayonu	1 610	91 605
55.	Şəki rayonu	2 432,8	170 733
56.	Şəmkir rayonu	1 656,8	191 428
57.	Şərur rayonu	847,35	102 282
58.	Şuşa rayonu	289	28 560
59.	Tərtər rayonu	957	97 270
60.	Tovuz rayonu	1 903	157 875
61.	Ucar rayonu	853	78 135
62.	Yardımlı rayonu	667,2	58 073
63.	Yevlax rayonu	1 540	117 803
64.	Zaqatala rayonu	1 348	118 228
65.	Zəngilan rayonu	707	39 362
66.	Zərdab rayonu	855,6	52 870
Toplam	86 512,0626	8 922 447

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitə si

Azerbaycan Respublikasinin tarixi

—-
1813-1828-ci ile qeder Azerbaycanda erazisi texminen 410 min kv. km idi.
1813-1828-ci illerde Azerbaycanda erazileri:
Iran esareti altindaki Cenubi Azerbaycan -sahesi texminen 280 min kv. km.
Rusiya esareti altindaki Simali Azerbaycan -sahesi texminen 130 min kv. km.
Rusiya esareti altindaki Derbend xanligi -sahesi 7 min kv. km.
1918-ci ilde Rusiyanin tezyiqi ile ermenilere verilmis Irevan xanligi -sahesi 9 min kv. km.
1918-1920-ci illerde Azerbaycanda Demokratik Respublikasinin quruldugu erazi -sahesi texminen 114 min kv. km.
1920-ci ilde ADR-i isgal eden rus sovet imperiyasinin bolusdurduyu Azerbaycan erazileri:
Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasinin qismen nezaretine verilmis Zengezur,Goyce,Serur,Dereleyez,Dillican ve gurculeri qismen nezaretine verilen (Gurcustan Sovet Sosialist Respublikasi) Borcali -birlikde sahesi texminen 27.4 min kv. km.
1920-1991-ci illerde SSRi esareti altinda qalmis Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin erazisi -sahesi 86.6 min kv. km.
Bu tarixler bizde intiqam almaq, Veten torpaqlarini murdar ermeni tapdagindan xilas etmek ucun tarixi yaddas olmalidir.